НАРТЫ КАДДЖЫТÆ

УÆРХÆГ ÆМÆ ЙÆ ФЫРТТÆ

АХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ РАЙГУЫРД

Нартæн уæд сæ хистæр Уæрхæг уыдис.

Уæрхæгæн райгуырдис дыууæ лæппуйы, фаззæттæ. Иу дзы райгуырдис фыццаг кæркуасæны, иннæ та райгуырдис дыккаг кæркуасæны, Бонвæрноны скастмæ.

Рухс хуры тынтæ ныккастис Уæрхæгмæ, базыдта, хъæбул куыд адджын у, уый. Уæрхæг йæ лæппуты райгуырды боны фарнæн скодта нæртон куывд сырды фыдæй. Æрхуыдта уæларвæй Куырдалæгоны, фурдæй — Донбеттыры, Нартæй та — Борæйы æмæ æндæрты.

Уæрхæджы уарзон лæппутыл буц нæмттæ сæвæрдта уæларв Куырдалæгон: хистæрыл — Ахсар, кæстæрыл — Ахсæртæг. Номæвæрæджы лæварæн Куырдалæгон радта Уæрхæгæн удæвдз йæ куырдадзы фæтыгæй, болат æндонæй арæзт. Удæвдзы Нарт сæвæрдтой сæ фынгыл, æмæ сын кодта диссаджы зарæг уадындз хъæлæсæй:

«Айс æй, аназ æй Хуыцауы хæларæй,

Айс æй, аназ æй — ронджы нуазæн!»

Уæрхæджы хуынд уазджытæ иннабонæй-иннабонмæ минас фæкодтой, стæй уæд фæфардæг сты: Куырдалæгон абадтис цæхæр уады хъисыл æмæ ныппæррæст ласта уæларвмæ, хæдтæхгæ Пакъуындзæйау, Донбеттыр та фестадис æргъæуон цæхæр кæсаг æмæ ныцъыллинг кодта стыр фурды бынмæ; Нарт дæр фæфардæг сты хæтæны, стæронтау.

Уайтагъд айрæзтысты Ахсар æмæ Ахсæртæг: бон рæзтысты уылынг, æхсæв та — уыдисн. Фæлæ тынг фыдуаг рацыдысты. Сарæзтой сæхицæн фæттæ æмæ ‘рдынтæ æмæ арвыл маргъ тæхын нæ уагътой — æрмийæ-иу æй æрæппæрстой.

Айхъуысти дунейыл, зæгъгæ, Нарты Уæрхæгæн рахъомыл и хъæбатыр фырттæ, фаззæттæ — Ахсар æмæ Ахсæртæг. Ахсар æмæ Ахсæртæг та цæмæн хуындысты? Уымæн, æмæ Ахсар, хистæр æфсымæр, уыд Ахсарджын, Ахсæртæг та, кæстæр æфсымæр— Ахсарæй Ахсарджындæр.

НАРТЫ ФÆТКЪУЫ

Нартæн сæ цæхæрадоны задис иу фæткъуы бæлас; йæ дидинджытæ-иу æрттывтой æрвыгау, æмæ йыл задис иунæг фæткъуы. фæткъуы уыдис сыгъзæрин фæткъуы, зынгау æрттывдтытæ калдта. Æмæ уыдис æлутоны хос адæмæн: иу адзал не здæхта фæстæмæ, уый йеттæмæ цы хъæдгом нæ дзæбæх кодта, цы низæй нæ ирвæзын кодта, ахæм нæ уыдис.

Бон изæрмæ-иу арæгъæд ис уыцы фæткъуы, æхсæв та иу æй цыдæр адавта. Æмæ йæ хъахъæдтой радыгай Нарт; æмæ йæ ничи фæрæзта бахъахъæнын.

Уæд иу бон æрзылдис Уæрхæгæн йæхи рад. Æрбасидтис йæ фырттæм, Ахсар æмæ Ахсæртæгмæ, Уæрхæг æмæ сын загъта:

— Ай уын фæндаггаг. Ацæут, мæ хуртæ, æмæ уæ цæхæрадон бахъахъæнут, кæннод райсом Æртæ Нарты хæдзарæн лæгæй æрбацæудзысты æмæ уæ иуæн йæ сæр ракæндзысты, иннæмæн — иæ цонг æмæ сæ дыууæ михыл æрсадздзысты, æмæ Æртæ Нарты ‘хсæн дзæгъæлæй баззайдзынæн, æыæ дарæгæй.

Цæхæрадон уыдис саджы сыкъатæй бæрзонд æхгæд — маргъ æрбатæхæн дæр æм нæ уыд.

Лæппутæ загътой:

— Ма тæрс, нæ фыд, мах ацæудзыстæм æмæ бæлас бахъахъæндзыстæм! Уæрхæг сын загъта:

— Цæугæ бæргæ акæндзыстут, фæлæ тæрсын, фæстæмæ куы нæуал æрцæуат — куы нæ йæ бафæразат бахъахъæнын.

Ахсар æмæ Ахсæртæг араст сты цæхæрадонмæ; цæхæрадоны астæу диссаджы фæткъуы бæласы бын æрбадтысты. Æхсæвæр куы бахордтой, уæд кæстæр æфсымæр — Ахсæртæг, загъта Ахсарæн:

— Æрхуысс уал, Ахсар, радыгай хъахъæнæм — æмбисæхсæвмæ ды бафынæй кæн, уырдыгæй бонмæ та — æз.

Ахсар сразы ис æмæ ‘рхуыссыди æмæ бафынæй ис. Æмбисæхсæв фехъал ис æмæ дзуры Ахсæртæгмæ:

— Хуыцау мын æй ныббарæд — æгæр афынæй дæн. Ахсæртæг æм фæстæмæ дзуры:

— Нырма æмбисæхсæв нæу, æмæ уал хуысс. Хуыссæгхъæлдзæг лæппу та ‘рхуыссыд фæстæмæ æмæ та афынæй ис. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куыд хицæн кодтой, афтæ цæхæрадонмæ ‘рбатахтысты æртæ маргъы. Ахсæртæг бады, йæ фат æмæ йе ‘рдын йæ къухы, афтæмæй. Кæсы, æмæ ‘виппайды бæлас ныррухс и, æмæ йыл бады æртæ ‘хсинæджы. Фæткъуымæ куыддæр фæцæйæвнæлдтой, афтæ сæ Ахсæртæг фехста, æмæ атахтысты, æрмæст сæ иуæн йæ туджы ‘ртæхтæ ‘ркалдысты зæхмæ. Ахсæртæг райхъал кодта Ахсары æмæ йын загъта:

— Æхсинæг фæцæф кодтон фæткъуы бæласыл, æмæ мын цæфæй атахти. Мæнæ кæсыс йæ туджы ‘ртæхтæм! Куы фæцæф ис, уæд ныллæджыты атахтис, æмæ мæнæн йæ тугвæдыл æнæ цæугæ нæй. Кæнæ йæ хъуамæ æрцахсон, кæнæ йæ фæдыл хъуамæ амæлон, æндæр гæнæн мын нæй. Æрбамбырд кодта туджы ‘ртæхты, батыхта сæ зæлдаг кæлмæрзæны. Кæлмæрзæн йæ фæснахы атъыста æмæ, куы ‘рбабон ис, уæд загъта Ахсарæн:

— Æз ныр цæуын сæфты мæргъты фæдыл, æмæ цы зæгъыс? Ахсар ын загъта:

— Æз дæр цæуын, ды кæдæм цæуай, уырдæм. Араст сты ‘фсымæртæ æмæ цæуынц тугвæдыл, æмæ сæ уый бахаста денджызы былмæ. Уым фæд денджызы бынмæ ныххызтис.. Ахсæртæг загъта Ахсарæн:

— Æз цæуын денджызы бынмæ, ды мæм ам, денджызы был, æнхъæлмæ кæс, æмæ, кæд денджыз сырх фынк хæсса, уæд-иу нæ хæдзармæ аздæх — мæнæй дын пайда нал ис; кæд урс фынк хæсса, уæд мæм-иу афæдзы бонмæ банхъæлмæ кæс.

— Хорз,— загъта Ахсар æмæ баззад денджызы был, Ахсæртæг та йæ дзауматæ ‘рбатымбыл кодта æмæ ныффардæг ис денджызы бынмæ.

ДЗЕРАССÆ-РÆСУГЬД

Ахсæртæг денджызы бын Донбеттырты хæдзармæ бафтыд. Хæдзар та ахæм хæдзар уыд, æмæ йæ къултæ — æргъæу, йæ бын — цъæх авг, йæ сæр — сæууон стъалы.

Хæдзары бадынц авд æфсымæры, сæ уæле — сæ дыууæ хойы,— амæй ай рæсугъддæртæ, сæ сæры хил сыгъзæринау æрттивы.

— Фарн уæ хæдзары æмæ уæ райсом хорз! — загъта Ахсæртæг, хæдзармæ куы бахызти, уæд.

— Хорз дæ хай уæд !— зæгъгæ, йын загътой уыдон дæр æмæ сыстадысты, авд æфсымæры æмæ сæ дыууæ хойы, æмæ ‘рбадын кодтой Æхсæртæджы; æрбадтысты сæхуыдтæг дæр авд æфсымæры, æртæйæ — Ахсæртæгæн йæ уæллаг фарс, цыппарæй та — йæ дæллаг фарс. Чысыл куы абадтысты, уæд æфсымæртæ бакастысты Ахсæртæгмæ æмæ йын загътой: — Дæ хуызæн уазæг нæм нæ цæугæ ‘ркодта, нæ дæр нæм цæугæ ‘ркæндзæн, æмæ дыл бацин кæнын бæргæ хъæуы, фæлæ мастыл стæм. — Хуыцау уын маст ма зæгъæд, фæлæ цæуыл маст кæнут?— бафарста сæ Ахсæртæг.

Уыдон ын загътой:

— Æртæ хойы нын уыди æмæ сæ фыдбылызæн сахуыр сты Нарты цæхæрадонмæ. Уым иу бæласыл сыгъзæрин фæткъуы задис; бон-иу арæгъæд ис, æхсæв та-иу æй радавта нæ хо Дзерассæ, æхсинæджы хуызы- иу бацыд, афтæмæй. Бæргæ йын дзырдтам: «Нартмæ фыдуаг фæсивæд ис, уыдонæй арвыл цъиу атæхын дæр нæ уæнды — ма цу фæткъуымæ». Фæлæ нæм нæ байхъуыста. Нарты Ахсар æмæ Ахсæртæг кæрæдзийы кæрдтыл бафтæнт,— ныр уыдон хъахъæдтой фæткъуы бæлас æмæ йæ фæцæф кодтой. Уыцы рæстæджы уатæй райхъуысти хъæрзын. Ахсæртæг бафарста: — Кæй хъæрзын у уый?

— Гъе уый, кæмзей дын зæгъæм, уый у — нæ хо Дзерассæ.

— Æмæ йын ницы хос и?— афарста æфсымæрты Ахсæртæг.

Æмæ йын уыдон загътой:

— Бæргæ йын ис хос.

— Æмæ йын цы хос ис?

— Йæ туджы ‘ртæхтæ — уыдон сты йæ хос; уыдон куы ‘рæмбырд кæнай æмæ йыл сæ куы бафу кæнай, уæд фервæздзæн, кæннод ын фервæзæн нал ис.

— Æмæ йæ чи сдзæбæх кæна, уымæн цы хорз ракæндзыстут?— бафарста сæ Ахсæртæг.

— Уыцы лæгæн æй радтиккам нæ уарзон хо Дзерассæйы — Хуыцау æй уымæн саккаг кодта.

— Уæдæ æз дæн Нарты Уæрхæджы фырт Ахсæртæг, йæ туджы ‘ртæхтæ мæнмæ сты, цæвгæ дæр æй æз ныккодтон, дзæбæх дæр æй æз скæндзынæн. Цæут æмæ йæ ардæм ракæнут!

Æфсымæрты цæсгæмттæ ныррухс сты. Кæм ма уыдис кæрон сæ цинæн! Æмæ зæгъынц Ахсæртæгæн:

— Чызг уæззау рынчын у, дæумæ рацæуынæн нæу, фæлæ йæм мидæмæ уатмæ бахиз.

Бацыд лæппу рынчыны размæ. Чызг сынтæджы хуыссы, йæ сыгъзæрин дзыккутæ зæхмæ зæузæу кæнынц, йæ цæсгомæй худынц хуртæ, йæ дæллагхъуырæй кæсынц мæйтæ; разылд Æхсæртæджы ‘рдæм.

Уæд Ахсæртæг бахудти йæ мидбылты фыр цинæй æмæ фелвæста йæ фæснахæй, зæлдаг кæлмæрзæны тыхтæй, чызджы туджы ‘ртæхтæ ‘мæ йыл сæ бафу кодта. Дзерассæ-рæсугъд, цы уыдис, уымæй авд ахæмы хуыздæр фестади.

Фараст боны æмæ фараст æхсæвы чындзæхсæв фæкодтой Ахсæртæг æмæ Донбеттыры чызгæн. Арвыл хур æмæ Мæйау фидыдтой иумæ Дзерассæ æмæ Ахсæртæг. Фæцардысты уым бонтæ ‘мæ къуыритæ, стæй иу бон æрæнкъард ис Ахсæртæг — Ахсары æрæмысыд — æмæ загъта:

— Мæнæн ам цæрын нал æмбæлы,— хъуамæ сагурон ме ‘фсымæры æмæ фæцæуон мæ хæдзармæ. Дзерассæ дæр бацин кодта:

— Кæд дын хæдзар ис, уæд цæуылнæ цæуæм,— махæн ам бадын нал æмбæлы.

Ныллæууыдысты цæуыны къахыл.

Æмæ курдиат сахат йæ сæры хил аивæзта Дзерассæ, æмæ сæ дыууæ дæр фестадысты æргъæуон бæзджын кæсæгтæ æмæ рараст сты фурды бынæй фурды сæрмæ.

Ахсар уæдмæ цуан кодта, сарæзта фурды былыл тар хъæды сырддзæрмттæй мусонг æмæ æнхъæлмæ касти йе ‘фсымæрмæ. Уæд иу бон кæсы, æмæ денджыз урс танхъа хæссы. Сцин кодта Ахсар, ме ‘фсымæр хъæлдзæгæй ссæуы, зæгъгæ, æмæ йæхи нымæры афæнд кодта: «цон æмæ цуаны ауайон, кæд æмæ исты амарин йе ссыдмæ». Æмæ ацыдис цуаны.

* * *

Уыцы рæстæджы Нарты Уæрхæг тынг маст кæнын байдыдта, мæ фырттæ цы фесты, куы никуыцæй уал мæм зынынц, зæгъгæ. Бонæй-бонмæ йæ мæт бадомдта, басаста йын йæ уæнгон тьгх.

Уæд Нарты фæсивæдæн тынг æхсызгон уыдис, кæй никуыцæйуал зындысты Уæрхæджы фырттæ, уый, уымæн æмæ сын Ахсар æмæ Ахсæртæг бар нал лæвæрдтой, кодтой сыл тых. Райдыдтой Уæрхæджы зæронд сæрæй хъазын Нарты фæсивæд æмæ йæ скодтой фыдæнæн рæгъаугæс Нартæн… Уæрхæг дæр фырмæстæй дард фæтæры Нарты рæгъау æмæ сæ денджызы бакалы, куы та сæ фезгъалы къæдзæхы рындзæй. Къорд бонты Уæрхæг рæгъаудонæй нал цыд Нарты хъæумæ,— йæ къах æй нал хаста йæ фыртты мæтæй.

* * *

Ахсæртæг æмæ Дзерассæ ссыдысты денджызæй æмæ денджызы был Ахсары мусонг ауыдтой. Бацыдысты йæм. Ахсар — цуаны, мусонг — дзæгъæл. Дзерассæ мусонджы дуарæй куы бакаст, уæд йæ цæсгомы рухсæй мусонг афтæ рæсугъд уыд, æмæ загъта:

— Цалынмæ ацы мусонджы бадынæй бафсæдон, уалынмæ ардыгæй нæ ацæудзынæн! Ахсæртæг æм дзуры:

— Уæдæ уал бад ам,— æз ме ‘фсымæры рацагурон. Æмæ араст и Ахсæртæг Ахсары агурæг. Уалынмæ

Ахсар йæхæдæг æрцыди йæ мусонгмæ — фæиппæрд сты кæрæдзийæ дыууæ ‘фсымæры.

АХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ МÆЛÆТ

Дзерассæ Ахсары йæхи лæг фенхъæлдта, уымæн æмæ Ахсар æмæ Ахсæртæг æмхуызæттæ уыдысты, асæй дæр æмæ уындæй дæр: бурхил, дæргъæлвæс, фæтæнриу æмæ цæхæрцæст гуырдтæ, æмæ сæ ничи зыдта, чи сæ кæцы у, уый, Хуыцау æмæ зæххы йеттæмæ. Мусонджы дуарæй куы бакаст æмæ Дзерассæйы куы федта Ахсар, уæд загъта йæхи нымæры: «хуыцауты Хуыцау, нæ амонд нын фæндагыл дæр ма фесаф æмæ бынаты дæр! Уый та кæм æнхъæл уыдтæн, æмæ Ахсæртæг æд бинойнаг æрцæудзæн!»

Дзерассæ йæм скаст æмæ йæ фæрсы:

— Куыд æрæгмæ цыдтæ? Ахсар æм ницы сдзырдта.

— Уаих фæуай! Нал мæ зоныс?— афæдзæй-афæдзмæ доны бын иумæ куы уыдыстæм,— зæгъгæ, йæм бадзырдта Дзерассæ.

Уæд бæлвырд базыдта Ахсар, ай йе ‘фсымæр Æхсæртæджы ус кæй у, уый.

Ус лæппумæ йæхи ласын байдыдта, фæлæ йæм Ахсар йе ‘ргом нæ лæвæрдта. Хуыссын афон куы æрцыд, уæд Ахсар йæ нымæт Дзерассæйы бын бакодта, Æхсæртæджы нымæт та сæ уæлæ ныккодта æмæ, цæмæй кæрæдзимæ хæстæг нæ уыдаиккой, уый тыххæй йæ кард фелвæста æмæ йæ сæ дыууæйы астæу нывæрдта. Ус фæмæсты ис, фестади æмæ бусгæгонджи хицæнæй сбадтис.

Уæд уалынмæ Ахсæртæг æрхæццæ ис æмæ саджы мард ерхаста æд къала бæлас. Æмæ Дзерассæйы æнкъардæй, бустæгондæй бадгæ куы федта, уæд йæ зæрдæ фехсайдта,— афтæ ‘нхъæл уыдис, æмæ йын Ахсар батых кодта. Æмæ хъама фелвæста æмæ йе ‘фсымæр Ахсары ныццавта æмæ йæ амардта. Уæд ын ус радзырдта, куыд уыдис, уый. Ахсæртæг фæсмоны бацыдис, ме ‘фсымæры æнаххосæй амардтон, зæгъгæ, æмæ йæ хъама фелвæста, йæ фистон ын Ахсары риумæ сарæзта, йæ фындз та йæхи зæрдæмæ æмæ йыл йæхи ‘руагъта, æмæ хъама йæ зæрдæйы сфардæг ис, æмæ фæмард ис. Дзерассæ байдыдта дзыназын, кæуын, ниуын, додой кæнын; хоста йæ сæр, йæ уæрджытæ — ай мыл цæй æбуалгъ ми æрцыд, мæн тыххæй куы фæмард сты дыууæ ‘фсымæры, зæгъгæ. Йæ дзыккутæ тоны, йæ рустæ рæдувы, хъарæг кæны, æмæ йæ хъарæгæй арауынц хæхтæ; сырдтæ дæр ныхъус сты арф хъыгæй; згъалы хъарм цæсты сыгтæ Дзерассæ дыууæ ‘фсымæрыл. Сæ астæу сбадти æмæ æмбисæхсæвмæ фæкуыдта Ахсары мардыл, æмбисæхсæвæй бонмæ та — Æхсæртæджы мардыл. Йæ тæригъæдæй мæрдты сæрмæ сбадти кæуындзаст сау мылазон мигъы сыг.

«Ныр сын цы ми кæнон: уадзгæ сæ кæнон, æмæ сын сæ хъамбул уæрджытæ, сæ цæхæр цæстытæ æмæ сæ сырх уадултæ сынтытæ æмæ рувæстæн хæрынмæ куыд ныууадзон; æвæргæ сæ кæнон, æмæ сын цы мадзал ссарон?!» – зæгъы йæхицæн Дзерассæ.

Уыцы афон Уастырджи ратахт йе ‘ртыкъахыг бæхыл, йæ егар дæр йемæ, афтæмæй, æмæ Дзерассæйы уæлхъус алæууыд æмæ йын зæгъы: — Уæ, хурты хур æмæ арвы фидауц, уæ, мæ рухс дуне æмæ бæсты рæсугъд! Æз рагæй дæр дæ фæдыл куы зилын, уæд цæуыл хъыг кæныс, цы дыл æрцыд?

— Куыннæ хъыг кæнон? Мæнæ ацы дыууæ ‘фсымæры мæн тыххæй фæмард сты, æмæ сæ куыд баныгæнон, уымæн ницы амал арын.

Уастырджи йын загъта:

— Усай, уыдон æз баныгæнин, бæргæ, усæн мын куы рацæуис, уæд. — Цæуылнæ дын ацæудзынæн усæн, ацы мæрдты куы баныгæнæм, уæд,— зæгъгæ, йын дзуапп радта Дзерассæ.

Уастырджи йæ ехсы фындзæй зæхх æркъуырдта, æмæ дыууæ ‘фсымæры марды ингæны фестадысты, сæ ингæныл та фæзынд диссаджы цырт, чъыр æмæ дурæй амад, рæсугъд галуан йæ алыфарс, афтæмæй.

Уæд Дзерассæ дзуры Уастырджимæ:

— Цæй, уæдæ æз мæхи ахсон уæртæ денджызы был, кæннод тугæрхæмттæй демæ куыд фæцæуон; ды уал ам бад, æз ныртæккæ фездæхдзынæн.

Уастырджи баууæндыд Дзерассæйыл. Дзерассæ денджызы былмæ куыддæр бахæццæ ис, афтæ денджызы йæхи баппæрста æмæ ныффардæг ис йæ фыды бæстæ — Донбеттыртæм.

Ныр æрбацæудзæн, уæд æрбацæудзæн, зæгъгæ, Уастырджи æнхъæлмæ кæсы æмæ йæхи нымæры алыхуызон хъуыдытæ кæны. фæлæ ма цæй ус æмæ цæй цыдæр! Фыдæнхъæлæй баззади Уастырджи. Йæ зæрдыл бадардта уыцы сайд æмæ загъта: «Гъей, додой дæ къона! Уæлæуыл дыл нæ фæхæст уыдзынæн, фæлæ мын мæрдты та кæдæм ирвæздзынæ!» Абадт йе ‘ртыкъахыг бæхыл Уастырджи æмæ мæстæйдзагæй денджызы былтыл цуангæнгæ рафардæг ис йæ егаримæ.

УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆМЫЦЫ РАЙГУЫРД

Дзерассæ цардис йæ цæгаты æмæ йæхи бар нæ уыд. Æмæ йын йæ мад загъта:

— Ацу Нарты уæзæгмæ — уыдон стæджы хъæд афтæ у, æмæ сæ уæзæгыл чи нæ райгуыра, уый сæхицæй нæ хонынц,

Цы кæна, мæгуыр, æнкъард ус! Йæ мад ын куыд загъта, афтæ, æрхæндæгæй, рараст ис Донбеттыртæй Нартмæ. Цæугæ кæны, фæлæ йæхи нымæры хъуыды кæны: «Гъа, цæугæ фæкæндзынæн Нартмæ, фæлæ мын хæдзар та кæм уыдзæн?»

Æрцыди Нартмæ. Фæцæуы нымдгæнгæ Ныхасы рæзты. Ныхасы адæм дис кæнынц:

— Ай чи у? Цæугæ нæм чындзы цыд куы кæны, æмæ нæ чындз æттæ куы нæ и — нæ хуындæджы бадæг, нæ тæргай лыгъд.

Хистæртæ дзурынц кæстæртæм:

— Ацæут, устытæн зæгъут, æмæ ацы уазæгус чи у, уый нын базонын кæнæнт.

Кæстæртæ ацыдысты æмæ устытæн загътой:

— Нæ уайсадæг чындзытæ! Кæд уайсадæг у, уæд нын æй сымах бафæрсут. Мадæл устытæ! Кæд сымах хуызæн у, уæд та нын сымах базонут йæ бæрæг.

Кæстæр чындзытæ ныккалдысты Дзерассæйыл æмæ йæ фæрсынц: — Чи дæ, цы дæ, уый нын базонын кæ!

Уый сæм йæ дзыхæй нæ дзуры; йæ зæрдæйы хъуыды кæны: «адонæн бæргæ зæгъин, чи дæн, уый, фæлæ мын уæд мæ ныхæстæ хистæр устытæ мæхи дзыхæй нæ фехъусдзысты».

Чындзытæм куы нæ сдзырдта, уæд ыл хистæр устытæ амбырд сты. фæрсынц æй:

— Нартæн цы бавæййыс, уый нын зæгъ!

— Уе ‘ппæт мæм æмдзырд ма кæнут. Кæд мæ фæрсут, уæд мæ уæ иу бафæрсæд, æмæ мæ дзырд зæгъон. Уæд æй иу ус фæхицæн кодта æмæ йын загъта:

— Цæй, уæдæ, мæ хур, мæнæн зæгъ дæ ныхас — ацы хъæуы мæныл æууæнк ис.

Уый йæм бакасти æмæ загъта:

— Æз дæн цам ацы уæзæг æмæ мæ файнустытæй, фæлæ мыл æндæр бон нæй, æмæ йæ хъуамæ зæгъон — æз дæн Æхсæртæджы ус, æмæ йæ мæсыджы бындзæфхад кæм ис, уырдæм мæ бакæнут.

Устытæ фехъусын кодтой Дзерассæйы ныхас Нарты хистæртæн. Нарты хистæртæ бацин кодтой æмæ загътой:

— Æхсæртæджы мæсыгæн æй йæ бинагмæ нæ, фæлæ йæ скæнут йæ сæйрагмæ. Дзерассæ дзуры:

— Уырдæм схизинаг нæма дæн — тагъд уын фенын кæндзынæн уæхион, æмæ мын нырма æрынцайынæн уæ бæрзонд мæсыгæй уæ талынг скъæт хуыздæр у.

Æмæ йæ акодтой скъæтмæ, æмæ йын уым дыууæ фаззон лæппуйы райгуырди — Уырызмæг æмæ Хæмыц.

УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆМЫЦ УÆРХÆДЖЫ КУЫД ССАРДТОЙ

Бон уылынг рæзтысты, æхсæв та уыдисн дыууæ фаззон лæппуйы. Фат æмæ ‘рдынæй хъазынхъом куы фесты, уæд иу бон рацыдысты уынгмæ, фатæрдынæй хъазгæ. Æгас Нарт сæ фаты хъæрæй бамбæхстысты. Къулбадæг ус йæ чызджы рарвыста донмæ. Хæмыц æй куы суыдта, уæд æй фехста, æмæ чызгæн йæ донгарз ныцъæл ис, йæ уæлæ цы дзауматæ уыд, уыдон дæр фат ныскъуыдтæ кодта. Чызг фæстæмæ кæугæ-кæугæ баздæхтис, æмæ йæм йæ мад дзуры:

— Цы кодтай, дæ мад дæ быныл баззайа, дон цæуылнæ ‘рбахастай? Уый йын загъта:

— Дæлæ мæ Хæмыц фехста фатæй æмæ мын мæ донгарз ныцъæл кодта, стæй мын мæ пысултæ дæр ныскъуыдтæ кодта.

Мад æм радта ног донгарз æмæ йын загъта:

— Ацу, æмæ дын кæд мæ дзыхæй хай уыдзæни, уæд дын цы дзидзи фæдардтон, уый дын хæлар уæд, кæннод Сехы гоппыл фæхау.

Чызг рараст ис æмæ дуарæй куыд рахызт, афтæ та йæ Хæмыц фатæй фехста. Уæд æм чызг фæстæмæ дзуры:

— Мæныл дæ тых цы ‘взарыс — мæныл хъæды мæргътæ дæр тых куы сты; фæлæ кæд уый бæрц тыхджын дæ, уæд уартæ дæ фыды фыд Уæрхæг Нарты рæгъауы фæстæ ныххус и, æмæ уый бабæрæг кæн.

Дыууæ лæппуйы уыцы ныхас куы фехъуыстой, уæд сæ фæттæ æмæ се ‘рдынтæ бацъæлтæ кодтой æмæ сæ хæдзары цæгъдæджы мидæг фесты æмæ сæ мадмæ дзурынц:

— Мах цæуæм Нарты Ныхасмæ — нæ фыдæлтæй ма чидæр æгас у, æмæ иæ хъуамæ ссарæм.

Араст сты дыууæ лæппуйы æмæ Нарты Ныхасмæ ‘рцыдысты.

Æртæ Нарты Ныхасы бадынц.

— Фарн уæ ныхасы!— загътой лæппутæ Ныхасы адæмæн.

— Фæрнæйдзаг ут!— дзуапп радтой лæппутæн адæм.

— Фехъуыстæм, нæ фыды фыд Уæрхæг Нартæн рæгъаугæс у, зæгъгæ, æмæ нын, кæм ис, уый куы бацамониккат, уый курæг стæм.

— Мæнæ лæппутæй искæй акæнут уемæ, æмæ уын æй уый бацамондзæн,— загътой лæппутæн Ныхасы адæм.

— Хорз,— зæгъгæ, фæкодтой Уырызмæг æмæ Хæмыц æмæ иу лæппуимæ араст сты Уæрхæджы агурæг. Цæуынц, æмæ сæ къæхты хъæрæй бæстæ змæлынц, хæхтæ згъæлынц.

Уæрхæг дис кæнын байдыдта, загъта йæхицæн: «Уæдæ мæ фырттæ — Ахсар æмæ Ахсæртæг — куы фесæфтысты, уæд ай цы диссаг у — уый мæ фыртты къæхты хъæры хуызæн куы у?!» Бахæццæ сты Уæрхæгмæ. Уæрхæг сæ фæрсы:

— Ай, æмæ чи стут?

Зæгъынц ын:

— Мах стæм Æхсæртæджы лæппутæ!

— Уæдæ-ма рацæут,— æз уæ уе стæджы хъæдæй базондзынæн. Бацыдысты Уырызмæг æмæ Хæмыц Уæрхæгмæ æмæ йæ хъæбыстæ кæнынц. Уæрхæг сындæг равнæлдта æмæ йæ къухы уырзтæй радыгай æрысгæрста лæппуты цонджы хъултæ æмæ загъта:

— Уе стæджы хъæд æцæг махæй у.

Уæд ын лæппутæ æрдзырдтой,— сæ мадæй куыд фехъуыстой, афтæ,— сæ фыд Ахсæртæг æмæ йе ‘фсымæр Ахсары амарды хъуыддаг, стæй сæ мад æмæ сæхи хъуыддæгтæ дæр.

Уæд Уæрхæг йæ цæстытæ доны разылдта æмæ загъта:

— Мæнæн уыдис, æцæгдзинадæй, дыууæ фаззон лæппуйы — Ахсар æмæ Ахсæртæг, æмæ фесæфтысты. Фæлæ æгайтма сæ мыккаг нæ сыскъуыди! Æмæ сæ разæй рараст и сæ зæронд фидар арæзт чъырынмæ.

Дыууæ лæппуйы ссыдысты Уæрхæджы фæстæ чъырыны уæллаг уæладзыгмæ. Бахызтысты мидæмæ, æмæ хæдзары нал уыдис быронæй бацæуæн. Уæд сæ иу фийаг фелвæста, се ‘ннæ — уисой, æмæ рамарзтой хæдзар. Хæдзар, цы уыдис, авд ахæмы хуыздæр сæрттывта. Уый фæстæ зæронд лæджы ракодтой дуармæ, адастой йын йæ хъуынджын сæр, йæ боцъотæ. Стæй йын фаджысы нытъыстой лæдзæг. Зæронд лæг уым ныддоныхуыпп кодта; æмæ йæ доныхуыпп хæрдмæ танхъа куы хаста, уæд дыууæ ‘фсымæры кæрæдзимæ бакастысты æмæ загътой: «Ай ма нын нæ мады дæр фæдардзæн».

Зæронд лæджы фæстæмæ хæдзармæ бакодтой æмæ йын загътой: — Мах стæм дæ лæппутæ æмæ нырæй фæстæмæ демæ цæрдзыстæм. Цалынмæ Уæрхæджы агуырдтой Уырызмæг æмæ Хæмыц, уæдмæ сæ мад — Дзерассæ уыд йæ цæгаты — Донбеттыртæм; æмæ йæм араст сты æмæ йæм ныццыдысты. Ракодтой йæ уырдыгæй æмæ йе ‘рхуыдтой Нарты хъæумæ, æмæ дзы сæ фыды фыд Уæрхæг загъта йæхицæн бинонтæ.

САТАНАЙЫ РАЙГУЫРД

Уæрхæг æмæ Дзерассæйæн сæ иумæ бацарды боныл афæдз куы сæххæст ис, уæд Уæрхæг амард. Иннæ афæдзы бон куы ‘рæввахс ис, уæд Донбеттырты чызг рарынчын ис. Йæ мæлæт куы ‘рхæстæг ис, уæд загъта йæ дыууæ лæппуйæн:

— Куы амæлон, уæд-иу мæ фыццаг æртæ ‘хсæвы дзæгъæл ма ныууадзут — хорз лæгæй хæс нæ дарын, æмæ мæ мæрдты дæр нæ ныууадздзæн.

Ус амардис, æмæ йæ бавæрдтой зæппадзы.

Бон куы æризæр ис, уæд Уырызмæг райста йæ хæцæнгæрзтæ, ссыди зæппадзы дуармæ æмæ йæ фæхъахъæдта бонмæ. Дыккаг æхсæв дæр та афтæ. Æртыккаг æхсæв Хæмыц дзуры йе ‘фсымæрмæ:

— Нæ мад нæ хъомыл иумæ куы скодта,—ацы ‘хсæв та йæ хъуамæ æз бахъахъæнон.

Уырызмæг ын загъта:

— Æз дæуыл куы ‘ууæндин, уæд ды гуырдæй кæстæр дæ, æмæ йæ æртæ ‘хсæвы дæр хъуамæ ды бахъахъæдтаис.

Хардзау фæкастысты Хæмыцмæ Уырызмæджы дзырдтæ.

Райста йæ хæцæнгæрзтæ æмæ фæраст и зæппадзмæ. Лæууы зæппадзы дуармæ Хæмыц, уæдæ цы! Иуахæмы айхъуыста Нарты хъæумæ, æмæ к.ейцæй куывды зарын цæуы, кæцæй чындзæхсæвы хъæр. Æмæ загъта йæхицæн: «бын бауа, мæлæг рынчыны коммæ чи кæсы! Ам ма мын зæппадзæй мæ мады чи хæссы! Ацæуон æмæ искуы иу чындзæхсæв бахæрон».

Араст ис æмæ куыддæр зæппадзæй иу чысыл ауад, афтæ зæппадз ныррухс ис, æмæ Уастырджи зæппадзы хуылфы фестад. Нымæтын ехсæй æрцъыкк ласта Дзерассæйы, æмæ Дзерассæ удæгасæй цы уыд, авд ахæмы хуыздæр фестад,

Æмæ йæм бацыд. Уый фæстæ та нымæтын ехсæй æрцъыкк ласта Дзерассæйы, æмæ ус фæстæмæ, куыд уыдис, афтæ фестад.

Иу афæдз куы рацыд, уæд зæппадзы цурты æрбацæйцыд Нарты фыдбылыз Сырдон. Байхъуыста, æмæ зæппадзæй ссыди сывæллоны кæуын. Рараст ис Сырдон Нартмæ. Æртæ Нарты бадынц æмбырдæй Ныхасы. — Фарн уæ ныхасы æмæ уæ райсом хорз!

— Хорз дæ хай уæд, Сырдон!

Æмæ сын загъта Сырдон:

— Диссаг ис Нарты уæлмæрдты: куы байхъусай, уæд дзы цæуы сывæллоны кæуын.

Уырызмæг бадтис Ныхасы уæле. Фестадис æмæ бацыд зæппадзы дуармæ.

Бакодта зæппадзы дуар, бахызт мидæмæ æмæ дзы рахаста чызг — Сатанайы.

Сатана ахæм рæсугъд æмæ зонынджын рауади, æмæ талынг æхсæв бон кодта йæ уындæй, йæ ныхас уыд кардæй кæрдагдæр, топпы фатæй растдæр.

УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ САТАНА

САТАНА УЫРЫЗМÆДЖЫ УС КУЫД ССИ

Уырызмæг йæ лæджы бынатмæ куы ахæццæ ис, уæд ракуырдта Алæгаты рæсугъд Елдайы.

Сатана дæр рæзын байдыдта: мæймæ афæдздзыды цахъæн кодта, афæдзмæ та — æртæаздзыды цахъæн. Йæ конд, йæ уындæн та æмбал нæ уыди — сыгъзæринхил, цæхæрцæст.

Мой кæнын афон ын куы ‘рцыди, уæд йæ зæрдæйы дзуры: «мой бæргæ скæнин, фæлæ мæ мойаг кæм и, уый нæ зонын». Хъуыды кодта æмæ зæдты ‘хсæн дæр Уырызмæгæй хъаруджындæр æмæ зондджындæр никæй ардта. Йæхи зæрды сфæнд кодта: «ех, кæд мын уа Уырызмæг, кæннод нæ мой кæнын!»

Ныр цы кæна Сатана: йæхи дзыхæй зæгъын ын уæндгæ нæ кæны, æндæр искæй дзыхæй йын бамбарын кæна, уый та йæ фæндгæ нæ кæны. Æмæ зæгъы уæд йæхицæн: «цæй, мæ сау цæсгом сыхалон æмæ йæм мæхæдæг бауæндон».

Æмæ загъта Уырызмæгæн:

— Уырызмæг, йæ хорзы æттæмæ ничи дæдты. Искæй мыккагмæ ацæуынæн æвгъау дæн; мæнæн æндæр хос нæй, ды мæ мой куы нæ уай! Уырызмæгæн йæ хъустæ ссыгъдысты, йæ сæрыхъуын уырдыг сыстади: — Кой дæр æй мауал скæн,— зæгъы,— адæмæй худинаг у, Нарты ‘хсæнмæ ма цы цæсгомæй ацæудзынæн!

Цас рацыдаид, чизоны, фæлæ иуахæмы Уырызмæг афæдзбалцы цæуын сфæнд кодта æмæ дзуры йæ ус Елдамæ:

— Æз цæуын афæдзбалцы, æмæ-иу хæрд, нозт сцæттæ кæн ме ‘рыздæхынмæ: адæм мæм æгасцуай зæгъынмæ цæудзысты.

Æмæ ацыди афæдзбалцы.

Йæ афæдзы бон куы ‘рхæстæг ис, уæд ын йе ‘рцыдмæ йæ ус скодта ронг. Фыцгæ йæ хорз скодта, фæлæ йыл æнтуан куы ныккодта, уæд нæ сæнхъызти: уымæн Сатана — арвы хин, зæххы кæлæн — скодта хин æмæ йæ æппын æнхъизын нæ уагъта. Елда тыхсын байдыдта — иу уад йæ ронгмæ кæны, иннæ уад Сатанамæ:

— Сæ чызг, мæ худинаджы рæстæг æрцыди: мæ ронг нал æнхъизы; де ‘фсымæр мæ æдзæллагæй куы ‘рæййафа, уæд мæ маргæ кæндзæни. — Æмæ дын цы кæнон,— зæгъы йын Сатана,— мæ хъуыддаг нæу. Уæддæр йæ зæрдæ нæ лæууы чындзæн,— иу уад ронгмæ кæны, иннæ уад уатмæ, Сатанамæ:

— Цы кæнон, мæ уд æрдуйæ нарæгдæр куы сси, ме сæфт куы ‘рцыд! Куы йæ бауырныдта Сатанайы, гъе ныр сфæлмæцыдис чындз, йæ лæгæй тæрсы æмæ тыхсы, зæгъгæ, уæд дзуры:

— Рæсугъд Елда, ды мын дæ чындздзон къаба æмæ кæлмæрзæн куы авæрис, уæд æз иу æхсæв Уырызмæджы фыдæнхъæл фæкæнин, дæуæн дæр дæ ронг ранхъизын кæнин.

— Хорз,— загъта чындз.

Сатана бацыди, æндæр æнхъизæн бантыдта æмæ ронг сæнхъизын кодта.

Уалынмæ Уырызмæг дæр æрцыди. Куывд скодтой, æмæ Нарт ронг фæнуæзтой. Изæрæй куывды адæм сæ хæдзæрттæм фæцыдысты. Сатана скодта йæ уæлæ Елдайы чындздзон дзауматæ æмæ æхсæвы Уырызмæджы уатмæ бацыди. Уырызмæг æй нæ базыдта: йæхи ус æй фæхуыдта. — Алæгаты чызг, фыццаг æхсæвæй ныр хуыздæр дæ,— дзуры йæм Уырызмæг.

— Нæ мыккаджы хъæд афтæ у,— дзуапп ын радта чызг, цæмæй йыл нæ фæгуырысхо уыдаид, уый тыххæй.

Æхсæвы Сатана царыл фестын кодта мæй æмæ стъалыты хуызтæ. Куы сбон ис, уæд Уырызмæг дзуры:

— Бон уыдзæнис ныр, стын афон у.

— Кæм ис нырма бон, уæлæма скæс, нырма мæй æмæ стъалытæ арвыл куы зынынц!— загъта Сатана.

Елда дуæрттæ хоста, рауай-бауай кодта æмæ йын дуар куы нæ кодтой, уæд мæстæй фæзæрдæдзæф — амард.

Сатана уый куы базыдта, уæд мæй æмæ стъалыты хуызтæ царæй фесæфта æмæ лæгмæ дзуры:

— Сыст, бон уыдзæнис ныр.

Уырызмæг æй куы ауыдта, уæд фæджихау ис æмæ загъта:

— Ай Сатана куы дæ!

Уый йын загъта:

— Æмæ уæдæ дысон-бонмæ кæимæ уыдтæ?! Цы гæнæн ма уыди Уырызмæгæн. Марды баныгæдтой. Уырызмæг хъыг кодта:

— Фæхудинаг мæ кодтай, Сатана,— Нарты ‘хсæн ма куыд фæцæрдзыстæм, цы цæсгомæй ма равдисдзыстæм нæхи?!

— Адæмы фидис — дыууæ боны, бирæ худинаг нæу,— загъта Сатана.— Худинаг цæмæй ферох уа, уымæн дын æз амал скæндзынæн. Баздæх æмæ хæрæгыл сбад фæстæрдæм æмæ йыл æртæ здæхты акæн Ныхасы астæуты. Ныхасы адæммæ кæс, æмæ чи куыд кæна, уый-иу мын радзур.

Уырызмæг хæрæгыл сбадтис фæстæрдæм æмæ ацыдис Ныхасы астæуты. Нарты адæм — стырæй, чысылæй, зæрондæй, ногæй — худæгæй ныффæлдæхтытæ сты, сæ фыр худтæй уæлæмæ стын дæр нал фæрæзтой. фæстæмæ æрбаздæхт, æмæ ма чи бахудтис, чи — нал, бирæ йæм кæсгæ дæр нал ракодта, бирæтæ ма йыл хъынцъым дæр бакодтой, сæрра ис нæ зондамонæг Уырызмæг, зæгъгæ. Ноджы та ацыд, æмæ йыл æппындæр ничиуал бахудт. «Уый хуымæтæджы не сбадти хæрæгыл фæстæрдæм, цыдæр хæйрæгдзинад та æрхъуыды кодта, æвæццæгæн», загътой адæм. Æрбацыди фæстæмæ, йæ хæдзармæ, Уырызмæг, æмæ йæ Сатана фæрсы: — Гъы, куыд кодтой адæм?

— Фыццаг куы ацыдтæн,— загъта Уырызмæг,— уæд адæм худæгæй ныффæлдæхтытæ сты, сæ фыр худтæй уæлæмæ стын дæр нал фæрæзтой. Фæстæмæ куы сыздæхтæн, уæд ма чи бахудти, чи — нал, бирæтæ та ма хъынцъым дæр кодтой, сæрра ис нæ зондамонæг Уырызмæг, зæгъгæ. Æртыккаг здæхт куы акодтон, уæд мыл ничиуал бахудти, æмæ дзырдтой: «Уый æрра не сси, стæй хуымæтæджы дæр не сбадти хæрæгыл фæстæрдæм, фæлæ та цыдæр хæйрæгдзинад æрхъуыды кодта, æвæццæгæн».

Сатана йын загъта:

— Гъе, уæдæ мах хъуыддаг дæр афтæ у: ахуддзысты ныл, стæй нæ хъуыды дæр ничиуал æркæндзæнис.

Куы базыдтой адæм, Уырызмæг йæ хо Сатанаимæ бацард, уый, уæд сыл фыццаг ахудтысты, стæй сæ, æцæг, хъуыды дæр ничиуал кодта. Афтæмæй Сатана æмæ Уырызмæг лæг æмæ усæй цæргæйæ баззадысты.

САТАНА ÆМÆ БОРÆТЫ ЧЫЗГ

Сатана райста йæ зæронд хуыз. Уырызмæгмæ бацыди æмæ йын зæгъы: — Мæнæй дын бинонтæ нал ис, фæлæ дæхицæн мæ удæгасæй бинонты кой бакæн.

Уæд ын Уырызмæг загъта:

— Сатана, цалынмæ мын дæ цæст æрттива, уалынмæ мæнæн бинонтæ ‘рхæссæн нæй.

Уæд та йæм дыккаг хатт дзуры Сатана, лæгъстæгæнæгау:

— Уырызмæг! мæнæй дын пайда нал ис, æмæ ‘ртæ Нарты ‘хсæн фесæфдзынæ. Цалынмæ дын мæ цæст æрттивы, уалынмæ дæхицæн бинонты кой бакæн.

Уырызмæг куы бакастис усы уынгæгдзинадмæ, уæд йæ бæх — Æрфæны — сифтыгъта æмæ далæ Дæлæсыхы Борæтæм ныццыдис. Борæты Бурæфæрныгæн авд лæппуйы æмæ иунæг чызг уыд. Уырызмæджы куы федта Бурæфæрныг, уæд ыл бацин кодта:

— Уырызмæг, дæ фенд мын æхсызгон уыдис. Рагæй фæстæмæ бæллын дæ уындмæ. Цы хур, цы къæвда дæ ‘рхаста?

Уырызмæг ын загъта:

— Уынгæг лæг кæдæм нæ бахаудзæн! Сатана мын ныззæронд ис, ницыуал хъом у, æмæ уæм фехъуыстон чызг куринаг. Уырызмæгыл йæхи чи атигъ кодтаид! Бафидыдта Борæтимæ. фæстæмæ ссыд.

Нарты бæгуырдæрты амбырд кодта æмæ сæ акодта чындзхæссæп Хæмыц — хистæр уазæг (хæдзары хицау), Сослан — нымæттухæг (дзауматухæг), Батрадз — къухылхæцæг.

Ныццыдысты Борæтæм. Борæтæ сæ фæхынцтой иннабонæй-иннабонмæ. Уый фæстæ рараст сты Нарты чындзхæсджытæ сæхимæ.

Уырызмæг фервиты Æртæ Нартмæ хонæг. Æрæмбырд вæййынц Нарт æмæ иннабонæй-иннабонмæ фæминас кæнынц Уырызмæджы чындзæхсæвы. Гъа ныр чындзæхсæвы адæм ацыдысты, æмæ Уырызмæг Борæты чызджимæ æмуат цæудзæн, зæгъгæ, афтæ та Сатана райста йæ чызггон хуыз. Уырызмæг æй куы федта, уæд Борæты чызгмæ æмгæрон дæр нал æрцыд. Нартыл айхъуысти уыцы хъуыддаг. Æмæ та æрцыди Нарты Ныхасы Уырызмæджы кой.

Уæд иу фæсмæргомау лæппу зæгъы Ныхасы адæмæн:

— Æз ахæсдзынæн ме ‘хсæв Уырызмæджы хæдзармæ æмæ уын райсоммæ йæ бæрæг хæсдзынæн.

Араст ис лæппу æмæ ныццыди Уырызмæгтæм æмæ сæм æхсæвиуат æркодта. Уырызмæг ын аргæвста бурæ нæл фыс. Хорз æй федта. Кæдмæ бадтысты, уæдмæ фæбадтысты, фæныхас кодтой; стæй лæппуйæн бауат кодтой хæдзарæн йæ иу къуымы, Борæты чызгæн — йе ‘ннæ къуымы. Сатана æмæ Уырызмæг та се ‘ргъæу уатмæ афардæг сты.

Лæппу чысыл куы афынæй ис, уæд Борæты чызг сыстад æмæ бацыд æмæ йын йæ хъæццулыл рахæцыд.

Лæппу йæ базыдта æмæ йæм дзуры:

— Гъæцитт! кæй дæ, уый дæ ма байрайæд, хуыссын мæ ныууадз! Чызг фæстæмæ раздæхтис хъуырхъуыр гæнгæ. Чысыл афæстиат ис, стæй та бацыд лæппумæ æмæ та йын рахæцыд йæ хъæццулыл. Æмæ та йæм лæппу дзуры:

— Кæй дæ, уый дæ ма байрайæд, хуыссын ма мæ куы ныууадзай! Раздæхтис та чызг фæстæмæ хъуырхъуыр гæнгæ. Æртыккаг хатт куы бацыд Борæты чызг лæппумæ, уæд нал дæр «гъæцитт!», нал дæр æндæр — æмуат æрцыдысты лæппу æмæ Борæты чызг.

Зонынджын Сатанайæн цæй æнæ базонгæ уыд уыцы. Райсом куы сыстадысты æмæ сæхи куы ныхсадтой æмæ куы ‘рбадтысты фысымæй, уазæгæй, уæд Сатана дзуры:

— Сехы гоппыл фæхауæд, уазæгæй, фысымæй нæ дысон чи цы фын федта, уый куы нæ радзура!

Уырызмæг фæрсы:

— Хистæрæй дзурут уæ фынтæ æви кæстæрæй?

Сатана загъта:

— Нæ зæронд лæг, дæ разæй махæй ныхасы бар никæмæ хауы. Уæд Уырызмæг зæгъы:

— Дысон куы бафынæй дæн, уымæй бонмæ фыны мыккагæй ницы федтон, фæлæ, не ‘фсин, дæхæдæг цы фынтæ федтай, уыдон дзур. Сатана загъта:

— Дысон нæ ефс бæх йæ бæндæн аскъуыдта æмæ ныццыдис далæ дæллаг нæ хицæуттæм æмæ уым уырсмæ цыди.

— Лæппу, ды та цы фын федтай?

Уый загъта:

— Дысон иу суангыл цуаны ацыдтæн, æмæ иу хъугсаг мæ разы февзæрдис. Гъа ныр æй фехсон, куыд загътон, афтæ мæм дыккаг суангæй ныхъæр чынд: «Ма йæ фехс — Уырызмæджы фæтдзæф у!» Чысыл та афынæй дæн æмæ та дыккаг суангыл ацыдтæн, æмæ та уыцы хъугсаг февзæрдис мæ разы. Æмæ та йæ фехсон, зæгъгæ, куыд загътон, афтæ та мæм æртыккаг суангæй ныхъæр чынд: «Ма йæ фехс,— Уырызмæджы фæтдзæф у!» — æмæ та йæ ныууагътон. Чысыл та афынæй дæн æмæ та ауадтæн æртыккаг суангыл, æмæ та мæ разы февзæрд уыцы хъугсаг. Нал дæр хъæрмæ байхъуыстон, нал дæр æндæрмæ æмæ йæ фехстон.

— Гъе, Борæты чызг, ды та цы фын федтай?

— Æз дысон бантыдтон ронджы гæрзтæ. Æппындæр мын не ‘нхъызтысты, æмæ æз дæр ныццыдтæн далæ дæллаг нæ хицæуттæм æмæ уырдыгæй схастон æнтуан; уыцы æнтуанæй куыддæр фæхъæстæ сты, афтæ æнхъизын байдыдтой.

Райсомæй лæппу ацыдис. Нарты Ныхасы йыл Нарты фæсивæд æмбырдтæ кæнынц:

— Гъы, куыд у Уырызмæджы хъуыддаг?

— Куыддæриддæр æй дзурынц, афтæ: Сатана райста йæ чызггон хуыз, æмæ Уырызмæг æппындæр нæ цæуы Борæты чызджы ‘мгæрон,— загъта лæппу.

УЫРЫЗМÆГ САТАНАЙЫ ЙÆ ЦÆГАТМÆ КУЫД ÆРВЫСТА

Фыр мæстæй иухатт загъта Уырызмæг йæ ус Сатанайæн:

— Дæ Хуыцауы тыххæй, фæцу дæ цæгатмæ! Ахæсс нæ хæдзарæй, цы дæ бафæнда, уыдон иууылдæр, дæ зæрдæ цы хæзнатæ зæгъы, уыдон, æмæ мæ ныууадз,— нал дæ фæразын!

— Иттæг хорз,— загъта Сатана.— Гæнæн мын нал ис, мæ лæджыхай, дæ коммæ бакæсдзынæн, фæлæ ма дæ курын иу хъуыддаг. Æз Нарты цæхх æмæ кæрдзынæй хайджын дæн, уыдон дæр — афтæ. Ныр мын куывд скæн,— æз Нартæн мæ нуазæн радтон.

Уырызмæг сразы ис æмæ йын куывд скодта. Сатана заманайы фынг сарæзта — къæбицты ницыуал ныууагъта хуыздæр хæринагæй, хуыздæр нуазинагæй. Нарты адæм куывды авд æхсæвы æмæ авд боны фæбадтысты, стæй сæ хæдзæрттæм фæцыдысты, æрмæст ма уырдыгыстджытæ фæстæдæр аззадысты. Æмæ сын Сатана загъта:

— А лæгыл ма мын ацин кæнут!

Уырдыгыстджытæ Уырызмæгæн нуазæнтæ авæрдтой,— æнæуый дæр цух кæм уыдаид,— æмæ Уырызмæг фæрасыг ис, æмæ тарф фынæй бацис. Уырдыгыстджытæ дæр фæцыдысты сæ хæдзæрттæм.

Сатана хаст галтæ уæрдоны сифтыгъта, гуыффæ байдзаг кодта фæсалæй, гобан дзы айтыдта, гауыз ыл æрæмбæрзта, фынæй лæджы уым аваердта æмæ араст ис йæ цæгатмæ, хæдзары исбонæй æппындæр ницы рахаста, афтæмæй.

Быдырмæ куы ахæццæ сты, уæд Уырызмæг фехъал ис,— уæдмæ æвронг дæр æрцис. Кæсы, дын, æмæ йæ фарсмæ Сатана бады, бæрз уисæй галты размæ тæры, йæ цæсгомæй йын залмы сыфæй бындзытæ асур-асур кæны. «Ай та цы диссаг у, куы ницы æмбарын!» — зæгъы йæхи нымæры Уырызмæг.

— Ай кæдæм цæуæм?— фæрсы лæг усы.

— Ферох дæ ис, æвæццæгæн, дæ хæдзарæй мæ кæй ратардтай, уый? Мæнæ мæ цæгатмæ цæуын,— дзуапп ын радта Сатана.

— Хорз,— загъта Уырызмæг,— фæлæ мын бамбарын кæ, мæн та демæ цæмæн ласыс?..

— Куы мæ ‘рвыстай мæ цæгатмæ, уæд загътай: «Дæ зæрдæ цы хæзнатæ зæгъы, уыцы хæзнатæ алас демæ!» Мæнæн мæ царды мидæг дæуæй зынаргъдæр æмæ уарзондæр хæзна нæй, æмæ дæ раластон, иннæ хæзнатæ ныууагътон.

— Ай хæйрæгыл куы фæхæст дæн!— загъта, йæ мидбылты худгæйæ, зæронд Уырызмæг; йæ усимæ бафидыдта, æмæ фæстæмæ сæ хæдзармæ раздæхтысты æмæ цæргæйæ баззадысты иумæ, кæрæдзийы уарзгæйæ.

УЫРЫЗМÆДЖЫ ÆНÆНОМ ЛÆППУ

Фыд аз скодта Нартыл. Тыхсын байдыдтой тынг, сыдæй мæлынмæ æрцыдысты. Сæ ныфс асаст Нартæн, сæ зæрдæ амард, сæ къухы ницыуал æфтыдис. Уый бæрц æгуыдзæгмæ, уый бæрц æдзæллагмæ æрцыдысты Нарты скуыхт фæсивæд, æмæ-иу Ныхасы бон-изæрмæ хуысгæйæ баззадысты. Куы сæм байхъуыстаис, уæд ма æрмæст мысыдысты сæ цард. «Æз уыцы ран фескуыхтæн, æз уæд фосы конды фæдæн»,— дзырдтой-иу Нарты адæм, Ныхасы бадгæйæ, æндæр сæ ничиуал кодта хорз карды кой, хорз фат æмæ æрдыны кой.

Уæд-иу Сырдоны гадза рацыд Ныхасмæ æмæ-иу адæмæн сæ сæрты рахиз-бахиз кæнын байдыдта æмæ-иу кæмæн йæ былтæ астæрдта, кæмæн- иу йе ‘рчъи бахордта, кæмæн-иу йæ рон фæлыг кодта йæ астæуыл. Уымæй тæригъæддагдæрмæ ма цæмæ бакастаид адæймаг! Иу бон куы уыди, уæд Уырызмæг Ныхасмæ рацыди. Кæсы, æмæ Нарты скуыхт æмæ фидауцджын фæсивæд цагъды мæрдтау хуыссынц уыцы ран, æмæ та сын Сырдоны гадза æнæуаг митæ кæны. Ныккæрзыдта Нарты Уырызмæджы зæрдæ, йæ пылыстæг лæдзæг фехста гадзайыл, æмæ дыууæ дихы фæци лæдзæг.

Систа йæ лæдзæджы сæстытæ æмæ мæстæйдзагæй баздæхт фæстæмæ, сæ хæдзармæ. Лæдзæджы сæстытæ æрæппæрста æмæ йæ пылыстæг къæлæтджын бандоныл йæхи мæсты уагъд æркодта. Ныкъæскъæс кодта бандон йæ быны.

— Дæ къæлæт æрфгуытæ цы ‘рталынг кодтай, уыцы мæсты уагъд цæмæн æркодтай дæхи дæ къæлæтджыныл, мæ сæры хицау? Цы кодтай, чи дæ бафхæрдта?— фæрсы йæ Сатана.

— Æфхæргæ мæ бæргæ ничи бакодта, фæлæ ма уымæй тынгдæр мæ зæрдæ цæуыл фæрисдзææ!— загъта Уырызмæг.— Нæ фæсивæд æнæ хæринагæй хæрз æдзæллагмæ æрцыдысты, Нарты Ныхасы ныффæлдæхтытæ сты æмæ хуыссынц, куыд сыл не ‘мбæлы, ахæм хуыстæй. Сырдоны æнаккаг куыдз сæ сæрты рахиз-бахиз кæны, æмæ кæмæн йæ былтæ астæры, кæмæн йе ‘рчъитæ бахæры, кæмæн йæ рон йæ астæуыл фæлыг кæны; уыдонæн та «ацу æттæмæ!» зæгъын сæ бон нал у. Не ‘фсин, бирæ цæрæнбон мын куы нæ уаид, æмæ ма уыдоны иу æфсæст куы бакæнин! Уæд та сæ туг йæ бынат ссарид, сæ зæрдæ та сфидар уаид.

— Ууыл та цы мæт кæныс?— загъта Сатана.— Ацу, æрбахон сæ, æз дын сæ иу лæджы хуызæн суазæг кæндзынæн: дæлæ, нæ къæбицтæ се дзаг куы сты алы хæрд æмæ алы нозтæй.

Æмæ бахуыдта Сатана Уырызмæджы йæ иу къæбицмæ: къæбиц йæ тæккæ дзаг уыдис чъирийæ; бахуыдта йæ иннæ къæбицмæ: уый йе дзаг уыдис авджыдзагæй; бахуыдта йæ æртыккаг къæбицмæ: царæй зæхмæ амадæй лæууынц кæрæдзийы уæлæ скуытæ ‘мæ базгуытæ уыцы ран.

— Адон æппæт мын фервыстой Нарты стыр куывдтæй хуынтæн, ном ссарынæн,— зæгъы Сатана.

Фæрухс ис Уырызмæджы цæсгом, æмæ дзуры Сатанамæ:

— Уæдæ барæвдз кæн дæхи: Нарт иннабонæй-иннабонмæ цы фæхъауой, уымæй дзы фылдæр ис ацы ран.

Æрбасидын кодта фидиуæгмæ Уырызмæг, хорз æй бафсæста æмæ йын загъта:

— Цæугæ æмæ ныхъæр кæн Нартыл: «Йæ бон цæуын кæмæн у, уый цæугæ ракæнæд, цæуын йæ бон кæмæн нæу, уый хæсгæ ракæнут, сывæллон кæмæн ис авдæны, уый та йæ авдæн йемæ рахæссæд,— Ахсæртæггаты Уырызмæг куывд кæны æмæ уæ хоны!»

Ацыди фидиуæг æмæ ныхъæр кодта:

— О Нарт! Йæ бон цæуын кæмæн у, уый цæугæ ракæнæд, йæ бон цæуын кæмæн нæу, уый хæсгæ ракæнут, сывæллон кæмæн ис авдæны, уый та йæ авдæн йемæ рахæссæд,— Ахсæртæггаты Уырызмæг куывд кæны æмæ уæ хоны!

Нарт уый куы фæхъуыстой, уæд ныххæррæтт кодтой æмæ æрæмбырд сты Уырызмæджы хæдзармæ иууылдæр, стырæй, чысылæй. Равæрдтой фынгтæ, æмæ Нарт куывды бадынц Уырызмæджы хæдзары иннабонæй- иннабонмæ.

Уæд иуахæмы сæ арт æрмынæг ис. Уырызмæг сыстад йæ бандонæй æмæ сугсæттæнмæ рацыд. Гъа ныр сугтæ æрбамбырд кæнон, куыд загъта, афтæ сау хохæй сау тъыфыл цæргæс ратахти, Уырызмæджы йæ ныхты систа æмæ йæ дард, иу денджызы астæу, стыр дуры сæр æрæвæрдта. Сау æрдиаг байдыдта Уырызмæг, ацы æнамонд цæмæн фæдæн, зæгъгæ, цы уыдзынæн ацы ран, доны цъæхы йеттæмæ куы нæуал хох зыны, куы нæуал бæлас?!

Бады дуры сæр æмæ алырдæм хъахъæны. Уалынмæ æризæр ис. Куы ‘рталынг ис, уæд кæсы, æмæ донæй иу дуры рæбынæй рухс цæуы. «Цыдæриддæр уа, уæддæр ай циу, уый куы нæ басгарон, уæд нæ уыдзæни», загъта Уырызмæг æмæ дуры фæрсты йæхи доны ауагъта. Æмæ иу дуармæ ныфтыдис. Дуар бакодта, æмæ йæм рауадис æртæ чызджы — амæй ай рæсугъддæр, амæй ай хæрзконддæр, ахæм чызджытæ.

— Æгас нæм æрцæуай, Уырызмæг, æгас нæм æрцæуай не ‘мцекк! Мидæмæ, мидæмæ, фысым нæм бакæн!— цинтæ йыл кæнынц чызджытæ. Бакодтой йæ мидæмæ; кæсы, æмæ хæдзары бады зæронд ус.

— Фарн уæ хæдзары уæд!— загъта Уырызмæг.

— Фæрнæйдзаг у æмæ нæм æгас цу!— дзуапп ьш радта ус æмæ йæ æрбадын кодта къæлæтджын бандоныл.

Акæстытæ кодта Уырызмæг алырдæм, ахаста йæ цæст хæдзары къуымты: хæдзарæн йæ бын цъæх авгæй уыд, йæ къултæ — æргъæу, йæ цар — сæууон стъалы. Дис кæны, мæнæ цы хорз хæдзар ис ацыденджызы астæу, зæгъгæ.

Базыдта йæ, Донбеттыртæм кæй æрæфтыдис.

Хæдзары хъазыд иу чысыл лæппу: куы иуырдæм азгъоры, куы иннæрдæм — йæ фезмæлдыл цæст нæ хæцы, афтæ рог. Уырызмæджы зæрдæ йæм бахъазыд æмæ йæм кæсгæйæ баззад. «Тæхудиаг у, ды кæй лæппу дæ!» — загъта йæхи нымæры.

— Цы хур, цы къæвда дæ ‘рхаста ацы бæстæм, мах рагæй дæр дæ фенынмæ куы бæллæм!— дзуры зæронд ус Уырызмæгмæ.

Уырызмæджы зæрдæ фæфидар ис, уæдæ та бынтон сæфт нæ дæн, кæд мын ацы ран дæр æмцекктæ æмæ, мæ уындмæ чи бæллы, ахæмтæ разындис, уæд, зæгъгæ, æмæ сын радзырдта, куыд æгъдауæй æрæфтыдис Донбеттырты бæстæм, уый.

Чызджытæ байдыдтой зилæнтæ кæнын. Кусæрттагæн ын бурæ нæл фыс æрбакодтой, Уырызмæгæн æй йæхицæн аргæвдын кодтой, арт бандзæрстой æмæ йын уадидæгæн бæркадджын фынг авæрдтой йæ разы.

Уырызмæг, Нарты ‘гъдаумæ гæсгæ, базыг цирхъы фындзыл бакодта æмæ кувы. Куывд куы фæци, уæд дзуры лæппумæ:

— Лæппу, рауай, ацаход, мæ хур!

Лæппу тагъд-тагъд базгъордта; Уырызмæгмæ куыд фæцæйхæццæ кодта, афтæ фæцудыдта æмæ размæ бахауди — цирхъ йæ зæрдæйы ауади. Æрхаудта лæппу, рæсугъд æрттиваг кæркусæгдидинæгау, бацагъта иæ гæндзæхтæ æмæ уайтагъд систа йæ рæзгæ уд.

Фенкъард сты Уырызмæг дæр, бинонтæ дæр. Сабийы мард чызджытæ иннæ уатмæ ахастой.

«Цæй æнамонд фæдæн ай, ацы фыдбылыз та мæм кæцæй касти?!» — загъта йæхи нымæры Уырызмæг æмæ фынгмæ нал æвналы.

Уæд æм ус дзуры:

— Исты ахæр, Уырызмæг! Цы ‘рцыдис, уымæн фæрæз нал ис, Хуыцау ын гъе нырмæ ‘рхаста йæ адзал.

Фæлæ ма цæй хæрд æмæ цæй æндæр! Уыцы æнкъардæй сыстадис Уырызмæг æмæ рацыд, ус æмæ чызджыты та æдзард сабийыл кæугæ ныууагъта.

Фæстæмæ та фестадис Уырызмæг, цæргæс æй цы дурыл æрæвæрдта, ууыл. Сау тъыфыл цæргæс дæр та фæзынд, систа та Уырызмæджы йæ тыхджын ныхтæй, хæссынтæ та йæ байдыдта æмæ йæ фæстæмæ сугсæттæны æрæвæрдта. Уым Уырызмæг сугтæ амбырд кодта йæ хъæбысы дзаг æмæ сæ æнкъардæй бахаста хæдзармæ. Нарт уæддæр бадынц куывды æмæ минас кæнынц, Уырызмæджы æрбацыд сæ фиппайгæ дæр ничи бакодта.

Æрбадтис йæ бынаты Уырызмæг æмæ дзуры куывды адæммæ:

— Рагон таурæгъ уын ракæнон æви æрыгон?

— Рагон таурæгъ ма фехъуыстаиккам,— загътой куывды адæм,— фæлæ нын æрыгон таурæгъ ракæн.

— Уæдæ уæ астæуæй кæд сыстадтæн, уый зонут?— дзуры Уырызмæг.— Æз ацыдтæн сугсæттæнмæ, арт бакæнон, зæгъгæ; сугтæ мæ хъаебысы куыд амадтон, афтæ сау хохæй ратахтис иу сау тъыфыл цæргæс, фелвæста мæ йæ тыхджын ныхтæй æмæ мæ ахаста денджызмæ. Уым мæ иу дуры сæр æрæвæрдта. Ницыуал зыдтон, цы ма акодтаин, уымæн. Изæры кæсын, æмæ донæй, иу дуры рæбынæй цæуы рухс. Мæхи ауагътон доны, цыдæриддæр уа, уæддæр æй хъуамæ басгарон, зæгъгæ, æмæ ныфтыдтæн иу дуармæ. Дуар бакодтон, æмæ мæм рауадис æртæ рæсугъд чызджы. Ныццин мыл кодтой, æгас нæм цæуай, не ‘мцекк, зæгъгæ, æмæ мæ бакодтой хæдзармæ, йæ бын — цъæх авг, йæ къултæ — æргъæу, йæ цар та — сæууон стъалы, ахæм хæдзармæ. Хæдзары ма уыдис зæронд ус æмæ æнахъом саби. Нæ уазæджы хорз куы фениккам, зæгъгæ, мын кусарт акодтой бурæ нæл фыс. Куы сцæттæ ис, уæд мын æй мæ разы æрæвæрдтой. Ракуывтон, куыд æмбæлдис, афтæ, æмæ фæдзырдтон лæппумæ, рауай, ацаход, зæгъгæ. Аæппу тагъд æрбауади, фæцудыдта, æмæ мæ цирхъ йæ зæрдæйы ауадис. Фенкъард сты бинонтæ, мæхæдæг дæр, кæй зæгъын æй хъæуы, афтæ; хæргæ дæр ницыуал бакодтон æмæ уыцы æнкъардæй, хъынцъымгæнгæ, рацыдтæн хæдзарæй æмæ ссыдтæн, цæргæс мæ цы дурыл æрæвæрдта, уыцы дурмæ. Уалынмæ та æртахти уыцы сау тъыфыл цæргæс, йæ ныхты та мæ систа æмæ мæ фæстæмæ нæ сугсæттæны æрæвæрдта.

Сатана иннæ хатæнмæ уыцы уац куы айхъуыста, уæд фæлæбурдта йæ рустæ ‘мæ йæ дзыккутæм æмæ ныхъарæг кодта:

— Ма мыл фæхудут, нæ хицæутты дзæбæхтæ æмæ зæрæдтæ, ныббарут мын, уæ разы дзыххæлдæй кæй кæуын, уый: иунæг сусæг æвæрæн ма мын уыдис мæ цæгаты, Донбеттыртæм; нæ йæ зыдта — балцы уыдис, куы райгуырдис, уæд; фæлæ та йæ уым дæр ссардта æмæ йæ æдзардæй йæхи къухæй йæ разæй барвыста мæрдтæм. Куыд ма цæрдзыстæм, нæ зæронд нын чи фæдардзæнис?!

Адæм нынкъард сты æмæ сабыргай фæцыдысты сæ хæдзæрттæм. Ныттар кодта йæхи Уырызмæг. Худæгмæ нал худти, дзурæгмæ нал дзырдта, афтæмæй,— уæнтæбæрзонд æмæ сæргуыбырæй,— рацу-бацу кодта; рацыдис-иу Нарты Ныхасмæ æмæ-иу уым Фыд Рохгæнæн цъæх дурыл ныххуыссыд дæлгоммæ, афтæмæй цардис иу къорд рæстæджыты дæргъы. Нарты зæрæдтæ йын дзырдтой, дæхи цы хъынцъымæй марыс, Нарты хорз Уырызмæг, зæгъгæ, дæу йеттæмæ ма ахæм фыд искæуыл æрцыдаид! Æрхудти йæхиуыл Уырызмæг дæр æмæ та фыццагау хъæлдзæгæй æвдисын байдыдта йæхи.

Цас рацыдаид, чи зоны, фæлæ та байдыдта куывдтæ кæнын Нарты Уырызмæг.

* * *

Лæппуйæн йæ буар Донбеттыртæ йæ сыджытыл сæмбæлын кодтой, йæ уд та атахти мæрдты бæстæм, æмæ уыцы ран Барастыры уæрагыл уыди йæ бадæн. Хъуыдыгæнæг æй куы нæ уыди, уæд лæппу тыхсын æмæ æнкъард кæнын байдыдта.

Уæд æй иуахæмы Барастыр фæрсы:

— Цæмæн æнкъард дæ, лæппу?

Æмæ йын лæппу зæгъы:

— Ацал-ауал азы рацыди, мæрдты бæстæм куы ‘рбацыдтæн, уæдæй ардæм. Мæ фыд Уырызмæг ма æцæгæлон адæмы кой дæр кæны, фæлæ мæ кой – нæ, марды кæнд мын нæй, иннæ мæрдтæй уæлдай дзæгъæл дæн æз ацы ран. Барастыр, курын дæ — мæрдты бæстæй мæ ауадз: æз мæхæдæг куы нæ бакæнон мæхи кой, уæд мæ фыдæй рохуаты баззадтæн. Дзырд дын дæдтын: афæдзы кæндæн мæ цы хъæуы, уый куыддæр ссарон мæхи фæллойæ, афтæ фæстæмæ ам æмбæлдзынæн.

— Дæ зæрдæхудт райсын мæ нæ фæнды, фæлæ уымæн фæрæз не ‘рцæудзæн,— загъта Барастыр.— Куыддæр мæрдтæ уый базоной, афтæ дзы иу дæр ам нал фæлæудзæн,— ныр дæр тыхæйты лæууынц мæрдты бæсты. — Уымæн дын æз амал ссардзынæн: мæ Аласайæн йæ цæфхæдтæ фæстæрдæм асадздзынæн; мæрдтæ мæ фæдыл мæрдты дуармæ куы фæуой, уæд сын-иу зæгъ: «Æркæсут, æмæ кæд мæрдтæй æттæрдæм уа фæд, уæд уæ нал уромын, фæлæ æвæдза фæд мидæмæ у, уæд уын дзæгъæлы змæнтын, коммæ нæ кæсын аив нæу».

Барастыр сразы ис.

Лæппу йæ Аласайæн йæ цæфхæдтæ фæстæрдæм асагъта æмæ мæрдты бæстæй рафардæг ис. Йæ фæдыл иннæ мæрдтæ базмæлыдысты æмæ дуармæ сарæзтой сæ ных.

— Кæдæм?— дзуры сæм дуаргæс.

— Мах дæр нал лæууæм ацы ран, кæд æмæ искæмæн ардыгæй фæстæмæ фæндаг ис, уæд,— загътой мæрдтæ.

— Хъуыддаг уал бамбарут, стæй равзардзыстут, цы уыл æмбæлдзæн бакæнын, уый, æркæсут уал фæдмæ.

Мæрдтæ æркастысты, æмæ фæд мидæджы ‘рдæм куы уыди, уæд та сæ алчи дæр æрынцад йæ бынаты.

Уырызмæджы æнæном фырт, Донбеттырты хъан, Нарты хъæумæ бараст и. Ахсæртæггаты зæронд хæдзармæ бадзырдта.

Дзурынмæ рацыди хæдзары æфсин Сатана.

— Уырызмæджы агурын, кæд æмæ стæры ахæтиккам иумæ. Æмхицхæрæн Бæрæг обауыл æм æнхъæлмæ кæсдзынæн. Хæдзармæ баздæхт Сатана æмæ дзуры:

— Лæгай, дæ зæронд сæр хъазинаг сси —дуармæ дæ иу æнæнтыст лæппу, саргъы гоппæй зынгæ дæр нæ кæны, ахæм, агуры æмæ дæ хоны стæры. Æмхицхæрæн Бæрæг обауыл, дам, дæм æнхъæлмæ кæсдзынæн. — Тагъд мæ барæвдзытæ кæн балцмæ, не ‘фсин,— уыимæ мæ хæтæны цæугæ чи фена, уый мыл худгæ дæр фæкæндзæн, фæлæ æз ме ‘гъдау нал фехалдзынæн, мæхи нал аивдзынæн зæронды ‘рдæм: мæхицæн хæсыл цы нымадтон, уый æххæст кæндзынæн, цалынмæ мæ цæст æрттива, уалынмæ. Уырызмæг нырмæ дæр никæй ма аздæхта, чи йæ агуырдта, уыдонæй, ныр дæр нал аздахдзæн.

Сатанайы нæ фæндыд, Уырызмæг уыцы лæппуимæ стæры ацыдаид, уый: куы ‘ризæр ис, уæд ракодта æртæ мыдамæсты æмæ скуывта:

— Хуыцауты Хуыцау, мæхи Хуыцау! кæд мæ истæмæн сфæлдыстай, уæд авд азы дæргъы цы мит, цы къæвда æруаринаг у, уый ахсæв куыд æруара, стæй зилгæ дымгæ, тухгæ уад куыд сыста, ахæм хорз мын ракæн — кæд æмæ уыцы æнæнтыст, уыцы фæхъæуинаг байсæфид, æмæ нæ зæронд баззаид нæ хæдзары.

Уайтагъд арв æрбахгæдта. Уарын байдыдта æмæ æхсæв-бонмæ ныууарыд æнусы цъити æмæ залты мит, стæй сыстад зилгæ дымгæ, тухгæ уад æмæ бæстæ хаста: хæдзарæй хæдзармæ акæсæн нал уыди. Уырызмæг уæддæр сæударæй саргъ авæрдта йæ хъулон Æрфæныл æмæ араст ис. Миты лæгæрдгæ, тыхтæ-амæлттæй Æмхицхæрæн Бæрæг обаумæ куыд бахæстæджытæ ис, афтæ кæсы, æмæ обау сау дары, обауыл хуыссы лæппу, йæ саргъ — йæ нывæрзæн, æфтаугæ — йæ быны, нымæт — йæ уæлæ, йæ алыфарс авд мусуаты бæрц цъæх нæууæй лæууы, æмæ йæ Аласа астæумæ кæрдæгыл хизы.

«Зæд у, дуаг у, æви, цымæ, цавæр диссаг у ай!» — загъта Уырызмæг йæхи нымæры.

Уалынмæ бахæццæ ис обаумæ, лæппуйы уæлхъус æрурæдта йæ хъулон Æрфæны æмæ дзуры:

— Цы фæдæ, лæппу, уæлæмæ! Фæндаг даргъ у, бон — цыбыр, цæуын хъæуы.

Лæппу фестади, арæвдзытæ кодта йæхи, бæхыл абадт, æмæ фæцæуынц — разæй Уырызмæг йæ хъулон Æрфæныл, йæ фæстæ лæппу йæ Аласайыл. Цæуынц, цæуынц; зилгæ дымгæ, тухгæ уад нал æнцайы. Уырызмæджы хъулон Æрфæн мит фады йæ мæргъгæйæ; хаттæй-хатт дзы афсæры йæ бырынчъытæ. Лæппуйы бæх йæ фæстæ сау зæххыл хизгæ цæуы. Æрфæны æууæлтæ хорз нал сты — фæллайын байдыдта. Уæд лæппу дзуры Уырызмæгмæ:

— Цы фæнды худинаг фæуæд,— æз цæуын разæй, стæй кæстæрæн разæй ацæуын мауал уæд худинаг ардыгæй фæстæмæ!

Куыддæр аразæй ис, афтæ мит авд мусуаты бæрц сау кодта йæ бæхы улæфтæй, æмæ йæ фæстæ Уырызмæджы Æрфæн цыди сауыл.

Ауадысты иудзæвгар.

Уырызмæг дзуры:

— Лæппу, рацыдыстæм хæтæны æмæ уынаффæ бакæнæм: кæдæм цæуæм, кæм фæлæбурæм?

— Æнæхæрд бæстæ ма дын цы ран ис, уырдæм мæ фæхон,— загъта лæппу.

— Ахæм бæстæ ма мын бæргæ баззад — Терк-Турчы бæстæ, уый хуызæн ма хъæздыг бæстæ уæвгæ дæр нæ уыдзæн: фысвос зæгъай, стурвос, бæхрæгъæуттæ,— аздахын дæр сæ нæ фæразынц сæ гæстæ, фæлæ æнцон нæу ныфс бахæссын уырдæм: ахизын æм хъæуы денджызыл, стæй рæгьæуттæ, дзугтæ хъахъæнынц æфсæн уырс, æфсæндзых бирæгъ æмæ æфсæндзых хъæрццыгъа.

— Уæдæ уырдæм дарæм нæ фæндаг, нæ амонд бавзарæм, чи зоны, æмæ нæ къухы исты бафта,— загъта лæппу.

Денджызы былмæ бахæццæ сты. Сæ бæхтæ фæцарæзтой денджызы; доны кæсагау архайдтой бæхтæ æмæ уайтагъд иннæ фарс фесты.

Æрынцадысты денджызы был. Лæппу хорз цынадта йæ бæхы, стæй фелвæста æнæдон сасым æмæ йæ уымæй байсæрста; уый фæстæ йæ уырыл стулын кодта. Ноджы та йæ байсæрста сасымæй, хуырджыны йæ стулын кодта, æмæ Аласа хохы йас сси.

Æвæдза, Терк-Турчы рæгъæуттæм бахæццæ сты, афтæ æрхызтысты сæ бæхтæй. Лæппу ракъахта дыууæ уæрмы, иу — йæхицæн, иннæ — Уырызмæгæн æд бæх, æмæ загъта:

— Уырызмæг, ныртæккæ мæ бæх хæцын байдайдзæни æфсæн уырсимæ. Райдианы хæцдзысты зæвæтæй, æмæ сæ болат цæфхæдтæ кæрæдзиуыл хойын куы сисой, уæд ахæм арт ссæудзæни, æмæ зæххы цъар судздзæни. Хъахъæн дæхи. Уæлæмæ ма скæсай: фыдбылыз дыл сæмбæлдзæни. Уый фæстæ лæбурдзысты кæрæдзимæ дæндагæй, хæцдзысты армаццагæй. Сæ комы тæфæй сыстдзæн ахæм дымгæ, æмæ зæххы цъар уылынджы бæрц хæсдзæн. Фæдзæхсын дын: дæ бынатæй ма фезмæлай, на ‘мæ дæ куый- дур, куый-хъæд бакæндзæн. Афон куы уа, уæд дæм бæрæг уыдзæн мæхицæй.

Хæцынæй нал ауæрдынц æфсæн уырс æмæ Аласа. Сæ болат цæфхæдты цæхæрæй ахæм арт сцырын ис, æмæ зæххы цъар судзы. Йæхи нал баурæдта Уырызмæг, скасти уæрмæй, æмæ схæцыдысты йæ даргъ зачъетæ. Лæппу йæм фæцарæхст, ахуыссын кодта зачъетæ æмæ загъта:

— Амæй фæстæмæ фæтк фæуæд, дæ зачъетæй ма цæй бæрц баззад, уый дæргъæн зачъетæ дарын!

Банцадысты æфсæн уырс æмæ Аласа зæвæтæй хæцынæй; бавнæлдтой дæндагæй æмæ армаццагæй. Ракодта ахæм дымгæ, æмæ зæххы цъар уылынджы бæрц хаста.

Нал та фæлæууыд Уырызмæг — йæ сæр сдардта уæрмæй, æмæ йын дымгæ йæ сæры кæхц айста æмæ йæ фæхæссы.

— Æгъуыстуай куыд фæдæн, гъе, мæ хистæр æнæ сæры кæхцæй зайдзæн!— загъта лæппу æмæ сгæпп кодта уæрмæй. Сæры кæхц тулгæ- тулын рацахста. Уырызмæджы сæрыл æй æркодта æмæ дзуры:

— Амæй фæстæмæ Нартæн сæ сæры кæхцытæ сисгæ мауал уæнт! Уый размæ-иу Нартæй алчи дæр систа йæ сæры кæхц, æрдаста-иу æй æмæ та-иу æй фæстæмæ ныккодта.

Бæхтæ хæст нæма фесты, афтæ сыл æфсæндзых бирæгъ йæхи рауагъта. Лæппу йыл фат суагъта, æмæ,— дæ балгъитæг уыйау,— фæмард ис бирæгъ уыцы ран. Лæппу йын йæ хъус слыг кодта æмæ йæ йæхимæ бафснайдта. Уалынджы æфсæндзых хъæрццыгъа дæр ратæхы; лæппу та уымæ дæр фæцырд ис, фатæй йæ фехста, æмæ хъæрццыгъа зæххыл йæ базыртæ батылдта. Уымæн дæр та лæппу ракъуырдта йæ сæр æмæ йæ афснайдта.

Æфсæн уырс æмæ Аласа кæнынц сæ хæсты кой. Уырс фæлæбуры Аласамæ, æмæ байдзаг вæййы йæ дзых дур æмæ хуырæй. Фæстагмæ Аласайæн байдыдта тынгдæр æнтысын. Æфсæн уырс зæххы афсæрста йæ зонгуытæ. Лæппу баскъæфта йæ саргъ, уыцы хуызæнæй йæ авæрдта уырсыл æмæ балиуырдта йе рагъмæ.

— Цы фæдæ, Уырызмæг? Тæргæ тагъд Терк-Турчы рæгъæуттæ, æз цæуон æмæ фехъусын кæнон сæ хицæуттæн!

— Фæлтау нæ фæндаг дарæм, сурæг нæ нæй, тыхгæнæг иннæ ахæм,— загъта Уырызмæг.

— Уый мæ сæрмæ нæ бахæсдзынæн. Стæй нæ фосы конд æнæ фæдисæй атæрæм, уый аккаг дæр нæу.

Æфсæн уырсы базмæлын кодта, Терк-Турчы дзыллæ куывды кæм бадтысты, уым балæууыди æмæ дзуры:

— Фæдис, Терк-Турк, уæ рæгъæуттæ уын фæтардæуы!

Кæстæртæ хистæртæн фехъусын кодтой уацхъуыд. Хистæртæ загътой: — Уый хæрд, нозт чи агуры, ахæм уыдзæни; ацæут æмæ йæ æрбакæнут нæ размæ, мах ын уазæджы уынд фæкæнæм.

Кæстæртæ ауадысты лæппумæ æмæ йæ мидæмæ хонынц.

Лæппу æрхызт æфсæн уырсæй. Бæхбæттæныл æй бафтыдта æмæ хистæрты размæ бацыд. Фынгтыл рахаста йæ цæст. Систа æфсæндзых хъæрццыгъайы сæр æмæ æфсæндзых бирæгъы хъус. Сæр хистæрты фынгмæ баппæрста, хъус — кæстæрты размæ æмæ загъта:

— Хистæртæ, сæр хъуаг уыдыстут, æмæ уын мæнæ уый сæр; сымахæн та, кæстæртæ, мæнæ хъус, æгъдау куыд амоны, уымæ гæсгæ, уæртæ уын, уæдæ, бæхбæттæны та уе ‘фсæн уырс.

Хорзау нал фесты æмбырды адæм: ныфс сæ кæмæй уыди, уыдон сæ къухæй фæцух сты.

Лæппу рауади, йæхи баппæрста æфсæн уырсыл æмæ араст ис Уырызмæгмæ. Хъæугæронмæ куы рахæццæ ис, уæд кæсы, æмæ урсхил зæронд ус æхсæз обауы æхсæн бады æмæ радыгæй обæуттæм кæуы, хъарджытæ сæм кæны.

«Ай та цавæр диссаг уа?» — загъта лæппу йæхи нымæры.

Уалынмæ йæм зæронд ус дзуры:

— Æруай, мæ дзидзи мын дæ дзыхы акæн, фæдисæй тас нæу нырма: чи зоны, кæд срæвдз уыдзысты?! Фæлæ дæм кæй дзурын, уый дæм диссаг ма фæкæсæд. Авд фырты мын уыди, æмæ дзы æхсæзæй бавдæлон дæн, мæнæ дын адон сæ обæуттæ,— мæрдты бæстæм аивгъуыдтой знаджы къухæй, Терк-Турчы рæгъæутты фæстæ фæдисы уайгæйæ. Тыхгæнæг дæ: бæрæг у дæ ахастыл. Фæдис дыл стыхджын уыдзæн, мæ фырт уайдзæн сæ разæй, тыхсын дæ кæндзæн, фæлæиу ын мæн тыххæй, сидзæргæс усы тыххæй, ныггæдзæ кæн,— мæ иунæг фæуæд де уазæг!

Лæппу æфсæн уырсæй æргæпп кодта, бауади æмæ идæдз усы дзидзи акодта йæ дзыхы æмæ йын дзырд радта, Нæртон лæджы дзырд, йæ иунæг фыртæн ын кæй ницы кæндзæн, уый тыххæй. Зæронд ус бацамыдта лæппуйæн, йæ фырт цы хуызæн уыдзæн фæдисы, уый.

Лæппу та абадти æфсæн уырсыл æмæ тæргæбæхæй Уырызмæджы цур фестад. Денджызы сæ фосы конд баскъæрдтой æмæ иннæ фарс фесты. Фæцæуынц, æмæ сæ мæнæ иу барæг йæ разæй æрбатымбыл кæны.

— Цæугæ, Уырызмæг, ды фосы кондимæ, фæдисимæ истæмæйты архайдзынæн мæхæдæг. Барæг фестад йæ уæлхъус.

— Гъæ, куыдзæй чи райгуырди, уыцы куыдз,— дзуры барæг,— кæй фос фæтæрыс, кæ? Фæцæудзынæ мын, кæд лæг уай, уæд,— æмæ лæппуйы фæрсты фæттæ бындзытау тæхын байдыдтой.

— Дзырд радтон дæ мадæн, йæ дзидзи йын мæ дзыхы бакодтон, мад дзы загътон,— ма мæ хъыг дар, ауадз мæ мæ фæндагыл,— дзуры йæм фæстæмæ лæппу.

Фæдисон коммæ нæ бакаст.

Æгæр-æгæр куы стыхсын кодта лæппуйы, уæд уый дæр фат суагъта, æмæ фæдисонæн дарæсæй буары æхсæн суад, бæхæй йæ айста æмæ йæ зæхмæ нывдызта. Схæц-схæц ма бæргæ фæкодта фатыл фæдисон, фæлæ йын фат змæлын дæр нал бакуымдта. Фæдис æй уыцы хуызæнæй æрбаййæфтой. Уыдон дæр фæцархайдтой фатыл, фæлæ йын сæфтауынæн ницы бафæрæзтой. Уæд баздæхтысты æмæ йын цирхъæй ныллыг кодтой йæ дарæс æмæ йæ афтæмæй суæгъд кодтой. Хæцын байдыдтой фæдисонтæ лæппуимæ. Хæцынц, æмæ разæй лæппу цæгъды фæдисонты, фæсте та сæ сæ туджы зæй ласы. Афтæмæй сæ æрдæг фæкодта. Чи ма сæ баззад, уыдон куы бамбæрстой, сæ бон ын ницы бауыдзæн, уый, уæд фæстæмæ аздæхтысты.

Уырызмæг æмæ лæппу ‘рбатардтой сæ фосы конд Нартмæ. Уарæн фæзы сæ æрурæдтой. Æмæ лæппу дзуры Уырызмæгмæ:

— Ды хистæр дæ, æмæ хъуамæ фосы конд ды байуарай!

— Æз сæ нæ байуардзынæн: фос ды фæкодтай,— загъта Уырызмæг. Уæд лæппу иу урс гал рахицæн кодта фосæй æмæ йæ хицæнæй æрбаста зæлдаг синагæй, иннæ фос æртæ дихы акодта æмæ загъта: — Мæнæ дын уый дæ хистæрæггаг, иннæ дын æмбалы хай, æртыккаг та дын мæхи хай; ацы галæй та мæнæн мæ афæдзы кæнд ахицæн кæ. Дунеты дæр ма хыгътай мæрдтæм, æрмæст мæ ном — дæ фырты ном, дæхи къухæй мæрдтæм чи бацыди Донбеттырты хæдзары, уый ном,— ницæмæй ссардтай.

Йæхæдæг йæ Аласайыл абадтис, хæрзбон загъта Уырызмæгæн æмæ араст ис мæрдты бæстæм.

Уырызмæг йæ цæсты сыг æрызгъæлдта æмæ йæм фæсте хъæр кæны: — Иу каст ма мæм уæддæр фæкæн!

Лæппу йæм нал фæкаст, мæ рæстæг нал у, зæгъгæ.

Уырызмæг рæгъауы раскъæрдта æмæ, Сатанамæ куы ‘рхæццæ ис, уæд æм дзуры:

— Уæ, не ‘фсин, ды йæ цинæй кæмæн цардтæ æмæ йæ уындæй кæмæн нæ бафсæстæ, уыцы лæппуимæ дын уыдтæн æз хæтæны!

Сатана Уырызмæджы уым фæуагъта, афтæмæй лæппуйы сурын байдыдта, сурын байдыдта æмæ йæм куы бахæстæг ис, уæд æм хъæр кæны:

— Уæ, кæй цинæй цардтæн æмæ кæй уындæй нæ бафсæстæн, дæ уынд мын ма бахæлæг кæ, дæ цæсгом ма мæм фездах!

Лæппу йæм фæстæмæ нæ фæзыддис, фæлæ йæм рахъæр кодта:

— Рæстæг мын нал ис,— хур аныгуылд.

Сатана куы бамбæрста, ай мæм нал ракæсдзæни, зæгъгæ, уый, уæд, мæгуырæг, скуывта:

— Хуыцауты Хуыцау, мæ Хуыцау! кæд ды мады зæрдæйы кæсын зоныс, уæд ма хæхтыл дыдзы хур æрбакæсын кæн! Æмæ уæд хæхтыл дыдзы хур æрбакасти.

Уалынджы бахæццæ ис лæппу мæрдты дуармæ æмæ дуаргæсмæ бахъæр кодта:

— Дуар бакæн!

— Афон нал у, хур аныгуылди,— радзырдта йæм дуаргæс.

— Нырма раджы у, уæлæ ма хæхтыл хур кæсы,— дзуры та йæм лæппу. Дуаргæс дуар бакодта. Лæппу, мидæмæ бахизон, зæгъгæ, куыд загъта, афтæ иу здæхт фæкодта Сатанамæ. Сатана йын йæ фæччитæ æмæ йæ цæсгом иу уынд акодта æмæ лæппуйыл йæ къухдарæн фехста. Къухдарæн лæппуйæн йæ къухыл абадти, æмæ йæ йемæ мæрдтæм бахаста. Уым та Барастыры уæрагыл сбадти.

Сатана дæр фæстæмæ раздæхти, æмæ уыцы урс галæй сæ лæппуйæн стыр хист скодтой, иннæ фос байуæрстой Нарты мæгуыртæн.

УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ СОХЪЫР УÆЙЫГ

Иуахæмы Уырызмæг уыдис балцы. Уыцы рæстæджы-иу Æртæ Нарты фæсивæд æрæмбырд сты Нарты Ныхасы æмæ-иу сæхи мидæг тæрхон кæнын байдыдтой, хуыздæр сæм чи у, ууыл. «Цымæ нæм лæг хуыздæр, ус хуыздæр чи уыдзæнис? » — алыбон дæр-иу сæм æрцыдис ахæм ныхас. Фæлæ нæ фидыдтой: æппын чи ницæмæн бæззыдис, уый дæр-иу загъта: «Æз уæ хуыздæр дæн!»

Куы нæ ‘мæ куы нæ фидыдтой,’уæд сын Сатана загъта:

— Уæртæ Къармæгонмæ бацæут, зæронд ус у, æмæ йæ бафæрсут: уый уын раиртасдзæнис уæ хуыздæры ‘мæ уæ фыддæры.

Фæцыдысты Къармæгонмæ æмæ йæ ‘рбахуыдтой Ныхасмæ.

— Къармæгон, иу хъуыддагæй дæ фæрсдзыстæм, æмæ нын æй раст зæгъ,— загътой Нарты фæсивæд.

— Уæ хуыцауы тыххæй, ныууадзут мæ, Нарты хъалтæ! Æз цы зонын?— загъта Къармæгон.

— Нæ дæ ныууадздзыстæм, цалынмæ нын зæгъай, Нарты æхсæн лæг хуыздæр, ус хуыздæр чи у?

Къармæгон сыл йæ цæст ахаста æмæ загъта:

— Хорз адæм стут, тыхджын адæм стут, уæ къухы бафтæд
хорздзинæдтæ, фæлæ уæм кæсын, æмæ уæ хуыздæртæ ам не сты. — Чи сты, уæддæр, нæ хуыздæртæ, уый нын зæгъ!— ныллæууыдысты Нарты фæсивæд.

— Лæг хуыздæр — Уырызмæг, ус хуыздæр та — Сатана,— загъта сын Къармæгон, куы нæуал æмæ йæ куы нæуал уагътой, уæд.

Зæронд усы сæ быны ракодтой Нарты хъалтæ — æххæсгæ йæм чи кодта, уыдон æй нæмгæ кодтой, чи йæм не ‘ххæсти, уыдон та зæхх надтой, афтæмæй йæ ныцъæл, ныммур кодтой.

Йæ дыккаг бон Уырызмæг æрцыди йæ балцæй, æмæ йын Сатана хъаст кæны:

— Знон Æртæ Нарты фæсивæд Къармæгоны æрбахуыдтой æмæ йæ ныцъæл, ныммур кодтой.

Уырызмæг мæстæйдзагæй араст йс æмæ бацыдис Къармæгонмæ. Фæрсы Къармæгоны:

— Цы кодтай, Къармæгон?

— фыдбон сæ хай фæуæд Нарты хъалтæн!— загъта йын Къармæгон.— Ам мæм знон æрбацыдысты, бахуыдтой мæ Ныхасмæ æмæ мæ фæрсынц: «Нарты хъæуы лæг хуыздæр, ус хуыздæр чи у?» Æз сын загътон: «Лæг хуыздæр — Уырызмæг, ус хуыздæр та — Сатана». Уыдон мæ сæ быны ракодтой æмæ мæ ныцъæл, ныммур кодтой.

Æрбаздæхтис Уырызмæг йæ хæдзармæ. Дыккаг бон райсомæй раджы фестадис, фæдзырдта фидиуæгмæ æмæ йын загъта:

— Цæугæ æмæ ныхъæр кæн Æртæ Нартыл, æз Сау хохыл фос федтон, æмæ лæг чи у, уый рацæуæд мемæ фос кæнынмæ, фæстаг бон афтæ куыд ничи зæгъа, æз дзы цæуылнæ фæдæн, зæгъгæ.

Ныхъæр кодта фидиуæг дæр Æртæ Нартыл:

— Уырызмæг Сау хохыл фос федта æмæ лæг чи у, уый рацæуæд йемæ фос кæнынмæ, чи нæ рацæуа, уыдонæй-иу афтæ мачи зæгъæд, æз дзы цæуылнæ фæдæн, зæгъгæ!

Араст сты Æртæ Нарты фæсивæд, Уырызмæг сæ разæй, афтæмæй Сау хохмæ фос фæкæнынмæ. Къармæгон æхсæвы æртæ мыдамæсты ракодта æмæ скуывта: «Хуыцауты Хуыцау, ме сфæлдисон Хуыцау, залты мит æмæ ‘нусы цъити кæм ныууары æмæ уыцы Нарты хъалтæн сæ лæг хуыздæр кæм рабæрæг вæййы!»

Æхсæв-бонмæ уарын байдыдта. Ныууарыди ахæм мит, æмæ æппындæр акæсæн нал уыди. Нарты адæм сæ цыды кой кæнынц уæддæр. Урс денджызы былтыл сæ ахуыдта Уырызмæг, Сау денджызы былтыл сæ уæлæмæ схуыдта, æмæ сæ ничи схæццæ ис Сау хохмæ: фæндæгтыл баззадысты æмæ ма тыхтæй-фыдтæй сæ хæдзæрттæ ссардтой.

Иунæгæй ссыд Уырызмæг Сау хохы рæбынмæ. Уырдыгæй скаст уæлæмæ æмæ суыдта хохыл стыр фосы дзуг. Ссыди фосмæ; кæсы, æмæ семæ иунæг цæу, æндæр сын никуыдæр гæс, никуыдæр бынат бæрæг. Фосæй дæр уыдысты æнахуыр фос: фыстæ — уæнгуыты йæстæ, цæу та — раст теуайы йас.

«Адонæй мæхицæн иу далыс æхсæвæрæн куы ныргæвдин», загъта Уырызмæг йæхицæн, фæлæбурдта æмæ иу далысы къахыл фæхæст и. Далыс æй йæ фæдыл фæралас-балас кодта, йæ былтæ йын дуртыл фæхоста, фæлæ йын уæддæр аирвæзти.

«Цæй, гæнæн нæй», загъта Уырызмæг, «цæуон сæ фæдыл, искуы кæд уаид сæ бынат».

Æризæр и. Фос рацыдысты, стыр цæу сæ разæй, афтæмæй; Уырызмæг дæр цæуы сæ фæстæ. Уалынмæ кæсы, æмæ иу стыр лæгæтмæ бацыдысты. Уый дæр сæ фæстæ бацыдис лæгæтмæ. Куыддæр фос фæмидæгæй сты æмæ æрынцадысты, афтæ Сохъыр Уæйыг, æхситтытæ гæнгæ, йæ уæхскыл къала бæлас, афтæмæй æрбацыди. Бæлас зæххыл ныццавта, æмæ, цырагъæн æгæр ставд, æндзарæнтæн та æгæр лыстæг, ахæм пырх ныццис. Уырызмæг Уæйыджы куы ауыдта, уæд бæргæ фæтарстис, фæлæ ма йын цы гæнæн уыдис! Йæхи фæхъæбатыр кодта æмæ йæм дзуры:

— Де ‘зæр хорз!

— Æгас цу, хæххон дзигло!— дзуапп ын радта Уæйыг.— Цы Хуыцау дæ æрхаста ардæм?

— Хæтæг лæг дæн æмæ ардæм æрбафтыдтæн,— загъта Уырызмæг. Уæйыг иу стыр къæй лæгæты дуарыл æрбафæлдæхта, йæхæдæг арт скодта. Стæй къахахсæн райста, равнæлдта дзы æмæ иу фыс рацахста. Фысы æрбаргæвста, раст дыууæ ‘мбисы йæ акодта æмæ йæ афтæмæй уæларт аджы бафтыдта. Цалынмæ уый фыхтис, уæдмæ Уæйыг йæхи арты фарсмæ уæлгоммæ ауагъта, æмæ йæ хуырхуыр ссыдис — афынæй ис. Уырызмæг бады. Æхсæвæр куы сцæттæ ис, уæд та райхъал ис Уæйыг, сыстадис æмæ аг райста уæлартæй æмæ фысæн йæ иу æрдæг йæхицæн æрæвæрдта, иннæ ‘рдæг Уырызмæгæн, æмæ йæм дзуры:

— Ахæр, уазæг!

Бахордтой æхсæвæр, уæдæ цы, æмæ йын Уырызмæг арфæ ракодта. Райсомæй раджы Уæйыг лæгæты дуары къæй рафæлдæхта, йæхæдæг дуарыл хæлиу ныллæууыд æмæ дзуры цæумæ:

— Бодзо, аскъæр фос, дзæбæх сæ фæхиз æмæ сæ изæры бæрæгæй æрыскъæр.

фос йæ сагæхты ‘хсæнты рауагъта, сæ разæй дынджыр цæу, афтæмæй, æмæ сæ банымадта. Иууылдæр куы феттæдуар сты, уæд йæхæдæг дæр рацыдис æмæ та къæй фæстæмæ лæгæты дуарыл бафæлдæхта. Уырызмæг мидæгæй баззадис; бон-изæрмæ фæцархайдта къæй рафæлдахыныл, фæлæ йын змæлын дæр нæ бакуымдта.

Куы баизæр ис, уæд Уæйыг йæ фосимæ ‘рбацыди, лæгæты дуары къæй рафæлдæхта, фос мидæмæ бауагъта æмæ та къæй дуарыл æрбафæлдæхта. — Уазæг иу æхсæв уазæг вæййы,— дзуры Уæйыг Уырызмæгмæ.— Ахсæв æхсæвæр кæнын дæу бар у, æмæ нын æхсæвæр куыд скæнай, афтæ! — Æмæ дын цæмæй скæнон æхсæвæр, куы ницы мæм ис, уæд?— загъта Уырызмæг.

— Уæдæ мæхæдæг скæндзынæн агхсæвæр,— загъта Уæйыг æмæ райста хæдзилгæ дыкъухыг уæхст, Уырызмæгæн æй цæрдудæй йæ дыууæ уæраджы стъыста æмæ йæ арты фарсмæ æрсагъта; йæхæдæг,— цалынмæ уый.физонæг кæна, уæдмæ аулæфон, зæгъгæ,— йæхи уæлгоммæ ауагъта, æмæ уайтагъддæр йæ хуыр-хуыр ссыдис. Уырызмæг дæр уый куы базыдта, Уæйыг афынæй ис, зæгъгæ, уæд йæ къах тъæрмæ фæбыцæу кодта, йæ къухтæй та уæларт рæхысыл фæхæст ис, афтæмæй æрдæгарыдтытæй йæхи тыхтæй-амæлттæй уæхстæй рафтыдта. Стæй уæхст сырх зынг скодта æмæ йæ афтæмæй фынæй Уæйыджы дзæбæх цæсты ацавта.

Ныййах кодта Уæйыг, фестадис æмæ Уырызмæджы агуры. Уырызмæг дæр йæ разы кæм бадтаид! Уайтагъд фосы астæу смидæг ис æмæ уым йæхи æрæмбæхста. Уæйыг дæр æй кæм тызмæгæй, кæм лæгъзæй йæхимæ сайы, фæлæ йын æппындæр ком нæ дæдты Уырызмæг. Ахсынмæ дæр æй бæргæ рахъавы куырм Уæйыг, фæлæ йыл нæ хæст кæны. Куы бафæлладис, уæд æрынцад æмæ лæгъзæй дзуры Уырызмæгмæ:

— Ныр мæнæн уæддæр цард фенæн нал ис. фæлæ мæ тых æмæ мæ амонд сты мæнæ ацы къухдарæны, æмæ йæ дæ къухыл куы бакæнай, уæд дæу фæуыдзысты,— æмæ аппæрста къухдарæн зæхмæ.

Уырызмæг дæр цингæнгæ къухдарæн зæххæй куы фелвасид æмæ йæ йе ‘нгуылдзыл куы бакæнид! Къухдарæн «мæнæ и!» «мæнæ и!» кæнын байдыдта. Уæйыг дæр багæпп кодта æмæ Уырызмæджы — иуырдæм сургæ, иннæрдæм сургæ; уый дæр йæ разæй лæгæты къуымты ралидз-балидз кæны. Къухдарæн уæддæр «мæнæ и!» «мæнæ и!» кæны.

Куыд Хуыцау хорзгæнæг, афтæ Уырызмæгæн йæ разы фæцис фæрæт. Фелвæста Уырызмæг фæрæт, йе ‘нгуылдз къуыдырыл авæрдта æмæ йæ фæрæтæй æркъуырдта,— дæ фыдгул афтæ,— æнгуылдз йæ рæбыныл атæхын кодта, йæхæдæг та лидзынмæ фæци.

Æнгуылдзыл та уæддæр къухдарæн «мæнæ и!» «мæнæ и!» кæны, æппындæр не ‘нцайы. Уæйыг æнгуылдзмæ бауадис, фæлæбурдта æмæ къуыдырыл фæхæстис æмæ йæ фæнык фестын кодта, стæй фелвæста æнгуылдз æмæ йæ фырмæстæй æд къухдарæн аныхъуырдта.

Йæ бон куы базыдта, уæд ныссабыр ис Уæйыг æмæ дзуры Уырызмæгмæ:

— Додой мын дæ сæр кæны, кæдæм мын ирвæздзынæ, мæ сагæхты ‘хсæнты дæ нæ хъæудзæнис æттæмæ цæуын?!

Байдыдта хъуыды кæнын Уырызмæг, уæдæ цы амалæй аирвæзон ацы фыдбылызæй, зæгъгæ, æмæ та йын æрхъуыды кодта хиндзинад.

Уæйыг куы ныффынæй ис, уæд Уырызмæг Бодзоцæуы æрбаргæвста æмæ йæ мæхæлыстыгъд акодта, йæ сыкъатæ дæр ын йæ цармыл ныууагъта, афтæмæй.

Сæумæрайсом цæудзарм йæ уæлæ æркодта. Уæйыг дæр та фос хизынмæ уадзын афон лæгæты дуар байгом кодта, хæлиу та ныллæууыди дуарыл æмæ дзуры цæумæ:

— Рацу, Бодзо, дæ фæхъау фæуон, аскъæр та хизынмæ дæ фос æмæ та сæ изæры, афоныл, фæстæмæ бæрæгæй æрыскъæр!

Уырызмæг дæр цæудзармы мидæг фосы разæй рараст ис. Уæйыгмæ куы рахæццæ ис, уæд йæ сыкъатæ фæхъил кодта; Уæйыг дæр æй уырзай бæргæ æрысгæрста, фæлæ йæ нæ базыдта, афтæмæй Уæйыджы сагæхты ‘хсæнты феттæдуар ис Уырызмæг. Иннæ фос дæр Уырызмæджы фæдыл кæрæдзийы фæстæ рарæгъ сты, æмæ сæ банымадта Уæйыг. Фос иууылдæр куы феттæдуар сты, уæд Уырызмæг цæудзарм аппæрста æмæ фæстæмæ Уæйыгмæ бадзырдта:

— Гъе ныр уым «Бодзо!» «Бодзо!» кæн, куырмхæрæг! Ацы фосæй ды цы ницыуал фенай, де ‘ннæ фæллойæ дæр æндæр мацыуал фен!

Куырм Уæйыг дæр ма бæргæ рагæпп кодта, фæлæ йæ фыр мæстæй, лæгæты раз был ис, уый нал ахъуыды кодта; асхъиудта уырдыгæй æмæ ныххæррæгъ ис.

Уырызмæг Уæйыджы фосы дзуг йæ разæй ракодта æмæ йæ ‘ртардта Нарты стыр хъæумæ; æрхæццæ ис йæ хæдзармæ йæ фосы кондимæ. Фæсидтис фидиуæгмæ æмæ йæ ныхъæр кæнын кодта, уыцы бон Уырызмæгимæ чи рацыдис, уыдон райсом æрæмбырд уæнт, æмæ фосы конд байуарæм, зæгъгæ. Æрбахонын кодта Къармæгоны дæр.

Сæумæрайсом æрæмбырд сты Нарты адæм æмæ фос уарын байдыдтой. Уырызмæг дзы иу хай уæлдай скодта. Кæрæдзимæ бакастысты Нарт, ацы уæлдай хай ма кæмæн у, зæгъгæ.

Исын байдыдтой хæйттæ. Иу хай ма дзы баззади уæлдай, æмæ Уырызмæг дзуры Къармæгонмæ:

— Мæнæ дæуæн дæр хай, Къармæгон, кæй дæ бафхæрдтой, уый тыххæй!

Къармæгон дæр райста хай æмæ, уæдæ адонæн мацы зæгъон, зæгъгæ, дзуры:

— Гъе ныр уын нæ загътон, уæ хуыздæр Уырызмæг у, зæгъгæ! Басастысты Нарты хъал фæсивæд дæр, Уырызмæг æцæг сæ хуыздæр кæй у, ууыл.

УЫРЫЗМÆДЖЫ ФÆСТАГ ФОСЫ КОНД

Базæронд ис тынг Нарты Уырызмæг, басасти йæ тых. Нал цыдис стæры, нал æй фарстой зондæй Нарты фæсивæд. Фæцис-иу Нарты хъал фæсивæды ‘хсæн ахæмтæ дæр, худгæ йыл чи кодта, ницыуал пайда нын у, зæгъгæ-иу чи загъта. Райсомæй-иу рацыдис Ныхасмæ æмæ-иу йæ бон уым арвыста адæммæ хъусгæйæ; кастис-иу, куыд æхстой фатæй Нарты фæсивæд, æмæ-иу æрлæууыдысты йæ лæппуйы бонтæ йæ зæрдыл, æмæ та-иу изæры æнкъардæй бацыдис йæ хæдзармæ.

— Гъæй джиди, искуы ма фосы конды фæу!— загъта иухатт Уырызмæг æмæ рацыди Нарты стыр Ныхасмæ. Ныхасы бадтысты Нарты фæсивæд, æмæ сæм дзуры:

— Мæ чысылæй мæ зæронды бонмæ уын мæ зонд никуы бахæлæг кодтон, ныр базæронд дæн, æмæ уын мæ зæронд сæр фыдæбоны йеттæмæ ницæмæнуал бæззы, мæнæй уын ницыуал пайда ис. Райсом мын стыр æнгом чырын саразут, уым мæ нывæрут æмæ мæ фурды баппарут: мæнæн Нарты уæлмæрдты нæй ныгæнæн.

Фæсивæдæй иутæ загътой: «Нæ зондамонæг Уырызмæг нæ уæле куы нæ уа, уæд цæрынæн ницы бакæндзыстæм»; иннæтæ загътой: «Базæронд ис æмæ нæ ницæмæнуал хъæуы». Фæлæ йын уæддæр йæ фæнд сæххæст кæныныл не сразы сты, йæ коммæ нæ бакастысты.

Уæд та сæм рацыдис Уырызмæг дыккаг изæр дæр æмæ та сын загъта: — Цæмæн мæ фыдæбонæй марут? Саразут мын чырын æмæ мæ фурды баппарут.

Гæнæн куы нæуал уыди, уæд сразы сты фæсивæд æмæ æртыккаг бон сарæзтой егъау чырын æмæ йæ фурды былмæ ныххастой æмæ дзы Уырызмæджы нывæрдтой; нывæрдтой йын йемæ хæринаг дæр къуыриваг; æнгом æй ныхгæдтой æмæ йæ афтæмæй фурды баппæрстой.

Фурд чырыны йæ сæрыл систа æмæ йæ ласынтæ байдыдта. Цас æй фæласта, чи зоны, фæлæ йæ иу æхсæв Саденджызы ‘лдары бæхты дондарæны раппæрста кæронмæ.

Райсомæй æлдары æххуырстытæ бæхтæ раскъæрдтой дон дарынмæ. Бæхтæ донмæ æмгæрон нал цæуынц: ныххуыррытт кæнынц æмæ фæстæмæ лидзынмæ фæвæййынц. Ай цы уа, зæгъгæ, бацыдысты æххуырстытæ хæстæгдæр. Кæсынц, æмæ дондарæны — чырын. Раппæрстой чырын былмæ, сæппæрстой йын йæ сæр æмæ уынынц — чырыны хуыссы зæронд лæг, кæрцы мидæг.

Фæджих сты æххуырстытæ: «Циу ай, цы диссаг у, цы йæ ‘рхаста?!» Æмæ фæрсынц Уырызмæджы:

— Цы дæ, цавæр дæ, цы хуыцау дæ ‘рхаста ардæм?

— Æз дæн Нарты Уырызмæг. Базæронд дæн, мæ цардæй сфæлмæцыдтæн æмæ мæхи доны баппарын кодтон.

Æххуырстытæй иу азгъордта ‘лдармæ æмæ йæм дзуры:

— Дæ фыдæхæй фесæфон, æлдар, дæхи базонынæй нырмæ æрцахсынмæ кæмæ бæллыдтæ, уый ныр бафтыд дæ къухы — Нарты Уырызмæг!

Æлдар фæхъæр кодта йæ лæггадгæнджытæм:

— Ныртæккæ йæ ардæм куыд ракæнат, афтæ!

Скодтой Уырызмæджы æлдармæ. Бацин кодта æлдар, Уырызмæг йæ къухы кæй бафтыдис, ууыл.

Йæ къухтæ ‘мæ йын йæ къæхтыл стыр къуыдыртæ бабастой æмæ йæ афтæмæй акодтой мæсыгмæ. Мæсыг сæхгæдтой, æрмæст ма дзы, кæрдзын кæцæй лæвæрдтаиккой, ахæм хуынкъ ныууагътой.

Чысыл рæстæг рацыди, бирæ рæстæг, Хуыцауы йеттæмæ йæ чи зоны, фæлæ Уырызмæг бады мæсыджы. Хъуыды кæнын байдыдта, уæдæ цы бакæнон æмæ куыд бакæнон, зæгъгæ, æмæ æрхъуыды кодта. Иу бон куы уыд, уæд та йын кæрдзын балæвæрдтой, æмæ кæрдзындзаумæ дзуры:

— Уе ‘лдар цæй æдылы у!.. Ам, мæсыджы, амæлдзынæн, уымæй йыл цы бафтдзæни? Уый бæсты ахæсты аргъ æркурæд.

Кæрдзындзау бацыди æлдармæ æмæ зæгъы:

— Дæ фыдæхæй фесæфон, нæ хорз æлдар, нæ ахæст диссæгтæ дзуры: уе ‘лдар, зæгъы, цæй æдылы у! Æз, зæгъы, ам амæлдзынæн, уымæй йыл цы бафтдзæни? Фæлтау, зæгъы, ахæсты аргъ æркурæд.

— Ацæут, йæ къуыдыртæ йын рафтаут æмæ йæ ардæм ракæнут,— радзырдта æлдар.

Ацыдысты лæггадгæнджытæ, Уырызмæджы къæхтæ ‘мæ къухтæй къуыдыртæ рафтыдтой æмæ йæ ‘лдармæ ‘рбакодтой.

— Гъы, Нарты Уырызмæг, цы мын бафиддзынæ ахæсты аргъмæ, куы ницы дæм ис?— фæрсы йæ ‘лдар.

— Мæ бинонтæ ‘мæ мæ хъæу куы базоной, нæ хистæр удæгас у æмæ ахæсты ис, зæгъгæ, уый, уæд сæ фæллойыл æппындæр нæ бацауæрддзысты. Мæхи бирæ фæллой цæуыл нæ сæххæссой, æртæ ахæмы мæ хъæу ратдзысты.

— Уæддæр мын цы бафидинаг дæ?— фæрсы та йæ ‘лдар.

— Кæд мæ фиддæн дæ зæрдæмæ фæцæуа, уæд дын куыннæ бафиддзынæн: сæдæ сæдæ иусион галтæ, сæдæ сæдæ дысионтæ, сæдæ сæдæ æртысионтæ, сæдæ сæдæ цыппæрсионтæ, сæдæ сæдæ фæндзсионтæ.

Æлдарæн æхсызгон куыннæ уыдаид! Арвит, уæдæ, дæ хъæумæ, зæгъгæ, загъта Уырызмæгæн.

— Уæдæ мын иу саухил æмæ иу бурхил лæг радт, мæ дзырд мын чи фæхæццæ кæна Нарты хъæумæ æмæ сын ардæм фæндаг чи бацамона, ахæмтæ,— загъта Уырызмæг.

Æлдар арвыста, æмæ йын æрбакодтой дыууæ лæджы: сæ иу уыди саухил, иннæ та — бурхил.

Бацамыдта уыдонæн Уырызмæг фæндаг Нарты бæстæм æмæ сын загъта: — Ацæут æмæ зæгъут Нартæн: «Уырызмæг Саденджызы алдары къухты бахауд, æмæ йын рарвитут ахæсты аргъ: сæдæ сæдæ иусион галтæ, сæдæ сæдæ дысионтæ, сæдæ сæдæ æртысионтæ, сæдæ сæдæ цыппæрсионтæ, сæдæ сæдæ та фæндзсионтæ. Сау галы æмæ сын бур галы сæ разæй скæнут, фæндагамонæг; кæд уын раст фæндагыл нæ цæуой, уæд-иу сау галы сæр ракæнут æмæ-иу æй бур галы ‘фцæджы бафтаут, æмæ уын уый уæд фæндагыл цæудзæни раст».

Саухил лæг æмæ бурхил лæг араст сты Нарты бæстæм. Бирæ фæцыдысты, чысыл фæцыдысты, Хуыцауы йеттæмæ йæ чи зоны, фæлæ иу изæрыгон бахæццæ сты Нартмæ.

Нарт бадынц Ныхасы.

— Уе ‘зæр хорз уæд!— загътой бæлццæттæ.

— Хорзæй цæрат, хорз уазджытæ!— загътой Нарт.— Цы хур, цы къæвда уæ ‘рхаста, ацы бæстаг куы нæ стут, уæд?

— Гъе, уæ рын бахæрæм, хорз адæм,— загътой уазджытæ, мах стæм Саденджызы æлдары бæстаг. Нарты Уырызмæг бахаудис не ‘лдары къухты. Æлдар дзы æрцагуырдта ахæсты аргъ. Уырызмæг сразы ис æмæ нæ рарвыста ардæм ахæсты аргъмæ.

Нарт куы фехъуыстой, Уырызмæг æгас у, зæгъгæ, уый, уæд сын тынг æхсызгон куыннæ уыди! Æмæ фæрсынц уазджыты:

— Гъе, уæ рын бахæрæм, хорз уазджытæ, цы фиддæн æрцагуырдта уе ‘лдар Уырызмæгæй? Уазджытæ загътой:

— Уырызмæг нын загъта: «Рарвитут мын ахæсты аргъ: сæдæ сæдæ иусион галтæ, сæдæ сæдæ дысионтæ, сæдæ сæдæ æртысионтæ, сæдæ сæдæ цыппæрсионтæ, сæдæ сæдæ та фæндзсионтæ». Ноджыдæр ма нын загъта: «Сау галы æмæ-иу сын бур галы сæ разæй скæнут фæндагамонæг, æмæ уын фæндагыл раст куы нæ цæуой, уæд-иу сау сæр ракæнут æмæ-иу æй бур галы ‘фцæджы бафтаут, æмæ уын уый уæд фæндаг раст амондзæни». Нарт уазджыты акодтой æхсæвиуат кæнынмæ. Сæхуыдтæг тæрхон кæнын байдыдтой: «Галтæн сæ иугай сыкъатæ ракæндзыстæм, æмæ, афтæмæй, уый бæрц иусион галтæ ссардзыстæм, дысионтыл дзырд нæй, фæлæ æртысионтæ, цыппæрсионтæ æмæ фæндзсионтæ та кæм ссарæм, ахæм галты кой куы никуы фехъуыстам?!»

Маст кæнын байдыдтой, катайы бацыдысты.

Куы ницы фæрæз ардтой, уæд сфæнд кодтой Сатанайы бафæрсын. Бацыдысты йæм æмæ йын загътой:

— Уырызмæг нæм Саденджызы æлдары бæстæй æрæрвыста ахæсты аргъмæ: иусион галтæм, дысионтæм, æртысионтæм, цыппæрсионтæм æмæ фæндзсионтæм. Гъа, иусион галтæ ма ссардзыстæм, дысионтæн сæ иугай сыкъатæ асæтдзыстæм, афтæмæй, дысионтæ нæм ис, фæлæ æрты сионтæ, цыппæрсионтæ æмæ фæндзсионтæ кæцæй æркæнæм, ахæм галты кой хъусгæ дæр куы никуы фæкодтам?!

Сатана бамбæрста, хъуыддаг цæй мидæг ис уый, йæ дзыхы дзаг ныххудтис æмæ сын зæгъы:

— Уыцы зæронд лæг уын куы нæ уа, уæд фесæфдзыстут! Кæмдæр та уын ссардта æнæхæрд бæстæ æмæ уæ хоны уый хæрынмæ: иусион галтæ хоны фистæг æфсад, дысион галтæ — бæхджын æфсад, æртысионтæ — æрцджын æфсад, цыппæрсионтæ — згъæрджын æфсад, фæндзсионтæ та — алцы ‘ппæт хæцæнгæрзтæй æххæст æфсад.

— Æмæ, уæдæ, сау галы сæр ракæнут æмæ йæ бур галы ‘фцæджы бафтаут, зæгъгæ, уый та цы у?— фæрсынц æй адæм.

— Уый та амоны уый, æмæ æфсадæй куы ацæуат, уæд саухил лæг æмæ бурхил лæджы уæ разæй скæндзыстут, цæмæй уын фæндаг амоной. Уыйбæрц æфсад куы феной уыдон, уæд уын фæндагыл нал цæудзысты, ракæ-бакæ кæндзысты, æмæ-иу уæд саухил лæджы сæр ралыг кæнут æмæ- иу æй бурхилы ‘фцæджы бафтаут, æмæ уын уый уæд фæндаг раст амондзæни.

Уæд Нарты фæсивæд ныххæррæтт кодтой æмæ æртæ бонмæ æфсад сцæттæ кодтой. Саухил æмæ бурхилы сæ разæй акодтой æмæ араст сты Саденджызы ‘лдары бæстæм. Дзæвгар куы ацыдысты, уæд саухил æмæ бурхил загътой, адон хинæйдзаг æфсад сты, зæгъгæ, æмæ сын фæндаг раст нал амыдтой: куы-иу чердæм ацыдысты, куы чердæм.

Нарты æфсад саухил лæджы сæр ралыг кодтой æмæ йæ бурхилы ‘фцæджы бафтыдтой. Бурхил дæр уæд йæхицæн марынæй старст æмæ фæндагыл раст цæуыныл ныллæууыди.

Уырызмæг зыдта Нарты ‘фсæдтæн сæ ныццæуын афон æмæ, иу бон куы уыд, уæд загъта æлдарæн:

— Цомма, мæсыджы сæрæй акæсæм, кæд, мийаг, æрбазындысты дæ фос.

Схызтысты мæсыджы сæрмæ æмæ кæсынц уырдыгæй: быдыры кæрон, дардæй, æрбазындис сау æндæрг.

Уырызмæг базыдта, Нарт кæй æрхæццæ сты, уый, æмæ дзуры æлдармæ:

— Гъе, гъе, далæ дын ахæсты аргъ æрбаскъæрынц, фæлæ, дæ къухы цыдæриддæр адæм ис, уыдон куыд арвитай сæ размæ, афтæ, æрмæст хæцæнгарз мачи ахæссæд йемæ, æндæра уыдон ахæм знæт фосы мыккаг сты, æмæ куыддæриддæр феной хæцæнгарз, афтæ ныппырх уыдзысты æмæ фæлидздзысты — дæ къухы дзы иу дæр нал бафтдзæнис, æмæ уæд æз аххосджын нæ уыдзынæн.

Æлдар арвыста Нарты ‘фсæдты размæ, цыдæриддæр æм адæм уыдис, уыдон, æмæ сын загъта: «Чидæриддæр уæ йемæ, уис æмæ лæдзæджы йеттæмæ, æндæр исты ахæсса, уыдон ныццæгъддзынæн!»

Æлдары адæм Нарты ‘фсæдтæм куы бахæццæ сты æмæ сæ куы ауыдтой, уæд хорзау нал фесты.

Нарты ’фсæдтæ сæ цæгъдын байдыдтой, æмæ сæ сæрмæ рыг мигъау сбадти.

Æлдар æмæ сæм Уырызмæг кæсынц мæсыджы сæрæй. Æмæ ‘лдар фæрсы Уырызмæджы:

— Уартæ уый фæздæджы хуызæн куы у, уæд уый цы у?

— Уæззау фос æрцæуынц, æмæ уый сæ комы тæф æмæ сæ къæхты рыг у.

— Æмæ дзы хæсты хъæры хуызæн куы цæуы, уæд уый та цы у? — фæрсы та æлдар.

— Уæззау фос сты, æмæ уый сæ къæхты хъæр у,— загъта та йын Уырызмæг дæр.

Нарты ‘фсæдтæ уым æлдары адæмы сухы цагъд ныккодтой. Уырызмæг уый куы базыдта, æлдары адæм фæцагъды

сты, зæгъгæ, уæд æлдарæн йе ‘хсæрфарсæн иу цъыкк нылласта æмæ йын загъта:

— Ды Уырызмæджы марынмæ хъавыдтæ?! Акæс-ма далæ де ‘фсадмæ, уым дын сæ куыйты цагъд ныккæнын кодтон!— йæхæдæг ын йæ къабазыл фæхæцыдис æмæ йæ разыввытт кодта мæсыджы сæрæй.

Нарты ‘фсæдтæ бацыдысты æмæ Уырызмæджы куы федтой, уæд ыл тынг фæцин кодтой.

Уырызмæг сын загъта:

— Мæ зæронд сæр уын куы нæ уа, уæд уæ халон йæ ахстонмæ фæхæсдзæни.

Цыдæриддæр Саденджызы æлдары бæстæйы фос ссардтой, уыдон раскъæрдтой, йæ фæллой йын иууылдæр рахастой æмæ æрцыдысты фæстæмæ, Нартмæ. Цы фæллой рахастой, уый иууылдæр байуæрстой Æртæ Нартыл, иу адæймаджы дæр дзы æнæ хаи нæ ныууагътой, фосæй та афæдзæй-афæдзмæ фæкодтой номы куывдтæ æмæ номы хæрнæджытæ.

БÆГÆНЫ КУЫД ФÆЗЫНДИ

Уæд, дын, цъиу бæласыл куы абадти,

Уым хуымæллæг куы ратыдта.

Æртæ гагайы дзы ахордта.

Уырдыгæй, дын, куы ратахти,

Хуртуаныл куы абадти,

Зады нæмыг, дын, фелвæста.

Зады нæмыг куы ахордта,

Зæхмæ, дын, куы ахаудта,

Ратул-батул куы байдыдта.

Нарты Уырызмæг æй куы ауыдта,

Сатанамæ йæ куы бахаста.

Мæнæуы цæстмæ йæ бахæссы,

Мæнæуы цæсты йæ куы нывæры.

Сæрæй исгæ ‘мæ бынæй ахадгæ куы фæвæййы.

Цъиу, дын, уым куы æрчъицы.

Сатана йыл сагъæс куы байдайы,

Уырызмæджы лæмбынæг куы æрфæрсы:

Уый йын хъуыддаг куы радзуры…

Ныр бæгæны цæмæй кæнгæ у?

Сау бæгæны — хъæбæр хорæй.

Йе ‘нтуан та цæмæй кæнгæ у?

Нарты Сатанайы бафæрсут.

Æхсæры къутæрыл бур хуымæллæг,

Йе ‘нтуан та уымæй вæййы.

Рахæсс нын, Сатана, сау бæгæны,

Ракув нын дзы, Нарты Уырызмæг!

Дзæбæх бонтæ дзы фендзыстæм,

Дзæбæх зарджытæ йыл куы кæндзыстæм.

СОСЛАН

СОСЛАНЫ РАЙГУЫРД ÆМÆ ЙÆ БАЙСÆРЫН

Иу бон Нарты Сатана стыр доны былыл гæрзтæ ‘хсадта, йæ уæлæ цыбыр куырæт, афтæмæй. Донæн иннæ фарс та йæ фосы дзуг хызта иу фийау. Сатана уый бæрц рæсугъд уыди, уый бæрц урс уыди йæ буар, æмæ йæ фийау куы ауыдта, уæд æм йæ зæрдæ бахъазыдис, дурыл йæхи æруагъта æмæ фехсинаг ис. Сатана уый фæхъуыды кодта æмæ йын йæ бонтæ нымайын байдыдта.

Йæ афон куы ‘рцыди, уæд Сатана Нарты лæппутæй иу къорды йемæ акодта æмæ сæ уыцы дур халыныл сифтыгъта. Дурæн йæ хуылфмæ куы бахæстæг сты, уæд Сатана лæппуты рарвыста, йæхæдæг дуры хуылф бакъæртт кодта æмæ дзы лæппу райста. Рахаста Сатана лæппуйы æмæ йæ байдыдта хъомыл кæнын, ном та йыл сæвæрдта Сослан.

Сослан куы фæдынджыр ис, уæд иуахæмы дзуры Сатанамæ:

— Мæнæн кæй хæрын кæнут, уый иу куыдзæн хæрын кæнут, æмæ ма уын уый уæ къæсæр уæддæр хъахъæндзæн.

Нæ бамбæрста Сатана Сосланы ныхас. Цас рацыдаид, чи зоны, фæлæ та йын ноджы дыккаг хатт зæгъы Сослан:

— Мæнæн кæй дæдтут, уый иу куыдзæн дæдтут, æмæ уын уæ къæсæр хъахъæна!

— Цæмæн афтæ зæгъыс?— фæрсы йæ Сатана.

— Æз адæймагæн не сбæздзынæн,— загъта Сослан,— бирæгъы ‘хсыры мæ Куырдалæгонæн куы нæ байсæрын кæнат, уæд.

Фервыста Сатана Куырдалæгонмæ. Нарт æмхæрд, æмнуæзт уыдысты дауджытимæ,— æрцыдис Куырдалæгон Сатанайы хуындмæ.

— Афтæ æмæ афтæ, Сосланы байсæрын хъæуы бирæгъы ‘хсыры,— затъта йын Сатана.

Райдыдта аразын кæнын Сосланæн йе ‘мдæргъ æмæ йе ‘муæрх бæлæгъ Куырдалæгон.

Нарты фыдбылыз Гæтæджы фырт Сырдон хъуыддаг бамбæрста, æруайы бæлæгъаразæджы рæзты æмæ дзуры:

— Уе ‘гæр калат, Нарты адæм, ныр бæлæгъ кæмæн аразы, уый зоны, афтæмæй йæ цыппар æнгуылдзы даргъдæр кæны!

Бæлæгъаразæг дæр фæдзæгъæл ис æмæ бæлæгъ цыппар æнгуылдзы цыбырдæр фæкодта.

— Ныр сæрын хъæуы лæппуйы,— загъта Куырдалæгон Сатанайæн,— æмæ сæдæ голладжы тулдз æвзалы æмæ сæдæ гæбæты бирæгъы ‘хсыр сцæттæ кæн.

Тулдз æвзалы уайтагъддæр сæдæ голладжы æрцæттæ кæнын кодта Сатана, фæлæ бирæгъы ‘хсырæн амал нæ ары. Куы ницы амал ын ардта, уæд Уырызмæгмæ дзуры:

— Сæдæ гæбæты дзаг мын бирæгъы ‘хсыр самал кæн!

— Æмæ цы ‘гъдауæй самал кæнон?— фæрсы йæ Уырызмæг.

— Цы ‘гъдауæй, уый дын мæхæдæг зæгъдзынæн,— загъта Сатана. — Зæгъ мын æй уæдæ.

— Авд фæндаджы астæу мусонг скæн. Æз дæм уырдæм æрвитдзынæн адæмы, æмæ дæм кæйдæриддæр æрвитон, стæй дæм æнæ уый дæр чидæриддæр æмæ цыдæриддæр æфта, уыдон-иу дзæбæх бахынц æмæ сын-иу зæгъ бирæгъы ‘хсыр мæ хъæуы, зæгъгæ.

Ацыди Уырызмæг æмæ авд фæндаджы астæу йæхицæн мусонг скодта. Сатана йæм уырдæм æрвитын байдыдта алы хæринаджы дзæбæх. Чи-иу æм бафтыд, уыдоны-иу хорз федта, фæлæ-иу афтæ кæмæн загъта, бирæгъы ‘хсыр мæ хъæуы, зæгъгæ, уый та-иу фæджихау ис æмæ-иу йæхи нымæры загъта, Уырызмæг сæрра ис, зæгъгæ.

Бады Уырызмæг авд фæндаджы астæу мусонджы, йæ къухы ницы ‘фты. Уæд иу бон йæ рæзты æрбауадис Силæм сыдæй мæлгæ. Уырызмæг куыдзмæ фæдзырдта æмæ йæ хорз федта.

— Ам цы архайыс?— фæрсы йæ куыдз.

— Бирæгъы ‘хсыр мæ хъæуы,— дзуапп ын радта Уырызмæг,— æмæ уый тыххæй ам бадын.

— Иннабонæй мæ иннабонмæ хорз схæсс, цы хæринагæй мæ фæнда, ахæм хæринагæй, æмæ дын æз самал кæндзынæн бирæгъы ‘хсыр,— загъта куыдз.

— Хорз,— загъта Уырызмæг æмæ ‘рвитын байдыдта Сатанамæ, куыдз дзы цы хæринæгтæ агуырдта, ахæм хæринæгтæм.

«Гъе ныр сæмбæлдтæн, кæй агуырдтон, ууыл», загъта йæхицæн Сатана æмæ ‘рвыста куыдзæн, цы хæринæгтæ агуырдта, уыдон. Иннабонæй-иннабонмæ хорз схаста куыдзы Уырызмæг, стæй йын куыдз загъта:

— Гъе ныр фидар кæрт сби.

Уырызмæг фидар кæрт сбыдта. Куыдз хъæдмæ фæцыди æмæ гадза бирæгъты бæлттæ ‘ртардта уыцы кæртмæ, байдзаг æй кодта бирæгъæй. — Дуцгæ, Уырызмæг, ныр!— дзуры йæм куыдз.

— Æмæ куыд дуцон,— загъта Уырызмæг,— куы мæ аргæвддзысты бирæгътæ!

Уæд Силæм бацыди, иу бирæгъæн йæ бæрзæйыл ныххæцыд æмæ йæ раласта æттæмæ, Уырызмæгмæ. Уырызмæг — Æфсати, дæ бар сты сырдтæ иууылдæр, хохæй, быдырæй. Хъахъæныс сæ ды бæрзондæй æмæ сæм нæ уадзыс хæстæг бацæуын зæххон адæмы.

Сафа дæр Сосланы фарс фæлæууыд æмæ дзуры Æфсатимæ:

— Дæ фос кæмтты дзæгъæлы куы сæфынц, уæд сæ цы хæлæг кæныс адæмæн? Чъынды ма у, Æфсати, бахай кæн адæмæн дæ фосæй, уыцы дзæбæхдзинад дын нæ баззайдзæнис рохуаты.

— Хорз,— загъта сырдты хицау Æфсати,— бахай кæндзынæн æз Нартæн мæ фосæй, фæлæ бынтон лæвар нæ: цуанон-иу цуаны куы цæуа, уæд-иу рахæссæд йемæ æртæ чъирийы æмæ-иу сæ æфцæгыл мæ ном ссарæд. Стæй-иу Сау хохы сырд куы амара, уæд-иу ын йæ рахиз скуы радтæд, фыццаг ыл чи сæмбæла, уымæн — æмбæлæггаг.

Банызта Сосланы цæрæнбоны тыххæй гаджидау фысвосы хицау Фæлвæра дæр æмæ загъта:

— Цæмæй цъæх бирæгътæ дæ фосæй къаддæр давой, уый тыххæй дын, Нарты Сослан, æз бацамондзынæн арфæтæ; дæ фосмæ-иу дын сæрвæты бирæгътæ куы фæлæбурой, уæд-иу ды уыцы арфæтæ зæгъ, уый йеттæмæ æз сæ уæлхъус фестдзынæн æмæ дын дзы иу дæр нæ бауадздзынæн ахæссын. Банызта дынджыр дзæбидыры сыкъа Сосланы цæрæнбоны тыххæй æрвнæрынгæнæг Уацилла дæр.

Арфæ йын ракодта Сослан дæр, нæртон æгъдаумæ гæсгæ, æмæ загъта:

— Абон æз дæуæй, æрвнæрынгæнæг, заххон адæмæн иу хæрзиуæг курын: фехъуыстон æз, дæ дзыппы кæй ис хоры нæмгуытæ; ма сæ бахæлæг кæн зæххыл цæрæг адæмæн — стыр бузныг дæ уыдзысты. — Хорз,— загъта Уацилла,— æз радтдзынæн ацы хоры нæмгуытæй Нартæн. Уалдзæджы, куыддæр зæхх стæфса, афтæ-иу сæ хуссарварсы байтауæнт, æмæ сæ афæдзæй-афæдзмæ хæрынæн цы хъæуы, уый сын дзы ‘рзайдзæнис хор.

Райста дзаг дзæбидыры сыкъа Сосланы цæрæнбоны тыххæй уæларв Куырдалæгон дæр.

Уымæ дæр Сафа бадзырдта, Сосланæн дзы хæрзиуæг радомдта: — Гъы, Куырдалæгон,— загъта Сафа,— ды æдзухæй дæр кæрдтæ аразыс, кæнæ сæрыс болат адæмы. Бонизæрмæ хойыс дæ куырдадзы хъæстарæг æмæ нæ нæ уадзыс нæ цæстытæ цъынд кæнын.

— Бамбæрстон, зондджын Сафа,— загъта Куырдалæгон,— цæмæ æрхуыдтай ды мах, уый: зæххон адæмæн нæ хорздзинæдтæ курыс. Хорз, фæуæд! Сараздзынæн æз Нартæн дзыбыр мæ куырдадзы, æмæ уымæй уалдзæджы сæ хуымтæ кæндзысты.

Арфæ йын ракодта Сослан дæр æмæ загъта:

— Йе, Куырдалæгон, æрвон куырд, дæ номыл мах адджын бæгæны ‘хсиддзыстæм æмæ дын уымæй уалдзæджы нæ хуымты дæ ном ардзыстæм! — Цæй-ма, ды дæр, тызмæг Галæгон, ма уадз Нартыл дæ тымыгътæ, дæ уадтæ,— дзуры Сослан дымгæйы бардуаг Галæгонмæ.

— Бирæ агурыс, Нæртон гуырд,— загъта тызмæг Галæгон.— Дзырд дын куы радтон, уæддæр йæ сæххæстмæ æнхъæлмæ ма кæс. Фæлæ дын уый зæгъын æз дæр, æмæ-иу фæззæджы уæ хоры кæритæ куы сыгъдæг кæнат, уæдиу æз дымгæ арвитдзынæн, æмæ-иу уый уайтагъд хоры нæмгуытæ фæхицæн кæндзæни зыгуым æмæ цъацъайæ.

— Бузныг, Галæгон,— загъта йын Сослан,— фæлæ дын дзырд дæдтын æз дæр, Нæртон дзырд, нæ кæритæн-иу сæ фæстаг фийаг дæуæн кæй радтдзыстæм, ууыл.

Фæстагмæ Сосланы цæрæнбоны тыххæй гаджидау банызта дæтты бардуаг Донбеттыр. Уымæн дæр та, æгъдаумæ гæсгæ, Нарты Сослан арфæ ракодта æмæ загъта:

— Доны бардуаг Донбеттыр, зонæм æй, дæттæ иууылдæр дæ бар сты. Бирæ тых дæм ис, æмæ дæуæй дæр Нарты адæмæн курын исты хæрзиуæг. — Нæртон гуырд,— дзуапп ын радта Донбеттыр,— мæ дæттыл-иу саразут куырæйттæ. Æз бафæдзæхсдзынæн мæ чызджытæн, цæмæй сын доны мидæг сæ цæлхытæ æнæ ‘рынцойæ рæвдз зилой. Мæнæй та уый фæуæд Нарты адæмæн лæвар.

Арфæ ракодта Сафа йæ уазджытæн сæ лæвæртты тыххæй æмæ сæ рафæндараст кодта сæхимæ.

СОСЛАН – ТЫХАГУР

Нарты фæсивæд æмгуыппæй Хъазæн фæзы æрæмбырд сты. Стыр симд самадтой уыцы ран. Сосланæй хуыздæр ничи сарæхсти симынмæ Нарты фæсивæдæй. Зæххыл куыд арæхсти, фæсивæды уæхсчытыл дæр афтæ арæхсти Нарты скуыхт Сослан.

«Цæйут, ныр та нæ фæттæ бавзарæм!» — загътой Нарты фæсивæд, бирæ куы фæсимдтой, уæд. Мысан æрæвæрдтой, æхсынтæ байдыдтой. Нарты фæсивæдæй цæуылнæ разындаид рæстдзæвинтæ. Фæлæ дзы Сосланы хуызæн иу дæр нæ фескуыхт фатæй: уыцы иу ран æмбæлдис йæ фат алы æхстæн дæр.

Чысыл фалдæр, фурды был, ривæд кодтой фос. «Æххæст-ма бавзарæм нæ тых дæр», загътой Нарты фæсивæд, «цомут фурды былмæ!» Бацыдысты Нарты фæсивæд фурды былмæ. Уым-иу хъомы рæгъауæй раластой æнæхост уæныджы; фæсивæдæй-иу ын исчи йæ сыкъатыл ныххæцыдаид æмæ-иу æй фехстаид фурды сæрты, иннæ фарсмæ нæ кæмæн бахауа, зæгъгæ. Уыцы æвзæрст фæкодтой сæхи, фæлæ дзы иуы бон дæр нæ баци уæныг фурды фаллаг фарсмæ фехсын.

Уæд Сослан, рæгъауы стырдæр уæныг нал уыди, ахæмы сыкъатыл ныххæцыд æмæ йæ фехста фурды сæрты — уæныг фурды иннæ фарс сæмбæлд. Басаста Хъазæн фæзы Нарты фæсивæды Сослан. Уæлдай скуыхтыл банымадта йæхи Нарты фæсивæды ‘хсæн; адæм дæр æй æмбисондæн хастой, Сосланæй тыхджындæр лæг никуы уыдзæни, зæгъгæ. «Нарты бæсты мæ тых кæимæ авзарон, ахæм дзы нал ис», загъта Сослан йæхицæн, Хъазæн фæзæй сæ хæдзармæ куы ‘рцыдис, уæд, «баздæхон æмæ тыхагур ахæтон бæстæтыл». Барæвдз кодта алцы ‘ппæтæй дæр йæхи Сослан æмæ иу райсом раджы араст ис тыхагур. Цæуынтæ байдыдта, цæуынтæ. Цæй бæрц фæцыди, чи зоны, фæлæ фæстагмæ иу стыр фурды былмæ бафтыд. «А фурды былтыл саразон мæхи», дзуры йæхи нымæры Сослан, «кæд æмæ искæуыл сæмбæлин». Араст ис фурды былтыл, дæлæмæ. Цæуы. Иу бон кæсы, æмæ доны былты иу кæсагахсæг æрбацæуы, йе ‘нгуыры хъæд — æнæхъæн бæлас, йе ‘нгуыры къæдзыл та уытъыры бæсты — ‘нæхъæн фысы мард ауыгъд. Амбæлдысты кæрæдзийыл.

— Байрай!— дзуры Сослан кæсагахсæгмæ.

— Æгас цу, уазæг!— дзуапп ын радта кæсагахсæг.— Кæцæй фæдæ? — Æз агурын мæхицæй тыхджындæры,— загъта Сослан,— æмæ, куыд кæсын, афтæмæй дæуæй тыхджындæрыл нал сæмбæлдзынæн.

— Æз ницы,— загъта кæсагахсæг,— фæлæ ам дæлæмæ ацу дон-дон; уым, дæлдæр, мæ хистæр æфсымæр кæсаг ахсы, уый — мæнæй тыхджындæр. Араст та ис Сослан дон-дон дарддæр. Ныххæццæ та ис иу кæсагахсæгмæ. Уымæн йе ‘нгуыры хъæд — ноджы стырдæр бæласæй, йе ‘нгуыры къæдзыл та уытъыры бæсты хъуджы мард ауыгъд.

— Байрйай, кæсагахсæг!— дзуры йæм Сослан.

— Æгас цу, уазæг!— дзуапп ын радта кæсагахсæг.— Кæдæм уайыс? Цы?

— Æз дæн мæхицæй тыхджындæры агурæг, æмæ, куыд уынын, афтæмæй дæуæй тыхджындæрыл нал сæмбæлдзынæн,— дзуапп ын радта Сослан. — Æз ницы^фæлæ дæлæ дæлдæр ныууай, æмæ уым мæ хистæр æфсымæр кæсаг ахсы, уый — мæнæй тыхджындæр. Дарддæр та ацыди Сослан æмæ ныххæццæ ис æртыккаг кæсагахсæгмæ. Уымæн йе ‘нгуыры хъæд — ноджыдæр стырдæр бæласæй, йе ‘нгуыры къæдзыл та — æнæхъæн галы мард.

— Байрйай!— дзуры та Сослан уымæ дæр.

— Æгас цу, æгас! Кæцæй фæдæ, хорз лæг?— фæрсы йæ кæсагахсæг. — Тыхагур дæн æмæ мæхицæй тыхджындæры агурын,— загъта Сослан.— Куыд кæсын, афтæмæй дæуæй тыхджындæрыл нал фембæлдзынæн.

— Ацу уал нæхимæ, стæй изæры фендзыстæм,— загъта кæсагахсæг æмæ йын бацамыдта фæндаг сæ хæдзармæ.

Сослан дон-дон ацыди æмæ хæдзармæ ныццыди. Хæдзармæ бацыди, æмæ дзы иу ус бады.

— Дæ бон хорз уа, мæ мады хай!— дзуры Сослан усмæ.

— «Мæ мады хай», зæгъгæ, мын куы нæ загътаис, уæд дæ мæ дæндæгты згæтæ бæргæ айсæрстаин,— загъта ус,— фæлæ ныр мæ уазæг дæ, æмæ æгас фæхæт! Кæцæй цæуыс æмæ цы агурыс?

— Æз цæуын Нарты бæстæй,— загъта Сослан,— рацыдтæн тыхагур. Нæ бæсты мæнæй тыхджындæр нæ разынд, æмæ уый зæрдæйæ рацыдтæн мæ тых бавзарынмæ.

— Гъе-гъи! кой дæр æй мауал скæн; мæ фырттæ кæсаг ахсынмæ сты, изæры сæ ардæм хъæуы, æмæ дæ куыддæр ам æрбаййафой, афтæ дæ, Нæртон лæг, стæгдар дæр нал баззайдзæн: ахæрдзысты дæ. Мæнæ уал исты ахæр, дæ фæллад суадз, стæй дын исты мадзал скæндзынæн, цæмæй дæ мæ фырттæй баиргъæвон, уымæн.

Фынг ын ацарæзта, фæлæ ма цанæбæрæг бахордтаид Сослан! Хæрды фæстæ йæ ус сасиры бын амбæхста. Сослан сасирыл схæц- схæц фæкодта, фæлæ йæ фезмæлын кæнын дæр нæ бафæрæзта.

Изæры æртæ ‘фсымæры ‘рцыдысты сæ хæдзармæ æмæ сæ мадмæ дзурынц:

— Абон ардæм иу хæххон цъиу куы рарвыстам, æрдавма нын æй, æмæ дзы нæ дæндæгтæ асхъауæм, рагæй нал фæхъæстæ стæм адæймаджы фыдæй. — Мæнæ уал исты ахæрут, уый дæр уын никуыдæм аирвæздзæн: сæумæ аходæнæн уын æй уæртæ сасиры бын æркодтон.

Æхсæвæр сын ахæрын кодта æмæ сæ схуыссын кодта. Лæппутæ куы афынæй сты, уæд мад сасиры бынæй Сосланы систа æмæ йæ дуармæ рахаста, фæндагыл æй бафтыдта æмæ йын загъта:

— Цу, æмæ ма кæд дæ къæхты фæрцы аирвæзай, кæннод дын фервæзæн нал ис.

Æхсæв-бонмæ уайын байдыдта Сослан. Лæппутæ куы райхъал сты, уæд базыдтой, сæ уазæг кæй алыгъд, уый, æмæ йæ фæсте сурын байдыдтой.

Сослан лидзы, уæдæ цы! Иу ран быдыры ауыдта иу бæлццоны. Фæстæмæ фæкасти, æмæ йæ ‘ртæ уæйыджы ’рбасурынц. Сослан тынгдæр уайын байдыдта æмæ бæлццоны баййæфта. Кæсы, æмæ бæлццонæн йæ иу цонг хауд;

хæстæгдæр æм бацыд, æмæ йæ цæстытæй дæр иу йæ уæлæ нæй. Уый уыди уæйыг.

— У-у, æз де уазæг мæрдты дæр æмæ уæлæуыл дæр,— дзуры Сослан уæйыгмæ,— куыддæр мæ ‘рбаййафой, афтæ сæфын!

— Хуыцауы уазæг у, мæнæн дæр дын мæ бон цы уа, уый бакæндзынæн,— загъта уæйыг. Сосланы йæ дзыхы баппæрста æмæ йæ йæ дæлæвзаг бамбæхста.

Уалынджы æрбахæццæ сты æртæ ‘фсымæры дæр æмæ иудзонгон уæйыгмæ дзурынц:

— Ам нæ хæххон цъиу цы фæци, нæ йæ федтай?

— Ам хæххон цъиу нæй,— дзуапп сын радта иудзонгон уæйыг,— сымахмæ мæ не ‘вдæлы, ауадзут мæ мæ фæндагыл.

— Тагъд нын радт нæ хæххон дзиглойы, на ‘мæ дæу дæр дзæбæхæй нал ауадздзыстæм!— бауырдыг æм сты æртæ ‘фсымæры.

— Уæ фæндагыл цæут, æндæра мæнæй фос нæ фæкæндзыстут!— дзуры та сæм иудзонгон уæйыг.

Æртæ ‘фсымæры иудзонгон уæйыгыл сæхи ныццавтой.

— Уæдæ уæ тæригъæд уæхи!— загъта иудзонгон уæйыг,— æртæ ‘фсымæрмæ фæлæбурдта, рацахста сæ æмæ сæ равæрдта йæ быны. Сосланы йæ дæлæвзагæй раппæрста’мæ йæм дзуры:

— Мæнæ мæ агъды фарсыл иу æрду ис, гъе уый мын ратон, æмæ сæ уымæй ныббæттон.

Сослан ныххæцыди æрдуйыл, райваз-райваз æй кæны, æмæ йын нæ комы ратонын. Йæ астæуыл æй æртæ тыхты ‘рбакодта бæндæнау, ахæстытæ йыл кодта ‘мæ йын ницы бакодта уæддæр атонынæн.

— Кардæй йæ алыт кæн!— дзуры йæм уæйыг.

Сослан иу къухæй æрдуйыл хæцы, иннæмæй цирхъыл æмæ йæ афтæмæй æрриуыгъта: цирхъы ком йæ цæгаты хуызæн фæци, фæлæ æрдуйы нæ алыг кодта. Уæд иудзонгон уæйыг æртæ ‘фсымæры æрæууæрста ‘мæ сыл æрæнцой кодта йæ уæрагæй, йæхæдæг йæ къухæй авнæлдта фæстæмæ, æрду ратыдта ‘мæ сæ уымæй æрбаста. Æртæ ‘фсымæры змæлгæ дæр нал скодтой. Сæ бон базыдтой æмæ лæгъстæ кæнын байдыдтой:

— Суадз нæ, нæ хæдзармæ нæ ауадз, ницыуал дæ бацагурдзыстæм. Райхæлдта сын уæд сæ баст æмæ сæ ауагъта сæ хæд зармæ. Сослан æмæ иудзонгон уæйыг араст сты сæ фæндагыл. Цæуынц, цæуынц, æмæ иудзонгон уæйыг фæрсы Сосланы:

— Кæм хаттæ æмæ цы агуырдтай балцы уыцы иунæгæй?

— Æз дæн Нарты Сослан. Тыхагур рацыдтæн нæ бæстæй. Иу бон Нарты фæсивæд æвзæрстой фурды был сæ тых — фурды сæрты уæныг фехсыныл фæлвæрдтам, æмæ ‘рмæст мæнæн бантыст уæныг фурдæн йæ иу былæй йе ‘ннæмæ фехсын. фервæссыдтæн уый адыл æз мæхиуыл æмæ рараст дæннæ хæдзарæй мæ тых æвзарынмæ; цы раны бафтыдтæн, уый та федтай дæхæдæг. Арфæйаг у, дæу руаджы ма раирвæзтæн, æндæра Нарты хъæуы нал æрлæууыдаин мæ къахæй.

— Сослан, мах бæстæйы, мæй кæуыл рацæуы, уыцы сабитæ дæр æхсынц фурды сæрты цы фæнды стыр галты, фæлæ уæддæр афтæ ныфсхаст не стæм,— загъта иудзонгон уæйыг.— Мæхицæй дын æрхæсдзынæн æмбисонд. Мах уыдыстæм авд æфсымæры; æфсымæртæн æз — сæ кæстæр, нæ фыд дæр ма уыд саджы хуызæн. Иуахæмы стæры ацыдыстæм. Фæхаттыстæм иукъорд боны, фæлæ ницæуыл амбæлдыстæм. Иу бон ныл фæссихор мигъ æрбадт, æмæ райдыдта сæлфынæг кæнын. Мах астæй æд бæхтæ агурæм бынат. Кæсæм, æмæ иу ран — лæгæт. Бацыдыстæм лæгæтмæ, нæхи дзы æруагътам. Чысыл фæстæдæр кæсæм, æмæ иу фийау йæ фосы къорд æрбатæры лæгæты рæзты; фыдæбойнаг фæуæд, нæл сæгъ махырдæм фездæхт æмæ нæ лæгæтыл хафын байдыдта йæхи. Лæгæт æнцад нал кодта: авдæнау дыууæрдæм сси. Бæхы сæры стæг разынд нæ лæгæт. фийау «дзæгъæс!» «дзæгъæс!» кæны сæгъæн, фæлæ, бæгуы, читт дæр нæ кæны сæгъ, хафы йæхи. Уæд фийау смæсты ис, уыцы иу скъæрд æрбакодта йæхи махырдæм. Сæгъ лидзæг фæци, фæлæ фийау йæ лæдзæг цæсты хуынчъы асагъта, сæры кæхц фелвæста æмæ йæ фехста. Сæры кæхц фæтахти æмæ фыдæбойнаг сæгъы сыкъатыл ныппырх ис. Бæхæй, лæгæй фæхæлиу стæм, уæдæ цы уыдаид! Фийау махмæ фæци. Фæмард ис мæ фыд, мард фесты ме ‘хсæз æфсымæры, мæнæн ма æрмæст атыдта мæ къабаз æмæ мæ ууыл ‘ныууагъта. Мæ цæст та схаудта лæдзæджы бырынкъæй, сæры кахцы йæ куы ацавта, уæд. Уый та дын мах хъуыддæгтæ. Уæдæй ардæм никуыуал ахаттæн æз тыхагур, стæй мæ чи уарзы æмæ кæй уарзын, уыдонæн дæр фæдзæхстон æмæ фæдзæхсын, цæмæй тыхагур ма цæуой. Ацу, мæ хур, ды дæр æмæ-иу афтæ макуыуал зæгъ, мæхицæй тыхджындæр никуы уыдзæни, зæгъгæ. Иудзонгон сæ хъæумæ ссыди, Нарты Сослан дæр афардæг ис дарддæр йæ фæндагыл сæхимæ.

СОСЛАН ÆМÆ ГУЫМАГ ЛÆГ

Нарты Сослан иу бон цуаны ацыд. Иу ран иу тæрхъус амардта, æндæр ницæуыл сæмбæлди. Тæрхъусы бастыгъта, суæнгтæ йæ кодта, йæ игæртæ йын уæхстыл бакодта æмæ сæ сфизонæг кодта, йе ‘ннæ уæнгтæ йын йæ цармы мидæг атыхта. Физонæг куы сфыхтис, уæд хуыцауæгас загъта. Уый куы загъта, уæд тæрхъус фестади æмæ алыгъди. Йæ къухтæ ныццагъта Сослан: «Ай хуызæн диссаг ма уыдзæни?! Тæрхъус амардтон, суæнгтæ йæ кодтон, йæ игæртæ йын сфизонæг кодтон, ныр уæлæ фæлидзы».

Тæрхъус æм фæстæмæ дзуры:

— Уый æппындæр диссаг нæу, диссæгтæ Гуымы’ фцæгæн æтте ис. «Уымæй диссагдæр цы у, уый куы нæ фенон, уæд гæнæн нæй», загъта Сослан йæхицæн æмæ сæхимæ ‘рцыди, хæссынæн рæуæг, хæрынæн адджын, ахæм хæринæгтæ скæнын кодта йæхицæн фæндагмæ, сбадтис йæ бæхыл æмæ араст ис Гуымы бæстæм.

Ахызти Сослан авд æфцæгыл, æстæм æфцæг — Гуымы ‘фцæг. Гуымы ‘фцæгмæ куы схæццæ ис, уæд дзы ссардта саджы фæд. Саджы фæдыл цæуын байдыдта æмæ иу æрдузы баййæфта иу саг. Саг уый бæрц рæсугъд уыди, æмæ йæ Сосланы цæст фехсын нæ уарзта. Иæхи-иу куы базмæлын кодта саг, уæд-иу йæ хъуын алы ‘взагæй суасыди.

Сослан йæ фæдыл хъуызын байдыдта къуыппæй къуыппмæ, халæй халмæ; æхстбæрцмæ йæм бахæццæ ис. Гъа ныр фехсон, куыд загъта, афтæ фаты ‘хситт фæцыд. Сослан фæкасти, æмæ дæлæ саг фæтулы. Сослан йæ хъæлæсы дзаг фæхъæр кодта:

— Чи куыдз, чи хæрæг, мæ саджы мын чи фехста? Дзуапп дæттæг ын нæй. Саджы тугвæдыл ныццыди коммæ. Кæсы, æмæ комы дынджыр мæсыджы йас лæг, саджы мард йæ разы.

— Мæ саджы мын ды амардтай?— дзуры лæгмæ Сослан.

— Ай-гъай, æз æй амардтон!— дзуапп ын радта уый дæр.

Сослан схъæл ныхæстыл схæцыди:

— Саг мæн уыди, æмæ мын æй цæмæн амардтай?

— Æмæ кæд дæу уыди, уæд æй цæуылнæ ‘хстай?— загъта лæг.— Æз дæр цуанон, æмæ ды дæр. Бæстæй мæ бæстæ куы у Гуымы ком, уæд мыл цы хъæртæ кæныс?

— Æмæ ды кæцон дæ?— фæрсы йæ Сослан.

— Æз дæн Гуымаг лæг. Ды та чи дæ, кæцон дæ?

— Æз дæн Нæртон лæг, Сослан!

— Нæртон лæг,— загъта Гуымаг лæг,— уæдæ нын саг хуыцау иумæ радта, рацу æмæ йæ бастигъæм.

Уæд сæ дыууæ дæр æрсабыр сты. Саг бастыгътой. Йæ кард дæдты Гуымаг лæг Сосланмæ æмæ йын зæгъы:

— Байуар, Нæртон лæг, куыд фæуарыс, афтæ.

— Саг маргæ ды акодтай,— загъта Сослан,— æмæ йæ уаргæ дæр ды бакæн.

Уæд Гуымаг лæг саджы мард æртæ хайы скодта. Сослан æм кæсы æмæ йæхи нымæры зæгъы: «иу хай дзы мæн уыдзæни, дыккаг — йæхи, фæлæ ‘ртыккаг хай дæр, æвæццæгæн, йæхицæн исы, æмæ уæд мæ мæлæт хуыздæр уыдзæни, уый исты куы ахæсса мæнæй уæлдаи!»

Хæйттæгонд куы фæци Гуымаг лæг, уæд дзуры Сосланмæ:

— Нæртон лæг Сослан, хæйттæй дын бар!

— Нæ, мæ хур, саджы ды амардтай,— загъта Сослан,— æмæ раздæр ды хъуамæ сисай хай.

Гуымаг лæг æрæвнæлдта, иу хай систа æмæ загъта:

— Сослан, ай дын дæхи хай.

Дыккаг хай систа æмæ та загъта:

— Ды куыд дард бæстаг, афтæ дын ай мæ кæрдих. Æртыккаг хай та — мæхи.

Стæй физонджытæ скодтой æмæ сæхи хорз федтой. Хæрд куы фесты, уæд бафснайдтой сæ хæйттæ æмæ цæуынæввонг сысты. Сослан Гуымаг лæгæн йæ зæрдæмæ фæцыди, æмæ загъта Сосланæн:

— Нæртон лæг, ай дын кæнæ мæ кард, кæнæ мæ бæх, кæнæ мæ сагъадахъ, бар дæ ис, лæвар дын кæнын, æмæ йæ мæ номыл фæхæсс Нарты бæстæм.

Сослан ницы бакуымдта, арфæ ракодта Гуымаг лæгæн. Уæд кæрæдзимæ сæ къухтæ радтой, хæрзбон загътой æмæ сæ бæхтыл сбадтысты. Ацыдысты — Гуымаг лæг — Гуымы ‘рдæм, Сослан — Нарты ‘рдæм.

Иудзæвгар куы ауад Сослан, уæд йæхи мидæг ахъуыды кодта æмæ загъта: « ай куыд æнамонд дæн — лæг мын лæвар куы кодта, уæд æй цæуылнæ бакуымдтон! Куыд зæгъдзынæн Нарты бæсты? Цæй, æмæ йæм фæстæмæ аздæхон!»

Йæ бæх фæстæмæ фездæхта, фæсуры Гуымаг лæджы æмæ йæм хъæр кæны:

— фæлæу-ма, Гуымаг лæг, ныхасæн мæ хъæуыс! Гуымаг лæг дæр фæстæмæ фездæхта йæ бæх, æмæ та баиу сты, саг кæм бастыгътой, уыцы ран.

— Цы кæныс, Нæртон лæг,— фæрсы йæ Гуымаг лæг,— цы ма дæ ферох ис?

— Мах ахæм адæм стæм,— загъта Сослан,— æмæ нын кад æмæ радæй лæвар куы чындæуа, уæд æй нæ фæкомæм, стæй нæм уый фæстæ фæсмон æрцæуы.

— Уæдæ мах та ахæм адæм стæм, æмæ кад æмæ радæй лæвар куы фæкæнæм æмæ нын æй куы нæ фæисынц, уæд æй уый фæстæ нал фæдæдтæм. Дыууæ лæгæн дзырд дзырды фæдыл ацыди æмæ сын хылмæ асайдта. Разæй фæхæцыдысты фæттæй — ничи сæ никæмæн ницы кодта. Стæй Сослан йæ цирхъ фелвæста, Гуымаг лæг — йæ кард, æмæ райдыдтой цæфтæ кæнын кæрæдзийы. Æстдæс цæфы сæ иу фæкодта, æстдæс цæфы се ‘ннæ. Куы бафæлладысты æмæ сæ бон куы нæуал уыди, уæд сæ иу фæндагæн иуырдæм ахаудис, иннæ — иннæрдæм. Бон дæр æризæр ис, сæ улæфт дæр æрцыди, æмæ загътой: «Ацæуæм уал нæ хæдзæрттæм, нæ цæфтæ уал сдзæбæх кæнæм æмæ та афæдзы бонмæ ацы ранмæ æрцæуæм». Уым уыди стыр бæлæстæ, æмæ уыцы бæлæсты снысан кодтой. Стæй сæ бæхтыл сбадтысты тыхæмхасæнтæй æмæ фæйнæрдæм ацыдысты: Сослан Нарты бæстæм ацыди, Гуымаг лæг та Гуыммæ афардæг ис.

Хъæдгоммæгæсджытæ баххуырстой сæхицæн, æмæ сæ дыууæ дæр сдзæбæх сты. Сæ афæдзы бонмæ та сæ дыууæ дæр уыцы ранмæ ‘рцыдысты. Сослан Гуымаг лæджы куы ауыдта, уæд æй фатæй æхсын байдыдта. Гуымаг лæг æм бацыд æмæ йæм дзуры:

— Бын бауай, Нæртон лæг! Кæрæдзийæ туг куы нæ дарæм, уæд цæуыл марæм кæрæдзийы?

Сæ гæрзтæ аппæрстой фæйнæрдæм æмæ кæрæдзийы къухтыл ныххæцыдысты, кæрæдзийы ‘фцджытыл ныттыхстысты.

— Иухаттæн бафидыдтам, уæд хъуамæ мæ хæдзар фенай,— загъта Гуымаг лæг Сосланæн.

Бæхтыл сбадтысты æмæ араст сты Гуымы хъæумæ. Хорз æй суазæг кодта Гуымаг лæг Сосланы — иннабонæй-иннабонмæ йæ йæ фынгæй сыстын не суагъта.

Иннабон куы ‘рцыди, уæд Сослан сфæнд кодта цæуын сæхимæ. Гуымаг лæг ын балæвар кодта йæ сагъадахъ; ноджы йын балæвар кодта саджы царм. Уыцы царм та ахæм уыди, æмæ хъисæн хъуытаз æмæ æрдуйæн мырмыраг, æмæ-иу æй куы фезмæлын кодтаис, уæд-иу алы ‘взагæй суасыди.

Сослан дæр йемæ рахуыдта Гуымаг лæджы. Æрцыдысты Нарты бæстæм, æмæ йæ тынг хорз суазæг кодта Сослан дæр. Иннабонæй-иннабонмæ йæ уый дæр фæхыгъта. Иннабон куы ‘рцыди, уæд Гуымаг лæг дæр цæуынвæнд скодта сæхимæ. Сослан дæр ын лæвæрттæ куыд нæ ракодтаид! Балæвар ын кодта йæ бæх дæр.

Уыцы бонæй фæстæмæ æрдхорд æфсымæртæй баззадысты Сослан æмæ Гуымаг лæг.

СОСЛАНЫ КÆРЦ

Сослан сфæнд кодта Нарты астæу бæрæгдæрæй фæцæрын. Уый тыххæй йæ зæрды ‘рæфтыди лæджы сæрдзæрмттæй æмæ рихидзæрмттæй кæрц скæнын. Уыцы хъуыддаг никæй къухы æфтыди.

Сослан-иу лæг амардта, йæ сæры царм-иу ын æд рихитæ растыгъта, афтæмæй æнæхъæн кæрцхор æрæмбырд кодта цæрмттæ. Кæрцхор ын куы сысты, уæд сагъæс кæнын байдыдта, чи мын бахуыйдзæнис мæ кæрц æнæ аиппæй, зæгъгæ.

Иу ран бадтис æртæ чызджы. Сослан уыдонмæ фæхаста йæ кæрцаг хуыйынмæ. Чызджытæ сæрдзæрмттæм æмæ рихидзæрмттæм куы ‘ркастысты, уæд дзы чи йæ мады ‘фсымæры сæрдзарм æмæ рихидзарм базыдта, чи йæхи ‘фсымæры, æмæ сагъæс кæнын байдыдтой, цы кæнæм, зæгъгæ. Гæнæн нал уыди, æмæ загътой Сосланæн, райсом дын скæрддзыстæм дæ кæрц, зæгъгæ. Рацыди Сослан дæр йæ хæдзармæ.

Чызджытæ уæддæр сагъæс, катай кæнынц, ныр цы бакæнæм, зæгъгæ. Уæд сæм æрбафтыди Нарты фыдбылыз гæды Сырдон.

— Цæуыл æнкъард стут?— фæрсы сæ Сырдон.

— Куыд нæ уæм æнкъард?! Сослан нæм æрбахаста лæджы сæрдзæрмттæ ‘мæ рихидзæрмттæй кæрц хуыинаг. Уыдон та сты нæ мады ‘фсымæрты æмæ нæхи ‘фсымæрты сæрдзæрмттæ ‘мæ рихидзæрмттæ,— дзуапп ын радтой чызджытæ.

— Скæрдут ын йæ кæрц,— зæгъы сын Сырдон,— бахуыйут ын æй, æрмæст ын æй æнæ тæрттæ ныууадзут. Куы уæм æрбацæуа Сослан, уæд ын æй йæ уæлæ скæнут æмæ-иу ын зæгъут: «Хорз у дæ кæрц, фæлæ ма тæрттæ хъадæджын у, æмæ йын куы ‘рхæссис Куыцыччы фырт Елтагъаны сæрдзарм,— сыгъзæрин æй хонынц,— уæд дæ кæрц æххæст уаид. Уый йыл куы нæ сбада, уæд ыл æндæр сæрдзарм не сфидаудзæн».

Сырдон сын куыд бацамыдта, афтæ бакодтой чызджытæ… Араст ис Сослан Куыцыччы фырт Елтагъанмæ. Бахæццæ ис æмæ бахъæр кодта дуарæй:

— Куыцыччы фырт Елтагъан, уым нæ дæ?

Елтагъан уый куы фехъуыста, уæд загъта:

— Уый Сосланы хъæр куы у; ацæут æмæ йын зæгъут, ам нæй Елтагъан, зæгъгæ.

Бинонтæй иу рауад æмæ дзуры Сосланмæ:

— Ам нæй Елтагъан.

— Ссарут мын æй,— загъта Сослан,— æнæ ссаргæ йын хос нæй. Уæд æм Елтагъан йæхæдæг рацыд æмæ йæм дзуры:

— Цы кæныс, Сослан, цы дæ хъæуы? Цæмæн мæ агурыс?

— Сахъолайы уæзæгыл хъулæй ахъазæм,— загъта Сослан.— Кæд мæ ды амбулай, уæд мын мæ сæр ракæн; кæд дæ æз амбулон, уæд та дын æз куыд ракæнон дæ сæр, афтæ.

Цы гæнæн ма уыди Куыцыччы фырт сыгъзæрин-сæрдзарм Елтагъанæн! Сразы ис, æмæ ацыдысты Сахъолайы уæзæгмæ хъулæй хъазынмæ. Куы бахæццæ сты сæ нысангонд бынатмæ, уæд Сослан дзуры Елтагъанмæ:

— Ауил дæ хъул!

— Ды ‘рцыдтæ ардæм быцæу кæнынмæ æмæ ды ауил фыццаг,— загъта Елтагъан.

Сослан ауылдта йæ хъул, æмæ дзы, æртæ боны цы банай кæна лæг, уый бæрц еуу акалдис, уыцы хъулæй, æмæ ныппырх ис нæмыггай фæйнæрдæм.

— Ацы еуу æруидзын хъæуы!— загъта Сослан.

Ауылдта йæ хъул Куыцыччы фырт Елтагъан дæр: акалди дзы кæрчытæ æд цъиутæ. Уидзын байдыдтой уыдон еуу, æмæ сæ фæйнæ нæмыджы дæр нæ фæци.

— Ныр та ды ауил раздæр дæ хъул!— загъта Сослан. Ауылдта Елтагъан, æмæ йæ хъулæй бузнаг нæл хуы агæпп ласта.

— Гъе уый-ма æрцахс, кæд лæг дæ, уæд!— дзуры Сосланмæ. Сослан ауылдта. Æртæ егары агæпп ластой йæ хъулæй; асырдтой егæрттæ бузнаг нæл хуыйы æмæ йæ къабазгай æрбахастой Елтагъаны размæ.

— Цæй, ды та ауил,— загъта Елтагъан. Ауылдта та йæ хъул Сослан, æмæ Нарты хæдзæрттæ ссыгъдысты.

— Уыдонæн исты хос хъæуы!— дзуры Елтагъанмæ.

— Æз уыдонæн ницыуал зонын; цы кæныс, уый мын бакæн,— загъта Елтагъан.

— Фæкæс-ма мæнмæ, уæдæ!— загъта Сослан, ауылдта та йæ хъуд, æмæ стыр къæвда рацыдис æмæ арт бахуыссын кодта.

— Амбылдтай мæ, Сослан. Ракæн мын мæ сæр!— загъта Елтагъан. — Иу уылд-ма акæн, уыцы бар ма дын дæдтын,— загъта йын Сослан.— Кæд ма дæ амбулон, уæд нæ дзырд æххæстгонд æрцæудзæн. Ауылдта та Елтагъан, æмæ æртæ ‘хсинæджы йæ хъулæй атахт. — Гъе уыдон-ма æрцахс, уæдæ,— дзуры та Сосланмæ. Сослан дæр та ауылдта йæ хъул: æртæ тугдзых хъæрццыгъайы алиуырдта уымæн дæр йæ хъулæй. Сурын байдыдтой æртæ ‘хсинæджы, æрцахстой сæ, Елтагъаны размæ сæ æрхастой æмæ сæ æрбаргæвстой.

— Ралыг мын кæ мæ сæр, Сослан, амбылдтай мæ!— загъта Елтагъан Сосланæн.

— Хорз лæг дæ, Куыцыччы фырт Елтагъан,— загъта Сослан,— æмæ мæ дæ сæр ракæнын нæ фæнды: мæн хъæуы æрмæст йæ царм.

Растыгъта йын йæ сæры царм Сослан æмæ йæ рахаста йемæ, æмæ йын дзы йæ кæрцæн уыцы чызджытæ бахуыдтой тæрттæ.

СОСЛАН ÆМÆ ТАРЫ ФЫРТТÆ

Нартыл ныккодта фыд зымæк æруарыдис залты мит. Сæ фосæн бахæринаг ницыуал уыдис. Катайы бацыдысты, нæ фос цæмæй аирвæзын кæнæм, зæгъгæ, нæ бæхтæ куы фæцагъды уой, уæд æнæбæх лæг æнæбазыртæ маргъæй уæлдай куы нæ у.

Иу бон æрæмбырд сты лæгæвзæрстæй се стыр хæдзармæ æмæ уынаффæ кæнынц, кæдæм фескъæрой сæ фос, ууыл. Дзурынц Уырызмæгмæ: — Ды бирæ фæхаттæ, зоныс бæстæтæ иууылдæр,— чи зоны, ахæм бæстæ фехъуыстаис, зымæг мит кæм нæ вæййы.

— Ахæм бæстæ бæргæ зонын,— загъта Уырызмæг,— денджызы был Тары фыртты бæстæ: зымæг дзы кæрдæг уæрагмæ вæййы, йæ кæрдæг та — астымгæрдæг-къуыстымхал. Уым нæ фос куы фæхизой, уæд сæ уромæг нал бауромдзæн. Фæлæ зын у уырдæм фос аскъæрынмæ ныфс бахæссын. Дыууæ ‘фсымæры сты уыдон —Мукара æмæ Бибыц. Сæ иуæй куы аирвæзой нæ фос, иннæмæй уæддæр нæ аирвæздзысты.

— Цыдæриддæр уа, уæддæр нæ фос уырдæм фескъæрæм,— загътой Нарты ‘взæрст лæгтæ,— фæлæ сæ чи аскъæрдзæнис, чи разындзæн ахæм ныфс æмæ ахæм хъаруйы хицау?

Бирæ фæдзырдтой, фæлæ ничи цыд фосгæс. Йæхи дзыхæй куы ничи разы кодта, уæд загътой: «Цæй, хæлттæ сæппарæм, æмæ кæй хал схауа, уый куыд аскъæра фос æмæ сæ куыд фæхиза Тары фыртты зæххыл, афтæ». Ныллæууыдысты хæлтæ ‘ппарыныл. Скодтой хæлттæ. Нарты фыдбылыз Сырдон хинæйдзаг кæм нæ уыд — йæхи халисæг акодта, йæ худ зыгъуыммæ фæфæлдæхта æмæ хæлттæ уым ныппæрста. Сосланмæ мæсты уыд æмæ йын йæ хал йæ къухы саггомы амбæхста. Хæлттæ сцагъта, нывнæлдта æмæ Сосланы хал сæвдыста. Афтæ ‘ртæ хатты дæр Сосланы хал систа. Базыдта йын йæ хиндзинад Сослан æмæ йæм фæмæсты ис, фелвæста йæ цирхъ æмæ Сырдоны йæ разæй айста. Суры йæ, фæлæ хъуыды кæны йæхи нымæры: «ныр æй цæвин, æмæ Нарты фæсивæд — лæппуйæ, чызгæй — зæгъдзысты: гъæ, уæууæй, Сослан йæ ныфс нæ хæссы!» Ныууагъта Сырдоны æмæ ‘рбаздæхти.

Цы гæнæн ма йын уыди — йæ сæрмæ нал бахаста нæ акомын. Бацыди уыцы мæстыйæ сæ хæдзармæ æмæ бандоныл йæхи æруагъта — бандон ныммур ис йæ быны.

— Цы кæныс, ме ‘нæныййаргæ хъæбул, чи дæ бафхæрдта?— фæрсы йæ Сатана.

— Цы ма кæнон — Нартæн далæ Тары фыртты зæхмæ фосгæс фæцæуыныл мæ хал схаудта! Æз уырдыгæй æнæфыдбылызæй нал æрбацæудзынæн,— дзуапп ын радта Сослан.

— Тæрсгæ ма кæн, мæ лæппу, дæхи барæвдзытæ кæн æмæ аскъæр фос. Æрмæст-иу æппындæр дæхи макæмæн базонын кæ; кæд дæм исчи фæзына, уæд амæлттæ кæндзынæ.

Барæвдз кодта йæхи Сослан, уæдæ цы уыдаид! Райсомæй раджы ныхъæр кодта Нартыл:

— Нарт, уæ рæгъæуттæ ратæрут. Кæд ма сæ исты аирвæза, уæд хорз, кæннод уын мæн аххос ма уæд.

Нарт фезмæлыдысты æмæ сæм фысвосæй, хъомвосæй, бæхæй цы уыд, уыдон ратымбыл кодтой, æрыскъæрдтой сæ хъæуы кæронмæ æмæ сæ Сосланы разæй скодтой.

Уарийы ахст æмæ сыл цæргæсы хъæр скодта Сослан Нарты рæгъæуттыл æмæ сæ скъæрын байдыдта Тары фыртты бæстæм хизынмæ. Цас сæ фескъæрдта, чи зоны, фæлæ иуахæмы ныххæццæ ис æмæ сæ хизын байдыдта денджызы был астæумæ кæрдæгыл. Йæхицæн иу обауыл сарæзта мусонг. Рæгъæутты-иу ауагъта хизынмæ, йæхæдæг-иу мусонджы сбадти æмæ-иу зарджытæ кодта.

Хъæздыг уыдысты Тары фырттæ, Мукара ‘мæ Бибыц: сæ зæххæн кæрон нæ уыди, сæ фос нымæц нæ зыдта, сæ къухы уыд бирæ адæм; дардыл хъуыстгонд уыд сæ кой.

Иу бон Мукарамæ йæ адæмæй иу бахъæр кодта:

— Тары фырт Мукара, дæ зæххыл, кæрон сын нæй, уый бæрц рæгъæуттæ хизы!

Тары фырт Мукара рамæсты ис æмæ загъта:

— Цавæр æдылы бауæндыди мæнмæ афтæ дзурын: мæ койæ арв снæрын куы нæ уæнды, уæд мæ зæхмæ чи ‘рбауæнддзæни йæ рæгъау æрбаскъæрын! Йæ сæр ын ракæнын кодта, мæгуыр лæгæн, æмæ йæ кауы михыл æрсадзын кодта, иннæ мауал уæнда ахæм æнæзонд ныхæстæ кæнын, зæгъгæ.

Цас рацыдаид, хуыцау зоньг, фæлæ та йæм иуахæмы дзуры иу лæг: — Тары фырт Мукара, дæ зæххыл уыцы ран æмæ уыцы ран хизы уый бæрц рæгъау, æмæ сæ зæхх басау ис.

— Йæ сæр ын ракæнут æмæ йын æй михыл æрсадзут. Цæрын мæ куы нæуал ныууадздзысты ацы æдылытæ! Чи æрбауæнддзæни мæ зæхмæ фос æрбаскъæрын?! Æви зæххыл ис ахæм адæймаг, æмæ Тары фыртты кой чи нæ фехъуыста?!

Ракодтой уымæн дæр йæ сæр æмæ йæ кауы михыл æрсагътой. Цас та рацыдаид, чи зоны, фæлæ та йæм ноджы дзурынц:

— Тары фырт Мукара, дæ зæхх кæйдæр рæгъæуттæй нал зыны. Ацы хатт æрсагъæс кодта Тары фырт Мукара:

«Æнхъæл дæн, æмæ уыцы лæгты сæртæ дæр дзæгъæлы ракæнын кодтон. Чи зоны, ахæм æрра разынди, æмæ æцæгæй чи бауæндыд æрбаскъæрын мæ зæхмæ йæ фос!»

Йæ бæхыл саргъ авæрын кодта Тары фырт Мукара æмæ араст ис тыхгæнæджы бæрæггæнæг.

Бады Сослан йæ мусонджы дуармæ, йæхицæн зарджытæ кæны, алырдæм фæлгæсы; фос дæр дæлгæмттæ-уæлгæмттæ кæнынц зад кæрдæгыл. Кæсы, æмæ дæлæ иу мигъы къуыбар ссæуы, йæ фæстæ ауæдзы хуызæн хахх уадзы, йæ сæрмæ халæттæ тæхынц.

«Цы уа ай!» дисы бацыд Сослан. Мигъ æм куыд хæстæгдæр кодта, афтæ ‘взарын байдыдта барæджы: йæ бæх хохы йас, йæхæдæг та цъынайы йас; барæгæн йæ бæх æмæ йæхи комы тæфæй мигъ бадти; йæ фæстæ ауæдзы хаххы хуызæн задис йæ карды фæд; йæ сæрты та тахтысты сыджыты къуыбæрттæ йæ бæхы сæфтджытæй.

Старстис йæхицæн фæтæнуæхск Сослан, ризын байдыдта æмризæджы — базыдта, уый Тары фырт Мукара кæй у, уый. «Ме сæфт æрцыди», загъта йæхицæн.

Уалынмæ æрбахæццæ ис Тары фырт Мукара æмæ хъæр кæны æрвнæрæгау:

— Уый чи куыдз, чи хæрæг дæ: мæнæй арв нæрын куы нæ уæнды, мæ зæххы сæрты уари атæхын куы нæ уæнды, мæлдзыг ыл алæсын куы нæ уæнды, уæд уыцы тыхджын чи у, æмæ йæ фос ардæм скъæрын чи ‘рбауæндыд?

Йæ хъæрæй рæгъау æрæмбырд вæййынц. Сослан фыр тæссæй айчы хъузджы бацæуынмæ хъавы: ныттымбыл ис, ныггыццыл ис. Цы гæнæн ма йын уыд! Сыстад йæ бынатæй æмæ дзуры Мукарамæ:

— Ныббар мын! Æз æххуырст лæг дæн — мæн аххос нæу!

— Чи дæ, кæй æххуырст дæ?— фæрсы йæ Мукара.

— Нарты фосгæс дæн; сæ фос сыдæй мардысты, æмæ мæ ацы дард бæстæм рарвыстой.

— Барст дын фæуæд, фæлæ дæ цæмæй бафæрсон, уымæн мын æнæгæды дзуапп куыд радтай, афтæ.

— Цы зонон — зæгъдзынæн,— загъта Срслан.

— Нарты Сосланы кои арæх цæуы, нæ йæ зоныс, цымæ?

— Куыннæ йæ зонын!— загъта Сослан.

— Зæгъ-ма, уæдæ, цы хъару йæм ис, йæ нæртон хъæзтытæ цытæ сты? — Хъару та йæм куыннæ ис?!— загъта Сослан. Ныр йæхæдæг йæхи нымæры хъуыды кæны, ме сæфты лæгыл сæмбæлдтæн, зæгъгæ.

— Йæ хъæзтытæй. йын цы федтай, уыдон мын радзур,— загъта Мукара,— æмæ сæ бафæлварон: кæд сæ бафæразон, уæд дæ æд фос бахæрдзынæн, кæннод — фæстæмæ аздæхдзынæн.

— Тынг хорз нæ, фæлæ йын сæ чысылтæ зонын. Иу хъазт æм ахæм ис: Нарты фæсивæды тыхджындæртæ сæ цирхътæ фæрсæссад скæнынц, саудурыл сæ байдауынц, афтæ цыргъ сæ скæнынц, æмæ сыл æрду куы афу кæнынц, уæд æй атæхын кæнынц; стæй Сослан йæ бæрзæй къуыдырыл æрæвæры, æмæ йæ уыдон сæ тых, сæ бонæй цæвынц, фæлæ дзы æрду æмæ ‘рдæг дæр нæ алыг кæнынц.

— Уæдæ ды дæр атæппæт рæгъæуттæ кæм хизыс, уым æнæхъару нæ уыдзынæ; дæ цирхъ дæр æвзæр нæ уыдзæнис; ацу, сцыргъ æй кæн æмæ йæ бафæлвар мæ бæрзæйыл,— дзуры Мукара.

— Хорз,— загъта Сослан æмæ худгæ ацыдис. Ссын байдыдта йæ цирхъ Сослан, æнæ уый дæр ын цыргъ куыннæ уыдаид! Стæй йæ саудурыл сдаудта, æмæ афтæ сцыргъ ис, æмæ йыл æрду куы афу кодта, уæд æрду дыууæ дихы фæци. Фыр цинæй хурмæ худы, мæймæ кафы Сослан, ныртæккæ Мукарайы сæр ахауын кæндзынæн, зæгъгæ.

Æрæвæрдта йæ бæрзæй Мукара тулдз къуыдырыл æмæ сдзырдта Сосланмæ:

— Ауæрдгæ ма бакæн, цæв дæ тыхæй!

Цонгуæзæй ныххафта Сослан Мукарайы бæрзæй йæ цирхъæй, фæлæ нард сырх бæрзæйæ иунæг æрду дæр нæ алыг кодта — фæстæмæ фесхъиудта цирхъ, йæ комæй къæртт фæхауди.

— Ай ницы хъазт у,— загъта Мукара.— Æндæр хъазт ницы ис Сосланмæ?

— Иу хъазт та йæм ахæм ис: йæ дзых ныххæлиу кæны, æмæ йын Нарты фæсивæд йæ хъæлæсмæ фат æхсын байдайынц; фæлæ уый фæттæ фæстæмæ æрдæгæууылдтытæй йæ дзыхæй ракалы.

— Бафæлварæм уыцы хъазт дæр,— загъта Мукара,— æз мæ дзых схæлиу кæндзынæн, ды мын мæ хъæлæсмæ æхс фатæй.

Сослан райста йе ‘рдын æмæ байдыдта Мукарайы дзыхмæ фатæй æхсын. Фæттæ аууилы Мукара æмæ сæ ‘рдæгæууылдтытæй ракалы йæ дзыхæй.

— Ницы хъазт у ай дæр! Бацамон мын йæ хуыздæр хъæзтытæ,— загъта Мукара.

— Ис Сосланмæ ахæм хъазт: йæ цирхъ ныссадзы, йæ фистон бынмæ, йæ цыргъ уæлæмæ, афтæ, стæй бæрзонд хохмæ ссæуы æмæ уырдыгæй цирхъыл йæхи раппары æмæ йыл ныззилы, афтæмæй йын мур дæр ницы вæййы, хъуыды дæр æй не ‘ркæны.

Мукара дæр йæ кард хохы рæбын ныссагъта, йæ фистон бынмæ, йæ цыргъ уæлæмæ, афтæ, йæхæдæг хохы сæрмæ ссыди æмæ йыл уырдыгæй йæхи раппæрста дæлгоммæ æмæ йæ бырынкъыл цъилау ныззылди — цъæррæмыхст дæр нæ фæци.

— Уый дæр æнцон хъазт у,— загъта Мукара.

— Ис æм ахæм хъазт дæр Сосланмæ: Нарты тыхджындæрты хохы сæрмæ сæрвиты, æмæ йыл уырдыгæй хохы йас дуртæ ратулынц; уый дуртæм бынæй йæ ных бадары, æмæ йæ ныхыл ныффæнык вæййынц.

— Цу, уæдæ, ды хохы сæрмæ ссу æмæ уырдыгæй ратул стыр дуртæ,— дзуры Мукара Сосланмæ,— æз сæм бынæй мæ ных бадарон, кæддæра цы уаид!

Араст ис Сослан бæрзонд хохы сæрмæ. Мукара йæм фæсте кæсы æмæ йын йæ зылын къæхтæ бафиппайдта. Байдыдта йыл гуырысхо кæнын, кæд, мийаг, Сослан йæхæдæг у — зылынкъах æй хонынц, зæгъгæ. Систа æрдын, фат дзы авæрдта, æмæ йæ, гъа, ныр суадзон, куыд загъта, афтæ йæ фæстæмæ æруагъта, кæд, мийаг, йæхæдæг нæу Сослан, уæд мын худинаг уыдзæни æххуырсты амарын, зæгъгæ: Нарт зæгъдзысты, Сосланæн йæхимæ не ‘рбауæндыд, фæлæ æххуырсты амардта.

Амæй ай стырдæр дуртæ тулын байдыдта Сослан, бон сау изæрмæ сæ фæтылдта. Тары фырт Мукара дæр сæм бынæй йæ ных дары, æмæ йыл дуртæ куы сæмбæлынц, уæд фæнык фестынц.

Ныхъæр ласта Тары фырт Сосланмæ:

— Уæ, Нарты æххуырст, дæхи фыдæбонæй мауал мар: адонæй мын æхсæнчъы хæст тыхдæр кæны.

«Мæ хæдзар фехæлд», загъта Сослан, «куы мæ базона, уæд мæ хæрдзæни». Æрцыди йæм дæлæмæ.

— Ницыуал дзы зоныс Сосланы хъæзтытæй?— фæрсы йæ Мукара. — Гъей, дæ рын бахæрон, Мукара. Уый хъæзтытæ кæд фæуыдзысты,— дзуапп ын радта Сослан.

— Хуыздæрæй ма дзы цы зоныс?

— Дынджыр уæрм скъахын кæны, æмæ йæм денджызæй дон рауадзынц. Йæхæдæг уыцы уæрмы ныллæсы, æмæ йыл уæле пыхс уæд, дур уæд, хъæд уæд ныккалынц; стæй скувы Хуыцаумæ, афæдзæй-афæдзмæ цы уазал кæныс, уыи ацы ‘ртæ боны куыд ныккæна, зæгъгæ, афтæмæй дзы фæбады иннабонæй-иннабонмæ. Хорз куы ныйих вæййы дон, уæд ыл Сослан схæцы, сисы их æмæ йæ Нарты хъæумæ бахæссы, уым ыл Нарты фæсивæд хъулæй фæхъазынц.

— Æнæ бавзаргæ нæй уыцы хъазтæн дæр,— загъта Мукара.

Денджызмæ хæстæг стыр уæрм скъахтой æмæ йæм дон ауагътой. Стæй дзы Мукара ныххызти, æмæ йыл Сослан уæле калын байдыдта, цыдæриддæр ардта, уыдон — хъæд, пыхс, дур.

Уæрм куы сыдзаг ис, уæд дыууæйæ дæр скуывтой: «Йе, Хуыцау, афæдзæй-афæдзмæ цы уазал кæныс, уый ацы ‘ртæ боны ныккæ!» Уайтагъд рауазал кодта, æмæ мал цъенга их ныццис. Бады уæрмы Мукара дæр, æнхъæлмæ кæсы, кæд ын зæгъдзæнис Нарты фосгæс, уæлæмæ схиз, зæгъгæ.

Хорз куы ныйих ис, уæд æм Сослан хъæр кæны:

— Схæц гъе ныр!

Схæцыди Мукара, æмæ нæ фæразы их стонын.

— Ау, Сосланæн ахæмтæ куы ницы сты,— ды сæ куыд нæ фæразыс?— дзуры йæм Сослан.

Тары фырт Мукара ноджыдæр схæцыди; тыхтæй, амæлттæй йæ сæр фæуæле ис, фæлæ уæхсчытæ нал скуымдтой.

— У, дæ хорзæхæй, Нарты ‘ххуырст, скъах мæ, ницы бакæндзынæн мæхæдæг,— лæгъстæ кæны Мукара.

— Ныртæккæ, ныртæккæ!— дзуры йæм Сослан, йæхæдæг æм цирхъ фелвæста.— Æз Нарты Сослан кæй дæн, уый нæ зоныс? Хъаруйæ тыхджын нæ дæн, дæуæй тыхджындæр нæй зæххыл, фæлæ зондæй уый онгтыхджын дæн, æмæ дæ дурты бын ныккодтон.

— Гъæ, кæлæнгæнæджы фырт, кæлæнгæнæджы!— дзуры йæм Тары фырт Мукара.— Уæлæ хохы сæрмæ куы фæцæйцыдтæ, уæд дыл дæ тæссарвадæй фæгуырысхо дæн æмæ дæм-иу фат фæдардтон: фехсин æй, зæгъга æмæ йæхæдæг куы нæ уа, нæ йæ ‘хсин, æмæ уыцы кæлæнгæнæджы фырт йæхæдæг куы уа! Ныр ма дын цы кæнон! Мæнмæ æндæр тых нал ис.

Цирхъай йыл ралæууыд Сослан; цирхъ цæхæртæ акалы, хæцгæ йыл нæ кæны.

— Дæ хорзæхæй, фыдæбонæй мæ мауал мар! Мæнæн æндæр мæлæт ницæмæй ис, мæхи сæрдасæнæй мын мæ сæр куы нæ ракæнай, уæд. Ацу, æрбахæсс æй æмæ-иу æй ихы сæрты рауадз, уый мын мæ сæр акъуырдзæн йæхæдæг.

Сослан абадтис йæ бæхыл æмæ ацыди Мукараиы хæдзармæ сæрдасæн хæссынмæ. Къæсæры цурмæ куы бахæццæ ис, уæд хъуыды кæны, уый хуымæтæджы сæрдасæн нæ уыдзæн, уымæй мын цыдæр хин аразынмæ хъавы, зæгъгæ. Фелвæста дынджыр хъæды льгггаг æмæ афтæмæй фæцæуы. Куыддæр хъæды лыггаг дуарæй бадардта, афтæ уæлкъæсæрæй сæрдасæн уыцы иу тæррæст раласта æмæ хъæды лыггаджы цæхгæрмæ дыууæ фæкодта, йæхæдæг зæххы абадтис.

Систа йæ Сослан æмæ йæ рахаста йемæ. Куы ‘рбахæццæ ис, уæд æм Мукара дзуры:

— Гъæй, дæ бон ныккалай, мæнæ кæлæнгæнæджы фырт, æнхъæл дæн, уымæй дæр та раирвæзтæ!

Бацыди йæм хæстæг Сослан æмæ йæм дзуры:

— Дæуæн дæ тых куыд у, афтæ ма дæ зонд дæр куы уыдаид, уæд дын тыхгæнæг тых не ссардтаид.

— Иу дзырды бар ма мын радт фæстагмæ,— зæгъы Мукара.— Зондджын дæ, Сослан, фæлæ тых хъуаг дæ; æз куы амæлон, уæд-иу мын мæ астæумагъз слас æмæ-иу дзы дæхицæн рон скæ, æмæ уæд мæ хъару æгасæй дæр дæу уыдзæн.

Сослан сæрдасæн ихыл ауагъта, æмæ Мукарайæн йæ сæр акъуырдта; стæй йын йæ астæумагъзыл галтæ сифтыгъта æмæ йын æй сласта. Гъа ныр æй йæ астæуыл æрбабæтта, афтæ та ахъуыды кодта, уымæн йæ астæумагъз дæр хуымæтæджы магъз нæ уыдзæн, æндæр истæуыл уал æй афæлварын хъæуы, зæгъгæ.

Ахаста астæумагъз хъæдмæ æмæ йæ тæрс бæласыл æрбаста — бæлас цæхгæрмæ фæлыг ис, хырхæй фæлыггæнæгау; дыккаг бæласыл æй æрбатыхта — ахауын кодта уый дæр; афтæ аст бæласы ахауын кодта Мукарайы астæумагъз. Фарæстæмыл æй куы ‘рбатыхта, уæд ма йын йæ цъар чысыл фæугард кодта — йæ хъару асаст. Тых дзы куы нæуал уыди астæумагъзы, уæд æй йæ астæуыл æрбабаста Сослан дæр.

Бады та Сослан, хизы йæ фос. Цас рацыдаид, чи зоны, фæлæ та иу бон кæсы, æмæ дардæй æрбазындис сау æндæрг.

Фехсайдта йæ зæрдæ Нарты фосгæсæн, хорз нысан та нæу ай дæр, зæгъгæ. Куыд хæстæгдæр кодта сау æндæрг, афтæ стырæй стырдæр кодта, æмæ уалынмæ æрбазындис барæг. «Уый уыдзæн Тары дыккаг фырт Бибыц», хъуыды кæны Нарты фосгæс. «Иуæй дзы фервæзтæн, фæлæ ма амæн та цы кæнон?» Уалынмæ æрбахæццæ ис барæг.

Æрвнæрæгау та фæхъæр кодта уый дæр Сосланыл:

— Чи куыдз, чи хæрæг дæ, махæн нæ бæстыл мæлдзыг алæсын куы нæ уæнды, маргъ йæ сæрты атæхын, уæд ды цæй домбай дæ, куыд æрыскъæрдтай дæ фос ардæм?

— Æз цæй домбай дæн, дæ рын бахæрон, цæй домбай! Æз дæн Нарты Сосланы æххуырст. Нарты бæсты фыд зымæг скодта, сæ фосæн бахæринаг нал уыд, æмæ сæ мæнæн рарвыстой ардæм хизынмæ. Куы нæ ракуымдтаин, уæд мæ Сослан амардтаид; ды дæр мæ амар,— мæнæн цы хъауджыдæр у,— æмæ Сослан зæгъдзæн, мæхимæ мын нæ уæнды, фæлæ мын ме ‘ххуырсты амардта, зæгъгæ.

— Уæдæ ме ‘фсымæр Мукарайы ам нæ федтай?

— Куыннæ йæ федтон!

— Æмæ цы фæци?

— Нарты Сосланы хъæзтытæ мын бацамон, зæгъгæ, мæ нал уагъта. Æз дæр ын сæ фæцамыдтон. Уый их йæ сæрыл систа æмæ йæ Нартмæ афардæг кодта.

— Дæ хуыцауы тыххæй, уæдæ ма дзы мæнæн дæр бацамон Сосланы хъæзтытæй,— сæ кой рагæй хъусæм Нартæн.

— Уыйас дæр дæ дзы хъæуæд, сæ бацамонын дын мæ быгъдуан,— загъта Сослан.

— Цæй-ма, уæдæ.

— Сосланæн йæ фосимæ ис дыууæ цъæх фыры. Сæ астæу æрлæууы æмæ сæм зæрдæйы дзæбæхæн йæ сæр бадары. Уыдон æй дыууæрдыгæй хойынц сæ сыкъатæй, æмæ куы бафæллайынц, уæд уый йæ цæсгом æрсæрфы æмæ фæзæгъы, офф, офф, æрцардтæн, зæгъгæ.

— Æмæ уæдæ кæм сты уыцы дыууæ цъæх фыры?— фæрсы йæ Бибыц. — Бацамондзынæн дын сæ,— загъта Сослан. Бахуыдта йæ дыууæ фырмæ. Фырытæ дæр ахæм нæ уыдысты, нæ,— растæндæр галтæ!

Сæ астæу æрлæууыдис Бибыц æмæ сæм бадардта йæ сæр. Хæцын байдыдтой фырытæ æмæ йæ бон-изæрмæ фæхостой. Изæры, фырытæ куы бафæлладысты, уæд Бибыц зæгъы: «Ай æцæг хорз хъазт куы у», æмæ офф, офф, зæгъгæ, йæ цæсгом асæрфта.

— Уæдæ ма ‘ндæр цы хъæзтытæ фæкæны Сослан?— фæрсы та йæ Бибыц. — Хохы бын æрцытæ фидар æрсадзы, йæхæдæг хохы сæрмæ ссæуы æмæ уырдыгæй ракафы айнæгыл; айнæгæй йæхи разыввытт кæны æмæ хохы рæбын æрцытæм йæ сæр æрхæссы æмæ сыл хъен ныллæууы.

— Кæс-ма уæдæ мæнмæ дæр,— загъта Бибыц æмæ бæрзонд хохы рæбын цъæх æрцытæ фидар æрсагъта. Йæхæдæг хохы сæрмæ ссыди ‘мæ уырдыгæй ракафыд, айнæгæй йæхи ныззыввытт кодта, æрцытыл йæ сæрыл хъен ныллæууыд æмæ йæ къæхтæй æмдзæгъд фæкодта.

— Куыд дæм фæкаст мæ хъазт та?— дзуры Сосланмæ.— Бирæ хуыздæр ма мæ уыдзæн Сослан?

— Ой, мæ хур акæнай! уый хъаруйæн кæрон нæй,— загъта Сослан.— Дыууадæс цæдæй дойнаг дуртæ æрæфтауц кæны, сæдæ цæдæй та суг æрæввонг кæны, стæй дуртыл бандзары ‘мæ сæм сæдæ куынцæй фæдымы. Дуртæ тынг куы стæвд вæййынц, уæд ын сæ йæ дзыхмæ æппарынц; уый сæ аныхъуыры æмæ сæ фæстæмæ ратутæ кæны.

— Бафæлварæм та уыцы хъазт дæр!— загъта Бибыц. Аифтыгътой Нарты галтæй æмæ дыууадæс цæдæй дойнаг дуртæ денджызы былмæ æрæфтауц кодтой, сæдæ цæдæй сæм суг æрластой. Бандзæрстой дуртыл æмæ сæм сæдæ куынцæй дымын байдыдтой. Дуртæ куы стæвд сты, уæд сæ йæ дзыхы æппарын байдыдта Бибыц, аныхъуырдта-иу сæ æмæ та-иу сæ фæстæмæ рату кодта. Куы фесты, уæд ныуулæфыди æмæ загъта: — Ай хъазтæн бæззы,— мæ хуылф батæвд и. Гъе ныр ма мын бацамон йæ зындæр хъазт, æз уый дæр бафæлварон.

— Денджызы ныххизы Сослан æмæ дзы слæууы, йæ сæр ма куыд зына, афтæ. Уæле йыл ныккалынц, цъыхырыйæ, хъæдæй, дурæй цы ссарынц, уый. Стæй скувы: «Хуыцауты Хуыцау, мæ Хуыцау, ахæм хъызт скæн, æмæ сывæллон æттæмæ бадгæйæ сигæ куыд кæна, цыхцырæг та — ихын цæджындз!» Денджыз ныйих вæййы, æмæ Сослан их йæ уæхсчытыл сисы. — Æнæ бавзаргæ нæй мæнæн дæр, кæддæра Сослан цытæ фæразы, уыдон иууылдæр бафæразин,— загъта Бибыц æмæ денджызы бацыд, æрмæст ма йæ сæр зынд, афтæ.

Сослан ыл калын байдыдта, пыхсæй, дурæй, хъæдæй цыдæриддæр ардта, уыдон. Стæй скуывта: «Хуыцауты хуыцау, мæхи хуыцау, ахæм хъызт скæн, æмæ сывæллон æттæмæ бадгæйæ сигæ куыд кæна, цыхцырæг та — ихын цæджындз!»

Нартæн сæ куывд цæуаг уыди,— ахæм хъызт ракодта, æмæ денджыз айнæг их ныцци. Иннабонæй-иннабонмæ фæбадти Бибыц денджызы, стæй йæм Сослан дзуры:

— Рацу ныр, æгъгъæд у.

Схæцыди Бибыц æмæ, цыма ницы уыд, уыйау их стыдта æмæ йæ хид калгæ денджызæй рацæуы.

«Оххай, оххай! амæй æнцонтыл нал аирвæздзынæн,— хъуыды кæны йæхи нымæры Сослан,— æнæ сæфгæ нын нал ис фосæй, лæгæй».

— Гъе ныр ма мын Сосланы хæтæнтæ дæр бацамон,— дзуры Бибыц, денджызæй куы рацыд, уæд.

— Хорз,— загъта Сослан,— æз мæ фос фæстæмæ, Нартмæ, куы скъæрон, уæд мæ фæдыл цу, æмæ дын йæ хæтæнтæ дæр бацамондзынæн Сосланæн.

Уалы.нмæ уалдзæг дæр æрцыди. Сослан схæцыд æмæ йæ фосы рæгъау æрбатардта бæрæгæй сæхимæ.

Нарт сæ фос куы федтой хæрзхастæй, бæрæгæй, уæд ныццин кодтой; Сослан та сæ цæсты фæкадджындæр ис,— йæ зæрдæйы цы тас ис, уый цæмæй зыдтой уыдон!

Алчи йæ фос аскъæрдта йæ хæдзармæ. Сослан дæр бацыди сæхимæ æмæ та йæ бандоныл йæхи мæсты уагъд æркодта,— бандон дæр та йæ быны ныкъæскъæс кодта.

Базыдта та Сатана, Сослан йæ гаччы кæй нæ ис, уый, æмæ йæм дзуры:

— Куыд мæсты бадт æркодтай, дæ фосы рæгъау бæрæгæй куы ‘рбацьгдысты, æмæ дæ Нарт хорзыл куы банымадтой?

— Фосы мæт мæ нал ис,— загъта Сослан.— Тары дыууæ фыртимæ зондæй фæхæцыдтæн, Мукарайы амардтон, йæ астæумагъзæй ма йын мæхицæн рон дæр скодтон, фæлæ Бибыцыл цæмæй не сфæлвæрдтон, уæддæр ын мæ бон ницы баци; ахæм у, æмæ йын тыхгæнæг тых не ссардзæни. Ныр æй мæ фæдыл ардæм хъæуы.

— Æппындæр дзы ма тæрс, æз дын ын схос кæндзынæн,— загъта Сатана.

Цас абадтысты, чи зоны, фæлæ уалынмæ Бибыц дæр схæццæ ис æмæ дуарæй бахъæр кодта. Сатана йæм рауади æмæ йын, æгас нæм цу, уазæг, зæгъгæ, æгъдау радта. Стæй фæстæмæ фездæхти, хæдзар рафснайон, зæгъгæ, æмæ Сосланмæ дзуры:

— Ды дæхи ма равдис, мæ бар æй бауадз!

Хæдзары фæсдуар уыдис уæрм. Сосланы уырдæм ныххизын кодта æмæ йын загъта:

— Гъе ныр-иу мæм уырдыгæй дзæбæх хъус.

Йæхæдæг дуармæ ауади æмæ Бибыцы хæдзармæ ‘рбакодта, къæлæтджын бандоныл æй æрбадын кодта.

Уайтагъд дæр хæрд, нозт ацæттæ кодта æмæ йын дзаг фынг йæ разы авæрдта.

— Сосланы агурын, æхсызгон мæ хъæуы,— загъта Бибыц.— Бынаты ис æви нæ?

— Сосланы дæр тагъд ардæм хъæуы,— далæ дард бæсты Нарты фосæн гæс уыди, нырма ныр схæццæ ис, æмæ йыл фæсивæд цинтæ кæнынц, фæлæ уал ды исты ахæр: дард балцæй æрцыдтæ ‘мæ фæллад уыдзынæ. Сатана йæм нуазæн авæрдта, акув, зæгъгæ. Бибыц нуазæн райста æмæ хуыцаумæ кувы. Уæд æм Сатана дзуры:

—Оххай, хорз лæг, хуыцауæн ма кув: Нарты фæсивæд дæ уый куы базоной, уæд дæ удæгасæй нал ауадздзысты.

— Гъа, уæдæ дæхæдæг акув,— дæдты уазæг нуазæн фæстæмæ Сатанамæ.

Райста нуазæн Сатана йæхимæ æмæ фæрсы Бибыцы:

— Уазæг, дæ тых, дæ ныфс æмæ дæ уд кæм сты, уый мын зæгъ. — Æмæ сæ цы кæныс уыдонæй та?— фæрсы йæ Бибыц.

— Цы сæ. кæнын, цы,— акувон сæм. Нæртон куывд афтæ у, æндæр хуыцаумæ нæ кувынц.

Уæд Бибыц загъта:

— Мæ тых, мæ ныфс æмæ мæ уд сты дæлæ цæджындзы.

Сатана фæуади ‘мæ цæджындзæн хъæбыстæ, пъатæ кæны. Уæд æм Бибыц дзуры:

— Мæнæн уым цы агурынц мæ тых, мæ ныфс æмæ мæ уд?!

— Уæдæ дын кæм сты?— фæрсы йæ Сатана.

— Мæнæ къонайы дуры,— загъта Бибыц. Сатана фæуади къонайы дурмæ æмæ та уымæн дæр байдыдта пъатæ, хъæбыстæ, сæрфтытæ кæнын. — Гæды сыл, мæнæн мæ тых, мæ ныфс æмæ мæ уд уым цы аразынц?!— дзуры та йæм Бибыц.

— Уый та куыд, уазæг — æз дæ зæрдиагæй фæрсын, ды та мæ расай- басай куы кæныс!— дзуры йæм тызмæгæй Сатана.

Уæд баууæндыди Бибыц Сатанайыл æмæ йын загъта:

— Хорз, уæдæ дын сæ зæгъдзынæн æцæгæй: мæнæн мæ тых, мæ ныфс æмæ мæ уд сты хохы фидары, Бур айнæджы сæр; уым болат лагъзы мидæг ис æртæ бæлоны. Уыдонæй иу у мæ тых, дыккаг — мæ ныфс, æртыккаг та W мæ уд.

— Ау, æмæ дын сын фенæн нæй?— фæрсы йæ Сатана.

— Куыннæ сын ис фенæн та! Мæнæ мæ кард дуарæй куы адарай, уæд сæ цурмæ тæлм адардзæни.

— Хорз, хорз,— зæгъгæ, загъта Сатана æмæ акуывта, стæй йæм дзуры:

— Гъе ныр исты аминас кæн.

Бибыц хæрыныл балæууыди, стонг дæр куыннæ уыдаид! Сатана йын сусæгæй ронджы нуазæныл хуыссæджы хос ныккодта æмæ йын æй афтæмæй баназын кодта. Хæрд куыддæр фæцис Бибыц, афтæ хуыссæджы хос дæр йæ куыст байдыдта,— Бибыцы уайтагъд хуыссæг ацахста. Сатана йæ æрхуыссын кодта уатыл, æмæ Бибыцæн йæ хуырхуыр ссыдис. Сатана йын йæ кард сласта æмæ Сосланы уæрмæй схизын кодта. Феттæдуар сты æмæ Бибыцы кард адардтой хуры ‘рдæм, æмæ кард Бур айнæджы сæр лагъзы комкоммæ арвы ронау тæлм адардта.

Сослан уыцы тæлмыл æрмахуыр хъæрццыгъайы ацардыдта, æмæ хъæрццыгъа уайтагъд лагъзы æрхæццæ кодта. Бибыц уæддæр хуыррыттæй хуыссы.

Сослан лагъз байгом кодта ‘мæ ‘ртæ бæлоны уырдыгæй систа. Йæхæдæг йæ хъæлæсы дзаг дуарæй бахъæр кодта:

— Чи куыдз, чи хæрæг, мæ хæдзары чи цы агуры?!

Бибыц фестъæлфыди æмæ æвиппайды йæ уатыл рабадти. Сослан ын йæ тыхы бæлонæн йæ къубал сыскъуыдта. Ныдздзойдзой кодта Бибыц æмæ йæ цонджы æнцой уатыл æрхуыссыд.

Дыккаг хъæр æм бакодта Сослан:

— Чи цы агуры мæ хæдзары, ратте уæд!

Бибыц дæр ма йæхиуыл схæцыди, фæлæ йын Сослан йæ ныфсы бæлонæн йæ къубал сыскъуыдта. Базыдта йæ Бибыц фийауы æмæ ныккæрзыдта: — Базыдтон дæ ныр — ды Сослан дæ! Зондæй мыл фæтых дæ, æмæ ма дын цы мæ бон у! Æвæццæгæн мын мæ хистæр æфсымæры дæр барвыстай мæрдтæм!

Уалынмæ та йæм Сослан æртыккаг хъæр бакодта:

— Чи куыдз, чи хæрæг, æртæ хъæрæн мæнæн мæ разы куы никуы ничи фæлæууы!

Бибыц ма уатыл йæхи нызмæлын кодта, фæлæ йын Сослан йæ уды бæлонæн йæ къубал сыскъуыдта. Æртæ хæлиуы ма йæ дзых фæкодта Тары фырт Бибыц, стæй уæд амардис.

Равзæрста Сослан Нарты фæсивæды хуыздæрты ‘мæ сæ акодта йемæ Тары фыртты бæстæм.

Ратардтой Нарт Тары фырттæн сæ фос, рахастой сын сæ хъæздыгдзинадтæ ‘мæ сæ Æртæ Нартыл байуæрстой.

СЫРДОН СОСЛАНИМÆ ЦÆМÆН ФЕЗНАГ ИС

Сырдон йæ фырты мысанæн æрæвæрдта Нартæн æмæ сын загъта: — Кæд æмæ мын мæ фырты фæцæф кæнат æмæ йæ амарат, уæд мæ ницы хъæуы, кæд æмæ йæ нæ фæцæф кæнат æмæ йæ нæ амарат, уæд мын хæдзарæн гал куыд радтат, афтæ.

— Хорз,— загътой Нарты фæсивæд æмæ ‘хсын байдыдтой Сырдоны фырты. Алы бон дæр æй æхстой, фæлæ йын фæцæф кæнынæн ницы фæрæзтой. Бирæ бонтæ куы фæтухæн кодтой æмæ йæ куы нæ цæф кодтой, уæд сыл худæгæй мардис Сырдон, йæхи цæттæ кодта хæдзарæн гал райсынмæ. Уалынмæ, дын, сæм Нарты Сослан кæцæйдæр фæзындис. Нарты фæсивæд Сосланы куы федтой, уæд йæ размæ азгъордтой æмæ йын радзырдтой Сырдоны хъуыддаг. Стæй йæ алыфæрсты æрлæууыдысты æмæ йæ сусæгæй Сырдоны фыртмæ æхстбæрцмæ бакодтой. Сослан лæппуйы фехста, æмæ,— дæ балгъитæг афтæ,— иунæг æхстæн лæппу дзыхъмард фæци. Бацыд Сырдон йæ фыртмæ ‘мæ йæ рахаста, ингæн ын скъахта ‘мæ йæ баныгæдта.

Уый тыххæй Сырдон æмæ Сослан знаг рахастой.

СОСЛАН БЕДУХАЙЫ КУЫД ÆРХАСТА

Нарты Сослан Хызы фырт Челæхсæртæджы чызг Бедухайы куырдта, фæлæ йын æй йæ фыд нæ лæвæрдта. Авд азы йыл фæдзырдта Сослан — нæ йьгн сразы ис ЧелАхсæртæг йæ чызджы радтыныл.

Уæд иуахæмы Алæгатæ сцæттæ кодтой, хæрдæй, нуæзтæй цы хъуыдис, уый, æмæ сарæзтой стыр куывд. Æрхуыдтой Нарты адæмы сæ куывдмæ. Рабадтысты Нарт Алæгаты стыр хæдзары рæгъытæй. Иу рæгъы уæле хистæрæн Уырызмæг бадтис, иннæ рæгъы уæле Хæмыц, æртыккаг рæгъы уæле та Сырдон. Сæмбæлдис сæ куывды Хызы фырт ЧелАхсæртæг дæр. Хæрынц æмæ нуазынц Нарты адæм, Алæгаты стыр куывды уæле дæлæмæ гаджидæуттæ уадзынц. Иу дзæвгар куы абадтысты, уæд Сослан æмæ Хызы фырт ЧелАхсæртæг фæбыцæу сты,— алчи сæ йæхицæй æппæлы.

— Мæ фыды стæн, æз дæуæй хуыздæр лæг дæн,— загъта Хызы фырт ЧелАхсæртæг.— Алцæмæй дæр мæ бон у демæ афæлварын. Цæй-ма, хæснагыл ракафæм, кæддæра чи кæй амбулид.

— Ракафæм!— загьта Сослан.— Цы ‘вæрыс хæснагæн та?

— Кæд ды хуыздæр ракафай мæнæй, Сослан,— загъта Хызы фырт,— уæд æз ратдзынæн дæуæн мæ рæсугъд чызг Бедухайы. Ды та цы ‘вæрыс? — Кæд мæ ды амбулай, уæд æз та ратдзынæн дæуæн мæ номдзыд Церечы згъæр æмæ Бидасы тахъа, стæй мæ цирхъ,— загъта Сослан дæр.— Ракаф уал ды — хистæр дæ, иннæ ахæм — уазæг.

Фестадис Хызы фырт æмæ байдыдта кафын. Фыццаг хорз фæкафыдис зæххыл, стæй байдыдта кафын фынгыл — кæм цæхдон акалы, кæм та къæбæртæ аппары фынгæй зæхмæ. Афтæ фæкафыди æмæ сбадтис йæ бынаты. Байдыдта кафын Сослан дæр. Уый дæр фыццаг зæххыл æркафыд. Дисы бацыдысты æгас Нарт, афтæ хорз скафыд. Стæй уыцы кафгæйæ схызтис фынгмæ. Иууыл диссаг та фынгыл уыдис йæ кафт. фынджы былтыл-иу цъилау ныззылдис, афтæмæй иунæг къæбæр, иунæг къус нæ фезмæлын кодта йæ бынатæй; стæй йæм уыйæппæт адæм сæ кæрдты фындзтæ хæрдмæ арæзтæй бадардтой, æмæ уыдоныл кафын байдыдта, раст-иу сыл куыройы цалхау æрзылдис. «Мæнæ хæйрæг», загътой, чи йæм кастис, уыдон. Афтæмæй бирæ фæкафыд æмæ сбадтис уый дæр йæ бынаты.

Алæгатæ рахастой Нарты цыппæрхъусыг Уацамонгæ, ронгæй йæ тæккæ дзагæй, æмæ загътой:

— Уацамонгæ йæ сæрыл чи сæвæра ‘мæ афтæмæй чи скафа, æнæ акалгæйа, хуыздæр кафæг уый уыдзæнис.

Фыццаг æй сæвæрдта йæ сæрыл Хызы фырт ЧелАхсæртæг; ракафыди æмæ хорз куыннæ кафыд, фæлæ-иу ын нозтæй æркалдис. Сбадти йæ бынаты ЧелАхсæртæг. Ногæй та байдзаг кодтой цыппæрхъусыг Уацамонгæ æмæ йæ радтой Сосланмæ. Сæвæрдта йæ Сослан дæр йæ сæрыл æмæ байдыдта кафын. Ноджы диссагдæр кафт та ныр скодта Сослан,— Уацамонгæйæ иунæг æртах дæр нæ акалд. Куыннæ йыл фæдис кодтаиккой Нарт дæр. Кафт куы фесты, уæд Хызы фырт загъта:

— Быны сæфт фæут, сымах раст куы нæ зæгъат, хуыздæр нæ чи скафыд?

— Афтæ уæд,— загътой Нарт.— Хорз скафыдтæ, Хызы фырт, фæлæ Сослан дæуæй бирæ хуыздæр скафыд. Хæснаг Сосланы у.

Фестади мæстæйдзагæй Хызы фырт йæ бынатæй, абадтис йæ бæхыл æмæ афардæг ис йæ хæдзармæ — Хызы фидармæ.

Дыккаг бон ацыдис Сослан æмбæлттимæ Хызы фидармæ, фæлæ фидары дуæрттæ фидар æхгæд разындысты. Базыдта Сослан, кæй фæсайдта ЧелАхсæртæг йæ дзырд, кæй та йын нæ дæдты Бедухайы.

Сфæнд кодта уæд Сослан Хызы фидар басæттын æмæ Бедухайы тыхæй рахæссын. Арвыста Сослан фидиуæг æмæ йын загъта: «Цæугæ æмæ Нартæн фехъусын кæ: абон — майрæмбон, иннæ майрæмбоны Хызы фидармæ ‘фсады цæуæм, æмæ нæлгоймаг кæй хæдзарæй нæ рацæуа, уый уыдзæн лæппу- уацайрагæй иваргонд!»

Фехъусын кодта фидиуæг Сосланы ныхас æппæт Нартæн. Алчи цæттæ кæнын байдыдта йе ‘фсæддоны.

Нартæн сæ хъомгæс иунæг лæг уыди, нæлгоймагæй йæ хæдзары æрмæст авдæнон сывæллон уыди, æмæ хъыг кодта: «Ныр æфсады цæуин, æмæ Нарты фосæн цы кæнон, хъомгæс цæуин, æмæ мын мæ иунæг хъæбулы иварæн исгæ кæндзысты»… Афтæмæй йыл æнæхъæн къуыри æхсæв бон нал кодта. Æгæр æмæ æгæр куы хъынцъым кодта, уæд æм йæ лæппу авдæнæй дзуры:

— Баба, цæуыл маст кæныс? Æз фæцæудзынæн Сосланæн æфсады! — Æмæ мын ды æфсады цæуынхъом куы уаис, уæд æз мæгуыр уаин? Уæд лæппу йæхи аивæзтытæ кодта æмæ йæ авдæны фæрстæ атыдта. — Нана, тынг стонг дæн!— дзуры лæппу йæ мадмæ.

Уый дæр ын йе ‘мдæргъ æмæ йе ‘муæрх гуыл ракодта.

Лæппу дæр æй ахордта æмæ, цы уыди, дыууæ уыйасы аци æмæ дзуры йæ фыдмæ:

— Ныр, баба, æз цæуын æфсады. Сослан искуы куы ‘рфистæг уа, уæд ын æз йæ бæхы идоныл уæддæр фæхæцдзынæн.

Æфсæдтæ æмбырд кæнын байдыдтой æмæ тынг бирæ сысты. Хъомгæсы фырт гыццыл лæппу дæр сæ фæстæ цæуын байдыдта æмæ сæм ныххæццæ ис. Сослан æй куы ауыдта, уæд æй фæрсы:

— Ды та кæдæм рацыдтæ?

— Дæуæн æфсады рацыдтæн,— дзуапп ын радта лæппу.

— Дзидзидай сывæллæттæ дзы нæ хъæуынц,— загъта Сослæн,— афардæг у дæ хæдзармæ.

— Макæ, Сослан,— загъта лæппу,— истæмæн дын сбæздзынæн:— искуы куы ‘рфистæг уай, уæд дын дæ бæхы идоныл уæддæр фæхæцдзынæн. — Мæ бæх тæрсаг у, æмæ дын йæ идон куы атона, уæд ма йын цæуыл ныххæцдзынæ?

— Уæд та йын йæ бецыккыл ныххæцдзынæн.

— Æмæ дын йæ бецыкк куы атона, уæд та?

— Уæд та йын йæ барцыл фæхæцдзынæн.

— Æмæ дын йæ барц куы атона, уæд та?

— Уæд та йын йæ дыууæ хъусыл ныххæцдзынæн.

— Æмæ дын йæ хъустæ куы атоной, уæд та ма йын цы кæндзынæ? — Уæд та йын йæ къæдзилыл ныххæцдзынæн…

— Æмæ дын йæ къæдзил дæр куы атона, уæд та?

— Уæд та йын йæ фæстаг къахыл фæхæцдзынæн.

— Æмæ дын йæ къах дæр куы атона, уæд та ма йын цы кæндзынæ? — Уæд та Нарты астæу ды æртыкъахыг, æнæбецыкк, æнæбарц, æнæкъæдзил, æнæхъус бæхыл дæ сæрмæ куы хæссай бадын, уæд æз уыцы худинаг куыннæ бауромдзынæн?!

«Ай хуымæтæджы лæппу нæ уыдзæни», загъта Сослан йæхицæн æмæ йæ акодта æфсады.

Æфсæдтæ Хызы фидары размæ ссыдысты. ЧелАхсæртæг Сосланы ‘фсады кой куы фехъуыста, уæд йæ фидары дуæрттæ ноджы фидардæр сæхгæдта, фидарæй æттæмæ цъиузмæлæг нал цыди.

Хæцын байдыдтой Сосланы ‘фсæдтæ Хызы фидарыл, фæлæ дзы къæртт, цъула нæ хаудис.

Уæд Сослан йæ бæх лæппумæ авæрдта, йæхæдæг хæцæг адæммæ бацыд. Лæппу бирæ фæкасти бæхы цурæй хæцæг адæммæ, стæй, хъæды ставддæр цы бæлас уыди, уый æртасын кодта, Сосланы бæхы йын йæ тæккæ цъуппыл фидар бабаста йæ цыппар къахæй, йæ сæр хæрдмæ, æмæ бæлас суагъта.

Бæлас бæхы уæлæмæ систа; лæппу йæхæдæг уайын байдыдта æмæ Сосланмæ схæццæ ис. Сослан æй куы ауыдта, уæд æй фæрсы:

— Мæ бæх цы фæци?

— Уæртæ дын æй бæласыл бабастон. Мацæмæй йын тæрс, нæ фæлидздзæни: фидар баст у; фæлæ мæн ауадз хæцынмæ.

Акастис Сослан хъæды ‘рдæм æмæ йæ бæхы бæласы цъуппыл ауыдта. «Хорз лæгимæ сæмбæлдтæн», хъуыды кæны Сослан.

Ныр лæппу нал уадзы Сосланы, мæн дæр ауадз хæцынмæ, зæгъгæ. Сразы ис Сослан дæр, цьг гæнæн ма йын уыди!

Лæппу куы раст кодта, уæд загъта Сосланæн:

— Æз цæуын, Хызы фидары сæрмæ цы бæрзонд сау айнæг ис, уырдæм, æмæ йæ мæ зæвæтæй халдзынæн. ЧелАхсæртæг мæ фехсдзæнис Куырдалæгоны конд фатæй. Фат ме счъилыл сæмбæлдзæн, æмæ айнæджы сæрæй рахаудзынæн, фæлæ-иу мæ ды зæххыл æмбæлын ма ‘руадз, афтæмæй- иу мæ авд суадоны сæрты ахæсс, æмæ уæд, Хуыцау цы зæгъа, уый уыдзæни: Хызы фидар дæр басæтдзынæн, Бедуха-рæсугъды дæр дын рахæсдзынæн. Уый нæ бафæрæзтай,— уæд æз дæр сæфт, æмæ дæ хъуыддагæй дæр ницы рауайдзæнис.

Уый адыл лæппу схызти сау айнæджы сæрмæ æмæ йæ йæ зæвæтæй халын байдыдта, афтæмæй Хызы фидары иу сых уыцы айнæджы хæлдæй фесæфта.

Уалынмæ йæ ЧелАхсæртæг суыдта æмæ йæ Куырдалæгоны арæзт фатæй сæхста. Фат къахы счъилыл сæмбæлд, æмæ лæппу куырисау айнæджы фарсыл ратылди. Сослан дæр йæ дыууæ цонгыл йæ сау нымæт айтыдта, афтæмæй лæппуйы, æнæ зæхмæ æруадзгæйæ, рацахста. Куыд ын бацамыдта, афтæ йæ скъæфын байдыдта. Æртæ суадоны сæрты йæ куыд бахаста, афтæ йыл Сырдон зæронд лæджы хуызы,— йе уæхскыл къæссайы зæронд, йе дæларм сагойы сæстытæ,— æрбамбæлди, кæдæмдæр тындзы. — Кæдæм уайыс хæлæфæй, зæронд лæг?— фæрсы йæ Сослан.

— Нарт Хызы фидар басастой, æмæ ма мæ кæд уым исты фæуид, зæгъгæ, тындзын. Ды Нарты Сосланы хуызæн куы дæ, уæд уыцы мардимæ кæдæм цæуыс? Бедуха-рæсугъды дын куы фæхæссынц!— загъта зæронд лæг.

Нæ йыл баууæндыди Сослан æмæ та уайын райдыдта. Цыппæрæм суадоны сæрты йæ бахаста, æмæ уæд лæппу хидызмæл байдыдта. Фæуайы Сослан дарддæр. Фæндзæм суадоны сæрты куыд бахызти, афтæ лæппуйæн йæ зæрдæ тæпп-тæпп кæнын байдыдта. Хъуыди ма йæ ныр дыууæ суадоны сæрты бахизын, æмæ уæд лæппу бынтондæр райгас уыдадид. Фæуайы Сослан.

Æхсæзæм суадоны сæрты куыд бахызти, афтæ та йыл Нарты фыдбылыз Сырдон зæронд усы хуызы, сасир йæ къухы, афтæмæй æрбамбæлди. — Ды Сослан куы дæ, уæд ацы мардимæ кæдæм уайыс? Нарт Хызы фидар куы басастой æмæ дын Бедуха-рæсугъды куы фæхæссынц! Æз дæр æд сасир уырдæм тагъд кæнын, кæд ма мæ дзы исты фæуид!

Фæтарстис Сосланы зæрдæ, ай ацы сылгоймаг дæр афтæ кæм зæгъы, уым æцæг уыдзæни хъуыддаг, зæгъгæ; бауырныдта йæ зæронд усы дзырд. Лæппуйы уым обауы сæр нымæтыл фæуагъта, йæхæдæг фæстæмæ уайын байдыдта æмæ йе ‘фсæдтæм æрбахæццæ ис. Кæсы, æмæ æфсæдтæ бадынц, Сосланмæ æнхъæлмæ кæсынц.

Сослан дæр ма йæ рæдыд бæргæ бамбæрста, бæргæ ма фезгъордта фæстæмæ лæппумæ, фæлæ йæ мардæй баййæфта: Сырдон ыл марды сыджыт бакалдта.

Уымæй йæ бон куы базыдта, уæд Сослан йе ‘фсæдты арвыста сæ хæдзæрттæм. Йæхæдæг бацыдис æмæ фидары фарсмæ, дон цы суадонæй хастой, уый цур ныффæлдæхтис, йæхи мардæфсон скодта, æгасæй скæлм ис. Дондзаутæ Хызы фидарæй дон хæссынмæ рацыдысты æмæ федтой «марды». Фæстæмæ бацыдысты æмæ радзырдтой, иу рæсугъд лæг доны был амард æмæ скæлм ис, зæгъгæ.

Уæд ЧелАхсæртæг базыдта, уый Сослан кæй у, уый æмæ загъта: — Уый мард нæ уыдзæн, æфсон скодта.

— Уæдæ йæм æз цæуын, хъуамæ йæ базонон,— загъта Бедуха. — Ма ацу, æрцахсдзæни дæ,—дзуры йæм ЧелАхсæртæг.

— Уый мæнмæ нæ бавналдзæн,— загъта Бедуха æмæ рацыди суадонмæ. Йæ иу къухæй йæ цæсгом бамбæрзта, афтæмæй дон систа æмæ йæ схаста сæ хæдзармæ — Сослан йæхи ныффидар кодта, змæлгæ дæр нæ фæкодта. — Уæ, уаих фæуай, мæ фыд, уыцы мардæй афтид стджыты йеттæмæ куьг ницыуал ис, йæ мардмæ кæмæн нæ уæндис, уымæн мæ цæуылнæ лæвæрдтай? Мæн ма уымæй хуыздæр чи ахæсдзæн?

— Уый мард нæма у,— загъта ЧелАхсæртæг.— Цæут, уæхст сырх зынг скæнут æмæ йын уый йæ счъилы стъыссут. Уæхст йæ уæраджы сæрæй куы скæса, æмæ афтæмæй куы нæ фезмæла, уæд æцæг мард уыдзæн, æндæр мæ уый мæлæт нæ уырны.

Уæхст сырх зынг скодтой æмæ йын æй, ЧелАхсæртæг куыд загъта, афтæ йæ зæвæты стъыстой. Сослан дæр та йæхи ныффидар кодта æмæ, æгас у, уый нæ раргом кодта.

Кæй рарвыста, уыдон фæстæмæ куы баздæхтысты, уæд радзырдтой ЧелАхсæртæгæн, хъуыддаг куыд у, уый.

— Рахæссут-ма мæм, уæдæ, уæхст!— загъта ЧелАхсæртæг.

Уæхст æм бахастой. Райста ЧелАхсæртæг уæхст æмæ йæм сысмыста. — Уыцы Хуыцауы ‘лгъыст ма ‘гас у,— загъта ЧелАхсæртæг. — Уæ, гормон,— загъта Бедуха,— йæ къахы сындз кæмæн суайы, уый дзы куы ныхъæрзы, уæд йæ зæвæты тæвд уæхст кæмæн стъыстой æмæ уымæй «уæуу» чи нæ загъта, уымæн мæ цæуылнæ лæвæрдтай, уымæй хуыздæр ма мæ чи ахæсдзæн?!

Стæй рацыди Бедуха æмæ Сосланмæ йæхи хойгæ, дардæй мæрдæгъдау æмæ хъарæггæнгæ бацыди: «Уæ, мæгуырдæр фæуай, Сослан! Цы хъизæмарæй амардтæ! Уый дæ куы зыдтаин, уæд дæм цæугæ доны дæр мæхи бæргæ баппæрстаин. Афтæ æгадæй амæлынæн æвгъау бæргæ уыдтæ!» Йæхи та ныффидар кодта Сослан, змæлгæ дæр та нæ фæкодта. Бедуха куы баздæхти фæстæмæ, уæд Челæхсæртæджы дæр уырнын байдыдта, æцæг мард у Сослан, зæгъгæ.

Нал фæлæууыд æмæ араст ис Сосланмæ. Сослан не змæлыд, цалынмæ йæм æрбахæстæг ис ЧелАхсæртæг, уæдмæ. Фæлæ йæм куы æрбахæстæг ис, уæд йæхи нал баурæдта æмæ йæм фæгæпп ласта. ЧелАхсæртæг лидзынмæ фæци. Сослан æй фæсте сурын байдыдта. Гъа ныр фидары дуарæй фæмидæгæй уа, афтæ йæ Сослан.цирхъæй æрхафт кодта æмæ йын йæ сæры фахс æрдавта, афтæмæй баирвæзт ЧелАхсæртæг мидæмæ. Мидæгæй радзырдта Сосланмæ:

— Фæлæу иннæ.абонмæ, уæд æз æмæ ды схæцдзыстæм, ныр та уал цæуын Куырдалæгонмæ мæ сæры фахс хуыйынмæ.

Хызы фырт ЧелАхсæртæг уæларвмæ ссыди æмæ Куырдалæгонæн æрхуы сæры фахс скæнын кодта. Куырдалæгон æрхуы сæры фахс куы сарæзта, уæд фæрсы Челæхсæртæджы:

— Æз æтте зæгæлтæ бахойдзынæн, фæлæ сæ мидæгæй та чи фæцъула кæндзæн?

— Мидæгæй сæ мæхи бар уадз: ды-иу æтте зæгæл куы бахойай, уæд- иу æз схуыфдзынæн, æмæ зæгæлтæ афтæмæй мидæгæй фæстæмæ тасдзысты. Афтæмæй бахуыдта Куырдалæгон Хызы фырт Челæхсæртæджы сæры фахс. Æрцыди фæстæмæ ЧелАхсæртæг æмæ та царди йæ фидары.

Сæ хæсты æмгъуыды бон куы ‘рцыди, уæд Сослан скуывта: «Хуыцауты Хуыцау, мæ Хуыцау, кæд мæ истæмæн сфæлдыстай æмæ мæ амонд ис, уæд ахæм хур скæн, æмæ цæгæр сæр тъæппытæ куыд хауа, æрхуы сæр зынг куыд кæна!»

Рацыдис Хызы фырт ЧелАхсæртæг æмæ æнхъæлмæ кæсы Сосланмæ. Сослан æм æрæгмæгомау æрцыдис. Ахæм æнтæф скодта, æмæ бæстæ сыгъдис. Хызы фырт ЧелАхсæртæгæн дæр йе ‘рхуы сæры фахс сзынг ис æмæ сæры магъз басыгъта, афтæмæй уыцы ран амард.

Сослан Бедухамæ бацыдис æмæ йын загъта:

— Дæ фыды дын амардтон, æмæ ныр ды мæн дæ!

— Æз разы дæн,— загъта Бедуха,— æрмæст мын мæ фыды мард бафснай.

Сослан стыр зæппадз саразын кодта, æмæ марды уым бавæрдтой. Стæй бацыдис Сослан Бедухамæ æмæ та йын загъта:

— Ныр та ма мын цы ‘фсон кæныс, дæ фыды дын бафснайдтон? — Мæ фыды мын кæм бафснайдтай, уый мын мæ дыууæ цæстæн фенын кæ,— загъта Бедуха,— æмæ нæ хуыцау хыйыр фæкæнæд: ныр та ма дын кæмæй тæрсын!..

— Цом, фенын дын æй кæндзынæн,— загъта Сослан.

Ацыдысты. Бедуха йæ дысы болат хæсгард бамбæхста æмæ, йæ фыды мардмæ куыд ныккастис, афтæ йæ зæрдæсæр фæрæхуыста хæсгардæй æмæ мардæй йæ фыды уæлæ ныххауди.

Сослан уый дæр йæ фыды фарсмæ бавæрдта. Куыннæ йыл фæмаст кодтаид! «Бирæ мæстытæ федтон, фæлæ мын се ‘ппæтæй зындæр ацы маст у», загъта Сослан йæхицæн.

Сфæнд кодта бахъахъæнын йæ уарзоны мард æртæ боны æмæ æртæ ‘хсæвы. Бады Сослан марды уæлхъус, хъынцъым кæны. Иу бон кæсы, æмæ зæппадзы иу къуымæй калм рабырыдис æмæ йын йæ уарзоны мардмæ фæбыры.

Сослан цирхъ фелвæста æмæ дзы калмы ныцъыкк ласта. Калм дыууæ дихы фæцис, æмæ йæ фæстаг æрдæг уым баззад, йæ фыццаг æрдæг та фæстæмæ хуынчъы смидæг ис.

Бады та Сослан, хъахъæны. Иу заманы та кæсы, æмæ калм фæстæмæ ралæстис, йæ дзыхы цыкурайы фæрдыг, афтæмæй. Калм цыкурайы фæрдыг йæ лыгыл асæрфта, æмæ дыууæ ‘мбисы баныхæстысты, афтæмæй уæртæ фæстæмæ фæлидзы. Сослан дæр æм фæцырд ис æмæ йæ цирхъæй ныццавта, бынтондæр æй’ амардта. Цыкурайы фæрдыг ын йæ дзыхæй райста æмæ йæ Бедухайы хъæдгомыл расæрфта — чызг уайтагъд райгас и. Йæхи айвæзтытæ кодта Бедуха æмæ загъта:

— Цæй бирæ фæфынæй кодтон!

Сослан дæр йæ разы лæууыд æмæ йæм дзуры:

— Бирæ, бирæ!

Ракодта Сослан Бедухайы зæппадзæй æмæ йæ ‘ркодта сæхимæ. Байдыдтой цæрын иумæ ус æмæ лæгæй Сослан æмæ Бедуха æмæ цардысты хъæлдзæгæй, кæрæдзийы уарзгæйæ.

СОСЛАН САТАНАЙЫ ЗЫНДОНЫ ЦАДÆЙ КУЫД ФЕРВÆЗЫН КОДТА

Иуахæмы Сослан дард балцы цæуын сфæнд кодта æмæ араст ис Хурыскæсæны ‘рдæм. Иæ мигъæмдзу æмæ уадæмдых бæх æй арвæй зæххы астæуты фескъæфы.

Нартæй чидæртæ Сосланмæ мæсты уыдысты. Хъуыды кæнын байдыдтой, йæ зæрдæ йын тынгдæр цæмæй фæриссын кæнæм, цы фыд ын скæнæм, зæгъгæ, æмæ сæ фæнд ууыл ахицæн ис: «Йæ мад Сатанайы йын цæрдудæй мæрдтæм барвитæм — зындоны цады йæ баппарæм». Барвыстой Сатанамæ: «Абон — майрæмбон, иннæ майрæмбоны дын цæрдудæй зындоны цады æнæ ныппаргæ нæй, æмæ дæм тæригъæдæй цы ис, уыдоныл уæдмæ фæкув». Куыд нæ бауынгæг уыдаид Сатанайæн йæ зæрдæ. Нырдиаг кодта, йæ цæсты сыг ставд цæппузырæй нызгъæлдта. Хъуыды кæнын байдыдта Сатана, ме ‘нæныййаргæ лæппу Сосланæн цы амалæй фехъусын кæнон, зæгъгæ.

Мадзалджын дæр куыд нæ уыди! Æртæ мыдамæсты ракодта, доны былмæ ныццыди æмæ, Сослан цы дурæй райгуырдис, уыцы дурыл сбадти. Скуывта Сатана: «Хуыцау, ахæм маргъ ратæхын кæн, æмæ мын Сосланмæ мæ ныхас чи фæхæццæ кæна!» Бады, æнхъæлмæ кæсы.

Уалынмæ иу хъæрццыгъа æрбатæхы йæ сæрты. Сатана дзуры хъæрццыгъамæ:

— Уæ, уæлæ хъæрццыгъа, Сосланмæ мын Хурыскæсæнмæ фæдисхъæргæнæг куы фæуис, дæ мады дын де знæгтæ цæрдудæй мæрдтæм æрвитынвæнд скодтой æмæ тагъд æрбахæццæ у, зæгъгæ, уæд дын стыр лæвар ракæнин.

— Ноджы фыддæр фыдтæ куы уынид Сослан! Алы ком, алы адаг сырды мардæй байдзаг кæны, уæддæр ма мæ холы хæргæйæ æхсгæ фæкæны,— загъта хъæрццыгъа æмæ атахтис.

Уалынмæ ‘рбатахти йæ сæрты хъуахъ гæнгæ халон. Сатана та уымæ дæр мæлгъæвзагæй дзуры:

— Гъæйтт, ставдбæрзæй сау халон, Хурыскæсæнмæ мын сынтхъæргæнæг æмæ халонуасæг куы фæцæуис Сосланмæ, дæ мады дын зындоны цады æппарынц, зæгъгæ, уæд дын, мыккагмæ дæ зæрдыл кæй фæдарай, ахæм лæвар ракæнин.

— Куыннæ дын фæцæудзынæн, Сатана, сынтхъæргæнæг æмæ халонуасæг, дæ фырт Сослан комы дзаг сырдтæ куы ныццæгъды, уæд мын уйгдонæй никуы ницы ныууадзы ‘мæ! — загъта халон.— Фыддæр фыдтæ ма дын куы уынин!

— Хауæггаг фæу,— ралгъыста йæ Сатана, æмæ халон атахтис. Бады Сатана, кæуы, кæй ма фервитон фæдисхъæргæнæг, зæгъгæ, катайы бацыд.

Уалынмæ нарæгбæрзæй дзæгъындзæг йæ разы абадт æмæ цъыррыкк- цъыррыкк кæны. Сатана та уымæ дæр дзуры:

— Сослан Хурыскæсæны ‘рдыгæй ис, æмæ мын æм фæдисхъæргæнæг куы фæуис, дæ мады дын цæрдудæй зындоны цады æппарынц, зæгъгæ, уæд дын стыр лæвар ракæнин.

— Сосланæн мæ цæст уый фена! — загъта дзæгъындзæг.— Дæхæдæг дæр ма йæ хъуыды кæндзынæ, дæ кæркдонæй дын карчы айк куы раскъæфтон, уæд мæ уисойæ куыд ныххафт ласта, уый. Никæд мæ ферох уыдзæнис уый мæ дунейыл дæр, тыхæй ма дзы аирвæзтæн.

Уæд Сатанайы раз ныцъыбар-цъыбур кодта зæрватыкк.

— Цы кæныс, мæ ирвæзынгæнæг, цæуыл кæуыс?— дзуры зæрватыкк Сатанамæ.

— Цæуыл ма дын кæуон,— загъта Сатана,— не знæгтæ мæ майрæмбоны зындоны цады удæгасæй æппарынц; ме ‘нæныййаргæ фырт дард балцы ис, æмæ мæ сæрыл дзурæг нæй.

— Кæд дæ мæ сæр истæмæн хъæуы?— дзуры йæм зæрватыкк.— Иу хатт мын мæ цъиуты гæдыйы дзыхæй куы байстай, æхсыры цады сæ куы цынадтай, афтæмæй сæ мæ ахстоны куы нывæрдтай, уый ма мæ зæрдыл лæууы.

— Уæдæ мын Сослан Хурыскæсæны афæдзбалцы ис, æмæ мын æм фæдисхъæргæнæг куы фæцæуис, дæ мады дын де знæгтæ зындоны цады æппарынц майрæмбоны, æмæ мæм тагъд фæзын, зæгъгæ.

— Уæ, номдзыд Сатана, æз дæуæн фæдисхъæргæнæг куыннæ фæуыдзынæн! Æз куыд ферох кæндзынæн, хорз Сатана, дæуæн дæ дзæбæхдзинæдтæ,— загъта зæрватыкк,— фæлæ мыл куы нæ ‘ууæнда, уæд ын цы кæндзынæн?

Сатана йæ къухдарæн фелвæста æмæ йæ зæрватыччы хъуырыл бакодта.

Айтыгъта уæд зæрватыкк йæ базыртæ æмæ тæхынтæ байдыдта Хурыскæсæнмæ. Авд къуыри æмæ авд бонмæ Нарты Сослан йæ мигъæмдзу бæхыл кæдæм фæхæццæ ис, уырдæм зæрватыкк Бонвæрноны скастмæ фæхæццæ ис.

Иу ран, пыхсбыны, Сослан цъæх нæууыл хуыссы йæхицæн æнæ мæтæй. Зæрватыкк ын ссардта йæ бынат. Бæласы цъуппыл абадтис æмæ уырдыгæй мин æвзагæй ныууасыди:

— Гъæйтт, Нарты номдзыд нæрæмон Сослан, дæхицæн цъæх кæрдæгыл цы дзæбæх хуыссыс! Дæ уарзон мад Сатанайы дын майрæмбоны де знæгтæ удæгасæй зындоны цады æппаргæ куы кæнынц, æмæ уый йæ цæсты сыгтæ цæппузырæй куы калы, хуры тынмæ æнхъæлмæгæсæгау дæ фæзынынмæ æнхъæлмæ куы кæсы!

Сослан æм дзуры:

— Адæмы лымæн зæрватыкк, дæ ныхас дын æмбарын, фæлæ дыл цæмæй баууæндон?

Зæрватыкк йæ хъуырæй Сатанайы къухдарæн фелвæста æмæ йæм æй æрæ.ппæрста. Куыд нæ базыдтаид Сослан йæ мады къухдарæн! Йæ мигъæмдзу æмæ уадæмдых бæхыл уыцы иу æппæрст йæхи бакодта æмæ фæцагайдта уырдыгæй. Цас рауади, хуыцау зоны, афтæ кæсы, æмæ иу ран фæндагыл иу мæгуыр лæг ныффæлдæхтис æмæ уæлæмæ стын нал фæразы.

— Гъæйтт, Нарты Сослан, æз де уазæг!— дзуры лæг Сосланмæ. Сослан æм йæ бæхæй æргæпп ласта æмæ йæ фæрсы:

— Цы кæныс, цы дæ хъæуы? Цæмæй дын баххуыс кæнон?

— Стонгæй мæлын, æмæ мæ фервæзын кæ,— загъта лæг.

Сосланмæ, тагъд куыд кодта, уымæ гæсгæ хæринагæй ницы фæцис, фæлæ йæ сæрмæ не ‘рхаста стонг лæджы зæфцы фыдæй мæлынмæ ныууадзын,— хъæды фæмидæг ис æмæ дзы уайтагъд саджы мард рахæццæ кодта лæгæн. Арт ын акодта, стæй йын хæрзбон загъта. Мæгуыр лæг дæр ын раарфæ кодта, уæдæ цы. Йæ бæх ныццæлхъытæ ласта Сослан æмæ уайын байдыдта йæ фæндагыл.

Цæй бæрц та ауадис, чи зоны, фæлæ та кæсы, æмæ иу цæргæс йæ дзæмбыты сывæллон рахæссы. Сослан фат фелвæста æмæ фехста цæргæсы. Цæргæс æд сывæллон донмæ æрхаудис. Рагæпп ласта Сослан йæ бæхæй æмæ сывæллоны донæй райста æмæ йæ йемæ рахаста. Хъæугæрон сывæллоны мады, йæхи тыдта, афтæмæй баййæфта. Йæ сывæллоны йын радта. Мад ын раарфæ кодта, мæгуыр сидзæргæс ус дæн, иунæг ацы сывæллон мын ис, æмæ мын æй ды фервæзын кодтай, зæгъгæ.

Цæуын та байдыдта Сослан дарддæр йæ фæндагыл. Бахæццæ ис Нарты хъæумæ, фæлæ йын æгæр байрæджы ис: йæ бацыдмæ йын йæ мады цæрдудæй зындоны цады ныппæрстой.

Бæргæ ма багæпп кодта йæ фæстæ Сослан, фæлæ ницыуал: нал æй ссардта. Раздæхтис фæстæмæ цадæй Сослан æмæ йæ хæрæмтты карз бафхæрдта.

Уый фæстæ, мæрдты Барастырæй ракуррн, кæд мын мæ мады фæстæмæ радтид, зæгъгæ, араст ис мæрдты бæстæм. Мæрдты дуармæ бацыдис æмæ дуар бахоста.

Мæрдты Барастыр æм йæхæдæг рацыд, æмæ дзы Сослан йæ мады курын байдыдта. Барастыр ын загъта:

— Тæригъæдджын хъуыддæгтæ дæр бирæ кæныс, фæлæ, дæ мадмæ фæдисы цæугæйæ, стонг лæджы адзалæй кæй фервæзын кодтай, стæй мæгуыр сидзæргæсы сывæллоны цæргæсы ныхтæй кæй байстай, уымæ гæсгæ дын дæдтын дæ мады,

Рауагъта Барастыр Сатаиайы. Сослан æмæ Сатана фæстæмæ ссыдысты Нартмæ æмæ та цæрын байдыдтой дзæбæхæй.

СОСЛАН КОСЕРЫ КУЫД РАКУЫРДТА

Иу изæр Сослан Нарты хъæуы уынгты уæлæмæ фæцæуы. Иу тигъмæ схæццæ ис, æмæ дзы лæппу-фæсивæд лæууынц. Сосланы нæ уынынц æмæ дзурынц: «Сослан цæй Сослан у, махты руаджы куы нæ уаид, уæд!» Дыккаг тигъмæ схæццæ ис. Уым дæр лæууынц лæппу-фæсивæд æмæ дзурынц: «Сослан цæй Сослан у, махты руаджы куы нæ уаид, уæд!» Æртыккаг тигъмæ схæццæ ис. Уым дæр та лæууынц фæсивæд æмæ дзурынц: «Сослан цæй Сослан у, махты руаджы куы нæ уаид, уæд!» «Мæ хуыцауы стæн, адоны мын æнæ бавзаргæ нæй», загъта Сослан æмæ æрæмбырд кодта фæсивæды иу ранмæ.

— Гъей, мардзæтæ! — дзуры сæм Сослан. — Уарбийы ‘фсæдтæ Хызыны ‘фцæгыл ссæуынц, æмæ сын сæ ис, сæ хæзна байсæм. Алчи уæ æд фæндаггаг, æд хæцæнгарз райсом боны цъæхыл рæвдзæй куыд рацæуа, афтæ.

Сразы сты фæсивæд. Сослан сæ разæй, фæсивæд йæ фæстæ, афтæмæй араст сты æмæ фæцæуынц. Хызыны ‘фцæгмæ схæццæ сты. Акастысты уырдыгæй, æмæ уарби дæлæ комы ссæуынц гыбаргыбур гæнгæ. Нарты фæсивæдæй Уарбийы ‘фсадмæ чи акæсы Хызыны ‘фцæгæй, уый фæстæмæ лидзæг фæвæййы: æфсæдты гыбаргыбурæй фæтæрсы.

Фæстæмæ фæкаст Сослан, æмæ иунæгæй аззад — иууылдæр алыгъдысты йе ‘мбæлттæ. «Гъей, куыйтæ! Уæдæ иуæхсæв хъæбæр куы дзырдтат, уæд ныр цы фестут?» — загъта Сослан; йæхæдæг Уарбийы ‘фсадимæ хæцын байдыдта. Байста сын сæ ис, сæ хæзна,— хорздзинадæй сæм цыдæриддæр ссардта, уыдон æмæ сæ ‘рхаста Нарты хъæумæ.

Нарты хъæуы змæлæг нал ис. «Куы цыдтæн, уæд сæ дзæбæхæй куы ныууагътон, уæд ныр цы фесты?» — зæгъгæ, хъуыды кæны Сослан. Иу нæуæг чындз донмæ рацæйцыди, æмæ йæ фæрсы Сослан:

— Мæ хъæу, мæ дзыллæ цы фесты?

Ницы йæм дзуры чындз: уайсадгæ йæм кодта.

— Дæ хуыцауы тыххæй, уыцы æфсæрмытæ ныууадз, фæлæ-ма мын зæгъ, нæ адæм цы фесты?— дзуры та йæм Сослан.

— Косер-рæсугъд йæ тæхгæ мæсыджы сбадти æмæ арвыл ныллæууыди æмæ дзырд радта,— кæй фат мæм схауа, уый — мæ мойаг, зæгъгæ, æмæ адæм уымæ кæсынмæ ацыдысты.

Уæдæ искæй фат раздæр куы схауа, зæгъгæ, Сослан уыцы иу тахт аласта, адæм кæдæм ацыдысты, уырдæм. Уæлгоммæ æрхуыссыдис адæмимæ Сослан быдыры. Фат фелвæста æмæ йæ фехста — Косер-рæсугъдæн йæ цæугæ мæсыджы дуары уæллаг тарвазы ныссагъдис. Дыккаг фат фехста, æмæ уый та рудзынджы уæллаг тарвазы ныссагъд. Равнæлдта Косер æмæ фæттæ йæхимæ байста. «Мæ хур акæнæд, адон дыууæ дæр иу лæджы фæттæ сты», загъта Косер æмæ йæ мæсыг æруагъта зæхмæ, дзыллæйы ‘хсæнмæ. — Адон кæй фæттæ сты, уый мæ мойаг; хæстæг мæм æрбацæуæд,— дзуры Косер.

Фыр цинæй Сослан мæсыджы фæмидæг ис.

— Фæлæу, æрра, фæлæу, æрра! Мæсыгæн ницы бамбардзынæ — куыд æй суадзын хъæуы, куыд æруадзын,— дзуры йæм Косер.

Сослан нæ байхъуыста. Уæд Косер фыддæрадæн мæсыг уæлæмæ суагъта, йæхæдæг зæххыл баззади. Сослан хæрдмæ фæтæхы. Уый афтæ æнхъæлдта, æмæ Косер дæр мæсыджы ис; агуры йæ, фæлæ йæ нæ ары. «Уæдæ мæ уыцы налат фæсайдта!» — загъта мæстыйæ Сослан йæхицæн. Уалынмæ мæсыг дæр арвы хæд бын ныллæууыди. Уыцы мæстыйæ ралиуырдта Сослан мæсыджы сæрæй æмæ зæхмæ куы ‘рхæццæ ис, уæд æй бынмæ йе ‘мбæрц ныттыдта — авд дæлдзæхы фæци æмæ хæйрæджытæм ныххаудта. Дунейыл дзæбæхдзинадæй йын цы нæ хæссынц хæйрæджытæ, ахæм нæй, фæлæ уæддæр бонæй-бон æнкъарддæр кæны Сослан.

— Уæ, нæ хорз уазæг,— дзуры йæм хæйрæджыты ‘лдар,— дзæбæхдзинадæй нæм цы ис, уыдон дын куы ‘вдисæм, уæд дæр бонæй-бон æнкъарддæр куы кæныс?

— Æз ахæм лæг дæн,— загъта Сослан,— æмæ йе цуан куы нæ кæнон, йе хæцгæ, уæд цæрын нæ зонын!

Уалынмæ æрбайхъуысти, хæйрæджыты рæгъау фæтардæуы, зæгъгæ. Хæйрæджыты ‘лдар дзуры:

— Дзындз-аласайы йын раласут нæуазæгæн, æмæ йæ бавзарæм, кæддæра, .дзыхæй куыд дзуры, лæгæй дæр ахæм лæг у. Фæдисы мачи ацæуæд йæхи йеттæмæ.

Сбадтис Сослан Дзындз-аласайыл æмæ ацыдис фæдисы иунæгæй хæйрæджыты рæгъауы фæстæ. Æрбатардта фæстæмæ рæгъау æд тыхгæнджытæ.

— Амæн ауадзæн нал ис: ай хуызæн лæг мах бæсты никуы ис,— загъта хæйрæджыты ‘лдар.

Æмæ ракодта уæд йе ‘ртæ уарзон чызджы Сосланмæ æмæ йын загъта: — Ме ‘ртæ чызджы дын бинонтæн дæдтын. Ахæм рæсугъдтæ никуы ссардзынæ ды, дæ цæрæнбонтæ амондджын æмæ хъæлдзæгæй арвитдзынæ семæ.

Бирæ фæхаттис Сослан, бирæ федта чызджытæ дæр, фæлæ уыцы чызджытæй фыдуынддæр чызг никуы федта йæ цæрæнбонты. Уæддæр хæйрæджыты ‘лдары зæрдæ балхæныны тыххæй загъта:

— Бирæ бауарзтон дæ чызджыты, мæ хорз æлдар, фæлæ мын Нарты бæсты æртæ усы ис. Нæ фидауынц уыдон æппындæр сæ кæрæдзиимæ: æдзух дæр загъд æмæ хыл кæнынц. Нæ мын бафидаудзысты дæ буц чызджытимæ дæр, æмæ дын æнамонд фæуыдзысты.

— Уæд та дæ цы ис, цы бон хъæуы махæй?— фæрсы йæ хæйрæджыты ‘лдар.

— Æрмæст мæ дзыллæйыл куы сæмбæлин, æндæр мæ ницы хъæуы сымахæй,— загъта Сослан.

— Ацæут æмæ дыууæ зæронд дзабыры рахæссут!— загъта æлдар йæ адæмæн.

Ацыдысты æмæ йын дыууæ зæронд дзабыры æрбадавтой.

— Адон дæ къæхтыл бакъуыр æмæ ныккув Хуыцаумæ: «Хуыцæутты Хуыцау, уæдæ мæ нæ дуармæ фестын кæн!»

Сослан дзабыртæ йæ къæхтыл бакъуырдта æмæ скуывта — уадидæгæн йæ тæккæ дуармæ фестади.

Сатана йæ куы ауыдта, уæд ныццин кодта: «Хуыцау, дæ рынтæ дын бахæрон, мæнæ ма мæ лæппу кæцæйдæр фæзынди».

Косер куы базыдта, Сослан фæстæмæ ссыдис, уый, уæд хъуыды кæны йæхи мидæг: «цымæ ма мæм фыццаджы зæрдæ дары?» Йæ мæсыджы та сбадт æмæ та арвæй зæххы астæумæ сдзæхст ласта.

— Сатана, цы бакæнон ныр? Уыцы налаты тыххæй авд дæлдзæхы куы фæдæн, уæд афтæ сбадон мæхицæн?— дзуры Сослан Сатанамæ.

— Уымæн дын æз уынаффæ бакæндзынæн,— загъта Сатана.— Æз дæ зилгæ дымгæ фестын кæндзынæн, æмæ йæм афтæмæй балæу.

Сатана йæ зилгæ дымгæ фестын кодта Сосланы, æмæ афтæмæй, гъæйдæ-мардзæ, зилгæ-зилгæ фæцæуы уæлæмæ. Мæсыг кæм лæууыд, уырдæм схæццæ ис æмæ рудзынгæй мæсыджы фæмидæг ис. Уыцы ран дымгæ фесæфт — Сослан фестад.

— Гъæ, мæнæ налат, ныр та ма мын кæдæм ирвæздзынæ?!— дзуры Сослан Косер-рæсугъдмæ.

— Æмæ æз цы кодтон, аххос дæхи ‘рдыгæй куы уыд! Æз ардæм дæр уый тыххæй куы ссыдтæн ныр, æмæ ма мыл иузæрдион уыдзынæ æви нæ, уый базонон.

Бафидыдтой уым Сослан æмæ Косер-рæсугъд. Мæсыг баздыхтой æмæ йæ зæхмæ æруагътой.

СОСЛАН МÆРДТЫ БÆСТЫ

Иу изæр куы уыдис, уæд Сослан бадти Нарты Ныхасы.

Уалынджы Уырызмæг цуанæй уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй æрцыдис. — Цæуыл æнкъард дæ, Уырызмæг?— фæрсы йæ Сослан.

— Бирæ фæхаттæн, фæлæ мыл ахæм æмбисонд никуы-ма сæмбæлд,— загъта Уырызмæг.— Ацы бон хъамылы уыдтæн цуаны. Кæсын, æмæ иу ран хуры тынтæ ныккастысты æстдæссион сагмæ. Æхстбæрцмæ йæм бацыдтæн, ме ‘рдын æм фæцарæзтон, æмæ, гъа ныр фехсон, куыд загътон, афтæ мæ фæттæ иууылдæр фæпырх сты, иу дæр дзы нал аззадис мæ фатдоны. Уæд мæ цирхъ фелвæстон æмæ йæ басырдтон, фæлæ та йæ æрцæвон, зæгъгæ, куыд загътон, афтæ цирхъ мæ къухтæй асхъиудта, æмæ иунæг Хуыцау зоны, цы фæци; саг дæр фестадис æмæ алыгъди. Бæргæ ма азгъордтон йæ фæдыл, фæлæ ма ацу æмæ йæ ды ссар: уайтагъд æрбадæлдзæх и! Саг та — ахæм саг, æмæ йæ хъуын уыди сыгъзæрин.

Уыцы ныхæсты фæстæ Сосланыл хуыссæг дæр нал æрхæцыдис, æхсæв- бонмæ йæ фæрстыл ратул-батул фæкодта. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куы фæхицæн сты, уæд йæ пæлæз йæ уæхсчытыл баппæрста, райста йе ‘рдын, йæ фатдон, йæ цирхъ æрбаста æмæ хъамылты дæлæмæ фæуайы, Уырызмæг ын саг кæм бацамыдта, уырдæм.

Хур куыддæр скастис, афтæ йæ тынтæ сарæзта сагмæ. Саг æнцад хуыссы æмæ сынæр цæгъды. Хуры тынтæ сагæй фæстæмæ здæхтысты лыстæг хæрдгæ ‘ндæхтæй æмæ цæстытæ къахтой, афтæ æрттывтой. «Уæдæ ацы сырд мæ къухы куы бафтид, уæд ма Нарты бæстьг мæнæй кадджындæр кæм уаид!» — загъта йæхицæн Сослан. Хъуызын байдыдта, халæй халмæ хъуызæгау, æмæ йæм бахæццæ ис æхстбæрцмæ. Фат æрдыны авæрдта, хуыцау, уæдæ мын ацы сырды мæ къухты бафтын кæ, зæгъгæ, скуывта æмæ ныхъавыдис сагмæ. Гъа ныр æй фехсон, куыд загъта, афтæ. кæсы, æмæ йæ фæттæ фæпырх сты — иу дæр дзы йæ фатдоны нал аззад. Саг йæ бынатæй дæр нæ фезмæлыдис. Уæдæ ай худинаг куы кæндзынæн, зæгъгæ, фелвæста Сослан йæ цирхъ æмæ сагмæ фæуайы. Саг айтæ-уйтæ нал фæкодта, фæлæ уыцы-иу гæпп фæласта æмæ йæ ных Сау хохмæ сарæзта. Уæдæ дæ æз уæддæр афтæмæй нæ ныууадздзынæн, зæгъгæ, Сослан дæр йæ фæдыл уайы.

Схæццæ ис саг Сау хохмæ æмæ иу лæгæты дуарæй фæмидæг ис. Уый уыдис авд уæйыджы хъан — Хуры чызг Ацырухс.

Сослан дæр йæ фæдыл уыцы лæгæты смидæг ис æмæ уыны авд æттæгуæлæ галуан, кæронæй дзы уазæгдон. Уый та уыдис уыцы авд уæйыгæн сæ галуан. Бацыдис Сослан уазæгдонмæ æмæ бандоныл æрбадтис. Къулыл ауыгъд уыдис хуыйысæр фæндыр; райста йæ Сослан æмæ диссаджы цæгъдтытæ кæны. Афтæ рæсугъд цагъта, æмæ йæ цагъдмæ сырдтæ ‘мæ мæргътæ ‘мбырдтæ кодтой, галуаны къултæ змæлыдысты, хæхтæ йын хъырныдтой.

Йæ цæгъдынмæ дыууæ гыццыл лæппуйы рауадис. Сослан уæддæр йæ цагъд нæ уадзы æмæ дзуры: «Æз дæн Нарты Сослан, æмæ мæнæн йе хæрд куы нæ уа, йе хæст, уæд цæрын нæ зонын».

Лæппутæ авд æттæгуæлæйы сæрмæ уæйгуытæм суадысты æмæ дзурынц: — Нæ уазæгдоны ис иу уазæг, фæндырæй цæгъды æмæ дзуры: «Æз дæн Нарты Сослан, æмæ мæнæн йе хæрд куы нæ уа, йе хæст, уæд цæрын нæ зонын».

Уæйгуытæ рарвыстой лæппуты Сосланмæ æмæ сын загътой:

— Ауайут æмæ йын зæгъут: «Кæд дæ хæрд, нозт хъæуы, уæд дын Æнамæ бадзурæм, кæд дæ хæст хъæуы, уæд та дын Дадамæ бадзурæм». Лæппутæ дæр фæстæмæ æрцыдысты æмæ йын афтæ радзырдтой. — Ныртæккæ та хæрдæй цы кæнын,— загъта Сослан,— фæлæ кæд гæнæн ис, уæд мæ хæст хъæуы.

Ссыдысты та лæппутæ уæйгуытæм æмæ сын загътой Сосланы дзуапп. Уæд уæйгуытæ дæр рацыдысты æттæмæ æмæ цыргъ кæнынц, сæ мады гуыбынæй семæ цы кæрдтæ рахастой, уыдон,— хъавынц Сосланы аргæвдынмæ. Кæрты уыдис кусартгæнæн дынджыр фынг. Сосланы уыцы фынгмæ раластой, гъæ, куыдзæй цы куыдз райгуырди, уæдæ нын нæ саджы дæр хизынмæ ды нал уадзыс, зæгъгæ, æмæ йæ фынгыл равæрдтой. Иу дæр ыл йæ кард æрхæссы, йннæ дæр — авдæн дæр фехæлынц сæ кæрдтæ – иу дæр ыл дзы нæ хæцы. Уæд суагътой Сосланы æмæ загътой, цом, нæ хъан Хуры чызг Ацырухсы бафæрсæм, зæгъгæ.

Бацыдысты Хуры чызгмæ æмæ йын дзурынц:

— Иу уазæг нæм ис; йæхи хоны Нарты Сослан; æргæвдæм æй, æмæ йыл нæ кæрдтæ нæ хæцынц.

Хуры чызг уыцы ном куы фехъуыста, уæд загъта:

— Кæд Сослан у, уæд уый мæ мойаг у.

Уæйгуытæ йæ фæрсынц:

— Æмæ цæмæй базондзыстæм, Сослан у æви нæ, уый?

— Сосланæн йæ дыууæ уæны астæу ис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф. Сбæгънæг æй кæнут, æмæ кæд ахæм стъæлф уа йæ дыууæ уæны астæу, уæд уый, æцæгæйдæр, Сослан у.

Рацыдысты уæйгуытæ Сосланмæ, рабæгънæг æй кодтой, æмæ йæ чъылдымыл, растæндæр дыууæ уæны астæу, разындис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф. Загътой Ацырухсæн, уазæгæн йæ дыууæ уæны астæу кæй ис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф.

— Уæдæ уый мæ мойаг Нарты Сослан у,— загъта Ацырухс.— Цæут æмæ йæ бабуц кæнут, стæй ирæдыл дæр бафидаут. Уый Нæртон лæг у, рæдау лæг у, æмæ йыл фосæй ма бацауæрдут.

Авд уæйыджы рацыдысты Сосланмæ, йе уæхсчытæ йын æрхостой, не сиахс дæ, зæгъгæ, æмæ йæ бабуц кодтой, йæ усаг — Хуры ‘чызг Ацырухсы дæр ын фенын кодтой. Стæй рабадтысты сæ бандæттыл æмæ райдыдтой ирæдыл дзурын.

— Нæ ирæд,— загътой уæйгуытæ,— у ахæм: денджызы был æфсæйнагæй сау галуан, йæ цыппар фисыны Аза-бæласы сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй, стæй æртæ сæдæ сырды,— уыдонæй иу сæдæ сагтæ куыд уа, иу сæдæ дзæбидыртæ, иу сæдæ та алымыккаг æндæр сырдтæ.

Сослан уый куы фехъуыста, уæд куыннæ фенкъард уыдаид, ахæм ирæд мæ къухы кæм бафтдзæнис, зæгъгæ. Сыстадис уыцы ‘нкъардæй æмæ, уæнтæхъил, сæргуыбырæй, рараст ис йæ хæдзармæ. Сæхимæ куы ‘рхæццæ ис, уæд Сатанайæн радзырдта:

— Хуры чызг Ацырухс авд уæйыгмæ хъаны ис æмæ мын усæн цæуы, фæлæ мæ æрцагуырдтой ирæд: денджызы был æфсæйнагæй сау галуан, йæ цыппар фисыны Аза-бæласы сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй, стæй æртæ сæдæ сырды, уыдонæй иу сæдæ сагтæ куыд уа, иу сæдæ — дзæбидыртæ, иу сæдæ та — алымыккаг æндæр сырдтæ. Ахæм ирæд æз аргæ не скæндзынæн, уый хуызæн рæсугъды та æнæ ракургæ куыд ныууадзон?! — Æрбад-ма мæ фарсмæ,— загъта Сатана,— æмæ мæм байхъус. Дæ ирæдæн ссарæн ис, æз дын куыд зæгъон, афтæ куы бакæнæм, уæд. Æфсæйнагæй сау галуан æнцон скæнæн у: мæнæ мæ диссаджы къухдарæн куы ахæссай æмæ дзы денджызы был стыр зиллакк куы ‘ркæнай, уæд уыцы зиллаккыл фестдзæнис æфсæйнагæй стыр сау галуан; стæй дын æз Æфсатийæ уадындз куы ракурон æмæ дзы ды уыцы галуанæй куы ныууасай, уæд дæм сырдтæ иууылдæр сæхи къахæй æрцæудзысты. Фæлæ Аза-бæласы сыфтæ ацы дунейыл никуыссардзынæ,— уыдон ракурын хъæуы мæрдты бæсты хицау Барастырæй, æмæ дын сæ дæ мард ус Бедуха куы нæ ракура, уæд дæ къухы нæ бафтдзысты.

— Хæрзбон у, уæдæ, æз цæуын мæрдты бæстæм,— загъта Сослан. Бабадт йæ хъандзалсæфтæг бæхыл æмæ араст ис.

«Цымæ ацы ‘рра æцæг ацæудзæн мæрдты бæстæм, æви цы кæндзæн?» — загъта йæхи нымæры Сатана. Алы рæсугъд хæринаг скодта йæ мæрдтæн, стæй хъæугæронмæ ацыди, ссардта уым гæдыйы мард æмæ куыдзы мард, æрхаста сæ сæхимæ æмæ сæ йæ мæрдтæн ныффæлдыста иумæ — æвзæрæй, хорзæй. «Гъе ныр Сослан кæд мæрдты бæстæм бацæуа, уæд æй уымæй зондзынæн», загъта Сатана.

Цæуын байдыдта Сослан мæрдты бæстæм. Чи зоны, цас фæцыдаид, фæлæ иуахæмы бахæццæ ис мæрдты бæстæйы æфсæн дуармæ.

— Дуар бакæн, Аминон!— бадзырдта Сослан дуаргæсмæ.

— Дуар мæ кæнг.æ нæу, куы амæлай, уæд йæхæдæг йæхи бакæндзæн; мæрдтæм æгасæй цæуыны бар нæй,— дзуапп ын радта мæрдты бæсты дуаргæс Аминон æмæ йын дуар нæ бакодта.

— Æз дæ уымæй нæ фæрсын, фæлæ дуар бакæ тагъд!— дзуры йæм Сослан.

— Ды, мæ хæдзар, тыхджын дæ, дæуæн цы нæ бантысдзæн!— радзырдта та йæм дуаргæс дæр.

Аминон йæ коммæ куы нæ бакасти дзæбæхæй, уæд Сослан дуар барæмыгъта æмæ бацыдис мæрдты бæстæм.

Дуарæй куы фæмидæг ис, уæд кæсы, æмæ йæ размæ рацæуы бирæ адæм, хæцæнгæрзтæй ифтонг. Райдыдтой йæм лæбурын æмæ йæм æртхъирæн гæнгæ хъæр кодтой:

— Сау бон дæ баййафа, Сослан, мах дæу куы агурæм, кæдæм ма нын ирвæздзынæ ныр?!

Сæхи йæм æппарынц, фæлæ йыл нæ хæст кæнынц, хæстæг дæр æм дзы никæй къух хæццæ кæны. Сослан дæр,— цыма сæ хъуыды дæр нæ кæны,— йæ цыды кой кæны æмæ дисы бафтыд, ай цавæр хъуыддаг у, зæгъгæ. Даргъ уыд йæ фæндаг Сосланæн; цæуын та йæ хъуыдис лæгъз быдыртыл, хæхтыл, цæдтыл, цæугæдæттыл.

Цæуын байдыдта æмæ ахызтис иу быдырмæ. Кæсы, æмæ дзы дунейы адæм ауыгъдæй лæууынц, чи йæ къахæй, чи йæ цонгæй, чи йе ‘взагæй, чи та йæ хурхæй ауыгъд, сæ быны та дойнаг дуртæ цырынæй судзынц. — Гъæйтт, Сослан, суæгъд нæ кæ, фервæзын нæ кæ ацы хъизæмарæй!— дзурынц Сосланмæ.

— Сосланмæ ахæм бар лæвæрд нæй,— дзуры сæм фæстæмæ уый дæр. Куыннæ та фæдис кодтаид уыдоныл дæр! Бахæццæ ис иу цадмæ; кæсы, æмæ цады мидæг бирæ адæм хæфсытимæ, кæлмытимæ æмæ æндæр ахæмтимæ доны аныгъуылынц æмæ та фæстæмæ фæзынынц.

— Гъæйтт, Сослан, мах де уазæг, фервæзын нæ кæ!— дзурынц æм адæм.

— Сосланы бон ам ницы у,— дзуапп сын радта Сослан æмæ фæцæуы йæ фæндагыл дарддæр.

Иу быдырмæ та бахæццæ ис. Уым цы нæ уыдис хоры мыккагæй, фосæй, сырдæй æндæрæй, ахæм нæ уыд. Сырдтæ хызтысты фосимæ, æмæ сæ фос тæрсгæ дæр нæ кодтой.

Быдыры уыди стыр дон; доны был сæдæ чызджы симыныл ныххæцыдысты æмæ симынц, сæ раз та уыди алы æвидигæ хæринаджы мыккагæй йе дзаг.

Чызджытæ Сосланы куы ауыдтой, уæд ыл ныццин кодтой:

— Сослан, цы зæд, цы дуаг дæ ‘рхаста ардæм? Дæ лæджыхъæды фæрцы ‘рбафтыдтæ, æндæра ардæм æд кæрц нæй цæуæн,— дзурынц чызджытæ.

— Исты мын бахæрын кæнут, стонг дæн,— загъта сын Сослан. — Симгæ уал ракæн, стæй дын уæд бахæрын кæндзыстæм,— зæгъгæ, йæ симыныл ныххæцын кодтой чызджытæ.

Сослан, рæсугъддæр цы дыууæ чызджы уыди, уыдоныл æрхæцыдис æмæ, нæрæмон кæм уыдис, уымæ гæсгæ чызджытæй иуы цонг фелхъывта. Ницы йæм сдзырдта чызг. Дыккаг хатт дæр та фелхъывта чызджы цонг. Чызг уæд нал ныббарста, феуæгъд кодта йæхи, Сосланæн йæ базыгыл фæхæст ис æмæ йæ ныззыввытт ласта стыр доны астæумæ. Сослан дæр æд гæрзтæ доны аныгъуылы æмæ та фæуæле вæййы æмæ дзуры чызджытæм: — Фæрæдыдтæн, ныббарут мын!

Чызджытæ загътой, ныббарын ын хъæуы, зæгъгæ.

Цы чызг æй фехста, уый йæ донæй систа æмæ йын загъта:

— Уæлæ дунейыл куыдтæ фæкæныс, ам афтæтæ кæнæн нæй.

— Стонг дæн, æмæ мын исты бахæрын кæнут,— дзуры та сæм Сослан. — Махимæ цæр ам, уæлæуыл дунемæ мауал бæлл, æмæ дæ бафсаддзыстæм; мæнæ нæ разы цы хæринæгтæ ис, уыдонæй мах куыд æфсæст стæм, ды дæр афтæ æфсæст уыдзынæ сæ уындæй, хæргæ сæ нæ кæндзынæ, афтæмæй,— загъта чызг.

— Хæрын фæтк кæм нæу, уыцы бæстæ мæн ницæмæн хъæуы,— загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр йæ фæндагыл.

Цæуы, цæуы æмæ та уыны ноджы диссаг: иу ран бадынц зæронд лæгтæ; их сыл схæцыд, сæ зачъеты æрдджытæ сьш ихын сæрдасæнтæ тонæгау дасынц. «Мæнæ стыр диссаг!» — загъта Сослан æмæ арает ис дарддæр.

Бахæццæ ис иу æндæр ранмæ æмæ дзы уыны рæсугъд, æвзистæй арæзт, галуан. Уыцы галуаны сыгъзæрин бандæттыл бады иукъорд лæджы; сæ раз алы хорз нуазинаг, алы дзæбæх хæринагæй йе дзаг. Араст та ис дарддæр. Кæсы, æмæ иу ран иу зæронд лæг æккойæ хæссы хуыр æмæ змис хæлд, æнæбын тæсчъы бæрзонд хохмæ. «Ай та цы диссаг у?» — загъта Сослан æмæ та араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ иу ран иу цъæх нæууыл гал ныууагъта астæумæ кæрдæгыл йæ хизын, фæлæ зыдæй æууилы зæронд лæджы зачъе. «Ай та цы диссаг у», загъта Сослан, «ахæм цъæх кæрдæг уа галæн, æмæ афтæмæй зæронд лæджы зачъе æууила?»

Ацыдис дарддæр. Иу ран иу сакъадахмæ доны сæрты уыд хид арæзт; хид та уыд ахæм, æмæ растæндæр — карды ком; сакъадахы та айчы хъузджы мидæг бады зæронд лæг. Бадис та кодта Сослан.

Цæуы йæ фæндагыл дарддæр. Иу ран лæууы салд бæхы мард, йæ фæйнæ фарс ус æмæ лæг бадынц, афтæмæй. «Диссаг та мæнæ!» — загъта Сослан. Фæлæ ницы сдзырдта ус æмæ лæгмæ æмæ араст ис дарддæр. Иу ран ус æмæ лæг хуыссынц; дынджыр галдзарм сæ быны тыд, иннæ ахæм галдзарм — сæ уæлæ; фæйнæрдæм сæ ратон-батон кæнынц,— нæ сыл æххæссынц. «Ай та цы диссаг у?» — загъта Сослан æмæ та араст и дарддæр.

Кæсы та, æмæ лæг æмæ ус хуыссынц; тæрхъусдзарм сæ быны, иннæ тæрхъусдзарм сæ уæлæ, æмæ сын алырдæм дæр уыдысты парахат. Бирæ та фæдис кодта Сослан ууыл дæр æмæ та араст ис йæ фæндагыл.

Иу лæг æмæ усмæ æрхæццæ ис: лæг йæ хъæлæсæй цæхæр омдта, ус та йæм йæ къухтæ дардта. «Оу, мæнæ та диссаг!» — загъта Сослан æмæ ацыдис дарддæр.

Иу ран иу ус ставд теманæй хæхты скъуыдтæ æмпъузы. Бафæллад, мæгуырæг, ус, фæлæ йын æрынцой нæй. Ныддис та кодта Сослан. Цæуы дарддæр. Кæсы, æмæ иу ран ус стыр къæртайы дзаг æхсырæй цыхт ахсы. Уый бæрц æхсырæй та цыхт ахъаззаг куыннæ хъуамæ схауид, фæлæ дзы ус сисы æрмæст еууы нæмыджы йас гуымбыл. Чысыл фалдæр иннæ ус уидыджы дзаг æхсырæй сисы æнæхъæн хохы йас гуымбыл. Ныддис сыл кодта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Бахæццæ та ис усмæ: хуыссы уæлгоммæ, æмæ йæ риуыл стыр куыройы фыдтæ ривадæй зилынц. «Ахæм диссаг ма уыдзæнис!?» — загъта Сослан æмæ араст и дарддæр.

Кæсы, æмæ та мæнæ иу ран иу усæн йæ риуыл стыр куыройы фыдтæ зилы, ссгæ та кæнынц сау дуры къæрттытæ. «Мæнæ цы диссаг ис!» — загъта та Сослан йæхицæн æмæ та ацыдис дарддæр.

Бахæццæ ис иу æндæр усмæ. Кæсы, æмæ йæ дзидзитыл — гæккуыритæ æфтыд. «Цымæ цы ракодта ай та?» — фæдис кодта йæхи мидæг Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ иу ран ус хуыссы: йæ фындзы хуынчъытæй фæсмыны æмæ хъуымацы гæппæлтæ зыныц, йæ рахиз цонг цъæх арт уадзы. «Ай та цы диссаг уа, цы кодта?» — загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр. Кæсы, æмæ йæ разы зæппадз; зæппадзы бады иу лæппу, хæрз бæгънæгæй, йæ мад æй куыдæй ныййардта, раст афтæмæй; йæ фындзы хуынчъытæй рондз цæуы, йæ хъæлæсæй та туг кæлы. Батæригъæд ын кодта Сослан æмæ та ацыди дарддæр.

Бахæццæ ис бирæ сывæллæттæм: алыхуызон дзаумæтты, алыйазыккæттæ, цъæх нæууыл хъазынц. Уыдысты мæгуырхуыз: чи дзы бæгъæввад уыд, чи ронбæгъд, чи та æнæ худ. Худтæ сæ рæтты тъыст уыдысты, рæттæ сæ хъуырты ‘фтыд, дзабыртæ — фæччиты. Сцин кодтой Сосланыл. Чи йæ дзы йæ мад хуыдта, чи — йæ’ фыд. фæтæригъæд сын кодта уый дæр æмæ сæ барæвдыдта: алкæуыл дзы йæ дзаумæттæ, куыд æмбæлдис, афтæ скодта. Стæй сбадтис йæ бæхыл æмæ араст ис уырдыгæй. Сывæллæттæ йын фæсте арфæ ракодтой: «Сослан, фæндараст фæу, цы хъуыддаджы фæдыл цæуыс, уый дæ къухы бафтæд!»

Фæдис сыл кодта Сослан æмæ ацыдис йæ фæндагыл дарддæр. Цæуын байдыдта æмæ иу дуармæ бахæццæ ис. Дуарыл бахызти, æмæ дзы мидæгæй гадза, заинаг гадза, фæсдуар хуыссы. Сослан йæ рæзты фæцæуы. Гадза йæхæдæг фынæй уыд, фæлæ йæ къæбылатæ йæ хуылфæй рæйынц.

Бирæ фæдис кодта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Иу æрхы был еууы кæрийы уæлхъус хызын æмæ голлаг кæрæдзийы- барынц быцæуæй. Голлаг афтæ зæгъы: «æз фылдæр дæн!» Хызын дæр афтæ зæгъы: «нæ, æз фылдæр дæн!» Голлаг йæхи байдзаг кæны, хызыны йæхи ауадзы, æмæ хызын æмбис дæр не свæййы; хызын йæхи байдзаг кæны, голладжы ауадзы йæхи — голлаг йæ былтæй акæлы.

Куыннæ йæм фæкастаид диссаг уый дæр Сосланмæ!

Ацыдис дарддæр. Иу ран быдыры — æртæ тæлм бæласы. Сæ быны хуыздарм дзабыр æмæ сæрак дзабыр кæрæдзиимæ тох кæнынц — бæласыл бырынц. Хуыдзарм дзабыр бæласы цъуппмæ сбырыд, сæрак дзабыр бынæй баззадис; «Куыд диссаг у, хуыдзарм дзабыр сæрак дзабырыл фæтых уа!» — загъта Сослан йæхи мидæг.

Цæуы дарддæр. Кæсы йæ размæ, æмæ хохæй быдырмæ ставд бæндæн баст; йæ бынты ацæуæн нæй, йæ сæрты — ахизæн. Уалынмæ йæ кæрон феуæгъд ис æмæ иуырдæм батылд. Ныддис ыл кодта Сослан æмæ та араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ иу ран хохæй быдырмæ бæндæн райвæзы æмæ та фæстæмæ хохмæ батымбыл вæййы.

Бахæццæ ис иу обаумæ. Кæсы, æмæ обауыл фыцы æртæ цæдæджинаджы пæлхъ-пæлхъæй, саджы сыкъатæй сæ быны цырын арт. Дыууæ кæройнаджы кæрæдзимæ æппæрстой агъдгай æмæ армгай дзидзатæ, астæуккагмæ дзы басы цъыртт дæр нæ хаудта — сурæй сырсыр кодта. «Цы диссаг уа?— загъта Сослан.— Иумæ æвæрд куы сты, æмæ дыууæ кæройнаджы кæрæдзимæ дзидзатæ куы ‘ппарынц, уæд дзы астæуккагмæ басы цъыртт уæддæр куыннæ хауы?!»

Араст ис уырдыгæй дæр. Кæсы, æмæ та мæнæ диссаг: иу ран, фæндаджы был, усы кæлмæрзæн æмæ лæджы худ хæцынц иумæ. хъæбысæй; куы сæ иу фæбынæй вæййы, куы се ‘ннæ. Бирæ фæхæцыдысты, стæй, æппын фæстаг, фæрсæй-фæрстæм ныллæууыдысты фæндагыл. «Ай та цы у — ме ‘намонд æви мæ амонд?» хъуыды кæны Сослан.

Цæуынтæ та байдыдта æмæ иу ран уыны рифтæгтæ. Мæнæ цы рифтæгтæ ис, зæгъгæ, сæм ехсы хъæдæй æрæвнæлдта уæлбæхæй, æмæ йæ ехсы хъæд фæсаст. «Мæнæ диссаг», зæгъгæ, загъта, «уæлбæхæй барæг фелвасын, ацы рифтæгтæ мын фезмæлын дæр нæ бакуымдтой». Йæ бæхæй æргæпп кодта æмæ рифтæгтыл йæ иу къухæй схæцыд; нæ йын скуымдтой сисын. Йæ дыууæ къухæй сæм февнæлдта, схæцыди, æмæ йæ уæрджыты сæртæй дæлæмæ зæххы афардæг ис. Фыр дисæй фæджих ис. Стæй йæхиуыл схæцыди æмæ схызти.

Ныууагъта рифтæгтæ æмæ араст ис дарддæр. Фæндагыл уыны алыхуызон æндæхты къуыбылой. «Ацы къуыбылойæ мемæ куы айсин», загъта Сослан йæхицæн. Æрхызтис йæ бæхæй æмæ нывæндын байдыдта йæ цонгыл æндах. Нывæнды, фæлæ къуыбылой къаддæр нæ кæны. Сфæлмæцыди Сослан нывæндынæй, ныууагъта къуыбылойы æмæ араст и дарддæр. Рауадис иу чысыл. Кæсы, æмæ та иу ран быдыры иу къуыбылой — размæ тулгæ-хæлгæ кæны, фæстæмæ тулгæ-тухгæ, æмæ йын нæ хæлын æнтысы, нæ тухын. «Ай дæр та диссаг!» загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ та йæ фæндагыл ноджы бæхсныджы къуыбылой бæхы къæхты разæй тулы. Фæстæмæ ракаст, æмæ йын фæсте йæ бæхы счъилтæ хойы. Стæй дзы фæхицæн и, Дисы бацыд Сослан. «Æвæццæгæн мыл исты фыдбылыз цæудзæнис!» загъта йæхи нымæры.

Араст ис дарддæр; кæсы, æмæ Нарты фыдæлтæ бадынц; сæ разы фынгтæ æвæрд, алы хæринаг, алы нуазинагæй се дзаг, афтæмæй, фынгтæн сæ кæрон та — гæдыйы мард æмæ куыдзы мард. Кæсынц Нарты зæрæдтæ сæ фынгтæм, фæлæ сæм æвналгæ нæ кæнынц. «Ай та цы диссаг у!» — зæгъы Сослан. Хъыг дæр ын куыннæ уыдаид!

Араст ис дарддæр.

Бахæццæ ис уалынмæ йæ ус Бедухайы бынатмæ, æмæ,— уæу, мæнæ диссæгтæ!— Бедухайæн йæ гуыр уым, йæ сæр уым нæй. Йæ цæссыгтæ згъалы Сослан, йæхи кæуынæй мары.

— Мæ усæн йæ сæр йæ гуырыл цæуылнæ ис?— фæрсы иннæ мæрдты.— Æз ардæм уый фенынмæ куы ‘рцыдтæн.

— Иæ сæры дæр тагъд ардæм хъæуы,— загътой йын мæрдтæ.

Æмæ ‘цæг — уайтагъд сæр уым фестад æмæ аныхæст гуырыл. — Цы кæныс, дæ цæстытæ афтæ сырх цæмæн сты, цæуыл куыдтай?— фæрсы йæ Бедуха.

— Цы бакæнон, æрбацыдтæн æмæ дын дæ сæр дæ гуырыл куы ыæ ‘рбаййæфтон, уæд мæм хъару нал разынд мæ цæссыг бауромынæн,— дзуапп ын радта Сослан.

Бирæ фæцин кодтой кæрæдзийыл, стæй Бедуха фæрсы Сосланы: — Мæрдты бæстæм удæгасæй фæндаг куы никæмæн ис, уæд дæу цы зæд, цы дуаг æрхаста ардæм уыцы хæстифтонгæй?

Сослан ын радзырдта:

— Авд уæйыджы хъан — Хуры чызг Ацырухс мын усæн цæуы, фæлæ мæ æрцагуырдтой ирæд: æртæ сæдæ сырды æмæ денджызы былыл сау æфсæн галуан, йæ цыппар фисыны Аза-бæласы сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй. Æфсæн галуан скæнын æмæ æртæ сæдæ сырды ссарын уæлæуыл мæ бон бауыдзæн, фæлæ Аза-бæласы сыфтæн дунейыл никуы и ссарæн, мæрдты бæсты йеттæмæ, æмæ мын сæ ды куы нæ ракурай мæрдты бæсты хицау Барастырæй, уæд мæ къухы нæ бафтдзысты.

— Уыдон дын æз ракурдзынæн Барастырæй, фæлæ уал мын уæлæуыл хъуыддæгтæй исты радзур,— загъта Бедуха.

— Бедуха, æмæ диссагæй цыдæриддæр ис, уыдон иууылдæр мæрдты бæсты куы сты!

— Уагæр цы диссæгтæ федтай?— фæрсы йæ Бедуха. Æмæ байдыдта Сослан дзурын, мæрдты бæсты цыдæриддæр федта, уыдон.

— Æрбахæццæ дæн æз,— загъта Сослан,— мæрдты бæсты æфсæн дуармæ. Дуаргæс мын дуар нæ кодта, мæрдтæм удæгасæй цæуыны дзырд нæй, зæгъгæ. Уæд дуар æрбатыдтон æмæ тыхæй æрбацыдтæн мæрдты бæстæм. Дуарæн мидæгæй куы фæдæн, уæд кæсын, æмæ мæ размæ бирæ адæм рацæуы æд хæцæнгæрзтæ. Сæхи мæм æппарынц, æртхъирæнтæ мæм кæнынц, кæдæм ма нын ирвæздзынæ ныр, зæгъгæ,— хæццæ мæм сæ никæй къух кодта. Ницы сæм сдзырдтон æз æмæ сæ цыма хъуыды дæр нæ кæнын, уыйау мæ цыды кой кодтон.

— Уым диссагæй ницы ис,— загъта Бедуха.— Уыдон иууылдæр сты, дæ къухæй мæрдтæм чи бацыдис, уыцы адæм. Нæма амардтæ, æмæ дæм сæ къух уымæн нæ хæццæ кæны, дæуæй сæ маст райсын сæ бон уымæн нæу, фæлæ куы амæлай, уæд дæ тыхсын кæндзысты.

— Рацыдтæн уырдыгæй,— дзуры дарддæр Сослан,— кæсын, æмæ иу ран дунейы адæм ауыгъдæй лæууынц: чи дзы йæ къахæй ауыгъд уыд, чи йæ цонгæй, чи йе ‘взагæй, чи та йæ хурхæй; сæ быны — дойнаг дуртæ цырынæй судзынц. Цавæр диссаг у уый та?

— Уыдон цы бакодтой, уый сæхуыдтæг сæхицæн бакодтой. Уыдон уæлæуыл бирæ ‘взæрдзинæдтæ фæкодтой, ныр сæ мæрдты бæсты зындзинæдтæй фидынц: афæдз сæ кæмæн æртæ боны, кæмæн къуыри, кæмæн фылдæр ахæм хъизæмар æвзарын тæрхонгонд у мæрдты хицауæй. — Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн иу цадмæ. Кæсын, æмæ дзы бирæ адæм хæфсытимæ, кæлмытимае æмæ æндæр ахæмтимæ доны аныгъуылынц æмæ та фæстæмæ фæзынынц. Дзырдтой мæм: «Фервæзын нæ кæ, Сослан!» — фæлæ сын æз загътон, Сосланы бон ам ницы у, зæгъгæ. Цы кодтой, мæгуыртæг, уыдон та?

— Уый та уыдис зындоны цад. Сæ уæлæуыл царды давынæй æмæ хахуырæй цы нæ бакодтой уыдон, ахæм нæ уыдис; ныр сын мæрдты ‘гъдауæй ахæм тæрхон ис.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Иу быдырмæ та ‘рбахæццæ дæн. Уым цы нæ уыдис хоры мыккагæй, фосæй, сырдæй, ахæм нæй. Сырдтæ хизынц фосимæ. Быдыры ис стыр дон; доны был сæдæ чызджы симыныл ныххæцыдысты, сæ раз та алы хæринаг, алы нуазинагæй йе дзаг. Семæ мæ симыныл ныххæцын кодтой. Æз сæ куырдтон хæринаг, æмæ мын афтæ зæгъынц: «Махимæ цæр, уæлæуыл дунемæ мауал бæлл, æмæ дæ уæд бафсаддзыстæм,— нæ разы цы хæринæгтæ ис, уыдонæй ды дæр мах хуызæн æфсæст уыдзынæ». Æз сын загътон, зæгъгæ, хæрын фæтк кæм нæу, мæн уыцы бæстæ ницæмæн хъæуы. Цы диссаг у уый та?

— Уый уыдис дзæнæты быдыр; чызджытæ та уыдысты, куринагæй æмæ куырдуаты чи амардис, ахæмтæ. Хæринæгтæ та, уæлæуыл дунейы сын кæй ныффæлдыстой, уыдон сты. Ныр сæ разы, куыд федтай, афтæ лæууынц, æмæ сæ уындæй æфсæст сты.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Цæуын, æмæ та мæнæ ноджы диссап иу ран бадынц зæронд лæгтæ, их сыл схæцыд; сæ зачъеты ‘рдджытæ сын ихын сæрдасæнтæ дасыны ‘фсон тонынц.

— Уыдоны-иу адæм рæстæнхъæл тæрхоны лæгтæн равзæрстой, фæлæ раст тæрхон нæ кодтой: тыхджынтæн-иу кæддæриддæр сæ фарс хæцыдысты, кæм гæртам, кæм та зонгæйы фæдыл. Гъе ныр ам мæрдты ‘гъдауæй сæ тæригъæдтæ фидынц.

— Уырдыгæй рацыдтæн. Æрбахæццæ дæн иу æвзист галуанмæ. Уыцы галуаны сыгъзæрин бандæттыл иукъорд лæджы бады, сæ раз хорз нозтæй, хорз хæрдæй йе дзаг, фæлæ сæм æвналгæ нæ кæнынц.

— Уыдон уæлæуыл давгæ никæмæй кодтой, хорз фæуыныл куыстой, бирæ уарзтой мæгуырты æмæ сын æххуыс кодтой. Сæ разы цы хæринæгтæ ис, уыдонæн сæ уындæй æфсæст сты.

— Рараст дæн уырдыгæй. Иу ран иу зæронд лæг бæрзонд хохмæ хуыр æмæ змис æккойæ хæссы хæлд, æнæбын тæсчъы. Цы ракодта, цымæ, уый та?

— Уый та-иу уæлæуыл кайаг уыд арæнæй, афтæмæй мæгуыр адæмæн сæ зæххы гæппæлтæ давта. Ам сæ ныр фиды.

— Рацыдтæн уырдыгæй, æмæ та мæнæ диссаг: иу ран цъæх нæууыл гал ныууагъта астæумæ кæрдæгыл йæ хизын, фæлæ зыдæй æууилы зæронд лæджы зачъе. Дис дæр ыл куыннæ фæкодтаин: ахæм цъæх кæрдæг уа галæн, æмæ афтæмæй зæронд лæджы зачъе æууила!

— Дис дæм ма кæсæд уый дæр. Уый-иу алы куыстафон цæдисæмбал скодта æмæ-иу йæхи галæн цъæх хос лæвæрдта, искæй галæн та — хъæмпы муртæ. Уый дын ныр йæ хъуыддаг.

— Уырдыгæй рацыдтæн. Иу ран сакъадахмæ доны сæрты ис хид арæзт, растæндæр карды комы хуызæн, сакъадахы та айчы хъузджы мидæг бады зæронд лæг.

— Уый та йæ цæргæ-цæрæнбонты уæлæуыл иунæгæй царди — нæ йын æмбал уыди, нæ — хæлар; бæрæгбонæй, къаты бонæй нæ зыдта, уазæг циу, уый. Ныр ам, мæрдты бæсты дæр, иунæгæй йæ бонтæ ‘рвиты. — Уырдыгæй рацыдтæн. Федтон иу ран салд бæхы мард, йæ фæйнæ фарс ус æмæ лæг бадынц.

— Уыдон уæлæуыл мæрддзæст уыдысты, сæ фæллойæ сæ цæст хæрын нæ уарзта, æмæ мæрдты бæсты салд бæхы фыдæй се ‘ххормаг сафынц. — Рацыдтæн уырдыгæй,— дзуры дарддæр Сослан,— кæсын, æмæ иу ран ус æмæ лæг хуыссынц; дынджыр галдзарм сæ быны тыд уыдис, æндæр ахæм галдзармæй æмбæрзт уыдысты; фæйнæрдæм сæ ратон-батон кодтой — нæ сыл æххæссыдысты. Цæмæн афтæ уа уый та?

— Уый уымæн афтæ у,— загъта Бедуха,— æмæ сæ уæлæуыл царды уыдон кæрæдзийы нæ уарзтой, сæ цæргæ-цæрæнбонты кæрæдзийы ратон- батон фæкодтой; ам дæр, мæрдты бæсты, баззадысты, уæлæуыл цы уыдысты, уымæй.

— Рацыдтæн уырдыгæй,— загъта Сослан,— кæсын, æмæ та чысыл ардæмдæр ус æмæ лæг хуыссынц; иу тæрхъусдзарм сæ быны тыд, иннæ тæрхъусдзарм сæ уæлæ æмбæрзт, афтæмæй сын уыдысты алырдæм дæр парахат. Уый та цæмæн афтæ уа?

— Уый дæм диссаг цæмæн кæсы?— загъта Бедуха.— Уыдон сæ уæлæуыл царды бирæ уарзтой кæрæдзийы; ам дæр, мæрдты бæсты, не сты уыцы уарзондзинадæй æнæхай.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Иу лæг æмæ усмæ æрхæццæ дæн. Лæг йæ хъæлæсæй цæхæр омдта, ус та йæм йæ къухтæ дардта.

— Уыдон дæр сæхи фыдæй хъизæмар кæнынц,— загъта Бедуха.— Сæ уæлæуыл царды-иу бинонты астæу сæхицæн сусæгæй хæринаг кодтой, ныр уыцы давд мæрдты бæсты зындзинадæй фидынц: афæдз æртæ боны афтæ куыд хъизæмар кæной, мæрдты хицау сын уый стæрхон кодта.

— Иу ран та иу ус ставд теманæй хæхты скъуыдтæ æмпъузы. Бафæллад, мæгуырæг, фæлæ йын æрынцой кæнæн нæй уæддæр.

— Уый та уæлæуыл йæхи лæджы сайгæ кодта: æндæр лæг дардта, æмæ- иу уымæн лыстхуыд кодта, æнæзивæгæй, йæхионæн та — ставд сынчытæ, хъуырхъуыр гæнгæйæ.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ иу ран иу ус стыр къæртайы дзаг æхсырæй цыхт ахсы. Уый бæрц æхсырæй йын æгасæй еууы нæмыджы йас гуымбыл схауы. Йæ фарсмæ та, чысыл æттæдæр, æндæр ус уидыджы æхсырæй сисы æнæхъæн хохы йас гуымбыл. Диссаг мæм фæкастысты. — Ма дис кæн уыдоныл дæр,— загъта Бедуха, — уыдонæй, стыр къæртайы дзаг æхсырæй еууы нæмыджы йас цыхт кæмæн схауы, уымæ уыдис сæдæ хъуджы; бирæ йæм уыдис урссаг, фæлæ чъынды уыд: бæрæгбон-иу дзы йæ сыхаг куы куырдта цыхты мур, уæд-иу ын нæ лæвæрдта, нæй мæм, нæй мæм-иу кодта. Иннæмæ та æрмæстдæр иунæг хъуг уыдис, фæлæ уый рæдау уыд: исчи-иу дзы куы куырдта урссаг, фæнды бæрæгбон, фæнды къаты бон,— æнæ радтгæ-иу ын нæ фæци, йæхи дæр-иу хъуаг ныууагътаид, уæддæр. Уый дын ныр сæ хъуыддаг мæрдты бæсты!

— Уырдыгæй дæр та рацыдтæн æмæ æрбахæццæ дæн иу æндæр усмæ. Уый хуыссыд уæлгоммæ, æмæ йæ риуыл стыр куыройы фыдтæ ривадæй зылдысты.

— Уый та-иу искæй куыройыл æвастæй бавгæдта. Ныр дын уый йæ хъуыддаг.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ та мæнæ иу ран ноджы иу усæн йæ риуыл куыройы фыдтæ зилы, ссгæ та кæнынц сау дуры къæрттытæ. — Уый та-иу арæх искæй ссинæгтæй давгæ кодта. Ныр сæ ам, мæрдты бæсты, ахæм хъизæмарæй фиды.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн иу æндæр усмæ; уымæн та йæ дзидзитыл кæд уыдис æфтыд гæккуыритæ. Цæмæн уа уый та?

— Уымæ-иу сыхаг ус сывæллон æрбахаста дзидзи дарынмæ; уый-иу сывæллоны йæ кæлмæрзæны бын бакодта, фæлæ-иу ын дзидзи нæ бадардта. Ныр ам, мæрдты ‘гъдауæй, фиды йæ хæстæ:

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ иу ран иу усæн йæ фындзы хуынчъытæй фæсмын æмæ хъуымацы гæппæлтæ зынынц, йæ рахиз цонг цъæх арт уадзы. Цы диссаг у уый та?

— Уый та уæлæуыл хуыйæг уыдис, æмæ-иу алы хуыинагæй дæр æнæ давгæ нæ лæууыд. Ам сæ ныр фиды.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ мæ разы — зæппадз. Зæппадзы бады иу лæппу хæрз бæгънæгæй, йæ фындзы хуынчъытæй рондз цæуы, йæ хъæлæсæй та туг кæлы. Куыннæ йыл бадис кодтаин.

— Ууыл дæр ма дис кæн,— загъта Бедуха,— уый уæлæуыл цæргæйæ йæ мад æмæ йæ фыды коммæ никуы бакасти, тухийæ сæ мардта, иу æмæ дыууæ ‘лгъысты нæ баййæфта уыдонæй. Ныр ам фæсмон кæны æмæ афтæ тынг кæуы, æмæ йæ фындзæй рондз цæуы, йæ хъæлæсæй та туг кæлы. — Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн бирæ сывæллæттæм: алыхуызон дзауматы, алыйазыккæтæ, цъæх нæууыл хъазыдысты. Чи дзы бæгъæввад уыд, чи ронбæгъд, чи та — æнæхуд. Худтæ сæ рæтты тъыст уыдысты, рæттæ — сæ хъуырты ‘фтыд, дзабыртæ — фæччиты, фæччитæ та сæртыл тыд. Чи мæ дзы йæ мад хуыдта, чи мæ йæ фыд хуыдта; куыннæ сын фæтæригъæд кодтаин: барæвдыдтон сæ, алкæй дзы йæ дзауматы, куыд æмбæлд, афтæ сарæзтон. Рараст дæн, æмæ мæм фæсте дзурынц: «Сослан, фæндараст фæу, цы хъуыддаджы. фæдыл цæуыс, уый дæ къухы бафтæд!» — Уыдон уыдысты,— загъта Бедуха,— сидзæрæй чи амард, ахæмтæ. Барæвдыдтай сæ, æмæ дыл сæ арфæ æрцæудзæн.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн иу дуармæ. Дуарæн йæ фæстæ гадза, заинаг гадза, хуыссы. Куыддæр йæ рæзты æрбахызтæн, афтæ, йæхæдæг фынæй уыди, фæлæ йæ хуылфæй йæ къæбылаты рæйын ссыди. Тынг дис мæм фæкасти уый.

— Уый та уый нысан кæны, æмæ ахæм рæстæг æрцæудзæн, кæстæртæ хистæртæн уынаффæгæнæг кæд уыдзысты, зонд сын кæд амондзысты. — Иу ран та стыр æрхы был еууы кæрийы уæлхъус хызын æмæ голлаг кæрæдзийы барынц быцæуæй. Голлаг афтæ зæгъы: «æз фылдæр дæн!» Хызын дæр афтæ зæгъы: «нæ, æз фылдæр дæн!» Голлаг байдзаг кæны йæхи, хызыны йæхи ауадзы, æмæ хызын æмбис дæр не свæййы; хызын байдзаг кæны йæхи, голладжы ауадзы уый дæр йæхи, æмæ голлаг йæ былтæй акæлы. Цымæ цавæр диссаг уа уый та?

— Нæртон лæг куы дæ,— загъта Бедуха,— уæд дæм уый куыд диссаг кæсы?— ахæм заман скæндзæн, æмæ адæмæн æфсис нал уыдзæн, стыр æмæ чысыл æмбæртæ суыдзысты.

— Уырдыгæй рацыдтæн. Иу ран быдыры æртæ тæлм бæласы; сæ быны хуыдзарм дзабыр æмæ сæрак дзабыр кæрæдзиимæ тох кæнынц — бæласыл бырынц. Хуыдзарм дзабыр бæласæн йæ цъуппмæ сбырыд, сæрак дзабыр та йæ быны баззад. Куыннæ йыл фæдис кодтаин,— хуыдзарм дзабыр сæрак дзабырыл фæтых уа, зæгъгæ.

— Хуыдзарм дзабыр нысан кæны сау адæмы, сæрак дзабыр та уæздæтты. Ахæм заман æрцæудзæн, æмæ сау адæм уæздан адæмыл фæтых уыдзысты, сæ разæй фæуыдзысты.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ хохæй быдырмæ ставд бæндæн баст: йæ бынты ацæуæн нæй, йæ сæрты — ахизæн. Уалынмæ йæ кæрон феуæгъд и æмæ иуырдæм батылд. фæдис ыл кодтон, фæлæ йын ницы бамбæрстон,— загъта Сослан.

— Дæ фæндагæй, уæдæ, æцæг куы ницы бамбæрстай,— загъта Бедуха.— Уый амоны уый, æмæ фæстагмæ дуне адæмæн дуар суыдзæн. — Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ иу ран хохæй быдырмæ бæндæн райвæзы æмæ та фæстæмæ хохмæ батымбыл вæййы.

— Уый та уый у, æмæ фæстагмæ адæм хохæй быдырмæ царды хос аразынмæ цæудзысты æмæ та-иу фæстæмæ хохмæ бацæудзысты,— загъта Бедуха.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ иу обауыл фыцы пæлхъпæлхъæй фæрсæй-фæрстæм æртæ цæдæджинаджы, сæ быны саджы сыкъатæй цырын арт. Дыууæ кæройнаг аджы кæрæдзимæ æппарынц дзидзатæ армгай æмæ агъдгай, ас тæуккагмæ дзы басы цъыртт дæр нæ хауы — сурæй сырсыр кæны. Уый та цæмæн афтæ у?— бафарста Сослан,

— Диссаг дæм ма кæсæд уый дæр. Уый та уый амоны, æмæ ахæм рæстæг æркæндзæн, æмæ æцæгæлон адæмтæ кæрæдзимæ æфсымæрæй æнгомдæр суыдзысты, алы мыккæгтæ æфсымæртау хæларæй цæрдзысты, æрвадæлтæй лымæндæр бауыдзысты.

— Уырдыгæй рацыдтæн,— загъта Сослан,— æмæ федтон ноджы диссагдæр: иу ран фæндаджы был усы кæлмæрзæн æмæ лæджы худ хæцынц хъæбысæй. Куы сæ иу фæбынæй вæййы, куы — се ‘ннæ. Бирæ фæхæцыдысты, стæй, æппын фæстаг, фæрсæйфæрстæм æрлæууыдысты фæндагыл.

— Уый та,— загъта Бедуха,— амоны уый, æмæ æрцæудзæн ахæм рæстæг, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг æмбартæ кæд суыдзысты, нæлгоймаджы сæрыл кæд нал уыдзæн хъуыддаг.

— Цæуын та байдыдтон. Кæсын, æмæ иу ран мæ фæндагыл рифтæгтæ. Мæнæ цы рифтæгтæ ис, зæгъгæ, сæм ехсы хъæдæй уæлбæхæй æрæвнæлдтон. Тыхджын та куыннæ дæн — Нарты хъæзтыты-иу барæг уæлбæхæй фелвæстон, фæлæ уыдоны, маразæгъай, змæлын дæр фæкæнон, мæ ехсы хъæд асаст. Мæнæ диссаг, зæгъгæ, æргæпп кодтон бæхæй, схæцыдтæн . сыл иу къухæй, нæ мын скуымдтой сисын; дыууæ къухæй сæм февнæлдтон æмæ мæ уæрджыты сæртæй дæлæмæ зæххы афардæг дæн, уæддæр мын фезмæлын дæр нæ бакуымдтой. Мæнæ стыр диссаг, зæгъгæ, загътон æмæ сæ ныууагътон. Цымæ цы уыди уый та?

— Куыд сæ хъуамæ сфæрæзтаис!— загъта Бедуха.— Уыцы рифтæгтæ сты адæймаджы хорздзинадтæ.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Фæндагыл лæууы алыхуызон æндæхты къуыбылой. Уæдæ ацы къуыбылойæ куы айсин мемæ, зæгъгæ, загътон мæхицæн æмæ йæ байдыдтон мæ цонгыл тухын. Тухын, тухын, фæлæ къуыбылой уæддæр къаддæр нæ кæны. Фæдис ыл кодтон бирæ, фæлæ йæ ‘мбаргæ нæ бакодтон.

— Уыцы къуыбылой нысан кæны дунейы сусæгдзинæдтæ: цас фæнды тырнай сæ базонынмæ, базондзынæ дзы æрмæст хæрз чысыл,— загъта Бедуха.

— Уырдыгæй рацыдтæн, æмæ иу ран быдыры ноджы къуыбылой: размæ тулгæ-хæлгæ кæны, фæстæмæ та тулгæ-тухгæ, афтæмæй йын нæ хæлын æнтысы, нæ — тухын. Уый та цæмæн уыд?— фæрсы Сослан.

— Уый диссаг нæу,— дзуапп ын дæдты Бедуха,— ахæм рæстæг скæндзæн, æмæ адæм сбирæ уыдзысты æмæ зæхх баргæ кæндзысты. — Рараст та дæн. Кæсын, æмæ мæ фæндагыл мæнæ бæхсныджы къуыбылой, бæхы къæхты разæй тулы. Фæстæмæ фæкастæн, æмæ мын фæсте мæ бæхы счъилтæ хойы. Уалынмæ дзы фæхицæн дæн. Дисы бацыдтæн; æвæццæгæн мыл исты фыдбылыз цæудзæни, зæгъгæ, загътон мæхицæн. — Ма тæрс,— загъта Бедуха,— ницы дыл æрцæудзæн уымæй, фæлæ-иу уыцы къуыбылой дæ бæхы разæй куыд фæцис, фæсте та-иу ын йе счъилтæ куыд бариуыгъта, раст афтæ у дæ зонгæты хъуыддаг дæр: ис дзы ахæмтæ, æмæ дæм разæй худгæ фæкæны, фæсте та дын де счъилты нуæрттæ лыг кæны.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ Нарты фыдæлтæ бадынц, сæ разы фынгтæ ‘вæрд, алы хæринаг, алы нуази-нагæй се дзаг, афтæмæй, фынгтæн сæ кæрон та гæдыйы мард æмæ куыдзы мард. Кæсынц Нарты зæрæдтæ сæ фынгтæм, фæлæ сæм æвналгæ нæ кæнынц.

— Æмæ сæм куыд æвналой?— загъта Бедуха.— Уый, ды мæрдты бæстæм куы цыдтæ, уæд сын Сатана ныффæлдыста куыдзы мард æмæ гæдыйы мард, цæмæй, фæстæмæ куы ссæуай, уæд æй радзурай, æмæ уымæй базона дæ балцы æцæгдзинад.

— Хорз,— загъта Сослан фæстагмæ, — бамбæрстон сæ ныр иууылдæр, фæлæ .ма не ‘мбарын уæддæр иу хъуыддаг: куы ‘рбацыдтæн ардæм, уæд дæ сæр дæ гуырыл цæуылнæ уыд? Уый та цы диссаг у?

— Æмæ уый та куыннæ зоныс?— загъта Бедуха.— Мæ сæр æдзух дæр демæ вæййы. Æз дын ардыгæй бирæ ‘ххуыс кæнын. Ардæм куы сфæнд кодтай, уæд дæр дын фæндæгтæ мæ руаджы суæгъд сты, æндæра ма удæгасæй исчи мæрдты бæстæм æрбацыдис? Ды дард балцы куы вæййыс æмæ дæ сæрмæ сау асæст куы цæуы, уæд дын уый дæр æз вæййын, цæмæй ма фæлмæцай хурæй. Хæсты куы вæййыс, уæд демæ чи фæхæцы, уыдонæн сæ сæрмæ тыгъдызæй куы ныллæууы, уæд уый дæр æз вæййын, кæд де ‘фсæдтæ фæтыхджын уаиккой, зæгъгæ.

Стæй рацыдис Бедуха æмæ ракуырдта мæрдты Барастырæй Аза-бæласы сыфтæ, æрбахаста сæ Сосланмæ æмæ йын загъта:

— Кæд мæрдтæм Цсбугæ ‘рбакодтай, уæд уый — дæ хъаруйы фæрцы, æндæр, хуыцауы^вастæй, мæрдтæм фæндаг никæмæн ис, нæ дæр фæстæмæ мæрдты бæстæй уæлæуыл дунемæ йс цæуæн. Ды дæр иугæр мæрдтæм æрбацыдтæ, уæд дын фæстæмæ фæндаг нал ис. Фæлæ æз мæ цæстытæ куы ‘рныкъулон, уæд дæ бæхы цæфхæдтæ фæстæрдæм сагъд фестдзысты, æмæ- иу уæд цæугæ. Мæрдты адæм дæ фæсте сурдзысты, чидæр фæлидзы æмæ мах дæр лидзæм зæгъгæ, фæлæ фæдмæ ‘ркæсдзысты, æмæ мидæмæ разындзæн; мæрдтæ раздæхдзысты фæстæмæ, алчи йæ бынатмæ. Фыдæбоны лæг дæ, Сослан, стырзæрдæ лæг. Дæхи æнцад цæрын никуы ныууадздзынæ! Цæрынæй хæрынмæ мæ коммæ никуы бакастæ, фæлæ дын фæдзæхсын: ардыгæй куы ацæуай, уæд цыдæриддæр хæзнайыл сæмбæлай дæ фæндагыл — кæсгæ дæр-иу æм ма фæкæн, дæ фæндаг-иу дар.

Бедуха куыд загъта, афтæ бакодта, æмæ Сосланæн йæ бæхы цæфхæдтæ фæстæрдæм сагъд фестадысты.

Сослан хæрзбон загъта Бедухайæн, сбадтис йæ бæхыл æмæ рараст ис мæрдты бæстæй.

Мæрдтæ дæр базыдтой, чидæр кæй фæцæуы мæрдты бæстæй, æмæ мæрдты дуары ‘рдæм ныххæррæтт кодтой йæ фæдыл; фæлæ, бæхы фæд мидæджы ‘рдæм здæхт у, уый куы федтой, уæд загътой, уый нæхи ‘рдæм æрбацыдис, зæгъгæ, æмæ сæ алчи йæ бынатмæ ацыдис.

Цас та фæцыдис Сослан, чи зоны, фæлæ иу афоны æрбахæццæ ис мæрдты дуармæ.

— Дуар бакæн!— дзуры Сослан Аминонмæ.

— Сослан, иугæр мæрдты бæстæм æрбацыдтæ, уæд ардыгæй фæстæмæ здæхæн нал ис,— дзуапп ын радта мæрдты дуаргæс.

Куы нæ йын кодта Аминон дуар, уæд Сослан æрцæфтæ кодта ехсæй йæ хъандзалсæфтæг бæхы, рарæмыгъта дуар, афтæмæй тыхæй рацыдис мæрдты бæстæй.

Цæуы, цæуы æмæ иу ран фæндагыл æрбамбæлдис сыгъзæринты кæрийыл. Йе зæрдыл æрбалæууыд Бедухайы фæдзæхст, æмæ йæм нæ бавнæлдта, фæстæмæ дæр æм нæ фæкаст. Цæуын та байдыдта ноджы; цас рауадаид, чи зоны, фæлæ та иу ран уыны сыгъзæрин рувасы къæдзил. Нæ та систа уый дæр Сослан, фæстæмæ дæр та йæм нæ фæкастис. Цæуы, цæуы æмæ иу ран æрбамбæлдис иу худы зæрондыл. Худы зæронд куы ауыдта, уæд дзуры йæхи нымæры: «цæмæн бакастæн мард усы коммæ, мæхи æнæхай цæмæн фæкодтон ахæм хæзнатæй?!» Нал фæлæууыдис худмæ, систа йæ, ацы худы зæронд нæ чындзытæн уæддæр ахæссон, нæ куыройы сын фалгæрæттæ расæрфынæн бабæздзæн, зæгъгæ, æмæ йæ атъыста йæ роны.

Цæуын та байдыдта Сослан, сæхимæ сæввахс ис, туацъæмæ схæццæ ис. Туацъæйы йæ бæхæй æрхызтис, бæласыл æй бабаста, йæ саргъ ын систа, стæй какон сындз ракодта æмæ йæ нæмын райдыдта йæ тых йæ бонæй.

Бæхæн фыр надæй йæ туг алырдыгæй кæлы.

— Тагъд, дæ адзал цæмæй у, уый мын зæгъ,— дзуры Сослан бæхмæ,— на ‘мæ дæ ацы фыдæбæттæй не суæгъд кæндзынæн.

Бæх ницы дзуры. Уæд Сослан фæмæсты ис, фелвæста дынджыр бæлас æд уидæгтæ æмæ йæ йæ бæхы сæрыл лыстæг пырх ныккодта. Цы ма кодтаид бæх дæр — сдзырдта: «Мæ адзал мæнæн мæ къæхты хæфсытæй у; бынæй мын мæ хæфсытæ куы нæ срæхойай, уæд мын мæлæт нæй: хъандзалсæфтæг дæн. Уæдæ дæхицæн та дæ адзал цæмæй у?» — фæрсы бæх Сосланы.

— Æз æгасæй дæр болат дæн, æрмæст мæ уæрджыты сæртæй фæстæмæ — уыдон мын фæлмæн сты, æмæ Балсæджы цалхæй у мæ мæлæт: уый мæ уæрджыты сæртыл куы нæ атула, уæд мын æндæр мæлæт ницæмæй ис,— загъта Сослан.

— Гъе ныр дын æй Хуыцау ма ныббарæд,— бæх æм дзуры,— дæхи дæр бабын кодтай æмæ мæн дæр. Дæ роны цы худы зæронд цæвæрдтай, уый-ма фен — уый Гæтæджы фырт гæды Сырдон уыд.

Асгæрста Сослан йæ рон, æмæ худы зæронд уым нал ис. Бамбæрста йæ уæд, цæуылнæ йын уагъта Бедуха исын, йæ фæндагыл цы хæзнатыл æмбæлдаид, уыдон. Сырдон куы фехъуыста, цæмæй у Сосланæн йæ мæлæт, стæй йæ бæхы мæлæт, уæд агæпп кодта Сосланы ронæй æмæ дæлдзæхмæ уайыныл фæцис, хæйрæджыты паддзахмæ æфсадгур.

— Нарты Сослан адæмæн сæ туг банызта,— загъта Сырдон хæйрæджыты паддзахæн,— йе стыр ныфс йæ бæх у, æмæ бæхæн йæ мæлæт у йæ къæхты хæфсытæй, æмæ мын фатджын æфсæдтæ радт, бынæй йæ хæрдмæ чи ‘хса, ахæмтæ.

Радта йын хæйрæджыты паддзах æфсæдтæ. Уыдон дæлдзæхæй хæрдмæ ‘хсын байдыдтой Сосланы бæхы æмæ йын æй амардтой йæ къахы хæфсæй. Бæх куы мардис, уæд дзуры Сосланмæ:

— Æз мæлын, фæлæ мæ тагъд мæхæлыстыгьд акæн, мæ цармы мын ныннæм хъæмп, сбад мыл, æмæ дæ афтæмæй, чи зопы, дæ хæдзарыл сæмбæлын кæнон.

Сослан бæхы мард мæхæлыстыгъд акодта, йæ цармы йын хъæмп ныннадта æмæ йыл саргъ авæрдта. Сбадтис ыл æмæ та фæцæуы йæ фæндагыл.

Сырдон дæр та фехъуыста бæхы ныхас, тагъд та азгъордта хæйрæджытæм дæлдзæхмæ æмæ сæм дзуры тызмæгæй:

— Тагъд, хæйрæджытæ, уæ фæтты бырынчъытæ зынг кæнут æмæ йæ афтæмæй æхсут!

Байдыдтой тæвд кæнын хæйрæджытæ сæ фæтты бырынчъытæ; сырх зынг- иу сæ скодтой æмæ сæ афтæмæй æхстой уæлзæхмæ. Хæйрæджыты тæвд фæттæ сæмбæлдысты Сосланы хъæмпын «бæхы» гуыбыныл; хъæмп мидæгæй схæцыд, æмæ «бæх» æгасæйдæр басыгъд.

Фистæгæй бацыд Сослан сæхимæ, йæ саргъ йе ‘ккойы, афтæмæй. Радзырдта Сатанайæн, цы федта мæрдты бæсты, уыдон иууылдæр. Сатанайы дæр уæд бауырныдта, Сослан мæрдты бæсты кæй уыдис, уый. Радта Сатана йæ диссаджы къухдарæн Сосланмæ. Сослан ахаста къухдарæн æмæ дзы денджызы былыл стыр зиллакк æркодта,— фестадис дзы æфсæйнагæй стыр сау галуан. Йæ цыппар фисыны йын ныссагъта Аза- бæласы сыфтæ.

Стæй йын Сатана ракуырдта Æфсатийæ уадындз. Сослан уыцы уадындзæй ныууасыд, æмæ галуанмæ æрцыдис æртæ сæдæ сырды: уыдонæй иу сæдæ сагтæ уыдис, иннæ сæдæ — дзæбидыртæ, аннæ сæдæ та — æндæр алымыккаг сырдтæ.

Авд уæйыджы куы федтой сæ ирæд, уæд радтой сæ хъан — Хуры чызг Ацырухсы Сосланæн усæн.

СОСЛАНЫ МÆЛÆТ

Æрхаста Сослан Хуры чызг Ацырухсы йæхицæн усæн. Цæрынтæ, хæрынтæ байдыдтой; бонтæ, азтæ сыл ивгъуыдтой. Арæх-иу цыдис Сослан цуаны Зилахары быдырмæ. Афтæмæй æрвыста йæ рæстæг. Уæд та иуахæмы бафæнд кодта фæцæуын Зилахары быдырмæ дыууадæс æмбалимæ. Ацыдысты. Зилахары быдыры æрцарæзтой сæхицæн мусонг. Райсомæй-иу сихормæ фæцуан кодтой, стæй-иу æрцыдысты мусонгмæ сæ фæллад уадзынмæ; сæ фæллад-иу суагътой æмæ та-иу изæрæй ацыдысты цуаны.

Иу бон куы уыд, уæд та райсомæй цуаны ацыдысты æмæ сихормæ фæстæмае сæ бынатмæ фæлмæстæй æрцыдысты. Цуанонтæ æркъултæ кодтой, нæ фæллад суадзæм, зæгтьгæ. Сослан фæллад нæ зыдта æмæ, цалынмæ ме ‘мбæлттæ сæ фæллад уадзынц, уæдмæ искуыты куы разилин, зæгъгæ, рацыдис мусонгæй. Адард ис мусонгæй æмæ иу комы бацыд. Уым бафтыдис иу цадмæ. «Ай æнтæфы ацы цадмæ куыд ницы ‘рбацæудзæн дон нуазынмæ», загъта йæхицæн æмæ æрбадтис цады был. Бады Сослан, фæлгæсы алырдæм. Уалынмæ кæсы, æмæ иу хъуаз æрбацæуы дон нуазынмæ. Афтæ рæсугъд уыдис уыцы хъуаз, æмæ йæ конд, йæ уындæн æмбал нæ уыди, йæ дæллагхъуырæй Бонвæрнон тыбартыбур кодта. Сослан æм фат фæцарæзта æмæ йæ, гъа, ныр фехсон, куыд загъта, афтæ хъуаз чызг фестадис æмæ дзуры Сосланмæ:

— Æгас æрцæуай, Сослан!

— Хорз амонд дæ хай, хорз чызг,— дзуапп ын радта Сослан. — Сослан, æз уæларвæй ардæм дæу фенынмæ куы ‘рцæуын æмæ дыл куы никуы æмбæлын, уæд кæм вæййыс? Ацал-ауал азы дæм æнхъæлмæ фæкастæн, ныр мæ дæхицæн бинонтæн фæхон.

— Ам дзæгъæл чызгæй кæй арон, уыдон мæхицæн бинонтæн куы хонон, уæд Нарты хъæуы дæр куы нæ бацæудзысты,— загъта Сослан. — Макæ, фæсмон кæндзынæ, Сослан,— дзуры та йæм чызг.

— Дæу хуызæн цады бадæг дзæргъытæ Сослан бирæ федта æмæ уыдоны бинонтæн куы хастаид, уæд йе ‘ндон сау æфсæйнаг куы суыдаид. Чызг æваст йæ цæнгтæ фæйнæрдæм фæкодта, базыртæ йыл фестадис, ныппæрпæр кодта æмæ атахт. Сослан ма йæм бæргæ фæлæбурдта, фæлæ ницыуал… Тæхгæ-тæхын ма иу дзырд скодта чызг:

— Нæртон Сослан, æз дæн Балсæджы чызг, æмæ дæм ныр бæрæг уыдзæнис!

Чызг уайтагъд йæ хæдзармæ фæхæццæ ис, радзырдта йæ фыд Балсæгæн, Сослан æй кæй бафхæрдта, уый.

Балсæг рарвыста йæ Цалхы: «Цæугæ æмæ Сосланы амар!»

Рараст ис гуыргуыр гæнгæ Балсæджы Цалх Сосланы марынмæ. Ныхъæр кодта Балсæг Сосланмæ:

— Фæхъахъæн-ма дæхимæ, Нæртон гуырд!

— Æмæ дæм цы цæвæнгарз ис, цæмæй мæ амарынмæ хъавыс?— хъæр æм кæны фæстæмæ Сослан.

— Цæвæн дзаума дæм фæцæуы!

— Æмæ йæм цы бадарон?— дзуры та йæм Сослан.

— Дæ ных æм бадар!

Болат Сослан æм йæ дыууæ æрфыджы астæу сарæзта. Ныццæлхъ æй ласта Балсæджы Цалх æмæ Сосланы болат ныхæй фæстæмæ фесхъиудта, цъæррæмыхст дæр æй нæ фæкодта. Фæлæбурдта йæм, бæргæ, Сослан, фæлæ йæ бон нæ баци Цалхы рацахсын — аирвæзти Цалх.

Дыккаг хъæр та йæм ныккодта Балсæг:

— Фæцæуы та дæм!

— Цы йæм бадарон?— ныхъæр кодта Сослан.

— Дæ риу-ма йæм бадар!— дзуры йæм Балсæг.

Гуыргуыр гæнгæ та рауагъта Балсæджы Цалх йæхи Сосланыл. Болат Сослан дæр та йæм йæ риу ныддардта.

Ныццæлхъ та кодта Цалх Сосланы риу. Цырд æм фæлæууыд Сослан дæр æмæ, ныр фæстæмæ асхъиуа Цалх, афтæ йæм фæлæбурдта æмæ йæ йæ болат къухтæй рацахста. Иæ быны йæ ракодта æмæ йын йæ фæрчытæй дыууæ ‘рбасаста.

Ныллæгъстæ йын кодта Балсæджы Цалх:

— Мæ уд мын ма аскъуын, Сослан, æмæ мæхи «Балсæджы Цалх» нал схондзынæн — «Сосланы Цалх» хондзынæн ардыгæй фæстæмæ мæхи. — Фæсайдзынæ мæ, Балсæджы Цалх! — дзуры йæм Сослан.

— Хуыцауæй дын ард хæрын, куыд «Бæлсæджы Цалх» мæхи нал схондзынæн, хондзынæн мæхи «Сосланы Цалх».

Баууæндыдис ыл Сослан, уæдæ цы, æмæ йæ суагъта, æмæ Цалх йæ хæдзармæ афардæг ис. Сослан дæр рацыдис йе ‘мбæлттæм.

Фæндагыл Нарты фыдбылыз Сырдон æрбамбæлдис Балсæджы Цалхыл æмæ йæм дзуры:

— Дæ фæндаг раст, Балсæджы Цалх!

— Сосланы Цалх мæ хон, Балсæджы Цалх мæ ма хон, æндæра мæ Сослан амардзæн.

— Гъæ, фесæфай, Балсæджы Цалх! Дæ бирæ тых цæуыл фесæфт? Де стыр кад цæуыл фесæфт?— зæгъы йын Сырдон.

— Ма дзур, Сырдон, æрдхорд лæг дæн!— загъта Балсæджы Цалх. — Дæ кæстæр æнгуылдзæй туг рауадз, уымæй дæ ард ссæудзæн. Сосланæн йæ адзал дæуæй у, æмæ ма йыд иу скъæрд ракæн дæхи,— загъта Сырдон.

— О, фыдæбоны лæг у уый, иу хæст ма мыл куы фæуа, уæд мæ дæндагæй дæр бахæрдзæнис. Ницы бакæндзынæн йемæ,— загъта Балсæджы Цалх.

— Куырдалæгонмæ ссу æмæ йын болат фæрчытæ саразын кæн. Стæй æрцу æмæ Сосланæн йæ уæрджытыл атул, хуысгæ куыд кæна, афтæмæй,— зæгъы йын Сырдон.

Фæсасти Балсæджы Цалх Сырдоны ныхæстæй.

— Æмæ йæ кæм ссардзынæн хуысгæйæ, кæд ма йыл фембæлдзынæн?— бафарста Балсæджы Цалх.

— Уый алы бон дæр вæййы цуаны Зилахары быдыры. Уым ын ис мусонг. Сихорыл ын мусонджы æнæ хуысгæ нæй, æмæ уым цыдæриддæр адæм уа,— æмбæлттæ ма йын уыдзæн, иунæг нæ уыдзæн,— се ‘ппæтыл дæр- иу ратул,— дзуапп ын радта Сырдон.

Фæцыдис Балсæджы Цалх Куырдалæгонмæ æмæ йын саразын кодта болат фæрчытæ.

Сослан дæр цуан кæны Зилахары быдыры йæ дыууадæс æмбалимæ. Иу бон улæфтафон рарвыста йе ‘мбæлтты мусонгмæ:

— Ацæут мусонгмæ, уæ фæллад суадзут, сихор хæрын афон дæр у, æз та ма искуыты разилон, тагъд мæ уырдæм хъæуы мæн дæр.

Дыууадæс цуаноны рацыдысты. Мусонджы æрхуыссыдысты — æхсæзæй иуырдыгæй, æхсæзæй иннæрдыгæй — сæ къæхтæ кæрæдзимæ, афтæмæй. Балсæджы Цалх дæр ныггуыргуыр ласта, Сосланы уым æнхъæлæй. Сар мын ныр дæ сæр кæны, Сослан, зæгъгæ, йæхи рауагъта æмæ дыууадæс цуанонæн дæр сæ зæнгтæ ахауын ласта. Дыууадæсæй дæр фæмард сты. Уалынмæ Сослан дæр æд саджы мард æрбахæццæ ис.

— Æттæмæ-ма мæм ракæсут,— дзурьг йе ‘мбæлттæм Сослан, фæлæ йæм æттæмæ кæсæг нæй. Æрæппæрста саджы мард æмæ мидæмæ бацыд. Хорзау нал фæци: йæ дыууадæс æмбалы мардæй лæууынц, се ‘ппæтæн дæр сæ зæнгтæ къуырд.

— Гъæ, Хуыцау мæ куыд федта! Ай Балсæджы Цалхы йеттæмæ ничи уыдаид!— загъта йæхицæн Сослан æмæ æттæмæ рауад. Кæсы, æмæ Балсæджы Цалх фæлидзы быдыры. Сослан æй фæсте фæсуры. Быдырты йæ расур-басур систа.

— Бауром æй!— дзуры Сослан быдырмæ.

Ницы баурæдта быдыр, æмæ йæ Сослан ралгъыста:

— Авд азæй фылдæр дæ æнæ зылдæй пайда ма уæд!

Хохмæ балыгъди Балсæджы Цалх. Сослан дзуры хохмæ:

— Бауром æй, ме ‘мбæлтты мын ныццагьта!

Ницы баурæдта хох дæр.

— Зæйбынтæ, хуырызгъæлæнтæ у!— ралгъыста йæ Сослан.

Балыгъдис Цалх хъæдмæ. Фæлидзы фæрвбыны.

— Ма ауадз, дæ хорзæхæй, фæрв, ме знаджы!— дзуры Сослан фæрвмæ.

Нæ йæ баурæдта фæрв.

— Хъæды фыддæр фæу,— загъта Сослан,— дæ цъар дын ахорæнæн куыд стигъой, дæхæдæг та хуыскъ куыд кæнай! Сусхъæд бæлас фæци йæ разы Балсæджы Цалхæн.

— Гъæйтт, сусхъæд,— дзуры йæм Сослан,— ме знаджы мын бауром! — Ставд бæргæ дæн,— загъта сусхъæд,— фæлæ йæ бауромын мæ бон нæу — æгæр фæлмæн дæн.

— Æлгъыст фæу, уæдæ, ды дæр,— загъта Сослан сусхъæдæн,— дидинæг рæсугъд куыд калай, дыргъ дыл куыд нæ зайа, афтæ, адæм дæ ‘рмæст дæ цъары тыххæй куыд агурой!

Фатхъæдбынмæ баирвæзти Цалх.

— Ма ауадз, фатхъæд, фæуром мын æй!— дзуры уымæ дæр Сослан. Нæ йæ баурæдта фатхъæд дæр, æмæ та уый дæр ралгъыста Сослан: — Арты судзынæн дæ цы агурой адæм, афтæ дæ Хуыцау скæнæд! Фæлидзы дарддæр Балсæджы Цалх; тæрсбыны фæуайы.

— У, мардзæ, тæрс, ме знаг фæлидзы, æмæ мын æй бауром!—дзуры йæм Сослан.

— Ноджы дын фыддæр куы фенин: мæ иу бæлас хъæуваг уыдаид, фæлæ мын уидаг æмæ къалиу нæ уагътай.

— Хуыцау дæ адæмæн æнцонгуыст фæкæнæд,— загъта тæрс бæласæн Сослан.

Лидзы дарддæр Цалх. Тулдзбынмæ бахæццæ ис.

— Тулдз, ды мын.уæддæр бауром ме знаджы! Ницы баурæдта тулдз дæр, ды мæ фæттæн мæ цъуппæй мæ уидæгтæм фæлыгтæ кодтай, зæгъгæ. — Дæ уæлæ гыркъо зайæд, хæрынæн дын ма бæззæд!— загъта йын Сослан.

Фæлидзы Балсæджы Цалх бæрзджыны.

Дзуры та Сослан уымæ дæр:

— Гъæйтт, бæрз, ма ауадз, чысыл мын ме знаджы æруром!

— Дæуæн знаг чи у, уый мæнæн дæр знаг у,— загъта бæрз, æруагъта Цалхы размæ йæ лыстæг къæбæлдзыг къалиутæ, фæлæ Балсæджы Цалхы бауромын йæ бон нæ бацис.

— Бæлæсты хуыздæр фæу, бæрз, дæ уис дын физонæджы уæхстæн куыд агурой адæм! — раарфæ йын кодта Сослан. Фæуайы Цалх дарддæр хъæды. Æхсæры къутæрмæ фæхæццæ кæны. Æхеæры къутæрыл хуымæллæг стыхстис. Сослан хъæр кæны хуымæллæгмæ:

— Йе, хуымæллæг! бауром мын æй, уый мæ тудæджын у: мæ дыууадæс æмбалы мын амардта.

Хуымæллæг йæ бæндæнтæ рауагъта, Балсæджы Цалхыл стыхстысты æмæ йæ ныуурæдтой.

Æхстбæрцмæ йæ баййæфта Сослан. Иу æхст æй фæкодта фатæй æмæ йын йæ иу фарк ныппырх кодта, дыккаг æхст æй фæкодта — дыккаг фарк дæр ныппырх ис. Стæй бауадис Цалхмæ æмæ йыл æрхæцыд. Æхсæры къутæр æмæ хуымæллæгæн раарфæ кодта Сослан:

— Æхсæр бæлас, адæмæн дыл адджын дыргъ куыд зайа æмæ дæ дардмæ куыд агурой, уыцы хорздзинад дæ уæд! Хуымæллæг, дæу та адæм сæ хъæлдзæджы рæстæджы куыд агурой нуæзтыл кæнынмæ, ахæм дæ Хуыцау фестын кæнæд!

Стæй фелвæста Сослан йæ цирхъ; æркъуыхтæ кæнон Балсæджы Цалхы, зæгъгæ, куыд загъта, афтæ та йæм сдзырдта Балсæджы Цалх:

— Мæ уд де уазæг, Сослан, цы мын зæгъай, уый бакæндзынæн. — Фæсайдзынæ та мæ,— загъта Сослан,— мæнгард дæ, æууæнк дыл нæй.

Дзырд ын радта Балсæджы Цалх.

— Хорз, уæдæ,— загъта Сослан,— дæ бинонтæй мын дыууадæсы амар, æмæ дæ удæгасæй уадзын.

Ард бахордта Балсæджы Цалх, йæ бинонтæй дыууадæс кæй амардзæнис, ууыл, æмæ йæ ауагъта Сослан.

Фæцæуы æнкъардæй Балсæджы Цалх йæ хæдзармæ. Сырдон дæр та базыдта, Балсæджы Цалхæн кæй нæ бантыст Сосланы амарын, уый, æмæ иу ран йæ разы фестадис зæронд лæджы хуызы.

— Дæ фæндаг раст, Балсæджы Цалх!— дзуры йæм зæронд лæг.— Цы кæныс, цæй æнкъард дæ?

— Цы ма кæнон — Нарты Сосланæн дзырд радтон, æмæ мæ бинонтæй дыууадæс хъуамæ амарон,— дзуапп ын радта Балсæджы Цалх.

— Æмæ сæ маргæ цæмæн кæныс? Цæмæй дæ ард ма фехалай, уый тыххæй дæ бинонтæй дыууадæсæн кæмæн йæ къахы ныхтæ ракæн, кæмæн йæ къухы ныхтæ,— загъта зæронд лæг.

Ницы йæм байхъуыста Балсæджы Цалх, йæ цыды кой кæны. Иу дзæвгар куы ацыд, уæд та Сырдон февзæрдис йæ разы зæронд усы хуызы æмæ йæм дзуры:

— Дæ фæндаг раст, Балсæджы Цалх! Цы кæныс, цæй æнкъардæй цæуыс?

— Цы кæнон, дæ рын бахæрон,— загъта Балсæджы Цалх,— мæ бинонтæй дыууадæс марынмæ цæуын. Сосланæн уый тыххæй ард бахордтон.

— Æмæ сæ маргæ цæмæн кæныс? Дæ ард цæмæй ма фехалай, уый тыххæй дæ бинонтæй кæмæн йæ къахы ныхтæ ракæн, кæмæн йæ къухы ныхтæ.

Ницы та йæм байхъуыста Балсæджы Цалх, фæцæуы дарддæр. Сырдон дæр та разæй ауадис æмæ йыл иу ран æрбамбæлдис фыццагхъуынтæуадзæг лæппуйы хуызы.

— Дæ фæндаг раст уа, Балсæджы Цалх!— дзуры та йæм лæппу.— Цы кæныс, цæй æнкъардæй цæуыс?

— Нарты Сосланæн дзырд радтон, мæ бинонтæй дыууадæсы кæй амардзынæн, ууыл, æмæ ныр цæуын мæ дзырд æххæст кæнынмæ,— загъта Балсæджы Цалх.

— Маргæ с.æ цæуыл кæныс, дæ ард куыннæ фæдзæгъæл уа, афтæ дæ бинонтæй кæмæн йæ къахы ныхтæ ракæн, кæмæн та йæ къухы ныхтæ,— загъта лæппу.

Ницы байхъуыста уæддæр Балсæджы Цалх, фæцæуы сæхимæ. Иу чысыл куы ауади, уæд хъуыды кæны йæхи нымæры: «цымæ мæ уыцы зæронд лæг, зæронд ус æмæ лæппу сæхицæн цы агурынц? Цæй, æмæ мын кæй загътой, уый бакæнон».

Ссыдис йæ хæдзармæ æмæ йæ бинонтæй дыууадæсæн кæмæн йæ къахы ныхтæ ракодта, кæмæн йæ къухы ныхтæ æмæ æнцад сбадтис йæ хæдзары. Бонтæ, къуыритæ рацыдис. Йæ мæстытæ ссыдысты Балсæджы Цалхæн. Гæтæджы фырт гæды Сырдон дæр та йæм цæуын байдыдта.

— Гъей, мардзæ, Балсæджы Цалх, иу скъæрдма ракæн Сосланыл дæхи, дæ маст дзы райс,— дзуры йын Сырдон.

— Мæнæ гæды гацца, ныууадз мæ. Ай æппæт фыдбылызтæ мын ды уыдтæ.

Кæм ныууагътаид уыцы ныхæстæй йæ фæнд Нарты фыдбылыз Сырдон! Йæ гæды ‘взаг та суагъта Балсæджы Цалхмæ. Сразы та ис Балсæджы Цалх, Ацыдис та Куырдалæгонмæ æмæ та йæ саст фæрчытæ сыгъдæг болатæй саразын кодта.

Сослан дæр та Зилахары быдыры цуан кодта. Иу бон сырдмæ гуыбыныл куыд фæцæй хъуызыди, афтæ йыл сусæгæй рауагъта йæхи Балсæджы Цалх æмæ йын йæ уæрджытæ сæ тæккæ сæртыл атæхын кодта, йæхæдæг æм сæ бинонты къæхтæ æмæ къухты ныхтæ бакалдта. Аздæхти Цалх фæстæмæ æмæ сфардæг ис уæларвмæ. Сослан уыцы ран баззадис. Кæсы Сослан, æмæ Нартмæ хъæргæнæг кæй арвита, ахæм нæй. Уалынмæ йæ сæрты æрбатæхы цæргæс.

— Ахсæртæггатæм мын фæдисхъæргæнæг фæу, Уырызмæг æмæ Хæмыцмæ, мæ дыууæ ‘фсымæрмæ, Нарты Сослан Зилахары быдыры æнæ цæстылхæцæгæй мæлы, зæгъгæ.

— Фыддæр дын куы фенин!— дзуры йæм фæстæмæ цæргæс.— Фæлладæй- иу быдыры искуы къуыппыл, йе бæласыл куыд абадтæн, афтæ-иу мæм дæ фат фæдардтай,— æнæрай дзы фæуай!

Уалынмæ та йæ сæрты хъæрццыгъа æрбатахтис.

— Уæ, хъæрццыгъа,— дзуры йæм Сослан,— атæх, Ахсæртæггатæм мын фæдисхъæргæнæг фæу, Сосланæн уын, зæгъ, йæ уæрджытæ Балсæджы Цалх ахауын кодта.

— Куыннæ, куыннæ! Нарты Сатанайы бирæ кæрчытæй мын иу цъиу ахæссын никуы бауагътай, уайтагъд та-иу мæм дæ фат фæдардтай,— загъта хъæрццыгъа æмæ атахтис дарддæр.

Æнхъæлмæ та кæсы Сослан. Æрбатæхы йæ сæрты цъыбар-цъыбур гæнгæ зæрватыкк.

— О, уæлæ зæрватыкк,— дзуры та уымæ дæр Сослан,— атæх Ахсæртæггатæм æмæ сын зæгъ Сосланæн уын Балсæджы Цалх йæ уæрджытæ ахауын кодта, æмæ Зилахары быдыры æнæ цæстылхæцæгæй мæлы, зæгъгæ. — Хорз,— загъта зæрватыкк,— æвгъау лæг дæ ды ам æнæ цæстылхæцæгæй амæлынæн, фæуыдзынæн дын æз фæдисхъæргæнæг: искуы-иу мыл къæвда куы ‘рцыди, уæд-иу мæ ды дæ роны бакодтай, бахъарм-иу мæ кодтай, стæй-иу мæ хордоны нывæрдтай, æмæ-иу уым мæхи бафсæстон. Дæ хорздзинæдтæ дын никуы ферох кæндзынæн æз.

— Адæмæн уарзон маргъ фæу, зæрватыкк,— арфæ йын ракодта Сослан йæ фæстæ.

Æнхъæлмæ кæсы Сослан Нарты фæдисмæ. Уалынмæ йæм æрбатахт сау сыыт; куы ауыдта Сосланы, уæд ныккуыдта:

— Цы ма кæндзынæн, Сослан, дæ фæстæ, мæ гуыбын мын æфсæстæй ды куы дардтай: дæу фæрцы-иу мын алы ком, алы адаг фыдæй йе ‘дзаг куы уыдис!

— Хъыгæй ницыуал ис, фæлæ æрбацу æмæ мæ тугæй дæхи бафсад,— дзуры Сослан сынтмæ.

— Гъеуæууæй, Сослан, уый мын цæмæн афтæ загътай, æз дыл хъыг куы кæнын!— загъта йын сынт.

Сослан ын бамбæрста йæ зæрдиаг æмæ йын арфæ ракодта:

— Арвы кæрон куы уа холы, уæд дæр дæ цæстмæ туджы цæджындз куыд лæууа, æмæ-иу æй уымæй куыд зонай, Хуыцау дын ахæм амонд радтæд!

Атахтис сынт.

Æрбатахтис та уæд йæ сæрты халон æмæ кæуы Сосланыл:

— О, нæ алы боны дзаг фынг, алы ком нын фыдæй дзаг чи дардта, куыд ма цæрдзыстæм дæ фæстæ!

— Рацу, мæнæ цы фыдтæ æмбидзæни, кæнæ цы туг ныццахстис, уыдонæй истытæ ахæр, дæхи бафсад,— дзуры йæм Сослан,—хъыг кæнынæй пайда нал ис.

Халон дæр æм йæхи æрбаласта, æмæ йæ уæд Сослан ралгъыста: — Бон-изæрмæ адæмы куыд æлгъитай, фæлæ сыл де ‘лгъыст куыд нæ цæуа, æмæ æхсæв-бонмæ бæласы къалиуыл ауыгъдæй куыд лæууай, афтæмæй дæ цард æрвит!

Уый фæстæ иæм цæуын байдыдтой сырдтæ. Фыццаг æм æрбацыд арс. Йæхи тоны йæ дзæмбытæй æмæ дзуры:

— Цы ма кæндзынæн, Сослан, ды кæмæн уыдтæ æмæ ды кæмæн нал уыдзынæ! Дæ хæрдæй хæрдджын уыдтæн, дæ нуæзтæй нуæзтджын. — Мауал хъыг кæн, арс, хъыгæй ницыуал рацæудзæн, фæлæ мæнæ мæрдтæм цы фыдтæ хæссын, уыдонæй дæхи бафсад,— дзуры йæм Сослан. — Уый та мын куыд загътай,— дзуры арс æмæ тынгдæр хъыг кæнын байдыдта.

— Ахæм амонд дын Хуыцау радтæд, æмæ дæ фæд адæмыл тас куыд æфтауа, стæй лæгæты фондз мæйы æнæ хæргæйæ куыд цæрай!—зæгъы арсæн Сослан.

Арс ацыдис; уалынмæ та бирæгъ фæуайы йæ цурты. Бардиаг та йыл кодта уый дæр:

— Цы ма кæндзынæн, дæу фæрцы æфсæстæй куы цардтæн, алы адаг мын фыдæй куы дзаг кодтай! Ныр ма куыд цæрдзынæн æнæ дæу! — Хъыг мауал кæн, бирæгъ, дæ хъыгæй ницыуал рауайдзæн,— дзуры йæм Сослан,— фæлæ рацу æмæ мæнæ мæрдтæм цы фыдтæ хæссын, уыцы фыдтæй истытæ бахæр, дæхи сæ бафсад.

— Цæмæн мын афтæ бафæрæзтай,— ныккуыдта тынгдæр бирæгъ,— æз уый куыд бакæндзынæн!

Бауырныдта Сосланы бирæгъы зæрдиагдзинад дæр, æмæ йын раарфæ кодта:

— Фосмæ бацæуынмæ дын мæ зæрдæ куыд уа, раздæхынмæ та — æнæкуырд чызджы зæрдæ, дæ бæрзæйы та мæ кæстæр æнгуылдзы хъару куыд уа, уыцы амонд дæ уæд.

Бирæгъ дæр та ацыдис. Уалынмæ æрбалæууыд йæ цуры рувас, цъыллинджытæ гæнгæ.

— Уæ, цы ма кæндзынæн æнæ дæу, Сослан!— æрдиаг кæны гæды рувас дæр.

— Дæ кæуын ныууадз, рувас,— дзуры йæм Сослан,— фæлæ рацу æмæ, мæрдтæм цы фыдтæ хæссын, уыдонæй дæхи бафсад.

Рувас æм тугтæ стæргæ бацыдис æмæ йын йæ уæрджыты фыдтæм куыд февнæлдта, афтæ йыл фæхъæр кодта Сослан:

— Æлгъыст фæу! Адæм дæ дæ цармы тыххæй куыд марой, дæ фыд та хæрынæн куыд нæ бæзза, ахæм бон дыл æркæнæд!

Алыгъдис рувас дæр, уæдæ цы уыдаид…

* * *

Бахæццæ ис зæрватыкк Нарты хъæумæ, Ахсæртæггаты хæдзары аххæрæгыл абадтис. Ныцъыбар-цъыбур кодта: «Сосланæн уын Балсæджы Цалх йæ уæрджытæ ахауын кодта Зилахары быдыры, æмæ мæлы уым æнæ цæстылхæцæгæй».

Нарт — хистæрæй, кæстæрæй — æмниуд ныккодтой, чыртæ-чыртæй цæуынц фæдисы, æз фæразæйуонæй, Зилахары быдырмæ.

Сырдон йæ бæх разæй аскъæрдта. Сосланмæ раздæр бахæццæ ис æмæ йын зæгъы:

— Гъе-уæууæй, Сослан, ныры онг дæр дæ мæлын куы хъуыдис, дæ хъæу рацæуынц чыртæ-чыртæй, семæ — фæйнæ зарæгамонæджы, афтæмæй цæуынц заргæ æмæ хъырнгæйæ!

Сослан уый куы фехъуыста, уæд йæ зæрдæ куыннæ скъуыдаид фыр мæстæй!

Фæдис куы ‘рхæццæ ис, уæд дзы лæг чи уыди — йæ рустæ тындтытæ, ус чи уыди — йæ дзыккутæ тындтытæ.

Сослан сæм дзуры:

— Сырдон мæм иу æнæуаг ныхас æрхаста уæ разæй,

æмæ ма мын æй мæ цæстæн фенын кæнут.

Сырдоны ма чи ссардта,— афардæг ис æмæ бамбæхст.

Нарты фæсивæд рахастой Сосланы уырдыгæй. Фæнда гыл та Сырдон сæ иуфæрсты йæхи цæуæг акодта æмæ дзуры:

— Уæ, мæгуыр дæ бон, Сослан, дæ уарзон æрвадæлтæ дын цы бакодтой: калмы хæрвæй дын чырын сарæзтой, хæфсы цъарæй — мæрддзаг.

Æрхастой Сосланы йæ хæдзармæ, æмæ сæм дзуры:

— Ме ‘рвадæлтæ, удæгасæй мын мæ мæрддзæгтæ æмæ мæ чырын фенын кæнут.

— Цæмæн дæ хъæуы сæ фенын, æнæзæрдæмæдзугæ мæрддзæгтæ æмæ чырын дын не сты, Сослан. Махæн нæ тыхы рæстæджы тых ды куы лæвæрдтай, уæд мах дæуæн æвзæр мæрддзæгтæ кæнæ æвзæр чырын кæй не скæндзыстæм, уый нæ зоныс?

— Нæй гæнæн,— загъта Сослан,— Сырдон мын иу ныхас загъта, æмæ сæм мæ зæрдæ ‘хсайы.

Уæд æм рахастой йæ мæрддзæгтæ, фенын ын кодтой йæ чырын дæр: йæ мæрддзæгтæ уыдысты сыгъдæг харæйæ, йæ чырын та — сыгъзæринæй. Скæнын кодта мæрддзæгтæ удæгасæй йæ уæлæ æмæ чырыны нывæрын кодта йæхи.

Уæд мæрдтæй Сосланмæ рацыдис Кæфтысæр-Хуый-æндонæлдар æмæ йæм дзуры:

— Йе, Сослан! Мæнæн стыр дзæнæт ис мæрдты, æмæ мемæ куы уаис, уый мæ фæнды.

— Цæй-ма, цы скуыхты фæдæ, цæй тыххæй дын ис дзæнæт?— фæрсы йæ Сослан.

— Æз кæрдзындæдтон уыдтæн, æмæ мын уый тыххæй ис дзæнæт. — Дæхи куы аласис, дæ кæфы смаг калгæ, мæн дæуимæ цæугæ чи фена, уый мын цы зæгъдзæн?!

Рацыдис æм мæрдтæй уæд мæгуыр лæджы гал.

— Йе, Сослан, мæнæн стыр дзæнæт ис мæрдты, æмæ мемæ куы уаис, уый мæ фæнды,— дзуры йæм гал.

— Цæй-ма, цы скуыхты фæдæ?— фæрсы уый дæр Сослан.

— Мæгуыр лæджы гал уыдтæн,— дзуапп ын радта гал,— алы лæджимæ дæр цæдисæй фæкуыстон; сихоры хæрдыл-иу хицауы галæн — хос, мæнæн та — фæлхортæ. Гъе уыдæтты тыххæй мын ис дзæнæт.

— Ацу,— загъта Сослан,— дæу дæ бæрзæй хордта, ныр æз та демæ цæуон! Галы йеттæмæ куы ницы дæ.

Уæд æм рацыдис мæрдты бæстæй мæгуыр лæджы фырт.

— Сослан, лæппу дæн, нæ дæм уæндын, фæлæ мæнæн мæрдты дзæнæт ис, æмæ мемæ куы уаис, уый мæ фæнды.

— Ды та цы скуыхты фæдæ, цæмæн дын ис дзæнæт?— бафарста та уый дæр Сослан.

— Æз мæ мадæн иунæг лæппу уыдтæн,— радзырдта лæппу,— æмæ мæ ‘ртæ хъал барæджы сæ хуыцауы хъалæй амардтой. Куы мардтæн, уæд мæ мадæн загътон: «Мæ гæрзтæ мын мемæ цæвæр, стæй мын-иу уыимæ æртæ сабатæхсæвы сабатизæртæ скæн». Æд гæрзтæ мæ бавæрдта, æртæ сабатæхсæвы мын сабатизæртæ скодта. Фыццаг хатт куы ахаста сабатизæр, уæд Хуыцау уыцы æртæ хъал барæджы уæлмæрдты кæрæтты æруагъта. Мæ мад устытæм дзуры: «Уæртæ уыцы барджыты æрбаздахут, мæ фырты карæнтæ сты,— хорз сæ фенут». Æрбаздæхтой лæппуты. Хорз сæ федтой. Араст сты лæппутæ; фæцæуынц. Сæ иу иннæтæм дзуры: «Ныр æз куы нæ уыдаин, уæд уын ацы минас кæм уыдаид?» Алчи дæр сæ йæхицæй æппæлы, мæ фæнд дзы уыд, мæ фæнд дзы уыд, зæгъгæ, æмæ хъазгæ фæцæуынц. Уыдон базыдтой, дыккаг сабатæхсæв дæр та сабатизæр кæндзысты, уый, æмæ та æрбацыдысты сæ хъал бæхтыл уæлмæрдтæм. Хæрз æмбисонды уынд та сын уæд фæкодтой. Хæрз хъæлдзæгæй та уæд афардæг сты хъазгæ, худгæ, ай нæ къæхты фæллой у, зæгъгæ. Æртыккаг сабатæхсæвы дæр та æрцыдысты ууылты. Зыдтой, сабатизæр та дзы кæй уыдзæнис, уый. Хорз та сæ федтой мæ рухсаджы тыххæй, æмæ та араст сты, фæцæуынц хъазгæ ‘мæ худгæ, фыццаг æхсæвтæй тынгдæр. Мæн мæ ингæны къæйтæ нал баурæдтой, стыдтон сæ хæрдмæ æмæ æртæйы дæр амардтон. Гъе уый тыххæй мын ис дзæнæт. — Уæдæ æз демæ цæуын,— загъта Сослан,— мæрдтæй рацæугæйæ йæ туг чи райста!

Стæй уæд йе ‘фсымæртæм дзуры:

— Йе, Уырызмæг æмæ Хæмыц, ингæн мын скъахут æмæ мын-иу дзы иу рудзынг Хурыскæсæны ‘рдæм ныууадзут, хур мæм-иу дзы райсомæй куыд кæса, афтæ, иу рудзынг — йæ тæккæ астæу, хур мæм-иу дзы.æмбисбон куыд кæса, афтæ, æртыккаг рудзынг — Хурныгуылæны ‘рдыгæй, уырдыгæй та-иу мæм изæрырдæм куыд кæса хур, афтæ; мæ фæттæ мын-иу цæвæрут мемæ æд æрдын. Фæлæ ма иу хъуыддаг: цалынмæ Балсæджы Цалхæй мæ туг ист æрцæуа, уæдмæ мын нæй æрынцой, æмæ мын мæ туг чи райсдзæнис? Нарт иууылдæр сæхи фæстæмæ аластой: йæ ныфс сæ ничи бахаста Балсæджы Цалхмæ.

Уæд Сосланæн йæ хæрæфырт æрбалæууыд æмæ загьта:

— Сослан, Балсæджы Цалхы æз дæуæн дыууæ дихæй цыртæн куы нæ ныссадзон, уæд ме ‘мбæлтты ‘хсæн мауал ацæуон!

Сослан уый куы фехъуыста, уæд ингæны йæхи нывæрын кодта, Куыд бафæдзæхста, афтæ йын йемæ нывæрдтой йе ‘рдын æд фæттæ æмæ йын йæ ингæнæн сарæзтой æртæ рудзынджы.

Иу къорд бонтæ йыл куы рацыдис, уæд Уырызмæг æмæ Хæмыц загътой Сырдонæн:

— Сосланы бæх æгæр хъал кæны æнæ бадтæй,— дæ хорзæхæй, абад-иу ыл.

Гæтæджы фырт гæды Сырдон, цыма йæ нæ фæндыдис, уыйау кæуын, æрдиаг кæнын систа:

— Мæ хæдзар фехæлд, уый зæгъын та мын уæ зæрдæ куыд тæры?! Ме ‘фсымæры бæхыл!..

— Нæй гæнæн, Сырдон, бакоммæ кæс!

Цыма йæ нæ фæндыди, уыйау та скодта йæхи, фæлæ сын разыйы дзырд радта æмæ бадын райдыдта бæхыл. Куы-иу фæцæйцыдис бæхмæ, уæд- иу афтæ:

— Уæ, дæуыл та мын чи бады, мæ зæрдæ дыл бадын нæ комы! Хъæугæрон-иу куы фæцис, уæд-иу бæх иуырдæм, иннæрдæм аскъæрдта, йæхæдæг та-иу афтæ бакодта:

— Гъе, цы ма дын фенон, Сослан, дæ бынтæ мæнæн баззадысты! Иу бон Сосланы бæхыл сбадтис æмæ йыл ацыдис уæлмæрдтæм. Уым æй Сосланы ингæны алы фарс ратæр-батæр систа.

— Гъе, Сослан, цы ма дын фенон, дæ буц бæх мæнæн баззадис,— хъæр кæны Сырдон Сосланы ингæны ‘рдæм. Ацы бон дын дæхиуыл дæр бæхбадт куы нæ скæнон, зæгъгæ, бæхæй рахызт æмæ Сосланы ингæныл, раст астæурудзынгыл бæхбадт æркодта.

Куыддæр рудзынгыл æрбадтис, афтæ йæ бынæй Сослан фатæй сæхста, æмæ,— дæ фыдгул афтæ,— фат растæндæр сæры астæуæй сгæпп ласта. Сырдон уым ныммардис.

— Дæуæй уал мæ маст систон,— загъта Сослан.— Гъе ныр ма Балсæджы Цалхæй мæ туг ист куы ‘рцæуид, уæд æрынцаин.

Сосланæн йæ хæрæфырт Куырдалæгонмæ ссыдис æмæ йын загъта: — Æфсæйнагæй мын егъау мæцъис сараз. Куырдалæгон ын стыр мæцъис сарæзта. Лæппу мæцъис рахаста æмæ Балсæджы Цалхмæ фервыста: — Хызы быдырмæ мæм хæццæ кæн, фæнды мæ демæ схæцын, æмæ æмбæхсгæ ма бакæн!

— Æз кæддæриддæр цæттæ!— æрæрвыста йæм фæстæмæ Балсæджы Цалх. Рацыдис дын лæппу йæ дынджыр мæцъисимæ Хызы быдырмæ. Балсæджы Цалх дæр ыл йæхи рауагъта гуыргуыр гæнгæ, зилгæзилгæ.

Лæппу Цалхмæ фæцырд ис, йе ‘фсæйнаг мæцъисæй йын йæ фæрчытæ ныххырхта — иу дæр дзы йæ уæлæ нал аззадис.

Фæтарсти Балсæджы Цалх, йæхи ацц фестын кодта æмæ фæтæхы. Лæппу дæр йæхи хъæрццыгъа фестын кодта æмæ йæ фæсуры. Сурынтæ йæ байдыдта. Балсæджы Цалх та дзы фæтарстис æмæ цъæнутджын фæтæнмæ йæхи баппæрста.

Лæппу дæр та йæхи лæг фестын кодта, йæ къухтæ кæрæдзиуыл æркъуырдта. Къухтæй уый бæрц цæхæр акалдис, æмæ фæтæн æмсыгъд скодта.

Балсæджы Цалх та фæтарстис; йæхи хъæддаг карк фестын кодта æмæ фæтæны стахти. Сосланы хæрæфырт æй ауыдта, йæхи цæргæс фестын кодта æмæ та йæ фæсуры. Балсæджы Цалх куы суынгæг ис, уæд ратахтис Нарты хъæумæ æмæ къулбадæг усы хæдзары смидæг ис.

Лæппу дæр та йæ ауыдта, йæхи та лæг фестын кодта æмæ усмæ бацыд.

— Ам дæ хæдзармæ цы хъæддаг карк æртахт, уый цы фæцис? Тагъд мын æй зæгъ, æндæра дæ æд сывæллæттæ басудздзынæн!— дзуры лæппу. Ус фæтарстис æмæ йын радзырдта:

— Уæлæ уæлмæрдмæ ссыдис, æмæ дзы нæуæгдæр цы мард ис, уый ингæнмæ ныххызтис.

Лæппу йæхи богъа фестын кодта. Уæлмæрдты нæуæгдæр цы ингæн уыдис, уымæ бацыдис æмæ йыл абухын байдыдта. Бынæй йæм Балсæджы Цалх дзуры:

— Æнæрай дæ фæуа дæ хицау! Æз ам Сосланы хæрæфыртæй æмбæхст дæн, æмæ мæ цæуылнæ ныууадзыс!

Иæ ныхас ын фехъуыста лæппу, йæхи лæг фестын кодта æмæ йæм уырдыгæй дзуры:

— Багъæц, æмбæхст кæмæй дæ, æз дæр уый дæн! Фæлæбурдта лæппу æмæ йæ ракъахта. Ингæнæй йæ фелвæста æмæ йæ Сосланы ингæнмæ бахаста æмæ дзуры йæ хъæлæсы дзаг:

— Сослан, Балсæджы Цалх дын мæрдты фæлдыст фæуæд, дондзау æмæ дын лæггадгæнæгæй фæхæтæд, уæлæуыл та дын цырт уьгдзæн!

Йæ цирхъ фелвæста лæппу, Балсæджы Цалхæн йæ сæрастæу ныххырхта æмæ йæ йæ астæуыл æрфаста: йæ иу æрдæг ын Сосланы ингæнæн йæ нывæрзæны ныссагъта, йе ‘ннæ та йæ дæлфæдтæм.

СЫРДОН

СЫРДОНЫ РАЙГУЫРД

Нарты рæсугъд Дзерассæ рацæйцыдис донмæ. Доны хицау Гæтæг схудт Дзерассæмæ, йæ цæст æм æрныкъуылдта æмæ йæм дзуры:

— Уæ, мæ хуры хай, урсцъар рæсугъд Дзерассæ, бауарз мæ, кæннод дын дон нæ радтдзынæн! Фæтарст Дзерассæ Гæтæгæй, аздæхт æнæ донæй æмæ бацыд сæхимæ. Дзерассæ та дыккаг хатт ацыди донмæ. Æнхъæл уыдис, нал ыл сæмбæлдзæнис Гæтæг, фæлæ йыл сæмбæлд. Дзерассæйæн гæнæн нал уыд, æмæ æмуд æрцыд Гæтæгимæ, æмæ йын райгуырд лæппу, номæй та йæ схуыдтой Гæтæджы фырт Сырдон.

Сырдон райдыдта хъомыл кæнын æмæ зыдта æппæт дæр, цы уыди цы уыдзæн, уыдæттæ. Нартимæ нæ фидыдта, цыди сыл сайдæй, æмæ йæ сæхуыдтæг дæр сайдтой, фæлæ-иу æм кæд Нарт мæсты дæр сысты, уæддæр æй уарзгæ дæр бирæ кодтой.

Сырдон уыдис зондджын æмæ мадзалджын Нæртон лæг.

НАРТЫ БАЛЦ

Нарты гуыппырсартæ — Уырызмæг, Хæмыц, Сослан, Батрадз æмæ иннæтæ — сфæнд кодтой дард балцы ацæуын. Уæд иу бон араст сты. Хъæуæй ахызтысты, афтæ æрхъуыды кодтой: «гъей джиди, Сырдон дæр ма немæ куы уаид,— дард балцы цæугæйæ хъæлдзæг лæг у!»

Уæд кæстæртæй иу афтæ зæгъы:

— Ам мæм куы фæлæууиккат, уæд æй æз ныртæккæ ракæнин,

— Фæлæудзыстæм,— зæгъгæ, йын загътой,— æрмæст тагъд цу æмæ фæстæмæ дæр тагъд фездæх.

Лæппу фæстæмæ йæ бæх фæзылдта æмæ Сырдоны хæдзары дуармæ балæууыд, æмæ мидæмæ дзуры:

— Йе, Сырдон, æттæмæ-ма ракæс, кæд ам дæ, уæд!

— Мæнæ дæн,— зæгъгæ, йæм радзырдта Сырдон æмæ йæм æттæмæ рауади æмæ йæ бафарста:

— Гъы, цы хорздзинад зæгъдзынæ? Хъусын дæм.

— Нарты хæрзтæ хæтæны фæцæуынц, æмæ ды дæр семæ куы уаис, уый сæ фæнды.

Уæд Сырдон бакатæйттæ кодта æмæ æрæджиау афтæ зæгъы:

— Цæмæй ацæуон семæ, бæх мын куы нæ ис, уæд?

— Ау, уый та куыд загътай, Сырдон? Мах бæхтæ бæхтæ не сты, уæдæ ма кæстæртæ цæмæн стæм? Кæм ды — фистæг, мах — бæхджын, кæм мах — бæхджын, ды — фистæг, афтæмæй цæудзыстæм.

— Хорз, — загъта Сырдон, йæ фæччитæ æрбатымбыл кодта æмæ араст ис Нарты фæстæ балцы. Уæд иу ран Сырдон баййæфта Нарты гуыппырсарты æмæ цæуын байдыдта фистæгæй сæ фæдыл. Иу дыууæ боны куы фæцыдысты, уæд сæм Сырдон дзуры:

— Цæй-ма, Нарт, бæхыл хæссинаг мæ куы уыдыстут, æмæ мæ куы ничи хæссы, фистæгæй цæуын куы нæуал фæразын, уæд мын цы зæгъынмæ хъавут?

Уæд ын Уырызмæг загъта дзуаппæн:

— Бæх кæй хъæуы, уый йæ хъуамæ йæ хæдзарæй раластаид, уый йеттæмæ ам дæуæн чи загъта, бæхыл дæ хæсдзыстæм, зæгъгæ?

— Мæнæ мын уæ кæстæр загъта,— зæгъгæ, фæкодта Сырдон, йæхи мидæг мæсты кодта, афтæмæй. Ныр Нарт рæсугъд уалдзыгон цъæх кæрдæгыл хъазгæ сæ цыды кой кæнынц саргъы бæхтыл æмæ мæстæй марынц Сырдоны: чи йын йæ худ аскъæфы, чи — йæ лæдзæг, чи та йæ цуры бæхыл схъазы. Сырдон дæр йæхи нымæры дзуры: «фæлæуут, мæ бар дæр уæ бауадз, æз уын æй бафиддзынæн ацы мæстæймарын!» Бадзырдта та сæм ноджы:

— Цæй-ма, бæхыл дæ хæсдзыстæм, зæгъгæ, мын куы загътат, уæд куыд у хъуыддаг?

Уæд ын, чи йæ рахуыдта, уыцы кæстæр радта дзуапп:

— Гæды дзырдтæ цæмæн кæныс, Сырдон, чи дын загъта, бæхыл дæ сæвæрдзыстæм, уый?

— Ды,— зæгъгæ, фæкодта Сырдон.

— Сайыс, Сырдон! Æз дын афтæ куы загътон: «Кæм ды — фистæг, мах — бæхджын, кæм мах — бæхджын, ды — фистæг». Ам дæлæмæ кæсын, æмæ æцæгдæр афтæ у нæ балцы хъуыддаг: ды фистæг дæ, мах бæхджын, мах бæхджын стæм, ды та фистæг. Раст нæ ныхас куыд уыди, афтæ йæ æххæст дæр кæнæм.

Уæд Сырдон бамбæрста, сайд ыл кæй æрцыдис, уый æмæ йæ сæр ныттылдта, æндæр ницыуал загъта.

Иудзæвгар куы ауадысты, уæд бахæццæ сты иу стыр фурдмæ. Сырдон фурды бахизыныл катайтæ кæны. Уæд æм Уырызмæг дзуры:

— Хæц, Сырдон, мæ бæхы дымæгыл, æз дæ фурды фале фæкæнон! Сырдон ныххæцыд Уырызмæджы бæхы дымæгыл, æмæ бараст кодтой фурды. Йæ тæккæ астæумæ куы бахæццæ ‘сты, уæд Уырызмæг фæрсы Сырдоны:

— Къухы ныхтæ æмæ къахы ныхтæ кæм фæчындæуы?

— Кæм сæ ‘рæмысай, уым,— загъта Сырдон. Уæд Уырызмæг йæ бæх ныуурæдта æмæ лыг кæнын райдыдта йæ къухы ныхтæ æмæ йæ къахы ныхтæ. Цалынмæ Уырызмæг йæ куыст кодта, уæдмæ доны фæйлауæнтæ Сырдоны расхой-басхой кодтой, уæдæ цы уыдаид! Йæ къухы ныхтæ æмæ йæ къахы ныхтæ конд куы фæци Уырызмæг, уæд йæ бæх æрцæфтæ кодта æмæ доны фале фæци Сырдонимæ.

Бирæ та фæцыдысты, æмæ Сырдонæн йæ къахыл скæнинаг дæр ницыуал уыди. Цæуынц, æмæ иу ран Сырдон иу обауы сæрмæ схызти æмæ дзуры: — Гъей, Нарты фæсивæд, фосармæй уæ Хуыцау Нарты Уарæн фæзмæ бауадзæд; Нарты чызджытæ уæлбылæй куы ракæсой, уæд уæ сæртæй банымайдзысты, æмæ лæг хъадæджын куы уат, уæд зæгъдзысты, зæгъгæ, сæ иуы ауæй кодтой æмæ йын йæ сæрмæ фос æртардтой!

Уæд Уырызмæг загъта:

— Ай дæр та æцæг у. Хæссын æй бахъæудзæн.

Æмæ Сырдоны радыгай сæ фæсæрцты æвæрын байдыдтой. Сырдон бавдæлы æмæ, кæй фæсарц фæбады, уымæн йæ арт амбæхсы. Афтæмæй се ‘ппæты æртытæ дæр бамбæхста. Уырызмæгмæ та æртæ арты уыдис. Уыдонæй иу йæ фарсыл уыди, иннæ йæ астæубосыл, аннæ та йæ саргъы базы бын. Уымæн дæр йе ‘ртытæ бамбæхста Сырдон.

Цæуынц Нарты гуыппырсартæ, æмæ сыл бон баизæр ис. Сæ улæфт уадзынмæ æмæ се ‘хсæв æрвитынмæ, стæй сæ бæхты фæхизынмæ æрлæууыдысты иу ран.

Уæд дын Уырызмæг дзуры йæ кæстæртæм:

— Лæппутæ, цуаны-ма суайут, кæд нын Æфсати исты радтид, кæннод стонгæй куы нæуал фæразæм!

Лæппутæ ауадысты æмæ уайтагъд саджы мард æрдавтой, сугтæ æрбамбырд кодтой æмæ арт кæнынмæ куы бавнæлдтой, уæд кæсынц, æмæ дзы иуæн дæр йæ арт йæ фарсыл нал ис. Ныхас Уырызмæгмæ байхъуыст, нæ æртытæ ахаудысты, зæгъгæ. Уæд Уырызмæг афтæ зæгъы:

— Алчи уæ йæ зонд йæ усы хъæбысы ныууадзы, афтæмæй балцы рацæут. Иугай æртыты æвджид куыд рацыдыстут, мæлæты зын арæн куы нæ сты æртытæ. Мæнæн дзы иу мæнæ мæ фарсыл ис, зæгъгæ, куыд фæкодта, афтæ йæ фарсмæ февнæлдта, æмæ дзы артæн йæ кой дæр нал. Хорзау нал фæци номдзыд Уырызмæг. Февнæлдта йæ астæубосмæ, агуры арт æмæ астæубосыл дæр ницыуал ары. Уæд та фæсивæдмæ дзуры: — Ауайут, лæппутæ, уæртæ мæ саргъы базы иу арт ис, æмæ йæ ардæм радавут!

Лæппутæ ауадысты æмæ Уырызмæгмæ йæ саргъы баз гогызы марды хуызæи тымбылтæй бадавтой, фæлæ уым дæр арт нæ разындис. Уыцы афон Сырдон æрхы ныббырыд æмæ уым хæтæлы хустимæ йæхи цыдæртæ архайæг скодта. Нарт сагъæсы бацыдысты æмæ дзырдтой кæрæдзийæн, ныр цы кæнæм, зæгъгæ, фæлæ ницы хос ардтой. Æрæджиау Уырызмæг кæсы, æмæ иу фарсы ‘рдыгæй ауыдта рухсы цæст, æмæ дзуры Сырдонмæ:

— Йе, Сырдон, уæлæмæ рацу, æмæ дæм кæд зынг, мийаг, ис, уæд нын арт акæн!

Сырдон дæр æм дзуры:

— Гъæ, уæ бон ныккалат, Нарты хъалтæ! Ныр та уын цæхæры кæфой мæ фæччийы фистæгæй уæ фæдыл куы хæссин, уый уæ фæнды!

— Бавдæл, уæдæ,— загъта та йын Уырызмæг,— æмæ ацу, уæлæ рухс кæцæй цæуы, уырдæм, æмæ нын зынг æрхæсс!

Сырдон дæр ницыуал уæлдай загъта Уырызмæджы ныхасыл. Араст ис, рухс кæцæй цыдис, уыцырдæм æмæ иу чысыл куы ауади, уæд фæстæмæ ‘рыздæхт æмæ гæды ныхæстæ ракодта:

— Зынг радтып нæ, фæлæ ма мын æгæрыстæмæй мæ хъæрмæ дæр нæ ракастысты.

Уæд Нарты кæстæртæй иу араст ис зынггур æмæ бафтыдис рухсы фæдыл авд уæйыджы хæдзармæ. Ракастысты йæм уæйгуытæ æмæ йыл бацин кодтой:

— Мах зынггуры дуарæй не здахæм,— зæгъгæ, йын загътой æмæ йæ сæ хæдзармæ бакодтой. Уым æй фидар фæхс бандоныл æрбадын кодтой, сæхуыдтæг ын йæ быны бурæмæдз рауагътой, æмæ Нæртон гуырд бандоныл ныффидар ис æмæ сызмæлын дæр нал фæрæзта. Æрæгмæ куы цыди, уæд та Нарт сæ кæстæры хистæры арвыстой, æмæ та уый дæр кæстæры фæндагыл ацыдис.

Æрæгмæ куы цыдысты кæстæртæ, уæд Нарты хистæртæ сæхуыдтæг радыгай дæуын райдыдтой иуæй зынггур, иннæмæй та сæ кæстæрты агурæг. фыццаг араст ис Сослан, æмæ та уый дæр йæ кæстæрты æмбисонд баййæфта. Нал баурæдта йæхи Хæмыц дæр. Араст ис йе ‘мбæлтты агурæг, фæлæ та уый дæр фæстæмæ нал зыны.

Тыхсы Уырызмæджы зæрдæ, йæхицæн бынат дæр нал ары йе ‘мбæлтты мæтæй æмæ фæстагмæ араст ис сæ фæдыл. Уырызмæг дæр та бафтыд уæйгуыты хæдзармæ æмæ сæм мидæмæ бадзырдта:

— Йе, хæдзаронтæ, æттæмæ ма уæ исчи ракæсæд! Уæйгуытæ йæм рауадысты æмæ йын загътой:

— Гъы, кæй агурыс? Кæд æмæ дæ кæстæрты, уæд уыдон дæр тагъд рацæудзысты, фæлæ сæм мидæмæ æрбахиз æмæ иу арахъ хъармæй баназ. Уыдонæн дæр æй артыл хъарм кæнынмæ авæрдтам, æмæ уымæн фæстиат кæнынц! Æфсæрмы ма кæн, мидæмæ нæм рацу!

Уырызмæг йæхи нымæры зæгъы: «ацы фæлладæй иу арахъ куы аназин, уæд æвзæр нæ уаид!» Фæраст ис уæйгуыты хæдзармæ æмæ куывды бадæгау уым бадгæ баййæфта Нарты. Уырызмæгæн дзы иу дæр уæлæмæ нæ сыстад, мæстыгæнæджы каст æм ракодтой, æмæ Уырызмæг дæр сæ уæле мæсты цæф ныккодта бандоныл йæхи. Йæ быны йын бурæмæдз рауагътой, æмæ та уый дæр уым бандоныл аныхæст. Ныр сæм бакæс, уæд цавддуртау бадынц фæрсæй-фæрстæм Нарты бæлццæттæ. Сæ хуыз фæлыгъдис, æмæ сæ дынджыр цæстытæй æнкъардæй кæсынц. Уæйгуытæн дæр се стыр аджы дон хæрдмæ пæлхъ-пæлхъ кæны — хъуамæ дзы Нарты ныккалой æмæ сæ сфыцой. Авд уæйыджы, иу иннæмæй тынгдæр, дзæнхъайы цæстыл сæ кæрдтæ цыргъ кæнынц, æмæ сæм Нарты гуыппырсартæ куы бакæсынц, уæд сæ зæрдæ ноджы тынгдæр бауазал вæййы.

Уыцы рæстæджы Сырдон бынаты арт бандзæрста, саджы мардæй физонджытæ скодта æмæ йæхи хорз бафсæста. Уыргтæ рафтыдта æд фиутæ æмæ уыдон дæр сфизонæг кодта æмæ дзы иу йæ иу рихийыл æрцауыгъта, иннæ та — йе ннæ рихийыл, æмæ уыргтæ куы басалдысты йæ рихитыл, уæд афтæмæй араст ис уæйгуыты хæдзармæ; куы бахæццæ ис, уæд бахъæр кодта:

— Цы фестут, Нарты хъалтæ! Сæрæй та уæ гуыбыны куыст куы кæнут, мæн та сау хъæды куы ныууагътат иунæгæй. Ие мæ арс куы ныттона, йе мæ бирæгътæ куы бахæрой, уымæй дæр мын нæ тæрсут? Æттæмæ дæр мæм куы нæуал зынут!

Уæд æм уæйгуытæ рауадысты æмæ йæм дзурынц:

— Мидæмæ рацу, уазæг, æмæ семæ абад ды дæр.

Сырдон дзуры уæйгуытæм:

— Гъæ, уæ бонæй уат, кæд мæнæн уыдонимæ бадæн нæй! Уыдон ме ‘лдæрттæ сты, æмæ уыдонимæ куыд сбадон? Уый бæсты мын сæм фæдзурут, æмæ цæуæм.

Фæлæ уæйгуытæ не сразы сты. Бакодтой Сырдоны сæ хæдзармæ. Сырдон Нарты рæгъ-рæгъы бадгæ куы федта, уæд æй бамбæрста, уыдон хуымæтæджы æнæзмæлгæ кæй не сты, уый, æмæ сæ фарсмæ бадын нал бакуымдта, фæлæ-иу, уыдон æй куыд уыдтаиккой, афтæ йе ‘взагæй иуфарсы ‘рдæм йæ рихийыл уырг астæрдта, мæстæймарæгау.

Уæд та йæм уæйгуытæ дзурынц:

— Сбад сæ фарсмæ ды дæр, уазæг!

— Нæ, мæнæн уыдон фарсмæ бадæн нæй, фæлæ мын æнæбын хуыскъаг мигæнæны фæнык акæнут æмæ ууыл абаддзынæн; уый, æз кæуыл фæбадын, ахæм у,— загъта Сырдон.

Уыдон дæр ын æнæбын хуыскъаг мигæнæны фæнык акодтой æмæ йыл бурæмæдз ауагътой. Сырдон ыл куы ‘рцæй бадти, уæд æй иуырдæм фенкъуыста, æмæ фæнык æмæ бурæмæдз акалдысты. Сырдон æрбадти бæстон æнæбын мигæнæныл.

Уæйгуытæ фæрсынц Сырдоны:

— Сымахырдыгæй кусæрттаджы нард цæмæй æвзарын!?

Сырдон сын загъта:

— Махырдыгæй кусæрттагыл сæ къух æрхæссынц, æмæ фæлмæн куы вæййы, уæд уый нымайынц нарды нысаныл.

Уæйгуытæ дæр, дын, Нарты гуыппырсарты бæрзæйтыл сæ къухтæ æруагътой æмæ сæ нардæй сгарынц. Сослан дынджырбæрзæйджын уыди, æмæ уæйгуытæ нарддæрæн равзæрстой уый. Ратыдтой йæ йæ бынатæй æмæ йæ фынгыл кусæрттаджы æвæрд æркодтой æргæвдынмæ.

Гъа ныр Сосланыл кард æрбауадзой, афтæ Сырдон фестад æмæ фæхъæр кодта уæйгуытыл:

— Гъæй, бирæ хæрдæй номгæнджытæ! Цы ми кæнут?! Сæрæй та уæ гуыбыны куыст кæнут?

Уæйгуытæ фæджих сты, ай куыд феуæгъд и, зæгъгæ, æмæ дзурынц Сырдонмæ:

— Нæ гуыбыны куыст кæнæм, нæ гуыбыны! Уæдæ нын цы кæнын кæныс? — Адон уæм цæмæн æрцыдысты, уый нæма базыдтат, фæлæ æндæр куыстытыл фестут.

— Гъы, дæ хорзæхæй, зæгъ нын, уæдæ, цæй тыххæй æрцыдысты, уый,— дзурынц Сырдонмæ уæйгуытæ.

— Уæдæ хъусут. Æгас Нарт дæр сбыцæу сты, куырды дзауматæй хистæр кæцы у, зæгъгæ, æмæ уæм фæрсынмæ ‘рæрвыстой мæнæ сæ фæсивæды æмæ сæ хистæрты, æмæ сын бамбарын кæнут, куырды дзауматæй чи хистæр у, уый,— зæгъгæ, сын загъта Сырдон.

Уæд уæйгуыты хистæр нал фæлæууыд æмæ загъта:

— Æвæдза, куырды дзауматæн сæ хистæр хъæстарæг у.

— Нæ, куынц хистæр у,— загъта дыккаг,— куынц куы нæ уа, уæд дæ дзыхæй фу кæндзынæ?

— Æртдзыскæн куы нæ уа, уæд тæвд æфсæйнагыл дæ къухæй ныххæцдзынæ?— загъта æртыккаг.

Уыдон ныхæстæм мæстæй амард цыппæрæм æмæ сыл фæхъæр кодта: — Æмæ дзæбуг куы нæ уа, уæд тæвд æфсæйнаг дæ тымбыл къухæй хойдзынæ? Дзæбуг хистæр у, дзæбуг!

Сырдон дæр ын йæ ныхас ацахста æмæ йæм дзуры:

—Ды растдæр дæ се ‘ппæтæй дæр, æмæ ма сыл мæнæ дзæбугæй æрцу, æмæ куырды дзауматæй чи хистæр у, уый сæхиуыл бавзарой!

Уæд дзæбуг кæмæ уыд, уый ныддæлæ-уæлæ кодта æмæ дзы иуы сæр ныххафта. Уый адыл кæрæдзиуыл ралæууыдысты уæйгуытæ æмæ,— дæ балгъитæг афтæ!— кæрæдзийы пырх кæнынц. Йæ цæвæн-иу йæ къухæй кæмæн ахаудта, уымæн та-иу æй Сырдон йæ къухмæ авæрдта æмæ-иу ын загъта:

— Куы дæ амардта, куыд фыд-зæрдæ у де ‘фсымæр!

Сырдоны ныхас ноджыдæр загъд цырынæй цырындæр кодта, цалынмæ уæйгуытæ кæрæдзийы ныццагътой, уæдмæ.

Нарт ныуулæфыдысты, сæ цæстыты фæзындис рухсы цъыртт. Сырдон æмæ Сослан истой уæлартæй, уæйгуыты агæй, тæвд дон æмæ йæ Нарты бын уагътой, цалынмæ Нарт бандонæй фæхицæн сты, уæдмæ. Се ‘гъдты цæрмттæ бандоныл баззадысты, æмæ бæхтыл куы сбадтысты, уæд фæйнæрдæм ныкъултæ сты, раст бадæн сæ нал уыд, æмæ сыл Сырдон худæгæй мардис, фæсте сæм дзырдта:

— Уæ, уæ бонæй уат, Нарты хъалтæ,— фыр хъалæй сæ бæхтыл раст дæр нал бадынц!

Нарт мæсты кодтой Сырдонмæ. Иу ран бæлас æрта-сын кодтой æмæ йæ йæ рихитæй уымæ бабастой, стæй бæлас суагътой, æмæ Сырдон бæласы цъуппыл ауыгъдæй баззад.

«Гъе ныр мæ раны дæн, гъе», загъта Сырдон.

Иу дзæвгар фæци бæласыл ауыгъдæй, афтæ Бæлгъæйы ‘лдары фийау йæ бынты æхситтытæ гæнгæ йæ фос æрбаскъæры. Сырдоны куы ауыдта фийау, уæд æм бæласы сæрмæ дзуры:

— Хуыцауы тыххæй, уæлæ лæг, уым цы ми кæныс?

— Ам цы ми кæнын, уый дын куы зæгъон, уæд мын мæ бадæн агурдзынæ, фæлтау дæ цыды кой кæн,— загъта Сырдон.

— Ницы дæ агурдзынæн,—дæ хорзæхæй, уым цы ми кæныс, уый мын зæгъ.

— Кæд мæ нал уадзыс, уæд дын æй зæгъдзынæн. Уæлæ, кæс, уæдæ,— Хуыцау мæнæу най кæны, æмæ уый куы федтон, уæдæй нырмæ мæ зæрдæ нал хæринаг агуры, нал нуазинаг.

— Дæ хорзæхæй, уæлæ лæг, æз Хуыцауы никуыма федтон, æмæ мын æй фенын кæ,— загъта фийау.

— Нæ дын загътон, нæ, мæ бадæн мын агурдзынæ? Фийау басомы кодта Сырдонæн, куыддæриддæр Хуыцауы фена, афтæ йын йæ бынат фæстæмæ кæй радтдзæнис, ууыл. Сырдон, цыма йæ бæласæй рахизын нæ фæндыди, уыйау дзуры фийаумæ:

— Уæдæ мæнæ бæласыл æрхæц, мæ бæстытæ мын суадз, æмæ дæ мæхæдæг бæласы цъуппмæ фидардæр бабæдтдзынæн, кæннод, Хуыцаумæ кæсгæйæ, фидар баст куы нæ уай, мийаг, рахаудзынæ.

Фийау бæлас æртасын кодта æмæ Сырдоны суæгъд кодта йæ бæстытæй. Сырдон бæласы цъуппмæ фийауы бабаста, бæлас суагъта, æмæ фийау бæласы цъуппыл ауыгъдæй баззади. Кæсы фийау хæрдмæ, фæлæ Хуыцауы никуы уыны æмæ дзуры Сырдонмæ:

— Мæ цæстытæй нырмæ куыд уыдтон, афтæ сæ нал уынæн!

Уæд æм Сырдон дæле дзуры:

— Фæлæу, мæ хæдзар, ма тæрс, иу чысыл ма куы фæуай бæласы цъуппыл, уæд сæ æппындæр нал уындзынæ.

Йæхæдæг фийауы фосыл рахъæр кодта æмæ сæ Нартмæ æрбатардта. Нарт дис кæнынц æмæ дзурынц се стыр Ныхасы:

— Нæ фыдбылыз та фосармæй æрцыди, мах та йын фесæфын æнхъæл уыдыстæм. Уæд сæм Сырдон дзуры:

— Мæнæ уын фос, æмæ сæ байуарут! Мæн сæфт хонут, фæлæ сæфт сымах стут. Бæлгъæйы быдыр æнæгæс фосæй байдзаг ис, æмæ уырдыгæй йæхицæн нырмæ кусæрттаг чи не ‘рыскъæрдта, сæфт уый у.

Уæд, дын, Нарт ныффæдис кодтой Бæлгъæйы быдырмæ.

Бæлгъæйы æфсæдтæ та сæ фийау æмæ сæ фос агурынмæ рацыдысты æмæ Нартимæ кæрæдзийыл хæрхæмбæлд фесты æмæ кæрæдзиуыл ралæууыдысты. Фæстæмæ куы раздæхтысты Нарты фæсивæд, уæд сæрвæтыл сæ фæндаг ракодтой æмæ фыдæнæн Сырдоны бæхы хæмхудтæ ныллыг кодтой. Чидæр уыцы хъуыддаг Сырдонæн фехъусын кодта. Сырдон араст ис рæгъаумæ æмæ уый дæр Нартæн сæ бæхты къæдзилтæ ныллыгтæ кодта æмæ сын сæ сæ хуылфыты фæтъыста; йæхæдæг æрбацыд æмæ Нарты Ныхасы æрбадт. Нарты рæгъау æрцыдысты сæ хизæнуатæй. Кæсынц, æмæ, дын, мæнæ Сырдоны бæх дæр ссæуы. Нарт æй куы федтой, уæд худæгæй бакъæцæл сты æмæ фæрсынц Сырдоны:

— Уый дæ бæх худгæ куы ссæуы, Сырдон, цымæ цæуыл худы? — Йæ разæй худинæгтæ уыны æмæ ууыл,— дзуапп радта Сырдон. Уæд Нарт сæ бæхтæм бакастысты, æмæ дзы иу бæхыл дæр — къæдзил нал. Нарт тынг мæсты сысты Сырдонмæ. Сафын фæнд æй скодтой, фæлæ Сырдоны фесафын кæй бон уыд! Фурды-иу æй баппар, уæд-иу дзы сурæй рагæпп ласта,— æмæ йæ уый тыххæй бирæ уарзтой Нарт.

Ахæм митæ кодта Нартæн Гæтæджы фырт Сырдон.

ФÆНДЫР КУЫД ФÆЗЫНДИ

Нарт иумæйаг æмбырддон хæдзар арæзтой æмæ йыл фæцархайдтой афæдзæй-афæдзмæ, цæмæй йæм Сырдон фау ма ‘рхастаид, уый тыххæй. Уæд сцæттæ ис хæдзар, æмæ загътой.

— Ныр фенын кæнæм нæ хæдзар Сырдонæн, кæддæра ма йæм исты фау хæссы æви нæ?

Арвыстой, дын, Сырдонмæ Сосланы.

Сослан æм ныццыди æмæ йын загъта:

— Нарты æмбырды дæм дзурынц.

Уæд ын Сырдон загъта:

— Ацæудзынæн!..

Æмæ араст сты иумæ. Æмæ бацыдысты Нарты иумæйаг хæдзармæ. Нарт се ‘ппæт дæр уым уыдысты æмæ загътой Сырдонæн:

— Нæ хæдзар дæ зæрдæмæ цæуы æви ма йæм исты фау ис?

Сырдон фæракæс-бакæс кодта хæдзары къуымты.

— Хорз у, фæлæ ма…,— зæгъгæ, загъта Сырдон æмæ сыстад æмæ рацыди.

Уæд æй Сослан фæсте расырдта æмæ йæ фæрсы:

— Сырдон, кæдæм лидзыс, куы ницы нын загътай?

— Æмæ уын цы зæгъон?— дзуры Сырдон.

— «Фæлæ ма…», зæгъгæ, цæмæн загътай?

— Хæдзар хорз у, фæлæ дзы астæуæй ницы ис, æмæ гъе уымæн. Ацыдис Сырдон, æндæр ницыуал загъта, афтæмæй. Раздæхти Сослан дæр фæстæмæ æмæ æмбырды радзырдта:

— Сырдон бафаудта хæдзар, астæуæй дзы ницы ис, зæгъгæ. Уæд сæхи мидæг хъуыды кæнын байдыдтой Нарт, уый цæмæй зæгъы Сьгрдон, зæгъгæ, æмæ сын Сослан загъта:

— Уый уымæй зæгъы, æмæ хæдзары нæй рæхыс.

Нарт, дын, уæд саразын кодтой стыр рæхыс æмæ йæ, куыд вæййы, афтæ æрцауыгътой хæдзары астæу æмæ та загътой:

— Æрбахонын та хъæуы Сырдоны.

Æмæ та арвыстой Сырдонмæ æмæ та йæ æрбахуыдтой. Æрбацыд та Сырдон Нарты æмбырддон хæдзармæ, æмæ йæ фæрсынц Нарт:

— Сырдон, фен аемæ зæгъ, хæдзармæ ма цы фау ис, уый.

Сырдон та фæракæс-бакæс кодта дзæвгар.

— Хорз у, фæлæ ма…,— зæгъгæ, та загъта Сырдон æмæ та рацыди. Йæ фæдыл та рахызти Хæмыц æмæ йæ бафарста:

— Сырдон, хæдзар хорз куы схуыдтай, уæд ма «фæлæ ма…», зæгъгæ, та цæмæн загътай?

— Хæдзар хорз у, фæлæ Хурыскæсæны ‘рдыгæй къуымы ницы ис, æмæ «фæлæ ма» уый тыххæй загътон,— дзуапп радта Сырдон.

Араст та ис Сырдон сæхимæ. Хæмыц фæстæмæ баздæхти бадты адæммæ æмæ сын раныхас кодта:

— Фауы та Сырдон ноджыдæр хæдзары, Хурыскæсæны ‘рдыгæй къуымы ницы ис, зæгъгæ.

Уæд та Нарт хъуыды кæнын байдыдтой, уый цæмæй зæгъы, зæгъгæ, æмæ ‘рхъуыды кодтой:

— Сырдон хæдзар фауы уый тыххæй, æмæ хæдзары къуымы сылгоймаг нæй.

Уæд æрхуыдтой сылгоймаг æмæ, ног чындз куыд уа, афтæ йæ сарæзтой æмæ йæ æрлæууын кодтой къуымы æмæ та загътой:

— Фæстаг хатт ма фæцæуын хъæуы Сырдонмæ!

Фæлæ йæм ничиуалгомау комы. Уæд Хæмыц загъта:

— Æз æм цæуын, мæ барма йæ уадзут — æз æй тыхæй дæр ракæндзынæн.

Æмæ Хæмыц араст ис Сырдонмæ, æмæ ныццыди йæ дуармæ æмæ йæм дзуры мидæмæ:

— Æттæмæ-ма ракæс, Сырдон!

Сырдон æм нæ кæсы æттæмæ. Æрæджиау æм ракасти æмæ йæ фæрсы: — Цы кæныс, цы дæ хъæуы, Хæмыц?

— Нарты æмбырд дæм дзурынц сæ иумæйаг ног хæдзармæ, æмæ рацу! Уæд ын Сырдон загъта:

— Хæрд æмæ нозтыл куы фæбадут, уæд мæм-иу цæуылнæ фæдзурут? Æз нал ацæудзынæн,— æмæ фæстæмæ хæдзары ‘рдæм фæзылди. Хæмыц æй рацахста æмæ йæм дзуры:

— Æнæ рацæугæ дын гæнæн нæй.

Сырдон нæ комы. Уæд æй Хæмыц рацæфтæ кодта, куыд æмбæлди, афтæ.

Сырдон дæр уæд тынг мæстджынæй ацыди Хæмыцы фæстæ Нарты ног хæдзармæ. Куы бацыди, уæд хæдзары фæракæс-бакæс кодта æмæ загъта: — Гъе! нырмæ хæдзар нæ уыди, ныр хæдзар у.

Нарт дæр ныццин кодтой, фау кæй нал разынди хæдзармæ, уый тыххæй.

Сырдон раздæхт фæстæмæ, фæлæ тынг мæсты уыди, Хæмыц æй кæй бафхæрдта, уый тыххæй. Уыцы мастдзинад бавæрдта йæ зæрдæйы. Æмæ хъуыды кодта, цы маст ын скæнон, зæгъгæ, ууыл. Уæд, дын, Хæмыцмæ уыди, авд азы хуыскъ чи уыд, ахæм хъуг, æмæ хæлди фыр нæрдæй. Цыдысты йæм уынынмæ алы рæттæй. Сырдон ныффæнд кодта йæ радавын, æмæ иу æхсæв куы уыдис, уæд бацыди, хъуг баст кæм уыди, уырдæм, скъæтмæ, æмæ дуарæн бакæнынæн ницы амал ссардта. Фæстæмæ раздæхти æмæ хъуыды кæнын байдыдта, цы йын саразон, къухы цы ‘гъдауæй бафта хъуг, зæгъгæ. Уæд иу бон бавдæлди æмæ бамбæхсти Хæмыцы скъæты. Изæры фос куы ‘рцыдысты, уæд Хæмыц йæ фос бакодта скъæты æмæ сыл фидар сæхгæдта дуæрттæ. Сырдон дæр — мидæгæй. Фынæй афон Сырдон мидæгæй æвдузæнтæ æфтауын байдыдта. Уайтагъддæр сæ раппæрста. Бакодта дуар,. раласта хъуджы æмæ йæ аскъæрдта, хиды-хъус ын цы хæдзар уыдис, уырдæм. Сырдонæн уыцы хæдзар кæм уыд, уый ничи зыдта. Иæ бинонтæ цардысты уым. Хъæугæрон ма йын уыд хæдзар, йæхæдæг та уым царди. Аргæвста уыцы ран хъуджы æмæ гъæйттæй йæ бинонтимæ минас кодта.

Хæмыц зилын байдыдта хи хъæуæй, æттагон хъæуæй — алы ран, йæ сæр йæ кой скодта йæ хъуджы фæдыл, фæлæ ницы ардта. Тъæпп хаудта мæстæй.

«Цы ма бакæнон?— загъта Хæмыц.— Фæцæуон ма къулбадæг усмæ æмæ уый бафæрсон». Къулбадæг усмæ бацыди æмæ йын загъта:

— Ахæм æмæ мыл ахæм ми сæмбæлди. Агурын мæ хъуджы æмйе никуы ницы арын. Ныр мæнæ æрцыдтæн дæумæ фæрсынмæ, æмæ мын исты бацамон. Уæд ын къулбадæг ус загъта:

— Нырмæ дæр куы ‘рцыдаис, уæд дын бацамыдтаин дæ хъугдавæгмæ фæндаг. Сырдонæн ис кæмдæр зæххы бын хæдзар,— æз дæр æй нæ зонын,— æмæ йæ хъæуы ссарын. Уым ын ис ус æмæ зæнæг дæр, æмæ дæ хъуджы уым агур.

— Æмæ йын цы ‘гъдауæй ис ссарæн?— бафарста Хæмыц къулбадæг усы.

— Райсомæй раджы йæ гадза куыдз рацæуы æттæмæ, æмæ йæ бахъахъæн. Гадза ахст цæмæй æрцæуа, уый бакæн. Æмæ йын йæ къахыл бабæдт уырдæндах. Нæ дын комдзæн уый йæ хæдзармæ, æмæ йын мæлæты ‘мбис цæфтæ фæкæн, æмæ уæд цæудзæн, æмæ ды дæр йæ фæдыл цу — уый дæ бахæццæ кæндзæн Сырдоны хæдзармæ.

Уæд хъахъæнын байдыдта Хæмыц Сырдоны куыдзы, æмæ иу райсом куы уыди, уæд æй æрцахста æмæ йын йæ къахыл бабаста даргъ уырдæндах æмæ йæ ныдздзæхстытæ ласта, фæлæ куыдз хæдзары ‘рдæм нæ цæуы, дыууæрдæм ралидз-балидз кæны, æндæр. Хæмыц дæр æй нæмы, уæдæ цы! Куы сфæлмæцыд куыдз, мæлæты ‘мбис æй куы фæкодта Хæмыц, уæд уыцы иу раст акодта æмæ хидыхъус смидæг ис, Сырдоны зæххы бын хæдзары, уырдæндах йæ фæдыл халгæйæ уагъта, афтæмæй. Хæмыц дæр йæ фæдыл, æндах куыд амыдта, афтæ бацыдис Сырдоны хæдзармæ. Сырдон уым нæ уыд. Сырдоны бинонтæ фæтарстысты, ай та цавæр бæллæх у, цæмæй нæ ссардта, зæгъгæ. Аг дзидзайæ йе дзаг, æмæ фыцы. Хæмыц систа хъуджы дзидзатæ, йæхæдæг хæдзары дуæрттæ фидар æрæхгæдта, аргæвста бинонты æмæ сæ суæнгтæ кодта иууылдæр æмæ сæ аджы ныккалдта æмæ сыл ахъаззаг бандзæрста. Йæхæдæг йе ‘ккой скодта, йæ хъуджы мардæй ма цы баззад, уый æмæ йæ рахаста сæхимæ. Уый фæстæ бацыд Нарты Ныхасмæ. Сырдоны дæр уым баййæфта, фæлæ йын ницы ма загъта. Сырдон Хæмыцы куы федта, уæд ныххудт æмæ афтæ зæгъы:

— Тæригъæд нæу Хæмыц,— исчи йын йе стыр хъуджы фыдтæ хæра, йæхæдæг та стонгæй бада!

— Чи зоны, мæ хъуджы бахæрæг йæ хъæбулты фыдтæ бахæра,— зæгъгæ, бакодта Хæмыц.

Сырдонæн йæ зæрдæ фехсайдта, цыдæр фыдбылыз мыл æрцыди, зæгъгæ, æмæ æнæдзургæйæ йæхи фæзылдта æмæ йæ хæдзармæ фæраст ис. Хæдзары фæмидæг ис, ракæс-бакæс кæны æмæ йæ бинонтæй никæй ары. «Аходæнæй сихормæйы бинонтæ! Цымæ кæдæм фæцыдысты?» дзуры йæхи нымæры Сырдон. Фыдисыл йæхи ныццавта, фыдтæ асгарон, зæгъгæ, аг сыстыдта, æмæ дзы скалдысты йæ бинонты уæнгтæ: кæмæн йæ сæр, кæмæн йæ къах, кæмæн йæ цонг.

Исдугмæ сæццæйæ аззад; уый фæстæ йæ бинонты стæгдар агæй систа æмæ йæ хистæр фырты цонджы стджытæй фæндыр сарæзта, иннæ лæппуты зæрдæйы тæгтæй фæндырæн скодта дыууадæс тæны, æрбадти йæ хъæбулты стæгдары цур æмæ цæгъдын байдыдта:

«Мæ лæппутæ, мæнæн уын мæ бсæ хæрнæг кæнын нæ бауьчдзæн, фæлæ мын уæ иу хуынди Къонагæ. Къонагæ, марды фæлдисинагæй къонайыл цы бавæрой, уымæй ды рухсы бад!»

Стæй та ныццæгъды æмæ зæгъы:

«Ме ‘ннæ лæппу — Уæрагæ, марды фæлдисинагæй уæрагыл цы ‘рывæрой, уымæй ды рухсы бад!»

Стæй та ныццæгъды:

«Ме ‘ртыккаг лæппу —фуагæ, марды фæлдисинагæй фу цæуыл бакæной, уымæй ды рухсы бад!»

Йæ фæсдуар уæрм уыди — стæгдар уым ныккалдта. Йæхæдæг йæ фæндыр райста æмæ рацыд Нартмæ. Ныхасы йæ ныццагъта æмæ йемæ ныззарыд:

— Нарт, ай уын мæ лæвар, æмæ мæ уемæ цæрын бауадзут! Нарт загътой: «Ай хуызæн хæзна нæ къухы куы бафта, уæд нæ ацы лæг цы баджиз дардзæн?!»

Уырызмæг æм радзуры:

— Кæд нын уый хуызæн хæзна дæ цæст уарзы, уæд не ‘гасæн — æфсымæр иумæйагæй; нæ алы ныхасы дын бар уæд хъусынæн, нæ хæдзæрттæм дын фæндаг уæд æфсымæрау.

Нарт уыцы фæндыр райстой æмæ кæрæдзийæн загътой: «Иууыл цагъды куы фæуæм, уæд дæр ацы фæндырæн ма уæд фесæфæн. Уый чи цæгъда æмæ мах ном чи мыса, уый уыдзæн нæхион!»

СЫРДОН НАРТЫ КУЫД АСАЙДТА

Иу бон Нарт ацыдысты хæтæны. Сырдоны дæр ахуыдтой семæ. Ницы бафтыд сæ къухы, æмæ раз дæхтысты фæстæмæ.

Уæд Нарт зыдтой æнæбын цад тар хъæды астæу æмæ загътой: «Уыцы цад Сырдон нæ зоны, ууылты йæ арвитæм, æмæ кæд фесæфид». Цадыл пыхсытæ мæнг калд æркодтой. Æмæ арвыстой Сырдоны цады комкоммæ фæндагыл. Нæ базыдта Сырдон, уым цад кæй уыдис, уый æмæ дзы ныххаудта. Былгæрон ма бæласы уидæгтыл фæхæст æмæ амæлттæй раирвæзтис цадæй. Хус къæцæлтæй арт акодта, ахус кодта йæ дзауматæ æмæ Нарты размæ азгъордта. Нарт Сырдонæн фесæфын æнхъæл уыдысты, фæлæ сæм уый хъæр кæны:

— Фæлæуут-ма, Нæртон хæтæг адæм, диссаг уын радзурон, дунейы диссаг!

Нарт æрлæууыдысты æмæ дисæй амардысты, уый Сырдоны хъæр куы у, кæцæй ма фæзындис, зæгъгæ.

Сырдон сæм бацыди æмæ сын загъта:

— Мæ чысылæй нырмæ ахæм диссаг никуыма федтон.

Нарт æм дзурынц:

— Цы диссаг федтай, Гæтæджы фырт? Ма та нæ фæсай!

Сырдон сын загъта:

— Уæртæ уым иу цады цур федтон диссаджы сырдтæ: ралыгъдысты сындзджын къохмæ. Фæтарстæн сæ æмæ ма амалтæй ардæм æрхæццæ дæн! Сырдоны дзауматæ хусæй куы федтой Нарт, уæд сæ йæ ныхас бауырныдта.

— Кæд цуаны цæут, уæд хуыздæр ран нал ссардзыстут, æмæ сæм тагъддæр ацæут. Æз сæм мæхæдæг нал бауæнддзынæн, фæлæ къохы алы фарс зилдзынæн æмæ уын, чердæм цæуой, уый амондзынæн,— зæгъы Сырдон.

Бацыдысты Нарт сындзджын къохмæ. Зилынц сындзы, фæлæ цæй сырд ссардтаиккой! Æхсæв-бонмæ сæ сындзытæ фæтыдтой: бæхæй, лæгæй сæ туг калди, афтæмæй райсомæй сындзджын къохæй рацыдысты.

— Сæрæй та ныл сайдæй рацыдтæ,— зæгъынц Нарт Сырдонæн. — Нæ сæм бауæндыдыстут, Нарт, сындзы бамбæхстыстут, æмæ уый адæмæн куы радзурон, уæд фидиссаг кæнут,— загъта Сырдон.

Нарт фæтарстысты, худинаг нæ кæндзæн, зæгъгæ, æмæ йæм дзурын нал бауæндыдысты.

Афтæтæ кодта Нартæн Гæтæджы фырт Сырдон.

СЫРДОН УÆЙГУЫТЫ КУЫД ФÆСАЙДТА

Иу бон Нарт Сырдоны сусæгæй ацыдысты хæтæны.

Сырдон рацыди уынгмæ æмæ сывæллæтты фæрсы:

— Уæдæ Нарт кæм сты,— куы ничи сæ зыны æттæмæ?

Уæд æм иу лæппу бацыд æмæ йæм дзуры:

— Мæн-иу ма схъæр кæн, фæлæ Нарт дæ сусæгæй хæтæны ацыдысты. Сырдон йæ хæдзармæ бацыди, йæхи арæвдз кодта æмæ араст ис сæ фæдыл. Иу æртæ боны куы фæцыди, уæд сау хъæды æрынцад æмæ уым бонасадæн кодта. Кæсы, æмæ æрдузы æртæ уæйыджы кæрæдзийы нæмынц. Сырдон йæхи сæ цурты цæуæг акодта æмæ сæм дзуры:

— Уæ, байрйат, къобортæ! Цы кæнут, кæрæдзийы цæуыл нæмут? Хыл кæнын хорз нæу, фæлæ худинаг у! Уæйгуытæ йæм дзурынц:

— Мах кæнæм уаргæ æмæ нæ фидауæм.

— Зæгъут-ма мын, уагæры цы уарут? Кæд уæ æз бафидауын кæнин. Уæйгуытæ йын зæгъынц:

— Ис нæм æрчъиаг, фынг æмæ бæндæн. Æрчъиагмæ ис ахæм миниуæг, æмæ йыл куы сбадай, уæд дæ кæдæм фæнда, уырдæм дæ бахæццæ кæндзæн. Фынджы та нымæтын ехсæй куы ‘рцæвай, уæд хæрд æмæ нозтæй айдзаг вæййы. Бæндæнæй та æнæхъæн хорхос куы сбæдтай, уæд дæр дын уæз нæ кæндзысты.

Уæд сын Сырдон зæгъы:

— Уæдæ кæд мæнмæ хъусут, уæд уæ æз бафидауын кæндзынæн. Æз фехсдзынæн сымахæн уæ фæттæ æртæ ‘рдæм, æмæ мæм йæ фат тагъддæр чи ‘рхæсса, уымæн фыццаг бар, уый фæстагæн — дыккаг бар, æртыккагæн та — фæстаг бар.

Уæйгуытæ сразы сты. Сырдон дæр сын сæ фæттæ æртæ ‘рдæм фехста æмæ сын загъта:

— Уайгæут ныр!

Уæйгуытæ дæр фæцагайдтой фæттæ агурæг уыцы иуырдæм, кæрæдзийы сæрты схъиудтытæ гæнгæ, кæд æмæ сæ фæттæ алы рæтты уыдысты, уæддæр.

Уæд дын Сырдон æрчъиагыл фынг авæрдта, райста йæ къухмæ бæндæн æмæ сбадти ‘рчъиагыл, йæхæдæг æм дзуры, æрчъиагмæ:

— Уæдæ мæ гъе ныр нæ уæлхæдзар фестын кæ! Уыцы ныхасмæ Сырдон йæ уæлхæдзар фестади. Сырдон Нарты æрхуыдта æмæ сæ иннабонæй-инна бонмæ хорз федта йæ фынджы фæрцы.

Уыцы бонæй фæстæмæ Нарт нал цыдысты балцы æнæ Сырдон.

СЫРДОН ЙÆ МÆРДТÆН ХИСТ КУЫД КОДТА

Нарты адæмæй иу дæр, иннæ дæр дзырдта:

— Сырдон, дæ мæрдтæн хист скæн, кæннод иннæ мæрдтæм æнхъæлцау уыдзысты, дæхи цæмæн тæригъæдджын кæныс мæрдты æгъдауæй?

Иутæ ма йын фидис дæр кодтой:

— Дæуау исчи йæ мард æгадæй уадзы?!

Сырдон дзæбæх æмбæрста, уыцы ныхæстæ цæй фæдыл уыдысты, уый: адæмы фæндыди мæгуыр Сырдоны иунæг хъуг бахæрын.

Æмæ Сырдон иукъорд рæстæджы йæхи ныхъус кодта. Æрæджиау зæгъы Нартæн:

— Цæмæй мын хист кæнын кæнут мæ мæрдтæн, куы ницы мæм ис, уый куы зонут, уæд?

— Æрæмбырд кæн дæ хæстæджытæ æмæ дæ лымæнты, æмæ дæм фæкæсæнт, уæддæр дæ мæрдты æнæ хист ма ныууадз,— загътой Сырдонæн Нарт. Марды кæндæн цы ‘мбæлдис — хæрдæй, нозтæй — уый фаг уæлдайджынтæй æрæмбырд кодта Сырдон. Суг æрласта, дыхъусыг аг бавæрдта æмæ бæгæны кæнын байдыдта. Бæгæныгæнæг, æдылыдæр чи уыд, уый скодта æмæ, кæд дыхъусыгæн ссæдз мæрты хъуыди зад, уæд дзы Сырдон иунæг мæрт ныккодта. Афтæмæй къорд боны бæгæны фехсыста. Кæрдзынгæнджытæ дæр, æдылыдæр чи уыди, уыдон æрхуыдта æмæ иукъорд дзулы ракæнын кодта. Хисты бон куы уыди, уæд бæгæныгæнджытæ, кæрдзынгагнджытæ æмæ хъæлагомау дыууæ уырдыджыстæджы — уыдоны бамбырд кодта æмæ сын загъта:

— Сымах фыдæбон кæндзыстут, æмæ уæ исты ахæрын хъæуы раздæр, кæннод æнæ хæрд баззайдзыстут.

Иу-дыууæ карчы æрбаргæвдын кодта æмæ сын уыдон бахæрын кодта, нуазын дæр сын акодта, стæй сæ бæгæныты цæхгæртæ аразыныл фæцалх кодта. Адæммæ хонджытæ фервыста. Йæхæдæг уырдыджыстджыты ‘хсæн ныхас ауагъта: каркæй айкæй кæцы раздæр сæвзæрди, зæгъгæ. Расыг уырдыджыстджытæ быцæу кæнын райдыдтой; сæ иу зæгъы: карк раздæр сæвзæрди айкæй, иннæ зæгъы: айк раздæр сæвзæрди каркæй. Загъдмæ сын асайдта, æмæ кæрæдзийы схуыстытæ кæнын систой. Сырдон сæ цыма иргъæвгæ кодта, уый хуызæн йæхи скодта æмæ бæгæныйы цæхгæртæ рафæлдæхта, цыма йын æнæбары уыдис, уыйау. Куы сæ рафæлдæхта, уæд æрдиаг кæнын байдыдта, æмæ хыл кæны лæуджытимæ:

— Фесæфтат мæ — Нарты адæммæ хонджытæ куы фервыстон, сымах та мын мæ нуæзтытæ куы ракалдтат, уæд ма цы цæсгомæй рацæудзынæн Нарты адæммæ!

Семæ куыд хъаугъа кодта, афтæ хистæртæй иу къорд æрбацыди хистмæ, æмæ Сырдон сæ размæ рауади æмæ сын радзырдта:

— Мæ уырдыджыстджытæ фæбыцæу сты. Иутæ дзы загътой: айк раздæр равзæрдис, иннæтæ загътой: карк раздæр равзæрдис, æмæ куы фæхыл сты, уæд мын мæ бæгæнытæ ныккалдтой.

Уæд хистæртæ дæр кæрæдзимæ бакæстытæ кодтой æмæ фæстæмæ сæ хæдзæрттæм фæцыдысты. Æрцæуинаг ма чи уыд, уыдон дæр нал æрцыдысты.

Цы ‘рæмбырд кодта Сырдон хистæн, уыдон йæхицæн баззадысты.

ДÆ ТЫН ДÆ КЪУХ ССАРДТА

Нарты Сырдон иу лæгæй фæхæсджын йс, тын хæсджын. Цыбыркъух лæг уыди Нарты Сырдон. Уыцы цыд æм кодта хæсдæдтæг, фæлæ-иу фæстæмæ аздæхт афтидæй. Йæ хæс йæ къухы нал æмæ нал æфтыд. Æдзух ын æмгъуыдтæ, æфсæнттæ кодта Сырдон.

Иу æмгъуыдмæ та хæсдæдтæг фæзынд Сырдоны хæдзармæ.

— Йе, Сырдон, уым нæ дæ?

— Сырдон ам нæй,— радзырдтой хæдзарæй.

— Кæм ис?

— Дæлæ хъæугæрон догъгъæрæг къахы. Хæсдæдтæг араст ис хъæугæронмæ.

— Байрйай, Сырдон!

— Æгас æрцу!

— Сырдон, мæ тын мын! Бирæ æмгъуыдтæ, бирæ æфсæнттæ мын фæкодтай. Бафидын афон у ныр, цæсгом дæр дзы хъæуы.

— У, дæ хорзæхæй, мауал дзур, нæ уыныс, æз дæр мæнæ дæ кой кæй кæнын, уый?

— Сырдон, уый та уæд куыд мæ кои у? Кæсын дæм, æмæ догъгъæрæг куы къахыс!

— Куыд æнæмбаргæ фæдæ! Догъгъæрæг скъахдзынæн, дон æм рауадздзынæн, йæ былтыл ын сындз ныссадздзынæн. Фос, хохмæ цæугæйæ, хæхтæй здæхгæйæ, сындзытыл сæхи хафдзысты, сæ хъуын сындзыл баззайдзæн. Уыцы къуымбил æз æрæмбырд кæндзынæн, тын бауафдзынæн æмæ дын дæ хæс бафиддзынæн.

— Ха-ха-ха,— зæгъгæ, хæсдæдтæг ныххудт йæ дзыхы дзаг.

— Цæуылнæ худай,— загъта Сырдон,— дæ тын дæ къух ссардта! Уый адыл хæсдæдтæг йæ къух ауыгъта æмæ афардæг ис йæ хæдзармæ, уæдæ цы уыдаид!

Сырдон ма абон дæр сындз садзы.

СЫРДОНЫ ТОХЪЫЛЫ ÆРГÆВСТ

Сырдонмæ уыдис хæрзхаст тохъыл. Нарт æм бабæллыдысты æмæ йæ сфæнд кодтой бахæрын. Иу бон та Ныхасы бадтысты æмæ дзурынц Сырдонмæ:

— Хъаймæт æрхæццæ кæны, Сырдон, æмæ дæ тохъыл афтæмæй фесæфынæн æвгъау у, фæлтау бавдæлæм æмæ йæ аргæвдæм доны был. Физонджытæ скæндзыстæм æмæ уæд Хуыцау кæсдзæн æмæ махмæ.

Сырдон уæлдай ницыуал загъта, сразы ис.

Иу хур бон Нарт ацыдысты доны былмæ; Сырдон дæр аласта йæ тохъыл. Æрбынат кодтой донбыл иу бæласы бын, раргæвстой Сырдоны тохъылы æмæ йæ уайтагъд асыгъдæг кодтой. Цæй, нæхи уал ауазал кæнæм, зæгъгæ, сæ дзауматæ раластой æмæ сæхи найын байдыдтой. Сырдон баззад кусарты уæлхъус. Нарт сæхи найынц. Сырдоны Хуыцауы ‘лгъыст сын сæ дзауматæ рамбырд кодта æмæ сæ арты бакалдта. Нарт сæхи над куы фесты, уæд рацыдысты донбылмæ. Сæхицæн загътой: «Цом ныр æмæ Сырдоны тохъылæй нæхи хорз фенæм». Фæлæ кæсынц, æмæ сæ дзауматæ цыдæр фесты.

— Нæ дзауматæ нын цы хæйрæг йæхимæ фæхаста?— фæрсынц Нарт Сырдоны.

— Мæнæ сæ арты бакалдтон,— дзуапп радта Сырдон.

— Ау, уый та куыд?

— Æмæ ма сæ цы кæнут, хъаймæт тагъд уыдзæн, зæгъгæ, куы загътат, уæд,— зæгъы сын Сырдон.

Нарт кæрæдзимæ бакастысты, фæлæ ницыуал сдзырдтой.

СЫРДОНЫ МАРД

Нарты Сырдон куы марди, уæд йæ усæн ныффæдзæхста: «Сæрд мыл мидгъуын кæрц макæд бадар, зымæг мыл тæвд дзул макуы бахæр æмæ уый фæстæ уазал дон макæд бануаз!»

Нартæн дæр загъта, адæмы хъæр кæм хъусон æмæ фосы уасын кæдæм хъуыса, уым мæ ма бавæрут, зæгъгæ.

Сырдон куы амард, уæд йæ ус йæ фыдæнæн мидгъуын кæрц дарын байдыдта, зымæг та-иу тæвд дзул хордта, стæй-иу уазал дон банызта, æмæ йæ дæндæгтæ разгъæлдысты.

Сырдоны мард Нарт фыддæрадæн бавæрдтой Ныхасы,. æмæ-иу адæм кæрæдзимæ куы рамæсты сты, уæд-иу сæ иу иннæйы фæлдыста: «Махæй, уæдæ, мæнг чи зæгъы, уый мæнæ Сырдонæн бæх уæд!»

Уæд Нарты адæм загътой: «Амæн нын йе ‘гасæй йæ мард ноджы диссагдæр куы у æмæ нын фыддæрæн куы фæци; цæй, æмæ йæ скъахæм æмæ йæ фурды баппарæм!» Скъахтой йæ æмæ йæ фурды баппæрстой. Сырдон уыдис Донбеттыры хæрæфырт, æмæ фурды куы бахауд, уæд райгас ис æмæ ссыд Нарты Ныхасмæ.

Нарт загътой: «Сырдонæн дурты бын дæр мæлæн нæй!»

ХАМЫЦ ÆМÆ БАТРАДЗ

ХÆМЫЦ УС КУЫД РАКУЫРДТА

Нартыл фыд стонг аз скодта. Цы бахордтаиккой, уый сын нал уыди. Цуаны хаттысты æмæ сырды фыдæй сæ царды уаг æрвыстой. Хæмыц чи уыди, уый сын райдыдта Бурфæсалæй бур сæгуыттæ хæссын. Ууыл дæр сæ нæ ныууагъта, фæлæ сын райдыдта Хуыскъадагæй хуыскъ хъуазтæ хæссын. Ууыл дæр сæ нæ ныууагъта, фæлæ сын Сау хохы сæрæй райдыдта хæссын сау зымтæ уæргътæ-уæргътæй.

Уæд та, дын, иу бон ацыди цуаны Хæмыц æмæ маргъ æхстмæ не ‘рыййæфта, сырды мыккаг та йæ цæстæй дæр нæ федта, суанг изæры онг. Изæрæй кæсы, æмæ, дын, иу æрдузы цъæх кæрдæгыл хизы сагты дзуг. Се ‘хсæн — иу дынджыр урс саг. «Хуыцау мын радта», зæгъгæ, дын, урс сагмæ ныхъавыди Хæмыц. Гъа ныр фехсон, куыд загъта, афтæ кæмттæ ныццарыдтой. Сагтæ фæпырх сты, фæлæ урс саг йæ бынатæй нал сызмæлыд. Дис бафтыд Хæмыцыл: «Мигъ дæр куы никуы ис, уæд арвы цæф дæр куыд уыдзæн?! Æндæр исчи йæ амара, æмæ адæймаг змæлæг дæр куы никуыцæй зыны!» Уалынджы хъæдбынæй иу гыццыл лæппу фæзынди; саджы мардмæ бауади, сæргæвста йæ æмæ йæ стигъы. Йæ иу фарс ын куы астыгъта, уæд Хæмыц хи нымæры дзуры: «Додой дæ къона нæ кæны!— иннæ фарсмæ та дын æй чи афæлдахдзæн? Кæд Хуыцауы фæнда, уæд сырды мард мæхицæн зайдзæн». Фæлæ кæсы, æмæ лæппу сырды мард гæлæбуйау фæфæлдæхта. «Ай бæллæхы гуырд цыдæр у», загъта Хæмыц æмæ къæцæлтæ рамбырд кодта, ныццыдис лæппумæ, йæ сырды мардыл ын, цуанонты ‘гъдаумæ гæсгæ, къæцæлтæ бакалдта æмæ йæм дзуры:

— Уæ, бирæ дын дæдта Хуыцау!

— Кæй нын дæдта, уый нын иумæ дæдтæд,— дзуапп ын радта лæппу, йæхæдæг йæ нымæт атымбылтæ кодта æмæ дзуры Хæмыцмæ:

— Бадгæ мæм скæн, хорз уазæг!

— Нæ, фæкæсон дæм, кæннод дын иунæгæй зын уыдзæн,— зæгъы Хæмыц.

— Мæхæдæг цы афснайон, уый Хуыцау куы радтид,— загъта лæппу; февнæлдта саджы мардмæ, акой йæ кодта уайтагъд æмæ йæ бæласыл ацауыгъта. Арт андзæрста; фыдты дзæбæхтæй цыппар уæхсты айдзаг кодта æмæ сæ афизонæг кодта. «Æвæццæгæн ма йын æмбæлттæ ис, уый йеттæмæ уый бæрц физонджытæ цæмæн кæны?» – хъуыды кæны Хæмыц. Фæлæ дзы лæппу дыууæ Хæмыцы раз æрæвæрдта, дыууæ — йæхи раз. Лæппу уайтагъддæр дыууæ уæхстыдзаг физонджытæ ахордта. Хæмыц иунæг уæхстыдзаг дæр нæ фæци.

— Хæргæ цæуылнæ кæныс?— дзуры лæппу Хæмыцмæ.— Куыд тагъд афсæстæ?— æмæ æртыккаг уæхст дæр йæхимæ æрбайста æмæ уый дæр ахордта.

Стыр дистæ кæны Хæмыц, цы бирæ хæры, зæгъгæ. «Ай хуымæтæджы гуырд нæу», зæгъы йæхи нымæры.

Лæппу фæсхæрд Хæмыцæн уат бакодта лæгæты хуылфы, æмæ Хæмыц бахуыссыд; лæппу йыл нымæт æрæмбæрзта. Æрфынæй ис Хæмыц, уæдæ цы! Лæппу райста сагдзарм; гæрзытæ дзы акодта æмæ дзы райдыдта идæттæ аразын, сахсæнтæ аразын æмæ ехсытæ бийын. Æмбисæхсæв уыдаид, афтæ Хæмыц райхъал ис æмæ фæрсы лæппуйы:

— Куыд бирæ бадыс, цæуылнæ фынæй кæныс?

— Нæй мæнæн фынæй кæнæн,— дзуапп радта лæппу, — цы хъæуæй рацыдтæ, уым дæ куы фæрсой, цуаны кæимæ уыдтæ, зæгъгæ, уæд сын цы зæгъдзынæ?— Хъуамæ демæ исты нысангæрзтæ ахæссай.

Бон æрбацъæх ис. Лæппу дзуры Хæмыцмæ:

— Кæрæдзийы куы нæ бафæлварæм, уæд нын æндæр амал нæй. — Куыд бафæлварæм?— бафарста Хæмыц.

— Цуаны азилæм,— загъта лæппу.

— Азилæм!— зæгъгæ, фæкодта Хæмыц.

Ацыдысты иу стыр коммæ, сырдтæ арæх кæм уыди, ахæм коммæ. Лæппу дзуры:

— Сурæг лæууыс æви комгæс?

— Æз сурæгæн цы бакæндзынæн?! Фæлтау комгæс ныллæудзынæн,— загъта Хæмыц.

Лæппу иу тигъыл ссыди, иннæ ‘рдæм æрзылди æмæ уарийы уаст, цæргæсы цъæхахст ныккодта. Кæмдæриддæр сырды мыккаг уыди,— иууыл ныкъорд сты æмæ æрлыгъдысты Хæмыцыл. Ницы сарæхст Хæмыц — сырдтæ иууылдæр афардæг сты. Лæппу куы ‘рцыди, уæд фæрсы:

— Цы фесты мæ сырдтæ?

— Мæныл æппындæр сырд не ‘рцыд,— дзуапп ын радта Хæмыц. Лæппуйæн хъыг куыннæ уыдаид Хæмыцы ныхас, фæлæ ницы загъта. — Æнцад бад уæдæ, æмæ мæ ныр мæхи бар бауадз,— зæгъгæ, фæкодта лæппу æмæ араст и фæстæмæ. Хъæр нал, фæлæ сырдты цæгъдгæ рацыд. Амардта сæдæ сæдæ æмæ æрдзæ сæдæ сырды. Æрæмбырд сæ кодта æмæ сæ æртæ дихы кæнын байдыдта. Хæмыц дис кæны: «Дыууæ æмбалы йеттæмæ куы нæ стæм, уæд сæ æртæ дихы цæмæн кæны? Æвæццæгæн йæхицæн дыууæ хайы исынвæнд кæны! Æмæ уый та куыд хъуамæ уа? Ацал-ауал азы фæцардтæн, фæцыдтæн цæуæнты, фæхаттæн хæтæнты, æмæ мыл ахæм æфхæрд куы никуыма ‘рцыди».

Хæйттæгонд куы фæци лæппу, уæд дзуры Хæмыцмæ:

— Рацу æмæ айс дæ хистæрæггаг.

Хæмыц æрбацыд æмæ айста хистæрæггаг.

Ноджы та йæм дзуры:

— Ныр та æмбалы хай айс!

Хæмыц та æмбалы хай дæр айста.

Уый фæстæ лæппу хæрзбон загъта Хæмыцæн, йæ хай йе ‘ккой баппæрста, хуымæллæджы цъупп куыд баппарай, афтæ, æмæ араст ис сæхимæ.

Хæмыц цин куыннæ кодтаид, мæ фæндаг хорз фæци, зæгъгæ. Ныхъæр кодта Нартмæ: «Тулæг кæмæ ис, уый тулæджимæ рацæуæд, бадæн кæмæ ис, уый бадæнимæ рацæуæд, уыдон кæмæ не сты, уый та — фистæгæй, æмæ ахæссут уæхицæн сырдты мæрдтæ!» Нарт ныххæррæтт кодтой æмæ афснайдтой сырдты мæрдтæ сæхимæ.

Хæмыц чысыл куы ауади сæхи ‘рдæм, уæд æрсагъæс кодта: «Ныр мæ Нарт куы фæрсой, де ‘мбал чи уыд, зæгъгæ, уæд сын цы зæгъдзынæн?» Фæстæмæ раздæхтис æмæ лæппуйы сурынтæ байдыдта. Лæппу куы ауыдта Хæмыцы, уæд йе ‘ргъом æрæвæрдта æмæ æрлæууыди. Æрбаййæфта йæ Хæмыц. Лæппу йæ фæрсы:

— Цы кæныс, цы-дæ ферох ис?

Хæмыц зæгъы:

— Ныббар мын, чи дæ, кæмæй дæ, уымæй дæ кæй нæ бафарстон, уый. — Æз дæн,— зæгъгæ, загъта гыццыл лæг,— Донбеттыртæй равзæргæ, мæ мыккаг — Быцентæй; цæрæм зæххы бын.

— Уæдæ ма дын иу ныхас зæгъын; чысыл уæвгæйæ ахæм хъаруджын чи у, уыдонæй мæ стæггаг куы уаид, уый мæ фæнды.

— Хорз уаид — мах дæр фæнды, Нартимæ хæстæджиуæг куы кæниккам, уый. фæлæ хъуыддаг афтæ у: мах стæм кæрзмаст, цыбырхъуыр, лыстæг мыккаг — нæ бæрзæнд у дыууæ уыдисны, нæ уæрх та уымæй къаддæр. Тых æмæ нæ лæджыхъæдæй æвзарын нæ хъæуы. Ис мын иу хо, æмæ дын æй бæргæ радтиккам, фæлæ сымах стут фидисгæнаг; мах та фидисæй рынчын кæнæм, уайдзæфæй— мæлгæ. Тæрсын, йæ бавæрын дæ бон куы нæ бауа! — Дæдтгæ мын æй ракæнут, йæ бавæрын — ме ‘вджид,— загъта Хæмыц.

— Хорз уæдæ,— сразы ис лæппу, æмæ йын æмгъуыд скодта, уæд-иу нæм фæзын, зæгъгæ.

— Уæд уæм цæугæ та кæдæм бакæндзынæн, кæм цæрут?— бафарста лæппуйы Хæмыц.

— Раст-иу мæ фæд, мæ фæд рацу: æз мæ цирхъ фæрсмæ дардзынæн æмæ саугъæды мидæг хъæууынджы хуызæн кæндзынæн; быдырмæ куы ахизон, уæд та мæ иу къах зæххыл ласдзыцæн æмæ ауæдз гæнгæ цæудзынæн суанг мæлдзыджыты губаччы онг. Гъе уым, зæххы бын — нæ хæдзар.

Сæ кæрæдзийæн хæрзбон загътой. Быцены фырт йæ сырды мæрдтæ айста æмæ йæ хæдзармæ фæдгæнгæ араст и. Хæмыц дæр ссыди Нартмæ æмæ йæ хъуыддаг радзырдта.

Æмгъуыды бон куы ‘рхæццæ ис, уæд Хæмыц Нарты хæрзæджыты рамбырд кодта, æмæ араст сты Быцентæм чындзхæссæг. Быцены фыртæн хæрзбон цы ран загъта Хæмыц, уырдæм æрбацыдысты. Уырдыгæй хъæды цагъдыл ацыдысты; быдырмæ куы рахæццæ сты, уæд та,— лæппу куыд загъта, афтæ,— ауæдзыл бафтыдысты. Ауæдзыл цæуынтæ байдыдтой æмæ мæлдзыджыты губаккмæ бахæццæ сты æмæ уым æрлæууыдысты. Сæ бæхтæй куыд æрхызтысты, афтæ сæм Быценты фæсивæд мæлдзыджыты губаччы бынæй сгæппытæ кодтой, сæ нымæттæ, сæ гæрзтæ сын айстой æмæ сæ зæххы бынмæ ныххастой; уый фæстæ сын дуар сыгом кодтой æмæ сын сæ бæхтæ дæр æмæ сæхи дæр уырдæм ныккодтой.

Хæрд æмæ нозт куыннæ сцæттæ кодтаиккой æмæ сæ уазджытыл куыннæ бацин кодтаиккой Быцентæ!

Сослан къухылхæцæг уыди, æмæ иу афон бар ракуырдта, мæ хойы фенон, зæгъгæ. Рацыдис уатмæ. Уым амæй ай рæсугъддæр чызджытæ рæнхъ лæууынц. Арфæ сын ракодта Сослан, стæй фæрсы:

— Адонæй мæ хо кæцы у?

— Адонæй ничи у,— зæгъгæ, загътой Сосланæн,— дæ хо уартæ хуысгæ кæны.

— Хъазгæ ма кæнут,— дзуры сæм Сослан,— фæлæ дзы мæ чындз чи у ацы чызджытæй, уый мын зæгъут.

— Мæнæ дæ чындз,— зæгъгæ,— æмæ йæм гобæтты ‘хсæнæй хæфс фелвæстой.

Исдугмæ хъазын æнхъæл уыд Сослан, фæлæ йæ куы баууæндын кодтой, сæ чындзыл æцæг хæфсы цъар ис, зæгъгæ, ууыл, уæд æттæмæ рауади æмæ йе ’мбæлттæм хъæрæй дзуры:

— Хæмыц нырмæ дæр æнæ усæй уымæн баззади, æмæ хынджылæггаг уыди; ныр Нарты хæрзæджыты дæр фæхудинаг кодта. Алчи уæ йæ бæхыл сбадæд, æмæ цом нæ хæдзæрттæм!

Нарты чындзхæсджытæ сæхимæ араст сты. Хæмыц баззад се ‘ппæты фæстæ. Быцентæ бавдæлдысты æмæ йын йæ саргъы, къуыдырæй æфтаугæты æхсæн, цæвæрдтой уыцы хæфсы, æмæ афтæмæй æнкъардæй рараст кодта Хæмыц дæр сæхимæ.

Æрхæццæ ис. Иæ бæх бафснайдта, йæ саргъ, сæргуыбыр æмæ уæнтæхъилæй, ахъуыстмæ бахаста, къуыммæ йæ баппæрста æмæ мæстæлгъæдæй йæ сынтæджы бафæлдæхт. Куы бафынæй ис Хæмыц, уæд хæфс саргъæй ралæсти æмæ фестадис чызг — арвы рухс, зæххы фидауц, ахæм чызг; йæ дзыккутæ йæ уæхсчытыл æрпырх сты æмæ фадхъултæм хæццæ кодтой; сæ рухсæй агъуыст ныррухс и, цыма йæ цары хур февзæрди, уыйау.

Хæмыц фехъал ис æмæ дзуры чызгмæ:

— Цы зæд, цы дуаг дæ?

— Зæд дæр нæ дæн æмæ дуаг дæр, фæлæ дæн, Быцентæй цы чызджы ракуырдтай, уый. Бон мын хæфсы цъарæй ралæсæн нæй, æхсæв та хæфсы цъары фæлæууæн!

— Уæдæ æрхуысс дæ хуыссæны.

— Æз хуысгæ нæ ныккæндзынæн,— дзуры чызг,— фæлæ-ма равдис, дæ лæппуйæ дæ зæронды бонмæ усгуры дзаумайæ цы барæвдз кодтай æмæ дæм цы ис, уый.

Хæмыц йæ хуыссæнæй фестад æмæ йæ чырыны дуар байгом кодта. Куыннæ разындаид Хæмыцы чырыны хъуымацы дзæбæх æмæ тыны дзæбæх, йæ лæппуйы бонтæй фæстæмæ цы фембырд кодта, уыдон.

Чызг хæсгард райста æмæ кæрдынмæ февнæлдта æмæ æхсæвæй бонмæ, сæдæ лæгæн къахæй къухмæ цыдæриддæр хъæуы фæлыстæй, уый кæрдгæ дæр æмæ хуыйгæ дæр бакодта. Дыккаг æхсæв дæр та арфтæ. Дыууæ сæдæ лæджы фæлыст куы сцæттæ кодта, уæд зæгъы Хæмыцæн:

— Ныр бавдæл æмæ сæ Нартæн байуар, сæ хуыздæртæ — чи куыд мæгуырдæр у — афтæмæй; нал уыдзæн, зæгъгæ, уымæй ма тæрс: æз цæмæ бавналон, уымæн сæвидийæн нæй!

Куыд ын загъта чызг, афтæ бакодта Хæмыц. Æмæ дис кодтой Нарт, Хæмыцæн уыцы дарæс кæм уыди, зæгъгæ.

БАТРАДЗЫ РАЙГУЫРД

Хæмыц йæ усимæ цæрынтæ райдыдта, бон-иу хæфсы цъары бадти ус, æхсæв та-иу рахызти, афтæмæй. Æрхъæцмæ нæ хъæцыд Хæмыц йæ усыл, æмæ кæдæм цыдаид, уырдæм-иу æй йемæ хаста. Уæд, дын, иуахæмы Хæмыц Нарты стыр Ныхасмæ рараст ис æмæ йæ усмæ дзуры:

— Быценон, абон дын Нарты стыр Ныхасмæ æнае хæсгæ нæй! Ус ын лæгъстæ кæнын байдыдта:

— Ма мæ ахæсс, кæннод дын мæнæй ницыуал пайда уыдзæн.

Нæй, нæ байхъуыста Хæмыц йæ усмæ æмæ йæ йæ дзыппы цæвæрдта, афтæмæй ацыд Ныхасмæ.

Сырдон рагæй дæр Нартæн фыдбылыз кæм нæ уыди! Хæмыцæн йæ ус йемæ кæй уыд, уый бамбæрста æмæ бавдæлд æмæ фæсивæды йæхиуыл сардыдта, нæмут мæ, зæгъгæ. фæсивæд дæр æй нæмын райдыдтой. Уæд Сырдон ныхъæр кодта:

— Гъæ, уæ хуыздæр амæла, Нарт!— сæ кæстæртæ сæ хистæрты нæмынц, сæ хистæртæ та сæ устыты семæ хæссынц. Кæм бадæм, Нарты зæрæдтæ — ай лæгты Ныхас у, æви устыты Ныхас? Нæ цæсгом фесæфтам, æгъдау нæм нал ис. Кæсут-ма Хæмыцмæ — кæд æрхаста Быценоны йемæ разагъды Нарты стыр Ныхасмæ!

Хæмыц куыннæ рамæсты уыдаид? Фестади æмæ Сырдоны риуæн тымбыл къухæй ахæм сæргъæвта, æмæ йæ къæхтæ хæрдмæ хъилæй аззадысты гæды Сырдонæн. Бауадзыг ис, уæдæ цы, Сырдон, йæ хъæлæсæй туджы къуыбæрттæ дæр скалди.

Сæхимæ æрцыдис мæстæйдзагæй Хæмыц, æмæ йæм Быценон дзуры: — Бæргæ дын загътон, адæммæ мæ ма хæсс, зæгъгæ, æмæ мæм нæ байхъуыстай. Ныр дæхи дæр байсæфтай æмæ мæн дæр:

уыцы уайдзæфы фæстæ мæнæн демæ цæрæн нал ис, æмæ бавдæл, æмæ мæ кæцæй æрхастай, уырдæм мæ фæстæмæ фæхæсс.

Цы гæнæн ма уыд Хæмыцæн, æмæ йæ ахаста. Быценты дуармæ куы бахæццæ сты, уæд ын ус зæгъы:

— Æртæ хорздзинады бакæнинаг дын уыдтæн, фæлæ дзы ныр иу сæххæст кæнын йеттæмæ мæ къухы нал бафтдзæн;

мæ тæригъæд дæр æмæ дæ тæригъæд дæр фæхæссæд, ацы ми нын чи бакодта, уый. Ныр дын цы зæгъон, уымæ хъус: дæуæй мæнмæ ис нæлгоймаджы гурдз. Мæхи дзидзийæ куы схъомыл уыдаид, уæд ын дунетыл æмбал нæ разындаид: кард æй нæ карстаид, фат дзы нæ хызтаид. Фæлæ ма цы, гъа! Æрбадар дæ уæнтæ, æмæ дын гурдз уырдæм ныуулæфон.

Хæмыц нæ разы кодта, дæхæдæг мын куы нæуал дæ, уæд ма уымæй дæр цы кæнын, зæгъгæ.

— Нæй мын æй фæхæссген,— дзуры йæм ус.

Уæд Хæмыц бадардта йæ уæнтæ, æмæ йын сæм Быценон ныуулæфыд. Хæмыцыуæнты астæу февзæрди сынкъ.

— Ацу æмæ-иу æй Сатанайæн радзур,— уый дын зæгъдзæн, йæ къæртт кæнын афон кæд уыдзæн, уый,— загъта ус.

Уый адыл ус сæхимæ ныффардæг ис. Хæмыц дæр уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй раздæхти сæхимæ æмæ Сатанайæн радзырдта йæ хъуыддаг. Сатана райдыдта бонтæ ‘мæ мæйтæ нымайын, æмæ афон куы ‘рхæццæ ис, уæд акъæртт кодта Хæмыцы сынкъ, æмæ дзы сырх зынгæй рагæпп кодта, æрдæгæй уæлæмæ — æндон, уырдыгæй дæлæмæ — болат, ахæм лæппу, æмæ асхъиудта денджызмæ.

Цъæх-цъæхид денджызы дон æгасæй мигъ фестад, арвмæ фæцыд, æмæ денджыз ахуыскъ ис. Фæлæ куы ‘руазал ис мигъ, уæд тыгъдызæйæ æруарыд, æмæ та денджыз фæстæмæ айдзаг ис, йæ былтæй фæйнæрдæм акалд.

БАТРАДЗЫ ДЕНДЖЫЗÆЙ КУЫД РАСАЙДТОЙ

Лæппу денджызы бын хъомыл кæнын байдыдта. Мæймæ-иу, æртæ азмæ цас сырæза адæймаг, уый бæрц сырæзтис. Доны бычмæ йыл сæвæрдтой ном — Хæмыцы фырт Батрадз, зæгъгæ.

Нарты сывæллæттæ-иу зымæгон цыдысты денджызмæ — ихыл хъулæй хъазынмæ. Батрадз-иу их стыдта, сывæллæттимæ-иу хъулæй фæхъазыди æмæ-иу сæ амбылдта. Уæд та иу хатт куы уыдис, уæд Нарты лæппуты фыд æмбылд ныккодта Батрадз. Лæппутæ æрцыдысты Нарты Ныхасмæ æмæ уым æнкъардæй бадынц.

— Цæуыл æнкъард стут?— бафарстой сæ Нарт.

— Куыннæ уæм æнкъард?! Денджызæй нæм иу иæ карæн æмæ не ‘нгæс лæппу рацæуы æмæ нын нæ хъултæ амбулы,— загътой лæппутæ.

Сатана базыдта, уый Хæмыцы фырт кæй у, уый.

Зилын райдыдтой Нарт, цæмæй лæппуйы денджызæй расайой, ууыл, фæлæ ницы амал ардтои,— нæ сæм цыди æттæмæ.

Уæд иу бон Сатанайы фæрсынц:

— Цы бакæнæм, цы ‘фсонæй расайæм уыцы лæппуйы æттæмæ?

Сатана сын загъта:

— Афтæ бакæнут, æмæ нæ зæронды денджызы былмæ ахонут, йæ сæр ын схуылыдз кæнут æмæ йын æй дасут. Лæппу денджызæй рацæудзæн æмæ дис кæндзæн: никуы федта, сæр куыд дасынц, уый. Æмæ-иу ын зæгъут: «Кæд дæ фæнды, уæд дæуæн дæр адасдзыстæм дæ сæр». Уый сразы уыдзæн. Ныддасут-иу ын йæ сæр æмæ-иу ын йæ сæры хъуынтæ доны бакалут. Уый адыл лæппу донмæ нал бацæудзæн.

Ракодтой Уырызмæджы денджызы былмæ; уым æй æрбадын кодтой, йæ сæр ын схуылыдз кодтой æмæ йæ райдыдтой дасын. Лæппу æцæг рацыди донæй, йæ дыууæ къухы дыууæ галы рахаста, æмæ сæ портиау сæппар- сæппар æмæ рацахс-рацахс кодта, афтæмæй, æмæ касти, сæр куыд дастой, уымæ. Диссаг æм фæкасти сæр дасын; бахæлæг кодта æмæ адасын кодта йæ сæр. Сатанайы дзырдмæ гæсгæ йын йæ сæры хъуынтæ доны бакалдтой æмæ рацыдысты сæхимæ. Батрадз дæр рацыд сæ фæдыл æмæ бацыд Нартмæ æмæ уым цæрынтæ байдыдта.

БАТРАДЗЫ ХЪÆЗТЫТÆ СЫВÆЛЛОНÆЙ

Батрадзы митæ ‘мæ æууæлтæм куы бакаст золынджын Сатана, уæд бамбæрста, хуымæтæджы гуырд кæй нæу, уый. Искæмæн исты фыдбылыз куы скæна, зæгъгæ, уымæй тæрсгæйæ, æттæмæ нал уагъта Батрадзы æмæ йæ иу хицæн талынг агъуысты бакодта. Бадти уыцы ран Батрадз, уæдæ цы уыдаид!

Иуахæмы йæм кæцæйдæр хуынкъæй рухсы цъыртт фæзынди. «Ай æтте рухс куы у, уæд мæ ацы талынджы цæмæн дарынц?» — бафарста йæхи нымæры Батрадз. Айтæ-уйтæ нал фæкодта, фæлæ дуармæ фæкомкоммæ ис, йæ уæлныхты йæ рахаста æмæ уынгмæ рагæпп кодта. Кæсы — уынджы Нарты сывæллæттæ кæнынц сæ нæртон хъæзтытæ. Нал сæм фæлæууыд Батрадз æмæ семæ хъазын байдыдта. Уайтагъд уынг цъæхахст æмæ æрдиагæй баидзаг ис — йæ цонгыл-иу кæмæн фæхæцыд сывæллæттæй Батрадз, уымæн-иу йæ цонг атыдта, кæй-иу фесхуыста, уымæн та-иу йæ зæнг фæмур ис. Уынг фæдис сси иууылдæр. Сатана хъуыддаг бамбæрста, цъæхснаг уисимæ разгъордта уынгмæ æмæ Батразы цъыччытæ кæнгæ батардта сæхимæ.

Бирæ нæ рацыд, афтæ та иу бон раирвæзти Батрадз уынгмæ æмæ ныфтыди Дæллаг Нартмæ. Дæллаг Нарты царди Нарты Бурæфæрныг. Уыдис ын авд фырты. Тынг буц дардта Бурæфæрныг йæ авд фырты: уыдис сын иу уæлдзармæй хорасан худтæ, иу фæсмынæй куырæттæ, иу сæракæй зæнгæйттæ ‘мæ дзабыртæ. Уыдысты æбуалгъ дæсны фатæй, æмæ Нарты фæсивæды ‘хсæн сæ сæрмæ никæй хастой. Хъал æмæ сæ ныфсджын уыд Бурæфæрныг дæр. Уыцы бон дæр та хъазыдысты фатæй. Батрадз сæм фæныкæйдзæгтæй йæхи баласта, бахæлæг сын кодта сæ хъазтмæ æмæ сæм дзуры:

— Фатдзау уын лæууын ардыгæй изæрмæ, æмæ-иу мын иу æхст радтут.

— Æмæ цы бакæндзынæ, æвзæр фæныкгуыз, нæ фæттæ хæссынæн?— зæгъгæ, йæм дзурынц Бурæфæрныджы авд фырты.

— Иу фат дæр дзы зæхмæ не ‘руадздзынæн, зæххы кæрæттæм-иу сæ куы фехсат, уæддæр-иу сæ æрхæсдзынæн, æрмæст мын изæрæй иу æхст радтут,— лæгъстæгæнæгау та сæм бадзырдта Батрадз. Сразы сты Бурæфæрныджы фырттæ. Фæйнæрдæм, бæсты кæрæттæм, фехсынц сæ фæттæ. Зæхмæ сын сæ не ‘руадзы, афтæмæй сын сæ рауидзы Батрадз æмæ сæм сæ æрбахæссы. Сихор афон сси, афтæ æфсымæрты кæстæр дзуры иннæтæм: — Ацы фæныкæйдзаг мæгуыр сывæллоны тæригъæд нæ цæмæн хъæуы? Иу æхст ын радтæм,— уадз æмæ йæхицæн бацин кæна,— æмæ йæ ауадзæм. Бакастысты Бурæфæрныджы фырттæ сæ кæстæры коммæ æмæ радтой Батрадзмæ фат æмæ æрдын. Батрадз сæм ракæс-бакæс акодта, стæй дзуры Бурæфæрныджы авд фыртмæ:

— Æз афтæмæй нæ фехсдзынæн, фæлæ авдæй дæр уæ худтæ кæрæдзийы мидæг акæнут æмæ сæ æрæвæрут мысанæн. Кæд сæ акъахон, уæд ма-иу мын ноджы иу æхсты бар радтут.

Бурæфæрныджы хъал фырттæ цы ‘нхъæл уыдаиккой фæныкæйдзаг Батрадзæй! Кæрæдзимæ бакастысты, сæ мидбылты бахудтысты æмæ æрæвæрдтой сæ худтæ. Батрадз фæхъавыди, æмæ худтæ фæйнæрдæм фаркгай фæтахтысты. Хорзау нал фесты авд æфсымæры, фæлæ та, сæ дзырдмæ гæсгæ, радтой Батрадзæн дыккаг æхсты бар дæр.

— Æрæвæрут ныр та уæ куырæттæ, æмæ сæ кæд нæ акъахон, уæд уын ардыгæй фæстæмæ лæвар хæсдзынæн уæ фæттæ.

Бафæлварæм-ма, зæгъгæ, загътой сæхицæн Бурæфæрныджы фырттæ æмæ æрæвæрдтой сæ куырæттæ дæр. Фæхъавыд та Батрадз, æмæ,— дæ фыдгул афтæ!— гæлæбутау фæтахтысты фæйнæрдæм куырæтты гæппæлтæ. Мæстæй хæлгæйæ райстой Батрадзæй се ‘рдын æмæ уæнтæхъил, сæргуыбырæй ацыдысты сæхимæ. Батрадз дæр, гомкъах, гомсæрæй, цыма æппындæр ницы кодта, уыйау, æхситтгæнгæ араст ис сæ хæдзармæ æмæ сусæгæй бацыд йæ талынг бынатмæ.

Бирæ рацыд, чысыл рацыд,— чи йæ зоны,— афтæ, дын, иу бон Бурæфæрныг, афæдзбалцæй кæй æрыздæхт, уый тыххæй куывд кæнын ныффæнд кодта. Иу комæй галрæгъау æртæрын кодта, иннæ комæй — лыстæг фосы дзуг. Аргæвстой сæ. Æрæмбырд сты Дæллаг Нарт æмæ куывды бадынц. Нæртон куывды, уæдæ цы! Куы фæхордтой, куы фæнуæзтой, уæд Сырдон дзуры фæсивæдмæ, æрдын æмæ фатæй ахъазут, зæгъгæ. Дæллаг Нарты фæсивæд, цы уыдысты, уымæй рацыдысты хъазынмæ. Сæ хъазт йæ тæккæ тынгыл уыд, афтæ та, дын, Уæллаг Нартæй æрæфтыд Батрадз фæныкæйдзæгтæй. Дæллаг Нарты æфсæст фæсивæд æм хъазæгау дзурынц:

— Иу æхст фæкæн ды дæр, лæппу!

Фехста, æмæ йæ фат мысанмæ хаугæ дæр нæ бакодта. Нарты фæсивæд ныххудтысты, уæдæ цы! Уæд сæм Батрадз дзуры:

— Æз ахæм мысан нæ фехсын, фæлæ уæ кæд фæнды, цæмæй фехсон, уый, уæд мысанæн уæ фæттæ æрæвæрут.

Æрæвæрдтой сæ фæттæ. Батрадз фæхъавыди, æмæ Дæллаг Нарты фæсивæды фæттæ лыстæг схъистæй хæрдмæ фæхаудтой, стæй митуарæгау зæхмæ æркалдысты. Мардау фесты Дæллаг Нарты хъал фæсивæд. Батрадз иннæрдæм азылд, зæххыл æрбадти, йæ къухтæ йæ роцъомæ сбыцæу кодта æмæ та æхситтæй базарыд.

Иу лæппу куывды адæммæ бауад æмæ дзуры:

— Ахсæртæггатæй нын иу фæныкæйдзаг лæппу нæ фæсивæды фæттæ лыстæг муртæ ныккодта!

Адæм фестъæлфыдысты. Сырдон та фæразæй ис æмæ рахъæр кодта кæстæртæм:

— Æрбахонут-ма йæ ардæм — кæддæра цы хуызæн у.

Ацыдысты. Хонынц Батрадзы, фæлæ сæм уый фæрсмæ дæр нæ кæсы. Уæд æм æввахс бацыдысты æмæ йыл схæц-схæц кæнынц. Маразæгъай, кæд æй сызмæлын кæнын дæр фæразынц!

Баздæхтысты æмæ радзырдтой хъуыддаг. Сырдон та рахъæр кодта: — Цæут æмæ йын зæгъут: «Ронгагур æрбацыдтæ æмæ рацу — баназ!» Батрадзæн хъыг куыннæ уыдаид уыцы ныхас, фæлæ йæ маст аныхъуырдта æмæ араст Дæллаг Нарты куывдмæ. Куы бахæццæ ис, уæд æм Сырдон дзуры:

— Ахсæртæггатæ! хонгæ уæ чындæуа, æмæ цæугæ нæ кæнут, ма уæ хуындæуа, æмæ уæд уæ сæрæй дуæрттæ кæнут!

Нал баурæдта ацы хатт йæ маст Батрадз: ракъуырдтытæ кодта, йæ цуры чи лæууыд, уыдоны, æмæ дзы кæмæн йæ цонджы хъул фелвæст, кæмæн — йæ син.

Уæд æм Бурæфæрныг уæле дзуры:

— Кæд ахæм æрдынджын æмæ фатджын дæ, уæд уартæ денджызы был нæ фæсивæды æвзаргæтæ авдæй айк мысанæн дарынц, æмæ уыдонимæ бавзар дæ хъару.

Фæзылди Батрадз æмæ æнæсдзургæйæ араст ис денджызы былмæ. Бахæццæ ис авд лæппумæ, арфæ сын ракодта æмæ сæм дзуры:

— Æз сымахмæ æрцыдтæн — фехъуыстон, айк мысанæн дарут денджызæн йæ иу былæй йе ‘ннæ былмæ, зæгъгæ.

Уыцы ныхасмæ йæм лæппутæй иу авæрдта фат æмæ ‘рдын. Фехста Батрадз, æмæ фат денджызæн йæ тæккæ астæу ныххауд. Ныххудтысты та йыл уыдон дæр, уæдæ цы!

— Æз афтæмæй нæ фехсын мысан,— зæгъгæ, та сæм дзуры Батрадз,— фæлæ уартæ айкыл судзин ныссадзут, æмæ лæг чи у, уый йæ фехсæд. Ныссагътой айкыл судзин. Æхсынц Дæллаг Нарты æвзаргæ фæсивæд, фæлæ никуы ‘мæ ницы. фехста Батрадз æмæ фат судзины быны ауад. Айтæ-уйтæ нал фæкодта Батрадз, фæлæ авды дæр æргъом баст акодта æмæ сæ Дæллаг Нарты Ныхасмæ æрбахаста. Уым сæ æрæппæрста, йæхæдæг азылди, йæ къухтæ йæ чъылдымыл авæрдта æмæ та æхситтæй заргæ араст ис сæхимæ.

ХÆМЫЦЫ ФЫРТ БАТРАДЗ ÆМÆ ДЕДЕНÆДЖЫ ФЫРТ АРÆХДЗАУ

Нарты хъæуы, Нарты Уырызмæджы хæдзары, Ахсæртæггаты зæронд хæдзары цыдæртæ архайдта хæдзары æфсин Нарты Сатана.

Къонайыл, дæлтъурыл, арты фарсмæ бады иу лæппу бæгъæмзæнгæй æмæ къусбæрттæ кæны сæ фæныкæй. Артмæ бадынæй цъыхыры сысты лæппуйы зæнгтæ. Чидæр æрбадзырдта кæрты дуарæй. Дзурынмæ рацыди Нарты Сатана.

— Уазæг, æгас цу!

— Зæрдырай фæу! Уæ лæгтæй ам ничи ис?

— Нæй, фæлæ лæгты хæдзар ам ис; мидæмæ нæм рацу,— фысым дын уыдзыстæм; хорз дæ фендзыстæм: кæд дæ фæнды — фæздæгджын сихорæй, кæд дæ фæнды — æвæздæг сихорæй.

— Бузныг, хорз ус, арфæгонд у Хуыцауæй,— фæлæ мæ æхсызгон хъæуы Нарты Сослан.

Нæ лæгтæ хуынды сты Ацæтæм, фæс-Нарт Хусдзæгаты.

— Фæндаг мын чи ацамонид Хусдзæгатмæ, иу ахæмы мын мемæ бафтау, бузныг дæ уыдзынæн, хорз ус.

— Хæдзары нæ иу æнахъом саби йæ зæнгтæ арты фарсмæ дары; нæ зонын, истæмæн дын сахъаз уа. Ныртæккæ дæм æй рарвитдзынæн. Уый адыл Нарты Сатана уазæджы дуармæ фæуагъта, хæдзармæ бацыд æмæ дзуры:

— Уæлæмæ, стъæлды фæуай! Кулдуармæ уазæг; уайгæ ‘мæ йæ нæ лæгтæм фæхон Фæс-Нарт Хусдзæгатмæ, Ацæты куывдмæ.

Фæныкгуыз дæлтъурæй фестад, йæхи айвæзта æмæ уазæджы уæлхъус балæууыд.

Хусдзæгатмæ араст сты — уазæг бæхыл, фæныкгуыз фистæгæй. Иудзæвгар куы ауадысты, уæд уазæг дзуры лæппумæ.

— Рауай, мæ фæсарц æрбабад.

Лæппу бакаст барæгмæ, барæджы бæхмæ æмæ загъта:

— Уазæг, дæ бæх, дыууæ чи ахæсса, ахæмы каст нæ кæны.

— Гъæ, куыдзы хъæвдын! Тагъд æрбахиз дын куы зæгъын, на ‘мæ дæм мæнæ ацы ехсæй хорз базилдзынæн дæ зонаджы тыххæй.

Лæппу балиуырдта барæджы фæсарцмæ, æмæ араст сты дарддæр. Уалынмæ, сæ цыды кой кæнгæйæ, лæппу æрбалвæста бæхы фæрстæ йæ уæрджытæй. Бæх ныццудыдта, æмæ ахст туджы къуыбæрттæ скалд йæ хъæлæсæй.

— Нæ дын загътон, нæ, дæ бæх, дыууæ чи ахæсса, ахæм нæу, зæгъгæ?

— Дæ бонæй уай, дæ бонæй, Хæмыцы фырт Батрадз!

— Хорзæй цæрай, хорзæй, Деденæджы фырт Арæх-дзау,— æмæ лæппу барæджы фæсарцæй æргæпп кодта.

Фæндагыл иу тæссармæ сæ бахæццæ, афтæ Арæхдзау æрлæууыди, бæхæй æрхызт æмæ дзуры лæппумæ:

— Нæ фæттæ фехсæм, Батрадз! Бавзар уал разæй.

— Уазæджы разæй фатдонæй не сласдзынæн æз мæ фат,— загъта Батрадз.

Арæхдзау фатдонæй систа йæ фат, систа йе ‘рдын, асгæрста фат, æрдынбос. Куыд æмбæлд, афтæ æрбахæстытæ кодта æрдынбосыл æмæ суагъта йæ фат; фат кæмдæр фæндагыл æрхауд.

Батрадз дæр фехста йæ фат.Фат Ацæты уæлкъæсæр ныссагъди. Банкъуысыди Ацæты зæронд хæдзар, фынгæй хæринæгтæ æрызгъæлдысты зæхмæ; куывды бадджытæ кæрæдзимæ бакастысты фæрсæгау.

— Уæ бадæнтæй ма змæлут, хорз адæм,— сдзырдта Нарты Сослан,— уый нæ фыдуаджы фат у… Не ‘рра æрбацæуы, не ‘рра!

Чысыл фæстæдæр Деденæджы фырт Арæхдзау æмæ Хæмыцы фырт Батрадз дæр бахæццæ сты Ацæтæм.

Хæдзарæй тагъдгомау йæхи райста Сослан, æгасцæуай загъта уазæгæн; стæй фездæхт Батрадзмæ æмæ йын ныдздзæхст ласта йе ‘хсæрфарс:

— Куыдзы хъæвдын! уый дын фат æвзарæггаг æнахъомæй.

Батрадз уыцы иу æхст фæкодта йæхи авд хохы сæрты æмæ сæ хæдзары балæууыд.

Бады та фæныкгуыз къонайыл æмæ та къусбæрттæ кæны сæ фæныкæй.

НАРТЫ БАТРАДЗ ÆМÆ ХЪУЛОНЗАЧЪЕ УÆЙЫГ

Нартæн сæ хæхты фæзындис Хъулонзачъе Уæйыг. Сæ фосы сын хизæнуатмæ нал уагъта, æмæ цагъды кодтой фос.

Уæд Нарты хистæртæ бауынаффæ кодтой, зæгъгæ, куывд саразæм, уырдæм æрхонæм æппæт адæмы дæр æмæ равзарæм фосгæс Уырызмæг арвыста хонджытæ Æртæ Нартмæ. Хонджытæ æппæт адæмы дæр æрхуыдтой. Куывды Уырызмæг скуывта æмæ загъта:

— Нарты адæмæн фосгæс ацæуынмæ йæ ныфс чи хæссы, уый кувæггаг айсæд!

Иу дæр йæ ныфс нæ бахаста.

Дыккаг хатт та Уырызмæг хонджытæ арвыста, ацæут æмæ ноджы фылдæр адæм æрхонут, цъиузмæдæг дæр мауал ныууадзут фæсте, зæгъгæ. Ацыдысты æмæ та æрхуыдтой адæмы.

Дыккаг хатт дæр та скуывта Уырызмæг, загъта та йæ ныхас, фæлæ та уæддæр ничи исы кувæггаг.

Уæд Уырызмæг бафарста хонджыты:

— Исчи ма баззадис Нарты адæмæй æтте?

Хонджыты хистæр загъта:

— Уæлæ ма иу чысыл лæппу бæгъæввадæй фæнычы хъазы.

— Ацæут æмæ йæ тагъд ардæм æркæнут,— загъта Уырызмæг.

Хонджыты хистæр ссыдис лæппумæ æмæ йæ æрбахуыд.

Уырызмæг лæппуйы куы федта, уæд та æртыккаг хатт сдзырдта, йæ ныфс чи хæссы, уый ацаходæд, зæгъгæ. Фæлæ Батрадз нæ бамбæрста, Уырызмæг цæуыл дзырдта, уый.

Уырызмæг та ноджы хъæрдæрæй сдзырдта. Уæддæр та нæ фехъуыста Батрадз ныхас: лæппутимæ хъазыныл фæци. Уæд Уырызмæг адæмæн се ‘ппæты дæр æрыхъусын кодта йæхимæ, æмæ уæд Батрадз бамбæрста хъуыддаг.

— Чи ацæудзæн Нарты адæмæн фосгæс, уый кувæггаг айсæд,— зæгъгæ, куыддæр сдзырдта ацы хатт Уырызмæг, афтæ Батрадз бауад æмæ кувæггаг райста. Кувæггаг та уыд — æртæ гуыдыны æмæ галы сгуы. Иæ комы къулы сæ баппæрста лæппу æмæ сæ ахордта.

Дыккаг бон раджы раскъæрдтой Нарт сæ фос æмæ семæ рахастой Батрадзæн лæвæрттæ: чи дзабыртæ, чи хызын, чи худ.

Батрадз аскъæрдта фос хизынмæ. Хизæнуатмæ схæццæ ис, фæлæ Уæйыг нæ зыны. Батрадз сæгуыт амардта, йæ цармæй йын акодта мусонг, йæ фыдæй та физонджытæ. Хъулонзачъе Уæйыг уыдис балцы; хъуыддаг бамбæрста æмæ æрбацæуы. Батрадзы размæ æрбахæццæ ис æмæ футтытæ кæны:

— Чи куыдз, чи хæрæг, ам мæ зæхмæ йæ ныфс чи æрбахаста? — Куыдз дæр дæхæдæг æмæ хæрæг дæр, кæд дæ сæт цæуыл калыс?— дзуры йæм Батрадз.

Уæйыг бамбæрста, уый Батрадз кæй у, уый. Сабырæй æрбацыд йæ размæ æмæ йæ фæрсы:

— Лæппу, ды Нарты Батрадзы нæ зоныс?

— Зонын, бæгуыдæр.

— Æмæ цавæр хъæзтытæ фæкæны?

— Мæнæ цавæр хъæзтытæ,— зæгъгæ, фæкодта Батрадз,— æрбынæй кодта Уæйыджы, йæ сæр ын фæлыг кодта, михыл æй бакодта, бæрзонд æй систа æмæ йæ æрбахæссы Нартмæ.

Нарты адæм изæрырдæм рацыдысты сæ фосмæ акæсынмæ. Михыл сæры къуыдыр куы ауыдтой, уæд, Хъулон-зачъе Уæйыг æрцæуы, зæгъгæ, фæтарстысты. Уалынмæ Батрадз æрбахæстæг ис; базыдтой йæ, сæ тарст æрцыд, æмæ уæд йæ размæ рацыдысты.

Уæдæй фæстæмæ Нарты адæмы фос сæхи барæй хызтысты уæрæх хизæнты.

БАТРАДЗ ИÆХИ КУЫД БАЙСÆРЫН КОДТА

Уæд, дын, Батрадз иуахæмы хъуыды кæнын байдыдта: «ныр куыд дæн, афтæмæй мын искуы тыхгæнæг тых ссардзæн. Цæуон æмæ уæларв Куырдалæгонæн мæхи байсæрын кæнон».

Араст ис уæларв Куырдалæгонмæ. Схæццæ йæм ис æмæ йæм дзуры: — Байсæр мæ, Куырдалæгон!

— Макæ, мæ хур!— дзæбæх лæппуйы хуызæн мæм зыныс æмæ судзынæн æгæр æвгъау дæ.

— Нæй æндæр гæнæн, Куырдалæгон, æмæ дæ курын — байсæр мæ. Уæд Куырдалæгоы сразы ис æмæ йын зæгъы:

— Уæдæ ацу æмæ мæй æвзалы фæсудз, мæй та дойнаг дзæнхъа фæлас. Ацыд Батрадз æмæ мæй æвзалы фæсыгъта, мæй та дойнаг дзæнхъа фæласта.

Куырдалæгон Батрадзы куынцгомы баппæрста, куыфгай йыл æвзалы фæкалдта, стæй йыл дойнаг дзæнхъа самадта. Уый фæстæ йæм дыууадæсæрдыгæй дыууадæс куынцы сарæзта æмæ йыл сæ мæйы дæргъы фæдымдта. Мæй куы рацыди, уæд Куырдалæгон йæхи нымæры дзуры: «афонмæ, мæгуырæг, ныссыгъди Хæмыцы фырт. Цон æмæ йын йе стæгдар ракалон». Бацыдис æм æртдзыскæнимæ, æмæ йыл Батрадз фæхъæр кодта: — Зынг мæм куы нæ хъары, уæд мæ хъазгæ кæныс, æви цавæр у?! Стæй æнкъардæй мæлын, æмæ мын фæндыр рахæсс æмæ мæхицæн зарджытæ кæнон.

Куырдалæгон ын фæндыр бахаста. Ногæй та йыл æвзалытæ ныккалдта æмæ та йыл къуырийы дæргъы фæдымдта. Фæлæ та уæддæр Батрадзмæ зынг нæ бахъардта.

Уæд ын Куырдалæгон афтæ зæгъы:

— Ацу, Батрадз, æмæ залиаг кæлмытæ амар,— уыдонæй куы нæ скæнæм æвзалы, уæд дæ хуымæтæджы ‘взалыты зынг не стæвд кæндзæни. Ацыди Батрадз æмæ залиаг кæлмытæ фæцагъта. Схаста сæ Куырдалæгонмæ, æмæ сæ æвзалы басыгътой.

Батрадз та куынцгоммæ бахызт. Куырдалæгон ыл æвзалы самадта æмæ та йыл фæдымдта. Къуырийы фæстæ та бацыд Куырдалæгон, æмæ йæм Батрадз хъæр кæны:

— Кæд фаг сзынг дæн, уæд мæ ам дымгæмæ ма дар, фæлæ мæ денджызмæ аппар!

Куырдалæгон ыл æртдзыскæнæй ныххæцыд æмæ йæ денджызмæ нынтъыхта. Денджыз сфыхти æмæ байсыст — арвмæ фæцыд тæфæй. Кæфтæ, кæсæгтæ хуыскъыл аззадысты æмæ хъылдымтæ кодтой. Батрадз цъæх æндон сси, æрмæст ма йæ иу тъанг æнæ сæрыдæй баззади, дон кæй байсыст, уый тыххæй. Рацыд денджызæй, æмæ та денджыз донæй байдзаг ис æмæ та фæйлауæнтæ байдыдта. Кæфтæ ‘мæ та кæсæгтæн дæр сæ зæрдæ се ‘муд æрцыд, æмæ та арф-арфид денджызы фæйнæрдæм ленчытæ систой.

БАТРАДЗ УЫРЫЗМÆДЖЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫН КОДГА

Ахсæртæггаты гуыппырсартæ хæтæны ацыдысты. Хъæуы ма дзы баззади æрмæст зæронд Уырызмæг. Æрæгмæ здæхтысты фæстæмæ гуыппырсартæ. Адæм дзырдтой: «Ахсæртæггаты тыхджынтæ хæтæны ацыдысты, кæмдæр сыл сæхицæй тыхджындæртæ сæмбæлди, æмæ, æвæццæгæн, фæцагъды сты». Борæтæ загътой: «Ахсæртæггатæй змæлæг нал ис, æмæ сæ фæллой хæссыны фыдæй лæууы. Уæлæ ма дзы иу зæронд лæг ис, æмæ йæ, цом, ныммарæм æмæ æввонг фæллой рахæссæм!» Иу бон æрæмбырд сты Борæтæ æмæ бауынаффæ кодтой: «Куывд скæнæм, æрхонæм Уырызмæджы, баназын ын кæнæм æмæ йæ амарæм æмæ Ахсæртæггаты фæллой нæхи бакæнæм».

Цалдæр боны фæстæ куывд сцæттæ ис Борæты æрда монгæ хæдзары, æмæ загътой Борæтæ:

— Хонæг чи бацæудзæн Уырызмæгмæ?

Сырдон сæм дзуры:

— Æз бацæудзынæн æмæ йæ æрбакæндзынæн.

Бацыди Сырдон Уырызмæгмæ, йæ разы абадти æмæ йæм дзуры: — Борæтæ куывд кæнынц се ‘рдамонгæ хæдзары æмæ дæ хонынц. Кæд дæ фæнды — рацу, кæд дæ нæ фæнды — ма рацу.

— Уый дын чердыгон ныхас у, ахæм хуынд дæр ма вæййы?!— загъта Уырызмæг.

— Вæййы,— зæгъгæ, фæкодта Сырдон.

— Ацу, уæдæ, арфæ сын ракæн æмæ сын зæгъ: «Абон рынчын дæн, æмæ куывдмæ ацæуын æмæ уым æгъдауыл фæбадын мæ бон нæ бауыдзæн». Сырдон ацыди, Уырызмæг Сатанамæ дзуры:

— Базæронд дæн, не ‘фсин, æмæ мын Нарт кад нал кæнынц, уый йеттæмæ уый чердыгон хуынд у; кæд дæ фæнды — рацу, кæд дæ нæ фæнды — ма рацу?

— Æцæг базæронд дæ, æцæг, мæ сæры хицау, æмæ дзурæджы дзырд нал æмбарыс. Уый дыл Борæтæ фыдвæнд скодтой, æмæ дын æй Сырдон æмбарын кодта,— загъта йын Сатана.

Сырдон Борæтæн куы загъта, не ‘рбацæудзæн Уырызмæг, зæгъгæ, уæд бакатай кодтой æмæ дзурынц: «Ног чындзы йæм барвитæм, æмæ ма кæд йæ уд йæ мидæг ис, уæд ын æнæ ‘рбацæугæ нæй».

Ног чындз араст ис. Бацыди æмæ дуар бахоста. Сатана йæм ракастис.

— Махонтæ куывд кæнынц æрдамонгæ хæдзары æмæ мæ уæ зæронд лæгмæ хонæг рарвыстой,— зæгъы ног чындз.

Сатана фæстæмæ баздæхти æмæ чындзы ныхас рафæзмыдта Уырызмæгæн. Бæргæ ныккатай кодта Уырызмæджы зæронд, фæлæ ма йын цæй æнæ сразы уæвæн уыд?!

«Хуыцау ма ныббарæд йæ рарвитджытæн!» — зæгъгæ, бакодта Уырызмæг æмæ дзуры Сатанамæ:

— Ацу, мæ хур, æмæ йын зæгъ: «Нарты фæтк нæ фехалдзынæн, чындз хонæгæн «нæ» зæгъæн нæй, æмæ ныртæккæ æмбæлдзынæн». Сатана рацыди, йæ зæронды дзуапп чындзæн рафæзмыдта. Баздæхти фæстæмæ æмæ дзуры Уырызмæгмæ.

— Тæрсгæ ма кæ, мæ зæронд! Мæнæ ацы зæлдаг кæлмæрзæн демæ ахæсс, æмæ, тыхсын райдыдтай, зæгъгæ, уæд-иу æй зæхмæ æрæппар, стæй дын уæд исты хос уыдзæн фервæзынæн. Мæнæ дын ноджы хæтæл. Бакæн æй дæ кæрцы мидæгæй. Сбад-иу фистын гобаныл. Нозт-иу хæтæлы уадз, æмæ гобаныл кæлдзæн æмæ уым хъардзæн.

Уырызмæг айста кæлмæрзæн æмæ хæтæл, йæ роны сæ бакодта, сыстади, йæ тинты кæрц йæ уæнтыл æркодта, райста йæ цирхъ æмæ йæ йæ кæрцы мидæгæй йæ сины æртъыста, афтæмæй араст ис куывдмæ. Бахæццæ ис. Кæсы — Борæтæ цæлхæмбырдæй бадынц. Уырызмæджы куы федтой, уæд сыстадысты, хистæрæй, кæстæрæй.

— Фарн уæ хæдзары æмæ уæ куывд барст, Борæтæ!— загъта сын Уырызмæг.

— Æгас нæм фæцæуай, æгас, Уырызмæг!— дзурынц æм Борæтæ æмæ йыл мæнгард цинтæ кæнынц. Сбадын æй кодтой уæле, авд рæгъы сæр. Куывд райдыдта. Алы рæгъыл дæр Уырызмæгмæ дæдтынц авд нуазæны. Цас æй фæнды, уыйас дзы нуазы Уырызмæг, иннæ хæтæлы уадзы, нозт гобаныл кæлы æмæ уым хъары.

Сырдон зæххы хин, арвы кæлæн кæм нæ уыди!— базыдта Уырызмæджы хъуыддаг æмæ йæ бамбарын кодта Борæтæн.

— Цæй, ныр бæхджыны нуазæнтæ баназæм,— зæгъгæ, радзырдтой Борæты хистæртæ.

Сыстадысты. Уырызмæг йæ сæр ныттылдта, фæлæ «нæ» зæгъын йæ сæрмæ нæ бахаста æмæ нозта. Нозт ын хæтæлы уадзæн нал уыд, æмæ дзойдзой кæнын байдыдта.

— Нæ зæронд галæн йе ‘ргæвдын афон æрхæстæг кæны,— зæгъгæ, дзуры Борæты Бурæфæрныг кæстæртæм. Бамбæрста зæронд Уырызмæг, йæ царды кæрон кæй æрхæццæ кæны, уый, æмæ зæлдаг кæлмæрзæн æрæппæрста зæхмæ. Кæлмæрзæн Сатанамæ февзæрди. Сатана бамбæрста хъуыддаг. Тагъд-тагъд æртæ мыдамæсты ракодта, Кувæн къуыппмæ ауади, æртæ мыдамæсты æмæ ронджы дурынимæ, æмæ скуывта: «Хуыцауты Хуыцау, мæхи Хуыцау! Кæд мæ истæмæн скодтай, уæд ме ‘нæныййаргæ фырт Батрадз Донбеттыртæм ис, æмæ ам цы фесты, уый ды радт!»

Скуывды хæд уæлвæд Батрадз фурдæй ратæррæст кодта æмæ Сатанайы уæлхъус алæууыд.

— Цы ‘рцыд, мæ мад?— фæрсы Сатанайы.

— Дæ зæронд фыдыфсымæры дын Борæтæ æгады мардæй марынц,— дзуапп ын радта Сатана.

— Кæм ис, чердыгæй ис?— афарста йæ Батрадз.

— Борæты æрдамонгæ хæдзары.

Батрадз азгъордта. Бахæццæ ис Борæтæм æмæ хæдзары къæсæрæй бахъæр кодта. Аххæрджытæ ныррызтысты йæ хъæрæй æмæ сæгтæ æркалдысты, куывды бадджытæй бирæтæ фæсуртæ сты сæ бынæтты. — Гъæйтт, зæронд, мард дæ æви ма мын æгас дæ?— бадзырдта Батрадз Уырызмæгмæ.

Иæ зæрдæ куыннæ фæфидар уыдаид Уырызмæгæн, Батрадз фæзынди, уый куы бамбæрста, уæд! Фыр цинæй дзурынмæ дæр нал арæхст, фæлæ ма уæддæр радзырдта:

— Мард нæ дæн, фæлæ мæрдон æгас дæн.

— Уæдæ рындзыл бадыс æви сургæ ракæндзынæ?— фæрсы йæ Батрадз. — Мæнæп сурын мæ бон нал у, фæлæ рындзыл абаддзынæн,— дзуапп радта Уырызмæг æмæ къæсæрмæ рауад, йæ синæй йæ цирхъ фелвæста æмæ йæ тарвазæй иннæ тарвазмæ хидæвæрд акодта, йæ ком мидæмæ, афтæмæй. Сырдон та уайтагъд хъуыддаг бамбæрста æмæ тæссæй ердойыл сгæпп кодта æмæ афардæг ис.

Батрадз хæдзары цæджындзтæй иу ратыдта æмæ, дæ балгъитæг афтæ, стыггай ахаста Борæты се ‘рдамонгæ стыр хæдзары къуымты. Кæй нырриуыгъы, уый атæбæкк вæййы. Æттæмæ дзы чи лидзынвæнд кодта, уыдон та Уырызмæджы цирхъыл æмбæлдысты, æмæ сæ гуыртæ æттæмæ хаудысты, сæ сæртæ мидæгæй задысты.

Иуахæмы Батрадз астæуккаг цæджындзыл схæцыди æмæ хæдзары цар уæлæмæ систа. «Лидзæн нын фæци», зæгъгæ, зыхъырмæ сæхи ныккалдтой, Борæтæй ма удæгас чи уыд, уыдон. Батрадз сыл цар фæстæмæ æруагъта, æмæ уым сагъдæй баззадысты.

Афтæмæй сухы цагъды фесты Борæтæ.

Батрадз Уырызмæджы дæларм бацыд æмæ йæ Сатанайыл сæмбæдын кодта.

БАТРАДЗ ÆМÆ ТЫХЫ ФЫРТ МУКАРА

Батрадз уый хуызæн лæг рацыд, æмæ уæларв йæхи æмбæхстæй дардта.

Нарт цæуæг уыдысты стæры. Стæй-иу тагъд не ‘рыздæхтысты, æртæ азы дæр-иу дзы баззадысты. Иу хатт та фæцыдысты фæсивæды дзæбæхтæ стæры, Нартæн сæ гуыппырсартæ дæр семæ, афтæмæй. Иу афæдзмæ куы нæ ‘рцыдысты, уæд Тыхы фырт Мукара, фæсте ма сæ чи баззад Нартæй, уыдонмæ сæрвыста сæ уæзæгмæ: «Уæ фыдæлтæ мæ фыдæлтæн чызг хъалон фыстой; иу къорд азы уæ нал бацагуырдтон æз уыцы хъалон. Ныр мын æй рарвитут, кæннод уæм тыхæй цæуын».

Нарт ныккатай кодтой: «Ныр цы кæнæм, куы никуы фехъуыстам ацы хъуыддаг, уæд куыд бакæнæзм? Дæдтæм, æмæ нæ нæ зондджынтæ азымы дардзысты; нæ дæдтæм, æмæ нæм цæудзæни, æмæ нæ тыхджын фæсивæд ам не сты, æмæ йæ разы чи балæудзæн?!»

Сырдон сын загъта:

— Уымæн сымах æппындæр ницы æрхъуыды кæндзыстут, фæлæ Сатанайы бафæрсут.

Цалынмæ уыдон уыцы фæндтæ кодтой, уалынмæ сæм схæццæ ис Тыхы фырт Мукара. Бацыди, æмæ ма чи ‘рлæууыдаид йæ разы, чи дзы уыд! Схæцыди Мукара, æмæ Нарты чызджы дзæбæх æмæ чындзы рæсугъд кæм уыди, уыдон аскъæрдта йæ фыццаг. Сатана сæ куы ауыдта, уæд, дын, хъæрццыгъа рацахста æмæ йын зæгъы:

— Тагъд, тæхгæ Батрадзмæ æмæ йын зæгъ: «Лæугæ кæныс,— бадгæ мауал скæн, бадгæ кæныс,— цæрдæг фест, дæ хъæумæ хæццæ кæн, фесæфтысты». Кæд мын мæ ныхас фæхæццæ кæнай, уæд дын мæ карчы цъиутæй бар радтдзынæн.

Батрадз уыцы афон бадтис уæларв.

Хъæрццыгъа атахти æмæ йæм схæццæ ис.

Батрадз уый куы фехъуыста, уæд уæле йæхи раппæрста, Нарты уæзæгмæ ‘рхауд æмæ йæ агъдрæбынтæм зæххы аныхсти. Йæхиуыл схæцыд, фæгæпп ласта æмæ бауад Сатанамæ æмæ йæ фæрсы:

— Мæ мад, цы уынгæджы фестут?

Сатана йын зæгъы:

— Уæ мыккагыл нырмæ цы не ‘рцыд, уый сыл æрцыд. Кæд дæм исты хъару ис, уæд дæ сæр бахъуыд,— æмæ йын радзырдта хъуыддаг. Батрадз æй фæрсы:

— Æмæ чердæм фæцæуы?

Сатана йын загъта:

— Фурды былмæ ныццу,— дæ мадырвадæлтæ уым сты,— æмæ фурды былæй ныхъæр кæн: «Гыццыл Чех, æттæмæ мæм ракæс, дæ сæр мæ бахъуыд, дæхион дæн, Тыхы фырт Мукара кæм ис, уый мын бацамон!» Уыцы Чехæн арв æмæ зæххы ‘хсæн æмбæхст ницы ис, æмæ дын бацамондзæн, Тыхы фырт кæм ис, уый.

Батрадз хæдзармæ нал бацыд, фæлæ рауади æмæ ныххæццæ ис фурды былмæ. Фурды былæй ныцъæхахаст кодта: «Донбеттырты гыццыл Чех, дæхион дæн, æмæ мæм æттæмæ ракæс!»

Чех цæрдæг лæг уыди,— фæгæпп ласта, æмæ ма Батрадзæн йæ цъæхахсты нæрын хъæдтæй хъуысти, афтæ йæ цуры фестади. Батрадзы куы ауыдта, уæд загъта:

— Дæхион дæн, зæгъгæ, куы ныхъæр кодтай, æмæ æз мæхиуæттæй дæ хуызæн лæг куы никуы федтон; куыд мæхион дæ, уый мын куы зæгъис! — Уый фæрсыныл ма схæц, фæлæ Тыхы фырт Мукара кæм ис, уый мын бацамон,— дзуры йæм Батрадз.

— Базыдтон дæ ныр; æцæг, мæхион дæ!.. Амонгæ дын бакæндзынæн, кæм ис Тыхы фырт, уый, фæлæ йæм афтæ æнцоныл нæ бахаудзынæ,— загъта Чех.

Батрадз ахъуыды кодта æмæ зæгъы:

— Уæд та мын æм минæвар бацу æмæ йын афтæ зæгъ: «Уырдæм мæ ма бацæуын кæ, кæннод уый зон: Нартмæ кæй нæ зоныс, æз уыцы Батрадз дæн. Афтæ ма банхъæл, фурды фæфидар уыдзынæ. Æз дæм æрцыдтæн хæстмæ, æмæ мæм æттæмæ ракæс».

Чех афтæ рæуæг уыд, æмæ æртæ цæстыныкъуылдмæ æртæ бонцауы цыди. Бацыдис Мукарамæ æмæ йын радзырдта:

— Нартæй дæм æрцыд иу æнæхил лæппу, дыууадæс наййаджы цы мусы цæуынц, гъе уыйас сты йæ цæстытæ; æрвиты дæм: «Уырдæм мæ ма бацæуын кæ, кæннод уый зон, Нартмæ кæй нæма зоныс, æз уыцы Батрадз дæн. Афтæ ма банхъæл, фурды фæфидар уыдзынæ. Æз дæм æрцыдтæн хæстмæ, æмæ мæм æттæмæ ракæс».

Мукара ахъуыды кодта æмæ загъта:

— Мæнæн дæр худинаг у, хæстмæ мæм чи ‘рцыди, уымæй бамбæхсон, уый; фæлæ кæд нæртон лæг у, уæд Нарты хæцæн бон у майрæмбон, æмæ йын уæдмæ цæттæ дæн.

Рацыд Чех æмæ Мукарайы ныхас Батрадзæн фехъусын кодта. Батрадз дæр ма цы загътаид!— аздæхт æмæ йæ хъæумæ ссыд. Йæ хъæуы ныхъæр кодта:

— Цагъды фæуат, Нарт! Сау хæрæг уын сау митæ бакодта! Уый бæсты уын уæ быныскъуыд куы фенин. Майрæмбонмæ мын хæст расидти, æмæ хæцгæ не скæндзыстут, фæлæ мæм дардæй кæсгæ уæддæр кæнут. Нарт, цы сын уыд Батрадз, уый нæма зыдтой. Кæрæдзийæн дзурынц: «Ныр цы кæнæм, хуызæй нæхи хуызæн у, фæлæ нын ныры онг кæм уыд, уый куы нæ зонæм!»

Батрадз сæ бамбæрста æмæ сæм дзуры:

— Чи дæн, уый уын зæгъдзынæн: æз дæн Нартæй, Быценон — мæ мад, Хæмыц — мæ фыд. Нæма уыдтæн мæхи равдисынхъом æмæ уый тыххæй æмбæхстæй цардтæн. Ныр цæуын Тыхы фырт Мукараимæ хæцынмæ — дзырд стæм майрæмбонмæ. Мах хæцдзыстæм Хызы быдыры, сымах та-иу нæм кæсут Уазы къуыппæй.

Майрæмбоны Батрадз йæхи бацæттæ кодта. Бацыд æмæ йæ сау бæх раласта æмæ йæм дзуры: «Æз дын зæгъын, мæ бæх: уый мæнæн æнæ исты ныфсæй нæ расидтис хæст. Æз дæ æд саргъ ауадздзынæн мæ цуры хизынмæ. Куы стæвд уон тыхджын æмæ дæм куы фæхъæр кæнон, «гъæйтт, мæ бæх, цы фæдæ?», зæгъгæ, уæд-иу дардæй дæхи рауадз æмæ мæм куы ‘рхæццæ уай, уæд-иу мæ дæ сынæгæй, дæ бон цы уа, уымæй тыхджын ныццæв, фурдæн йæ астæу куыд скуыси уон, афтæ».

Рацыдис æмæ æрхæццæ ис фурды былмæ. Бадзырдта Мукарамæ: — Мæнæ дæн, æмбæхсгæ ма бакæн!

Мукара, дын, рагæпп ласта фурдæй. Кæрæдзийыл сæхи ныццавтой; хæхты, быдырты рахæсс-бахæсс кæнын байдыдтой кæрæдзийы; æппын сæ ничи сæтты. Хъæдмæ бахастой кæрæдзийы. Бæлас бындзæфхадæй рæдувынц, кæрæдзийыл æй ныххуырсынц, уæддæр сæ ничи сæтты. Фæстагмæ йæ Батрадз рахаста йæ разæй. Фурды былмæ æрцыд сæ хæст. Батрадз стæвд и æмæ дзуры йæ бæхмæ: «Гъæйтт, мæ бæх, цы фæдæ?» Бæх, дын, йæхи рауадзы, Батрадзмæ ‘рхæццæ вæййы, йæ сынæгæй йæ йæ тых, йæ бонæй скъуыры, æмæ Батрадз фурды бæстастæу сæмбæлы. Æруазал ис фурды Батрадз. Рахызти æмæ йæ хъæлæсы дзаг ныхъæр кодта:

— Фæлæу, сау хæрæг, гъе ныр дæм фæцæуын! Мукара фæтарсти йæ хъæрæй æмæ фурды фæныгъуылд. Фурды бын цардысты Кадзитæ, æмæ уыдонмæ уыд фысыммæ Мукара. Куы сæм бахæццæ ис, уæд сын загъта: — Ахæм хæцæг æрбацæуы мæ фæдыл, æмæ ма йын кæд исты бакæнæм, уæд хиндзинадæй, кæннод уымæн тыхæй ничи ницы ракæндзæн.

Кадзитæ, дын, бавдæлдысты æмæ Батрадзы бацæуæны ахæм уæрм скъахтой, æмæ йæ бынæй йæ сæрмæ хъæр нæ хъуысти. Ноджы йыл уæле байтыдтой гауызтæ.

Æрбацæуы Батрадз, æмæ Кадзитæ афæнд кодтой:

«Нæ иутæ йæ размæ ацæуæнт æмæ йыл сæхи бафæдзæхсæнт. Не ‘ннæтæ та уый бæрц дур æмæ къуыдыр æрхæссæнт, æмæ сæ ацы уæрм куыд байдзаг кæнæм».

Сæ иутæ дур, къуыдыр æрцæттæ кодтой, се ‘ннæтæ та Батрадзы размæ рацыдысты æмæ йын зæгъынц:

— Мах ницы гæнæг стæм, дæ фæндагыл дын байтыдтам гауызтæ, æмæ нæм рацу хæстæг».

Араст и Батрадз æмæ фæцæуы ныфсджынæй, ницы ‘нхъæлæй. Уæрммæ куы бахæццæ ис, уæд дзы ныххауди. Кадзитæ ныццин кодтой, багъæц, гъе ныр дæ ссардтам дæ раны, зæгъгæ. Калын ыл байдыдтой, дурæй, къуыдырæй цыдæриддæр æрцæттæ кодтой, уый. Батрадз йæ цирхъ йæ сæрыл сæвæрдта, йæ ком хæрдмæ, афтæмæй. Кадзитæ йыл цы ныццæвынц — дурæй, хъæдæй,— уый цирхъыл æмбæлы æмæ лыг кæны, æмæ йæ лыггæгтæ бынмæ Батрадзы къæхты бынмæ згъæлынц. Афтæмæй уыдоныл хæрдмæ- хæрдмæ цæуы Батрадз. Йæ сæр куы фæзынди, уæд Кадзитыл фæхъæр кодта:

— Агъæцут, фæхизын уæм, фыд мыккаг!

Йæ хъæрæй фæсуртæ сты Кадзитæ. Уæрмæй фæгæпп ласта Батрадз; мæсыджы фæмидæг ис; фæмард кодта фыццаг Мукарайы, стæй Кадзиты бынцагъд ныккодта.

Нарты чызджытæ ‘мæ чындзыты уырдыгæй ракодта æмæ сæ схæццæ кодта сæ хæдзæрттæм.

Йæхæдæг та сфардæг ис уæларвамæ æмæ та йæхи бааууон кодта.

БАТРАДЗ ÆМÆ СОХЪЫР УÆЙЫГ ÆФСÆРОНЫ ФЫРТ АЛÆФ

Нарт Зилахары сарæзтой стыр симд, ахæм, симд, æмæ зæхх сæ быны рызти. Симды Нарты гуыппырсартæй иу дæр нæ уыди,— нæ дæр Уырызмæг, нæ дæр Сослан, нæ дæр Батрадз.

Хохæй бынмæ Нарты симдмæ касти сохъыр уæйыг Æфсæроны хъал фырт Алæф æмæ загъта:

— Цон, æмæ Нарты симдмæ ныццæуон, хорз фæсимон, фæхынджылæг кæнон Нарты фæсивæдæй æмæ сын сæ дзауматæ схæссон!

Уыцы ныхасмæ йæм йæ фыд Æфсæрон дзуры:

— Уæ, макæ, ма ацу — Нарты гуыппырсартæй дын исчи исты фыдбылыз сараздзæн,— уыдонæй арв нæрын куы нæ уæнды. Æз дæр дæ хуызæн хъал уыдтæн, фæлæ мыл иухатт Нарты фæсивæд фембæлдысты; загъд сæ ракъахтон æмæ, кæсыс мæнæ,— мæ цæст мын сæппæрстой. Кæм байхъуыста лæппу йæ фыдмæ! Дыууадæс кæрдзыны йæ роны атъыста фæндаггагæн æмæ рараст ис Зилахармæ.

— Хорз,— зæгъгæ, загъта фыд,— кæд дыл мæ ныхас не ‘рцæуа, уæд фендзыстæм.

Дзæвгар куы ‘руади лæппу, уæд кæсы, æмæ иу ран хъомы рæгъау хизы. Бауади, дыууадæс хъуджы дзы радыгъта æмæ сбадти аходæн хæрыныл. Куы бахордта, уæд та дарддæр йæ фæндаджы кой кæны. Иу ран иу дынджыр тулдз бæлас æд уидæгтæ стыдта æмæ йæ йе уæхскыл авæрдта, афтæмæй Нарты симдмæ бахæццæ ис. Бахæццæ ис æмæ тулдз бæлас зæххыл нытъæпп ласта. Нарты фæсивæд бæласы тъæппæй фьщцаг хæрдмæ фесхъиудтой, стæй сæ мидбынæтты æрбадтысты. Сохъыр уæйыджы фырт йæ дзыхы дзаг ныккæлкæл кодта. Уый фæстæ дзуры:

— Куыйты Нарт!— рацæут æмæ симæм, нæ хъару бавзарæм! Цы бон сæ уыд тарст адæмы, æрхæндæг зæрдæйæ та æрхæцыдысты кæрæдзийыл æмæ симынц.

Бахызти симды астæумæ уæйыджы фырт æмæ, йæ зæрдæ кæимæ фæзæгъы, ууыл æрхæцы æмæ симы. Симы, уæдæ цы, хъал Алæф æмæ Нарты фæсивæдæй кæмæн йæ къух бамур кæны, кæмæн йæ мæкъуыстæг фелвæсын кæны, кæмæн йæ фæрстæ балхъивы. Хъæрзынц Нарты фæсивæд, фæлæ сæ уæддæр кæм уадзы сохъыр уæйыджы фырт. Æризæр ис. Нарты фæсивæд сæ симд ныууагътой æмæ ахæлиу кæнынмæ куыд хъавыдысты, афтæ сын уæйыджы фырт сæ дарæс байста, йæ дæлармы сæ акодта æмæ араст ис сæхимæ. Хохы сæрæй йæ хо фæлгæсы. Йæ цæст фæхæцыд комы йе ‘фсымæрыл. Бауади чызг йæ мад æмæ йæ фыдмæ æмæ сæм дзуры: — Далæ ме ‘фсымæр ссæуы æмæ мын Нарты чызджыты дзауматæ схæссы.

Сохъыр уæйыджы нæ уырны, æмæ дзуры йæ чызгмæ:

— Цума, акæс, кæддæра къуылдым-къуылдым цæрдæг цыд кæны, æви адаг-адаг хъуызгæйæ ссæуы?

Акастис хо — йе ‘фсымæр къуылдым-къуылдым хъæлдзæгæй сыскъæры. Сохъыр уæйыджы нæ уырны уæддæр. Схæццæ ис лæппу æмæ сæрысхъæлæй дзуры йæ фыдмæ:

— Æда! нæ мæ уагътай, фæлæ кæсыс — хорз фæсимдтон, фæхынджылæг кодтон мæ фаг Нарты фæсивæдæй, мæнæ дын адон та — сæ дзауматæ. Сохъыр уæйыг æм дзуры:

— Æнхъæл дæн, саудзагъд æмæ къуыппных лæппу уьгм нæ уыди! — Сауæй, урсæй, къуппныхæй, дзыхъныхæй — иууылдæр уым уыдысты Нарты фæсивæд, фæлæ мæм дзы хъыпп-сыпп ничи суæндыд,— загъта лæппу.

— Уæ, макæ, мæ фырт,— саудзагъд æмæ къуыппных лæппу уым нæ уыд, фæлæ ныр ныууадз, мауал сфæнд кæн уырдæм цæуын.

Йæ къух ауыгъта Алæф йæ фыды дзырдтыл æмæ сæрысхъæлæй иннæрдæм аздæхти.

Дыккаг бон дæр та раджы фестади Алæф, дыууадæс кæрдзыны та йæ роны атъыста æмæ та араст ис Зилахармæ. Хъоммæ та фездæхти, дыууадæс хъуджы догъимæ та кæрдзын ахордта, тулдз бæлас та ратыдта, Нарты симды та балæууыд æмæ та фыд митæ кæнын райдыдта Нарты фæсивæдæн.

Уыцы рæстæджы Хæмыцы фырт Батрадз бадти хохы сæр цъитийыл, цæмæй йе ‘ндон уазал кодтаид, уый тыххæй. Касти уырдыгæй æмæ уыдта, Зилахары цытæ цæуы, уый. Алæф дыккаг хатт куы ‘рцыд Зилахармæ, уæд йæхицæн хъуыды кæны Батрадз: «ныр дыккаг хатт хынджылæг кæны Нарты æнæрцæф фæсивæдæй сохъыр уæйыджы фырт. Цон, æмæ мæ тых йемæ бавзарон, æндæр амал нал ис». Цъитийы ‘рдæг ратыдта, йæ сæрыл æй авæрдта, цæмæй ма тæвд кæна, уый тыххæй, æмæ хæххон цæргæсау йæхи раскъæрдта Зилахармæ. Æрхæццæ ис. Цъити йæ сæрыл тад, æмæ йæ сæры дыууæ фарсыл дæттæ згъордта. Сохъыр уæйыджы фырт куы бакасти Батрадзмæ, уæд йæхи нымæры загъта: «ай, бæлвырд, мæ фыд мын кæмæй загъта, уый у — саудзагъд æмæ къуыппных». Æмæ йæ зæрдæ бауазал ис.

Хæрзæгъдау уыд Хæмыцы фырт: æгас цу, зæгъгæ, загъта уæйыджы фыртæн æмæ йын йæ къух райста. Дæ фыдгул афтæ — бамуртæ ис хъал Алæфы къух.

Уый фæстæ йæм дзуры Батрадз:

— Уазæг, куы асимиккам, уæд куыд уаид?

Бæргæ æмризæджы рызти сохъыр уæйыджы фырт, фæлæ ма йын цы гæнæн уыд? Ныххæцыдысты. Симынц. Иу къорд зылды куы акодтой, уæд Батрадз Алæфы къахыл фæлæууыди æмæ йын йæ цонг скъуырдта. Атæбæкк ис Алæфы къах, йæ цонг та æлвæсгæ фæкодта. Симд тынгæй-тынгдæр кæны. Батрадз та Алæфы фарс басхуыста, æмæ йæ фæрсчытæ басастысты Алæфæн. Лæгъстæ кæнын байдыдта Батрадзæн, суадз мæ, зæгъгæ. Батрадз ма йæ араууæрдбау-уæрд кодта иучысыл, карчы цъиуы куыд араууæрд-баууæрд кæнай, афтæ, стæй йæ суагъта. Ныр феуæгъд дæн, зæгъгæ, уый куы базыдта уæйыджы фырт, уæд, гъейт-мардзæ! — йæ син йæ фæстæ ласгæ ныййарц ис сæхимæ.

Йæ хо та ракасти æмæ дзуры йæ мад æмæ йæ фыдмæ:

— Далæ та ме ‘фсымæр ссæуы æмæ мын Нартæн сæ сырх дзауматæ схæссы.

— Ма-ма тагъд кæн,— дзуры чызгмæ йæ фыд,— фендзынæ, цавæр сырх дзауматæ дын схæсса, уый.

Цалынмæ тарсти, куы мæ расура Батрадз, зæгъгæ, уымæй, уалынмæ цæф тæрхъусы згъорд кодта уæйыджы фырт, фæлæ куы адард ис, уæд йæ бон нал уыд, æмæ афæлдæхти.

Фыд дзуры йæ чызгмæ:

— Цу-ма, акæс-ма йæм иу хатт: къуылдым-къуылдым цæрдæг цыд кæны æви адаг-адаг хъуызгæйæ ссæуы? Акастис хо: йе ‘фсымæр ададжы дæргъæй лæууы. Бацыд чызг æмæ йæ фыдæн зæгъы:

— Далæ ададжы фæлдæхтæй лæууы. Цы базонын хъуыд зæронд уæйыгæн йæ фырты хъуыддаг! Галтæ арвыста, æмæ æрдæг мардæй сластой Алæфы. — Нæ дын загътон, мæ фырт, Нартæн тыхгæнæг тых нæ ары,— бадзырдта фыд йæ фыртмæ.

Йæ зæрдæ йе ‘муд куы ‘рцыд, уæд фæрсы йæ фыды Алæф:

— Цæмæй афтæ тыхджын у Батрадз?

— Уымæй, æмæ йæхи уæларв Куырдалæгоны куынцгомы байсæрын кодта,— дзуапп ын радта йæ фыд.

— Гъе, сохъыр хæрæг, æмæ мæн цæуылнæ байсæрын кодтай Куырдалæгонæн!— зæгъгæ, фæхъæр кодта йæ фыдыл Алæф. Сыстад æмæ араст ис уæларв Куырдалæгонмæ. Схæццæ ис æмæ дзуры:

— Куырдалæгон, мæнæ дын сыгъзæрин, æмæ Батрадзы куыд байсæрдтай, афтæ мæн дæр байсæр.

— Батрадз æндон уыд, фæлæ ды басудздзынæ, æмæ тæригъæд дæ,— зæгъы йын Куырдалæгон.

— Байсæр мæ, æндæр амал нæй.

Куырдалæгон бирæ дзурын нæ уарзта: райста сыгъзæрин, бавæрдта Алæфы куынцгомы æмæ йæм куынц сарæзта. Куыддæр æм арт бахæццæ ис Алæфмæ, афтæ йæ дзыхы дзаг ныхъæр кодта:

— Басыгъдтæн, тагъддæр мæ айс, нал сæрын кæнын мæхи!

Куырдалæгон æртдзыскæн радавта, фæлæбурдта уæйыдæьг фыртмæ, фæлæ дзы сыгъдæтты йеттæмæ ницыуал баззади. Куырдалæгон сыгъдæттæ райста æмæ сæ æнæсдзургæйæ бырæттæм акалдта.

БАТРАДЗ ÆМÆ СОХЪЫР УÆЙЫГ ÆФСÆРОН

Йæ фырты сæфты фæстæ йæ фæрстæ цъæх арт уагътой сохъыр уæйыг Æфсæронæн. Нартæй йæ маст цæмæй райса, ууыл архайдта æмæ алы фæндтæ кодта. Батрадзæн йæхимæ кæм бауæндыдаид, фæлæ, дын, иу бон куы уыди, уæд бахуыдта йæхимæ уазæгуаты Нарты зæрæдты — Уырызмæг æмæ Хæмыцы. Йæ фырттæн бафæдзæхста: «Фæсхæдзар æмбæхстæй лæуут; нозт тых кæнын куы байдайа Нарты зæрæдтæн, уæд уæм бæрæг кæндзынæн, æмæ-иу уæхи хæдзармæ хæстæг ласут».

Нæ бацауæрста цæхх æмæ кæрдзыныл Æфсæрон — сырды фыдæй фынгтæ зæхмæ тасыдысты, рахаста нозт æмæ дæлæмæ рæгъ, уæлæмæ рæгъ — афтæмæй нуазын райдыдта Уырызмæг æмæ Хæмыцимæ.

Ницы фыд æнхъæл уыдысты Нарты дыууæ зæронды æмæ нозтæй сæхимæ куыннæ фæкастаиккой? Гъа ныр сæм нозт хъарын байдыдта, зæгъгæ, афтæ, дын, Æфсæроны фырттæ хæдзармæ сæхи хæстæг баластой. Уæд сохъыр уæйыг стыр куыси райста йæ къухмæ æмæ Уырызмæгмæ худæндзастæй радзырдта:

— Зæгъ-ма, Уырызмæг, дæ хорзæхæй — фыдæлтыккон зарæг дын азарон æви нырыккон зарæг?

— Зарынмæ дæсны кæй дæ, нæ фысым, уый фехъуыстон, æмæ нын кæд иугæр дæ буц хъæлæсы уаг æвдисын сфæнд кодтай, уæд нын нырыккон зарæг азар — фыдæлтыккон зарджытæ ма, чи зоны, искуы фехъуыстаиккам,— зæгъгæ, йæм бадзырдта Уырызмæг.

Æмæ ныззарыди сохъыр уæйыг:

«Уæд, дын, иу фæззыгон мигъ бон бæзджын хъамылмæ æрбафтыди дыууæ нæл хуыйы. Ссырджын хъыхъаг куыйтæ сæ алфæмблай æрзылдысты. Æвæццæгæн, нал аирвæздзысты уыцы дыууæ нæл хуыйы уыцы ссырджын куыйтæй,— фаркгай сæ куы скæндзысты, фаркгай, уæдæ!»

Цы бамбарын хъуыд Уырызмæг æмæ Хæмыцæн, уыцы зарæг цы амыдта, уый. Сæ нуæзт фесæфти; лидзыныл дæр нæ бацауæрстаиккой, фæлæ сын фадат нал уыд.

Уыцы афон Батрадз уыд уæлхохы; айхъуыста Æфсæроны зарæг, рагæпп кодта бæрзондæй æмæ сохъыр уæйыджы кæрты æрхаудта. Уырызмæг æй йе ‘ндоны хъæрæй уайтагъд дæр базыдта. Куыннæ бацин кодтаид зæронд, æмæ ныззарыди:

«Ой, дæ цæрæнбон бирæ уа,

Нæ рæдау фысым!

Сырды фыдæй нæ бæргæ хорз федтай,

Бæргæ нæ бахъæлдзæг кодтай

Дæ сыгъзæрин хъæлæсæй,

Фæлæ зарæг йæ кæронмæ

Куы нæ ахæццæ кодтай, мæ хур!

Хъуыды ма кæнын — зарæг дарддæр

Афтæ у: «Нæл хуытæм æххуыс кæнынмæ

Хохы бæрзондæй фæзынди иу франчы лæппын, —

Æвзыгъд æмæ цæхæрцæст.

Æвæццæгæн, æмæ уыцы ссырджын куыйтæ

Ныр нал фервæздзысты —

Астигъдзæя сæ уыцы франчы лæппын!»

Йæ зарæг конд фæци Уырызмæг, афтæ Батрадз хæдзары смидæг ис, тарваз ратыдта æмæ,— дæ балгъитæг афтæ,— уæйгуыты — фыдæй, фыртæй — ныттæбæкк кодта.

Йæхæдæг Уырызмæг æмæ Хæмыцы рахуыдта æмæ сæ Нартмæ æрхæццæ кодта.

БАТРАДЗ НАРТЫ ГУЫППЫРСАРТЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫН КОДТА

Уæд та иухатт Нарты гуыппырсартæ — Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан ацыдысты цуаны. Авд боны æмæ авд æхсæвы фæхаттысты, æмæ сыл сырдæмбæлæг нæ фæци.

Хæлцæй дæр æмæ дарæсæй дæр схъуаг сты Нарт æмæ сфæнд кодтой фæстæмæ раздæхын. Цæуынц, цæуынц, æмæ сыл иу тар хъæды кæрон иу урс саг фембæлди — сæ фæндаг сын разæргæвст æркодта, афтæмæй фæлидзы.

Нарт сæ номдзыд хотыхтæ фелвæстой æмæ йæ афтæмæй сурынтæ байдыдтой. Саг сæм æхстбæрцмæ æрлæууы, стæй та дарддæр алидзы. Нарт дæр æй сурынц, уæдæ цы! Авд хохы æттæмæ сæ басайдта саг æмæ уым цыдæр æрбаци.

Бон йæ бартæ суагъта, æмæ æхсæв йæ тар къабæзтæ зæххыл æрытыдта. Стонг сæ хъуырмæ кæнын байдыдта Нарты. Катайы бацыдысты: сæхимæ цæуой, æмæ байрæджы ис, уым лæууой, æмæ æхсæвæрæн цы хос скæндзысты?!

Кæсынц, æмæ, дын, иу ранæй рухс кæлы. Уыцы рухсмæ сарæзтой Нарты гуыппырсартæ се ‘ргом æмæ цæуынц. Бахæццæ сты дойнаг дурæй амад мæсыгмæ æмæ бахъæр кодтой мидæмæ.

Уыцы мæсыджы кæд царди авд уæйыджы. Рауадысты хъæрмæ. Стыр цин бакодтой уæйгуытæ, хæххон дзиглотæ нæм сæхи къахæй æрцыдысты, зæгъгæ.

Бахуыдтой Нарты сæ хæдзармæ. Уым сæ рабадынкодтой, сæхæдæг сæ цæстытæ сæ кæрæдзимæ ныкъулынц. Æртæ дзы уæхстытæ кæнынмæ фæци, иннæ цыппар та арт кæнын байдыдтой. Нарты гуыппырсартæ куыннæ старстаиккой, мæнæ не сæфты рæстæг æрцыд, зæгъгæ.

Уæд Хæмыц дзуры уæйгуытæм:

— Цæй, не сæфты рæстæг æрцыди, уый базыдтам, фæлæ ма нын уæддæр ныззарыны бар радтут — Нарт кæддæриддæр сæ мæлæты рæстæджы заргæ фæкæнынц.

Уæйгуытæ хъæрæй ныххудтысты, сæ бинаг былтæ кæфæйтты хуызæн ныйисты.

— Заргæут, хæххон дзиглотæ, уæддæр уæ хæргæ кæндзыстæм,— зæгъгæ, дзурынц Нартмæ.

Нарт сæ тых, сæ бонæй ныззарыдысты, æмæ сын уæларвмæ сæ зарыны хъæр фехъуыста Нарты болат Батрадз. Уыцы-иу æхст раласта йæхи; хохыл сæмбæлди, æмæ йе ‘ндоны зæлангæй кæмттæ, хъæдтæ æмæ быдыртæ ныййазæлыдысты.

Нарт бамбæрстой, Батрадз кæй фæзынди, уый æмæ æмхуызонæй ныххудтысты.

— Худут, худут, хæххон дзиглотæ,— зæгъгæ, сæм дзурынц уæйгуытæ.

Гъа ныр уæхстытыл бакæнæм Нарты, зæгъгæ, куыд загътой сæхи нымæры уæйгуытæ, афтæ сæ мæсыджы фарс æрбакалди, æмæ дзы æрбагæпп кодта Хæмыцы фырт болат Батрадз. Тымбыл къухæй ралæууыд уæйгуытыл. Кæй дзы нырриуыгъы, уый йæ къах атилыны бон дæр нал фæвæййы, афтæмæй йæ уд фелвасы. Бынцагъд сын ныккодта, уæдæ цы!

Ракрдта Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы, дунейы сырдтæ сын ныццагъта æмæ сæ стыр цинимæ рарвыста Нартмæ.

Йæхæдæг та фæстæмæ уæларвмæ сфардæг ис.

БАТРАДЗ СОСЛАНЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫН КОДТА

Кадзиты Сатана йæ лæппуйæн арæзта кæхц æмæ рарвыста Кадзиты чызджытæн сæ рæсугъддæрты æмæ сын загъта:

— Ацæут Нарты Сатанамæ кæхцгур; лæвæрттæ уын фæкæндзæн, æмæ-иу фæстæмæ афоныл раздæхут. Араст сты чызджытæ. Нарты цæхæрцæст Сослан фыдбылыз кæм нæ уыд! Фембæлди фæндагыл Кадзиты чызджытыл æмæ сын фыд митæ фæкодта. Фæстæмæ ныццыдысты чызджытæ мæстæйдзагæй Кадзиты Сатанамæ. Сатана сæ фæрсы:

— Цы баистут?

— Фыдвæд, фыдамонд фæхæссæд, кæхц кæмæн кæныс, уый дæр, æмæ нæ кæхцгур кæмæ æрвыстай, уый дæр: Сослан ныл фембæлдис æмæ нын фыд митæ фæкодта,— загътой чызджытæ.

Уæд Сатана фæдзырдта Кадзитæн сæ фæстæмæкъахджынтæм.

— Ацæут, Сослан кæмдæриддæр и — ссарут æй æмæ мæм æй æркæнут! Араст сты фæстæмæкъахджынтæ. Сосланæн цуанæй цæй фæцух гæнæн уыди!— æмæ йæ ‘рцахстой кæмдæр фæндагыл, иу мæгуыр лæджы фыртимæ, æмæ йæ ныккодтой Кадзиты Сатанамæ.

Кадзиты Сатана дыууæйы дæр сæ пысултæй байтыгъта уаты къулыл. Нал зыны Сослан фæстæмæ, уæдæ цы уыдаид!

Æртæ Нарты сыстадысты æмæ иннабонæй-иннабонмæ фæцагуырдтой Сосланы йæ цуаны цæуæнты æмæ йæ хæтæнты, фæлæ — никуы дæр йæ хауæн, никуы дæр йæ мард.

Батрадз уыдис балцы, кæмдæр дард бæсты.

Æртæ Нарты бадынц æнкъардæй æртæ раны. Хъынцъым кæнынц: «Нæ дарæг, нæ уромæг — Сослан! Чемæ ма цæрдзыстæм! Де стæгдар ма нын уæддæр куы ‘рхæццæ уыдаид Нарты уæлмæрдтæм».

Уалынмæ Батрадз æрхæццæ ис йæ балцæй æмæ бацыдис Уæллаг Нартмæ æмæ сæм дзуры:

— Уе ‘зæр хорз уæд, Уæллаг Нарт!

Зæхмæ кæсынц адæм, ныхас сæ никæй дзыхæй хауы.

Рараст ис уырдыгæй, Астæуккаг Нартмæ ‘рцыд.

Уыдонæн дæр та загъта, уе ‘зæр хорз, зæгъгæ.

Уыдонæй дæр та йæм ничи ницы сдзырдта.

Дæллаг Нартмæ ‘рцыдис Батрадз. Сæргуыбырæй лæууынц Дæллаг Нарты адæм.

— Уе ‘зæр хорз уæд, Дæллаг Нарт!— дзуры та уыдонмæ дæр Батрадз.

Æппындæр та йæм ничи ницы сдзырдта Дæллаг Нартæй дæр.

Араст и мæстæйдзагæй Батрадз æмæ Сатанамæ бацыд æмæ йæ фæрсы: — Дæ Хуыцауы тыххæй, Сатана, Нартыл цы зиан æрцыдис? Æртæ Нартмæ дæр бацыдтæн, алкæмæн дæр сæ загътон, уе ‘зæр хбрз, зæгъгæ, æмæ мын дзы æппындæр æгъдау ничи. радта, дзургæ дæр мæм дзы ничи скодта.

Сатана йын загъта:

— Цы кæнæм, Батрадз,— Сослан нын фесæфти. Æртæ Нарты сыстадысты, чидæриддæр сæ цæуынхъом у, уыдонæй фæсте ничиуал баззад, фæцагуырдтой йæ иннабонæй-иннабонмæ, фæлæ — никуы дæр йæ хауæн, никуы дæр йæ мард.

Батрадз нал дæр кæрдзын бахордта, нал дæр æндæр,— мæстæйдзагæй ныххуыссыд. Райсом раджы фестади, æмæ йын Хуры чызг æрдхорд хо уыдис, æмæ йæхицæн загъта: «цонма, ме ‘рдхорд хойы бафæрсон, кæд уый исты базыдта, мийаг».

Араст ис æмæ уæларвмæ ссыдис.

Хуры чызг æм рауади худгæ-худгæ.

Батрадз æм æнкъардæй кæсы. Хуры чызг æй фæрсы:

— Батрадз, нæ чысылæй нырмæ куы стæм кæрæдзийæн æрдхорд хо æмæ ‘фсымæр, æмæ дæ ныры хуызæн æнкъардæй куы никуы федтон, уæд цы кæныс?

Батрадз загъта:

— Цы ма кæнон — Сослан нын фесæфтис. Æртæ Нарты йæ фæцагуырдтой иннабонæй-иннабонмæ — никуы дæр йæ хауæн, никуы дæр йæ мард.

Уæд Хуры чызг ныххудтис æмæ йын загъта:

— Сосланы диссæгтæм чи нæ касти, Батрадз: Кадзитæ йæ ‘рцахстой мæгуыр лæджы фыртимæ, æмæ йæ Кадзиты Сатана байтыгъта йæ уаты къулыл.

Батрадз йæ былтæ ахсыдта æмæ фæстæмæ фездæхтис æмæ араст ис Кадзитæм, æмæ йыл фæндагыл фембæлыди иу мæгуыр лæг.

Батрадз æм дзуры:

— Дæ бон хорз æмæ дæ фæндаг раст!

— Хорз дæ хай уæд, Батрадз!— дзуапп ын радта лæг.

— Цы агурыс, мæгуыр лæг?— фæрсы йæ Батрадз.

— Иу лæппуйы ‘хицау уыдтæн, æмæ фесæфт, æмæ гъе уый агурын. — Æз та уæдæ Сосланы агурын,— дзуры йæм Батрадз,— æмæ мауал фыдæбон кæн, æз дыл райсом æмбæлын кæндзынæн дæ лæппуйы — Сослан кæм и, дæ лæппу дæр уым ис.

Мæгуыр лæджы уым ныууагъта Батрадз, йæхæдæг араст ис Кадзитæм. Ныццыди Кадзиты хъæумæ. Æрцахста Кадзиты Сатанайы æмæ йын зæгъы: — Тагъд, ме ‘фсымæр Сослан кæм и, уый мын зæгъ, кæннод мын додойаг дæ къона кæны!

Кадзиты Сатана фæтарсти æмæ зæгъы Батрадзæн:

— Уæртæ æргъæу уаты къулыл тыгъдæй лæууы. Батрадз бауадис уатмæ. Сосланы тыгъдæй куы федта, уæд йæ дынджыр цæстытæ доны разылдта.

— Цы фыдбылыз дæ ‘рхаста ардæм цуаны?— дзуры Сосланмæ,— Дæ цуры дын мæгуыр лæджы лæппуйы тыххæй барст фæуæд, æндæра дæ ныууагътаин ацы ран къулыл тыгъдæй.

Рафтыдта дыууæйы дæр къулæй Батрадз, стæй азылдтытæ кодта Кадзиты хъæуыл æмæ сæ цæгъдын байдыдта æмæ сæ сухы цагъд ныккодта. Цыдæриддæр фæллой æмæ чызг-уацайраг æмæ лæппу-уацайраг ссардта хъæуы, уыдон йæ фыццаг скодта æмæ рараст ис Нартмæ.

Лæппуйы йæ фыдыл сæмбæлын кодта.

Кадзитæй цы фæллой рахаста Батрадз, уыдонæй мæгуыр лæгæн ахъаззаг хай радта, иннæты Нартмæ ‘рхаста æмæ сæ байуæрста Нарты мæгуыртæн.

БАТРАДЗ ÆМÆ ÆЛДАР

Нартыл та фыд аз скодта, æмæ бирæ хъуæгтæ æййæфтой. Уæд иуахæмы Батрадз дзуры йæ хистæртæм:

— Искуыдæм фæцæуæм, æмæ мæ ауæй кæнут — кæд уын уæ цардæн искæцы ‘рдыгæй феххуыс уаин. Рацыдысты Нарт иу дард бæстæм æмæ уым Батрадзы иу æлдарæн ауæй кодтой.

Йæхи хуымæтæг лæджы уаджы ‘вдыста Батрадз æмæ афтæмæй куыста æлдарæн, уæдæ цы уыдаид! Кусгæ та афтæ кодта: сæдæ цæдыл-иу хъæдмæ ацыд, бæлæстæ-иу æд уидæгтæ сыскъуыдта, сæ хихтæ-иу сын ахсæста, сæдæ галхатты-иу аввонг кодта суг æмæ-иу иннæ хъæддзаутæ хъæдмæ нæма бахæццæ сты, афтæ-иу уый фæстæмæ хъæумæ æрхæццæ ис.

Æлдар цинæй цæуылнæ мардаид, хорз æлхæдыл фæхæст дæн, зæгъгæ. Афтæмæй куыста. Батрадз. Уæд иу бон куы уыди, уæд Хуыцау æлдары хъæумæ иу уæйыджы æрбауагъта. Уынджы фæцæуы уæйыг, æмæ дзы адæм фæйнæрдæм лидзынц.

Батрадз фæрсы аглдары, уый цавæр у, зæгъгæ.

Æлдар зæгъы:

— Уый у уæйыг, тыхгæнæг, æмæ йын цалынмæ исты бафидæм, уæдмæ нын тыхтæ кæндзæн.

Батрадз, дын, уынгмæ расæррæтт ласы æмæ суры уæйыджы. Æлдар æм хъæр кæны, ма ацу, зæгъгæ, фæлæ йæм Батрадз кæм хъусы.

«Мардзæн æй уæйыг, æмæ ма мын ахæм тыхджын æмæ æнæзæрдæхудт кусæг кæм уыдзæн», хъуыдытæ кæны æлдар.

Батрадз баййæфта уæйыджы, йæ цонгыл ын фæхæцыд æмæ йæ зæххыл ныццавта. Уæйыг хъыпп дæр нал сфæрæзта. Адæм цинæй амардысты. Æлдар дæр разгъордта йæ хæдзарæй — цæмæй ма тарст!— бауади Батрадзмæ, йæ уæхск ын æрхоста æмæ йæм дзуры:

— Мæ хур акæн, ме ‘лхæд, мæ хур!

— Ме ‘лхæд, зæгъгæ, куы нæ загътаис, уæд дæ бинонтæй иу æрбамардаид?— зæгъгæ, й.æм фæкодта Батрадз æмæ ацыд йæ бынатмæ. Райсомæй та сæдæ цæды сифтыгъта æмæ дзуры æлдармæ:

— Де ‘лхæд йæ хæдзармæ цæуынвæнд скодта; «ме ‘лхæд», зæгъгæ, мын куы нæ загътаис, уæд нæ ацыдаин, фæлæ мын ныр æдзæугæ нал ис. Бацамадта сæдæ цæдыл, æлдары фæллойæ йæ зæрдæ цы загъта, уый, Хæмыцы болат фырт æмæ рараст ис Нартмæ.

Æлдар йæ фæстæ джихæй баззад.

БАТРАДЗ ХЫЗЫ ФИДАР КУЫД БАСАСТА

Нарты Сосланы ус уыди Хуры чызг. Рагæй фæнд кодта Хызы ‘лдар Сосланы усы йæхи бакæнын. Æууæрдын райдыдта йæ бæхы,— авд азы дæргъы йæм фæзылди къæйгонд хъæбæр хорæй.

Иухатт куы уыди, уæд Сосланы ус хуртуæттæ кодта. Хызы ‘лдар æй федта, сбадти йæ хорхор бæхыл æмæ араст ис Сосланы хæдзармæ. Сослан уыцы рæстæджы уыди дард балцы.

Хызы ‘лдар Хуры чызджы афардæг кодта, уæдæ цы уыдаид!

Йæ хæд уæлвæд Сослан йæ балцæй æрыздæхти, æмæ йæ усыл йæ цæст куы нæ ‘рхæцыд, уæд бафарста Сатанайы, кæм ис, зæгъгæ. Сатана йын радзырдта, йæ усы йын Хызы ‘лдар кæй ахаста æмæ йæ Хызы фидары кæй дары, уый.

Æрæмбырд сты Нарт æмæ афсад кодтой Хызы фидармæ. Æртыхстысты фидары алыварс æмæ йыл хæцын байдыдтой, фæлæ йæ басæттын сæ бон нæ баци, уый тыххæй æмæ Хызы ‘лдар æрæмбырд кодта Нарты ныхмæ, зæд æмæ дуагæй цыдæриддæр уыд, уыдон.

Ныууагътой Нарт хæцын æмæ аздæхтысты фæстæмæ. Цыма сыл судзгæ мард æрцыд, афтæ ныйисты Нарт — нал дæр худгæ, нал дæр хъазгæ. Уæд Сатана æртæ мыдамæсты ракодта, Кувæн къуыппмæ рауади æмæ кувы:

«Хуыцæутты Хуыцау, мæхи Хуыцау! Кæд мæ истæмæн рафæлдыстай, уæд ме ‘нæныййаргæ фырт уæларв зæдтæ ‘мæ дауджытимæ тæрхоны бады, æмæ ныртæккæ ам цы фесты, уый радт — тых æрцыд Нартыл».

Батрадз Сатанайы куывд куы фехъуыста, уæд афтæ тынг рамæсты ис, афтæ, æмæ йе ‘ндон сырх зынг аци. Ратæррæст кодта æмæ раст Уырызмæг æмæ Сатанайы авд æттæгуæлæ мæсыджы сæр сæмбæлд. Авд уæладзыджы дæр судзгæ æрцыд æмæ æппæты бинаджы, донæй йæ тæккæ дзаг, ахæм стыр цæдæджинаджы ныххауд.

Куы ‘руазал ис, уæд рацыд æмæ Сатанайы фæрсы, цы ныл æрцыд, зæгъгæ.

— Цы ма ныл æрцæуа,— Хызы ‘лдар Сосланы усы аскъæфта йæ фидармæ,— радзырдта йын Сатана.

Батрадз фæдзырдта Нартмæ æмæ сæ йемæ айста. Хызы фидар куы сзынди, уæд Батрадз æрлæууыд æмæ дзуры Нартмæ:

— Мæнæ мæ мæ фатмæ фидар бабæттут. Нарт дис кæнынц, фæлæ йæ уæддæр бæттынц. Бабастой йæ, йæ зæрдæ куыд загъта, афтæ.

— Гъе ныр мæ æрдыны сæвæрут. Уæ бон циу, уымæй æрдынбос алвасут æмæ мæ Хызы фидармæ фехсут.

Куыд сын загъта, афтæ бакодтой Нарт.

Къæхтæ æмæ къухтæ хæлиуæй ахаста Батрадз, афтæмæй фидары. къулыл сæмбæлд æмæ йæ батыдта, суанг ма иннæрдыгæй дæр æрызгъæлдысты сисы дуртæ.

— Гъæ, куыдз кæй ныййардта, уый, Нарт афтæ æнæзмæлæг фесты, æмæ сын ды сæ устыты скъæфай,— зæгъгæ, февнæлдта Хызы ‘лдармæ æмæ йæ цонгæлвæст, сæрыскъуыд фæкодта.

Ракодта Хуры чызджы æмæ йæ Сосланыл сæмбæлын кодта.

БАТРАДЗ ÆМÆ НАРТЫ УАЦАМОНГÆ

Нартæн се стырдæр хæзнатæй иу уыди Уацамонгæ. Уымæ ахæм миниуæг уыд, æмæ, æвæдза, адæймаг йе скуыхтдзинæдты тыххæй æцæгтæ дзуры, уæд-иу æнæвналгæйæ йæхи систа æмæ-иу адæймаджы дзыхы размæ бацыд, на ‘мæ-иу йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ фæкодтаид.

Иуахæмы та Нарт бадтысты æмæ сæ Уацамонгæйы сæ разы æрæвæрдтой, къуымæлæй йе ‘дзаг, афтæмæй. Æмæ алыхуызон таурæгътæ кæнын байдыдтой сæ лæгдзинæдты тыххæй.

Иу-иу загъта: æз афтæ дæр бакодтон æмæ уфтæ дæр, æз уым æмæ уым фескуыхтæн; иннæ дæр — афтæ, аннæ дæр — афтæ. Фæлæ кæсынц, æмæ Уацамонгæ йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ кæны.

Батрадз æнцадæнцой бады æмæ хъусы.

Иууылдæр куы фесты дзырд, уæд Батрадз фестад æмæ ехсы хъæдæй Уацамонгæйы бахоста:

— Цуаны уыдтæн; фæцæйцыдтæн иу суангыл æмæ изæры дауджытæй амардтон авд. Ца ‘цæг зæгъын, уа ‘цæг мæ фыд Хæмыцы уæраджы сæрмæ схиз!

Уацамонгæ зæххæй йæхи систа æмæ Хæмыцы уæраджы сæрыл йæхи æруагъта.

Дыккаг хатт дæр та бахоста Батрадз Уацамонгæйы йæ ехсы хъæдæй: — Иннæ суангыл фæцæйцыдтæн æмæ райсомы дауджытæй амардтон авд. Ца ‘цæг зæгъын, уа ‘цæг мæ фыд Хæмыцы ронбастмæ дæхи сис! Уацамонгæ Хæмыцы уæраджы сæрæй йæхи систа Хæмыцы ронбастмæ. Æртыккаг хатт зæгъынмæ куы хъавыд Батрадз, уæд æм Хæмыц дзуры: — Зæгъын цы ‘мбæлы, уый зæгъ, зæгъын цы не ‘мбæлы, уый ма зæгъ!

Уый йын уый тыххæй загъта Хæмыц, æмæ Хорæлдар æмбæхст уыд, Уацамонгæйы цы къуымæл уыдис, уым, цæппузыры мидæг, йæ фырты йын чи амардта, уый куы базонид, зæгъгæ, уый тыххæй. Хæмыц тарст, Батрадз куы срæдийа, æмæ Хорæлдар исты фыдбылыз куы сараза Нартæн, уымæй. Фæлæ та Батрадз æртыккаг хатт бахоста Уацамонгæйы æмæ ноджы ныфсджындæрæй загъта:

— Æртыккаг суангыл фæцæйцыдтæн æмæ авд Елиатæ амардтон, авд Мыкалгабыртæ. Хорæлдары фырт Бурхор-Алийы дæр æз амардтон. Ца ‘цæг зæгъын, уа ‘цæг мæ фыд Хæмыцы дзыхмæ схиз.

Уацамонгæ Хæмыцы дзыхмæ схызт, æмæ Хорæлдар Уацамонгæйы хуылфæй рагæпп ласта, оххай, мæхæдæг дæр ма нозт цæуын къуымæлимæ, зæгъгæ; азгъордта, фæлæбурдта хъæбæр хоры зæнгмæ — уæды онг ыл зади æхсæз æфсиры — æмæ йæ йæ къухæй схафта: æфсир уадзынмæ йыл нал хъавыд йæ фырты мæстæй. Уæд æм Уастырджи дзуры:

— Гъæйтт, мæ бæхæн ма дзы сайæнваг уæддæр фæуадз!

Æмæ ма йыл иунæг æфсир фæуагъта Хорæлдар, иннæты сыскъуыдта. Хæмыц Уацамонгæйы йæ дзыхыл сдардта, фæлæ Уацамонгæ айдзаг ис алы æвзæр æмæ æлгъаг хилджытæй:

кæлмытæй, хæфсытæй, гæккуыритæй. Сæхи-иу систой уыдон Уацамонгæйæ æмæ-иу нуазинаджимæ фащæйцыдысты Хæмыцы дзыхмæ. Уæд-иу сæ Хæмыц йæ болат рихитæй æрцавта, æмæ-иу Уацамонгæйы бын амбæхстысты.

Афтæмæй афæлдæхта Хæмыц Нарты Уацамонгæйы.

НАРТЫ СИМДM (КÆНÆ БАТРАДЗ УС КУЫД РАКУЫРДТА)

Арвы рухс æмæ зæххы фидауц баскуыхти авд æфсымæры иунæг хо Акула-рæсугъд.

Саразын кодта йæ авд æфсымæрæн дыууæ денджызы ‘хсæн, авд фæндаджы астæу, æфсæн мæсыг æмæ уым бадти, æттæмæ нæ каст; йæ цæстæй нæлгоймаг никуы федта. Нарты хæрзæджытæ йæ уындмæ бæргæ бæллыдысты, фæлæ уый сæ къухы не ‘фтыди.

Уæд иу бон куы уыди, уæд Нарты гуыппырсартæ, Уырызмæгæй фæстæмæ, Сау хохы сæрмæ æрæмбырд сты æмæ уым симд сарæзтой. Симгæ та афтæ кодтой, æмæ хæхтæ згъæлдысты, сау хъæды бæлæстæ фæзтытæ кодтой, зæхх сæ быны лæпп-лæпп кодта.

Уырызмæг уыцы афон цуаны уыди æмæ сыл æрбафтыди.

— Уæ гуыпп-гуыппæй адæмы туг куы фæлидзын кодтат, уæд уыл цы ‘рцыди, цæуыл симут, Нарты гуыппырсартæ?— фæрсы сæ Уырызмæг. — Цæуыл симæм, уый дын куыннæ зæгъдзыстæм: авд фæндаджы астæу æфсæн мæсыджы цæры бæсты рæсугъд Акула. Æттæмæ нæ кæсы,’ йæ цæст лæгыл никуыма æрхæцыди. Алы бон дæр, Хъæндзæргæсы базыртæ йæ уæлæ, афтæмæй арвыл æртæ зилæны æркæны. Симæм, кæд мийаг йæ иу рацыды махырдæм фæкомкоммæ уаид, æмæ нæ йæ цæст искæуыл æрхæцид, йе та йæ, æппын фæстагмæ, кæд уынгæ фæкæниккам.

— Гъæ, мæгуыр уæ бон, гъе!— зæгъгæ, ныккодта зæронд Уырызмæг. Цы мын радтиккат, æз уын куы фенын кæнин Акула-рæсугъды, уæд? — Æз дын радтин мæ уайаг бæх.

— Æз дын радтин мæ кæрдгæ кард.

— Æз дын радтин, хох цæрдхуынкъ цы ‘рдын æмæ фат кæнынц, уыдон,— дзурынц симгæ-симын Нарты гуыппырсартæ, кæрæдзийы дзыхæй дзырд исынц, афтæмæй.

— Уæ, тæхуды, Уырызмæджы зæронд, æмæ ахæм лæг куы разындис, Акула-рæсугъды ардæм чи ‘рсаид, уæд дын æз, ивгъуыйгæ цы æрдын нæ кæны, уый дæр нæ бавгъау кæнин,— загъта фæстагмæ Хæмыцы фырт Батрадз.

Йæ хъулон Æрфæны фæзилы Уырызмæг, тæхынтæ, уайынтæ сисы æмæ дзуры йæ бæхмæ:

— Мæсыджы размæ куы ныххæццæ уæм, уæд-иу къуылыхы æфсон скæн æмæ-иу размæ мауал æккуырс æппындæр. Æз дæ ехсæй, мæ бон цас уа, уыйас нæмдзынæн, фæлæ-иу ды къахдзæф дæр ма кæ размæ, цыма стайгæ бакодтай, уыйау.

Мæсыджы размæ куы ныххæццæ сты, уæд бæх йæ къæхтæ ныццавта æмæ размæ нал змæлыд. Уырызмæг æй нæмын байдыдта, йæ ехсы цæф æрвнæрæгау хъуысти мæсыгмæ. Фæлæ Æрфæн къахдзæф дæр нал кæны размæ.

— Уый цавæр хъæр у, арвы хъæры хуызæн?— фæрсы дис гæнгæ Акула- рæсугъд.

— Дæлæ иу зæронд лæгæн йæ бæх нал цæуы, æмæ йæ нæмы, æмæ уый ехсы хъæртæ сты,— дзуры Акуламæ йæ фæсдзæуин чызг.

— Цæугæ æмæ йæ бауром, суазæг æй кæн,— уый кæнæ стыр мæстджын у, кæнæ нозтджын, кæнæ æдылы, кæннод та йæ усы æбуалгъ митæй йæ зæрдæ кæмæн фæрыст, ахæм.

Фæсдзæуин чызг рацыд æмæ дзуры Уырызмæгмæ:

— Фысым бакæ, зæронд лæг, дæ бæхы фæллад дæр уал суадз æмæ дæхи фæллад дæр.

— Гъæ, дæ бон бакалай, мæнæ хъал чызг! Фысым кæнæн рæстæг мын куы уаид, уæд ардыгæй уæлæмæ дæр уæ тапкайы хуызæн искуы ссардтайн, фæлæ ууыл нæ дæн: Агуыры æфсæдтæ денджызы былмæ æрбабырсынц; мæ иунæг хо уым цæры, æмæ йæ фервæзын кæнын кæд мæ къухы бафтид, кæнæ ма йæ кæд уынгæ фæкæнин,— дзуры чызгмæ Уырызмæг.

Фæсдзæуин чызг аздæхт æмæ Акулайæн рафæзмыдта Уырызмæджы ныхас.

Акула-рæсугъд æфсады кой куы фехъуыста, уæд куыннæ фæтарстаид! Æрхызти мæсыджы сæрæй æмæ дзуры Уырызмæгмæ:

— Ахсæв ам лæу, хорз зæронд лæг! Дæ бæхы дæр баулæфын кæ, дæхæдæг дæр дæ фæллад суадз; райсом та, Хуыцау цы зæгъа, уый уыдзæн.

Уырызмæг ма хуыздæр цы куырдта Хуыцауæй — сразы ис. Хорз æй куыннæ суазæг кодтаиккой æхсæвы!.. Райсомæй, бон куыддæр фæцъæх ис, афтæ фестад Уырызмæг, йæ бæхыл абадт æмæ афтæ тагъд атахт, цыма цæсты фæныкъуылдмæ арвы кæрон балæууыдаид. Ныр мæ нал уынынц, зæгъгæ, афтæ куы ацыд, уæд йæ бæхæй æрхызт æмæ йæхиуыл бонасадæн кæны. Уалынмæ та дæлæ тæргæ бæхæй фæстæмæ æрбацæуы æмæ дардæй хъæр кæны:

— Уæхи æфснайгæут! Уæхи æфснайгæут!

Мæсыгæй йæм дзурынц:

— Ныхасмæ ма нæм фæлæу!

Уырызмæг йæ бæх баурæдта.

Рауадысты йæм æмæ йæ фæрсынц:

— Цы у, дæ хорзæхæй?— радзур ма нын æй дзæбæх.

— Мæ хойы нал федтон! Агуыры æфсæдтæ æрбахæццæ сты, æмæ уайын, кæд ма мæ бинонты бафснайын мæ къухы бафтид.

— Дæ хорзæх мын Хуыцау радтæд, æмæ мæн дæр демæ акæн —ам мæ дзæгъæл ма ныууадз,— дзуры Уырызмæгмæ Акула-рæсугъд. . — Мæхи бинонты бахъахъæнын куы бафæразин, дæ быгъдуаны та ма куыд бацæуон,— дзуапп ын радта Уырызмæг.

— Дæ Хуыцаумæ скæс, æмæ мæ ма ныууадз,— зæгъгæ, та йæм дзуры Акула-рæсугъд.

— Дæ тыхстмæ кæсын мын зын уыдзæн, фæлæ цæй… цы гæнæн ма ис?! Раифтонг кæн дæхи!— зæгъгæ, загъта уæд Уырызмæг æрæджиау,— Хуыцауæй цы куырдта, уыцы хъуыддаг йæ къухы бафтыд.

Акула-рæсугъд æмбæрзт хъандзалджын тулæджы æхсæз бæхы аифтындзын кодта, йæ хæзнатæ йемæ рафснайдга æмæ араст ис Уырызмæджимæ.

Иу чысыл куы ауадысты, уæд Акула дзуры:

— Зæронд лæг, кæд дæ бæх бæхты фарсмæ цæуын бафæраздзæни, уæд æй бабæдт, дæхæдæг мæнæ мæ фарсмæ сбад.

Уырызмæг йæ хъулон Æрфæны бæхты фарсмæ æрбаста, йæхæдæг æмбæрзт тулæджы Акулайы фарсмæ фæлмæн бадæны сбадт æмæ уырдыгæй бæхтæрджытæн фæндаг амыдта.

Æрбаввахс сты Сау хохмæ. Хохы сæр сау мигъ сбадти,— уый Нарты гуыппырсартæ сæ симд стыхджын кодтой, æмæ рыг сæ сæрыл сбадти. Акула фæрсы Уырызмæджы:

— Уыцы сау мигъ та цы у?

— Уый, бæлвырд, Нарт æфсады кой фехъуыстой æмæ йæ ныхмæ рацыдысты, æмæ дæ кæд фæнды, уæд уырдæм ссæуæм.

Акула ахъуыды кодта æмæ загъта:

— Æфсады ныхмæ чи рацыд, уыдонæй хуыздæр ма нæ чи бахъахъæндзæн, хуыздæр ран ма кæм ссардзыстæм?

Ацыдысты æмæ Сау хохы сæр Нарты симды балæууыдысты. Нарт сæ симды кой кæнынц. Акула-рæсугъд сæм æхгæд рудзынгæй ракасти. Цæхæрцæст нæрæмон Сослан æй куы ауыдта, уæд йæхи нал баурæдта, йæ уæнгтæ сцагъта æмæ йæм дзуры:

— Ацал-ауал боны мах ам дæу тыххæй симæм. Ныр дæ курын, æмæ мемæ расим.

— Бæргæ хорз лæг дæ, Сослан, демæ бæргæ расимин, фæлæ хохаг лæг дæ, æмæ дын де ‘рчъиты фæсал кæнын куы нæ базонон, уæд мæ бафхæрдзынæ.

— Ме ‘рчъийы быны фæхъау фæу,— зæгъгæ, йæм йе ‘рчъийы бын сдардта Сослан, йæхæдæг уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй раздæхти. — Уæд та мемæ асим, Акула-рæсугъд,— дзуры Къандзы фырт чысыл Сæууай.

— Бæргæ асимин демае, фæлæ дын Нарты гуыппыр-сартæй исчи мæ къухы ‘фсон дæ къух куы фелхъива, уæд дын ныммур уыдзæн.

— Уæдæ мемæ асим,— дзуры йæм Хæмыц.

— Демæ бæргæ асимин, Хæмыц, фæлæ уалдзыгон кæрдæг æмæ фæззыгон фæсал иумæ куыд схæццæ уой, дæ зачъе афтæ сси.

— Аргæ дæр дæ æз скодтон, хонгæ дæр дæ æз æркодтон, æмæ мемæ расим,— дзуры йæм Уырызмæг.

— Демæ бæргæ асимин, Нарты зæронд Уырызмæг, фæлæ де ‘фсин — Сатана тынг карз адæймаг у, æмæ дын уыимæ куы нæ бафидауон. — Мæ кæлгæ нуазæн Сатана æмæ ме ‘дзаг фынг Сатанайы сæрвæлтау фæу,— зæгъгæ, йæхи райста Уырызмæг.

Æппæты фæстагмæ йæм дзуры Хæмыцы фырт болат Батрадз:

— Чызг, мемæ расим!

— Ай-гъай расимин демæ, Хæмыцы фырт болат Батрадз,— Нарты ‘хсæн æнаипп иунæг ды куы дæ! Фæлæ дæумæ дæр иу аххос ис: базырджын æвдсæрон уæйыг Хъæндзæргæс дын дæ фыдæлтæй иуы — Уон, зæгъгæ, йæ ном, уый фæсхохмæ фæхаста; йæхицæн æй хъомгæс скодта, мидгъуын кæрцы цæуы, æмæ йын слыскъ ис; хуры йын æмпылгæ кæны йæ къæрит, къæвдайы — ивæзгæ, афтæмæй цæры. Уый Хъæндзæргæсы исбонимæ куы рахæссай, уæд демæ симын бæгуыдæр æмбæлы мæныл.

Батрадз, цыма йын исчи йæ былтæ ракъуырдта, уыйау фæстæмæ фездæхти æмæ дзуры:

— О, Нарт! Æз цæуын, æмæ ме ‘рыздæхынмæ уæ симд ма фехалут, стæй Акула-рæсугъдмæ зул дзырд ма скæнут, йæ зæрдæхудт ын мацæмæй райсут!

Уый адыл йæ бæхыл йæхи баппæрста Батрадз æмæ сæхимæ смидæг ис æмæ дзуры Сатанамæ:

— Нана, уæ Нана! Нарты хæтæг адæм хæтæны цæуынц, æмæ нæм фыдæлты хæзнайæ — йе цирхъы зæронд, йе згъæр — кæд искуы исты баззад, уæд мын æй бацамон.

— Уæ, Нана дæ фæхъау æрбауа!— уæртæ нæ мидæггаг хæдзары иу æфсæн чырын дæ фыдæлты дзауматæй йæ тæккæ дзагæй лæууы. Бацу йæм, хатиагау æм сдзур. Байгом уыдзæн æфсæн чырын, æмæ дæ дзы цы хъæуа, уый-иу сис.

Батрадз бацыд мидæггаг хæдзармæ æмæ хатиагау сдзырдта чырынмæ. Чырыны дуар зæланг гæнгæ байгом ис.

Згъæрæй, цирхъæй йæ зæрдæмæ цы фæцыд, уыдон йæ уæлæ æрæфтыдта Батрадз æмæ афтæмæй Сатанамæ бацыди.

— Нана, уæ Нана! Зæгъ-ма, куыд мыл фидауынц нæ фыдæлты гæрзтæ? — Уæ, Нана дæ сæрыл хаст фæуа,— куыд дыл фидауынц, куы!— хуры тын хæхтыл куыд фидауы, афтæ дыл де ‘згъæр фидауы, уалдзыгон æртæх нæуæг кæрдæгыл куыд фидауы, афтæ та — дæ цирхъ.

— Нана, уæдæ хæссынæн рог, хæрынæн дзæбæх цы хæринаг уа, ахæм мын ракæн. Стæй бавдæл, æмæ нæ фыдæлтæй Уон чи хуынди, уымæн кæд йе зæронд, йе идоны зæронд искуы баззад, уæд мын уыдон дæр бацамон.

Сатана хæринаг ацæттæ кодта, стæй дзуры Батрадзмæ:

— Уæртæ зæронд хæдзары рагъæныл — Уоны саргъ æмæ идон, райс сæ æмæ ацу сау хъæдмæ. Хъуыддаг афтæ у:

Уонæн баззад иу урс бæх, æмæ бон хохы фидары вæййы, æхсæв та хъæды æрдузмæ рацæуы хизынмæ. Хохæй æрдузы æхсæн иу къахвæндаг снадта æмæ дыууæрдæм дæр цæуы ууыл. Кæд дæ дæ хъару ахæсса, уæд дæ къухы бафтдзæн, кæннод цы хос ис!

Уоны саргъ æмæ идон йемæ айста Батрадз æмæ ацыди сау хъæдмæ æмæ къахвæндаджы сæрмæ даргъдæр цы бæлас уыд, уый цонгыл сбадти. Урс бæх æхсæвы хизынмæ куы рацæйцыд, уæд æм Батрадз бæласы цонгæй йæхи æрæппæрста æмæ йыл абадт. Бæх æй æрдузы ахаста. Батрадз ын йæ хæмхудтæм февнæлдта æмæ йыл фыццаг идон афтыдта, стæй йыл æваст саргъ авæрдта. Хъал бæх йæхи хæрдмæ фехста æмæ сау хъæды бæлæстæй мигъы æхсæн ахъазыди. Батрадз ын æртæ цæфы ахæмтæ фæкодта, æмæ йæ фæрстæй æрчъихор фæхауд, стæй йæ æрбамбырдтæ кодта æмæ цæуын байдыдта.

Цыди æмæ дæргъ уæрхмæ гæрста.

Цас фæцыдаид, чи зоны, фæлæ йæм иуахæмы йæ бæх дзуры:

— Ныр кæдæм цæуыс?— фæндаг зонын хорз у!

— Нæ фыдæлтæй нын иуы æвдсæрон уæйыг Хъæндзæргæс фæхаста фæсхохмæ, æмæ уый агурынмæ цæуын,— дзуапп ын радта Батрадз. — Ой, уый дæ къухы кæм бафтдзæни!— загъта бæх.— Дæ фыд дæр уыцы уæйыгыл бирæ фæархайдта æмæ йын ницы фæрæз ссардта. Хъуыддаг афтæ у: уæйыгæн йæ бацæуæны дыууæ хохы хæцынц фырытау. Уыдон сæ кæрæдзийæ куы фæхицæн вæййынц, уыцы афон мæнæн æртæ ахæм цæфы ныккæнын куы бафæразай, æмæ мæ фæрстæй æрчъихортæ куыд схауа, дæ армытъæпæнтæй та уафсхортæ, уæд баирвæздзыстæм, на ‘мæ — æз дæр сæфт, æмæ ды дæр. Иухатт мæ дæ фыд æххæст цæфтæ ныккæнын нæ бафæрæзта, æмæ мын хæхтæ мæ къæдзил алхъывтой, æмæ уым аззади. Уæдæй ардæм, кæс, къудайæ цæуын.

Уыцы ныхас гæнгæйæ схæццæ сты, хæхтæ фырытау кæм хæнынц, уырдæм. Батрадз йæ бæхыл ахъазыд, æрбамбырдтæ йæ кодта, хохы ‘рдæм æй фездæхта æмæ, ныр дыууæ хохы фæйнæрдæм цæуыныл сты, зæгъгæ, афтæ йын æртæ цæфы ахæмтæ ныккодта, æмæ бæхы фæрстæй æрчъихортæ фæхауд, йæхи армытъæпæнæй та — уафсхортæ; йæ ехсы хъæрæй бæстæ ныййазæлыдысты, дыууæ хохы фæкъуырма сты. Бæх атæррæст ласта æмæ хæхтæн иннæрдыгæй фæци. Хох фалæрдыгæй лæгъз къуылдымтæ-къуылдымтæ ахаста, æмæ сыл иуырдыгæй бæхрæгъæуттæ ‘мæ стуррæгъæуттæ æмызмæлд кодтой, иннæрдыгæй та лыстæг фосæй сау адардта. Рæгъаугæсæй дзы лæууы иу зæронд лæг. Батрадз æм бацыд æмæ йæм дзуры:

— Дæ бон хорз, зæронд лæг!

— Хорзæй цæр, мæ хур! фæлæ абоны онг æз ардæм æрбацæуæг куы нæма федтон, цæуæг куы нæ уадзы, тæхæг куы нæ уадзы йæ бæсты ‘ввахс æвдсæрон уæйыг, уæд ды цавæр диссаг дæ — куыд æмæ цæмæн æрбафтыдтæ?— зæгъгæ, йæ фæрсы зæронд лæг. Йæхæдæг Батрадзы дзуаппмæ нал фенхъæлмæ каст, фæлæ бæхы алыфарс æрзылди, æмæ йæ цæсты сыгтæ зæхмæ æргæргæр кодтой.

Батрадз æм дзуры:

— Цы кæныс, зæронд лæг,— мæ фенд дын афтæ хъыг уыди?

— Дæ фенд мын хъыг бæргæ нæ уыди, фæлæ ацы Хуыцауы ‘лгъысты къухы бахаудтæн, уæд мæ ацы бæхы хуызæн бæх баззади,— æвæдза, афонмæ йæ искуы бирæгътæ ныххордтой. Уый мæ зæрдыл æрбалæууыди, æмæ мæ цæсты сыгтæ ууыл æркалдысты.

— Уæдæ кæугæ ма кæн, зæронд лæг,— ай, дæхицæй цы бæх баззад, уыцы бæх у, æз та Нарты Хæмыцы фырт Батрадз дæн, æмæ тæрсгæ мауал кæн!

— Рахиз-ма, уæдæ, дæ бæхæй, æз дын де уæнджы конд фенон, кæддæра æцæг махæй дæ,— дзуры зæронд лæг.

Батрадз æрхызт йæ бæхæй æмæ йæм бацыд. Зæронд лæг ын йæ уæнгтыл йæ къух æруæгътытæ кодта.

— Нæхицæй дæ бæлвырд, нæхи уæнгты конд дын ис, фæлæ цæмæ ‘рбацыдтæ? Æз кæй фесæфтæн, уый æгъгъæд нæ уыд, ды та ма дæхи цæуыл фесæфтай?— зæгъгæ, загъта зæронд лæг æмæ ныккуыдта. — Кæугæ ма кæн, зæронд лæг, кæуынæй ницы пайда ис, фæлæ цæргæ кæм кæны уæйыг, уый мын бацамон.

Уый дæр ын æй бацамыдта:

— Уæлæ Сау хохы сау лæгæты цæры; йæ дуарыл дур æвæрд, рафæлдахæн цы дурæн нæй, ахæм дур.

Ссыди Сау хохмæ Батрадз; лæгæты дуарыл цы хох-дур æвæрд уыд, уый фæрсырдæм асхуыста æмæ багæпп ласта мидæмæ. Уæйыг хуыр-хуырæй хуыссы, йæ хъæлæсæй цæхæр кæлы; царыл æмбæлы цæхæр æмæ фæстæмæ сау фæныкæй згъæлы. Йæ нывæрзæн бады Хуры чызг Хорческæ, хуртæ йæ дæллагхъуырæй худынц; йæ дæлфæдтæм та бады Мæйы чызг Мысырхан; залмы сыфтæ тилынц æмæ уæйыгмæ бындз хæстæг нæ уадзынц; сæ разы — фынгтæ, алыхуызон хæринæгтæй зæхмæ æртасыдысты; фæрсмæ дæр сæм нæ кæсынц чызджытæ, фæлæ кæуынц, сæ цæсты сыг донау уайы, кæлы зæхмæ æмæ уым налхъуыт-налмас цæппузыртæ фесты.

— Уæ, уæ бон хорз, чызджытæ!— зæгъгæ, сæм дзуры Хæмыцы фырт Батрадз.— Цæуыл кæут?

Фестадысты чызджытæ æмæ дыууæйæ дæр æмдзыхæй сдзырдтой: — Дæ хъуыддаг раст уа, Хæмыцы фырт болат Батрадз! Мах кæй сæфæм, уый æгъгъæд куы уыд, ды та ма дæхи къахæй цæмæн æрбацыдтæ сæфынмæ? Мах ууыл кæуæм, æмæ ныртæккæ нæ сæрыхицау райхъал уыдзæн æмæ та нын нæ туг бацъирдзæн. Фондз мæйæ фондз мæймæ нæ фæхæссы алы дзæбæх хæринаг æмæ нуазинагæй; фæндзæймаг мæй куы фæвæййы, уæд нын не счъилты туас ныззилы æмæ нын нæ туг сцъиры. Уыцы тугæй дыууæ къуырийы цæры æнæ райхъалæй. Ныртæккæ у нæ туг цъирын афон. Батрадз йæхиуыл нал фæхæцыд æмæ йæ цирхъ фелвæста. Гъа ныр ныцъыкк ласон уæйыджы, зæгъгæ, куыд сфæнд кодта Батрадз, афтæ йæм чызджытæ дзурынц:

— Ма ныццæв!— уымæн искæй цирхъæй мæлæн нæй. Æрмæст æй райхъал кæндзынæ, æмæ дæ бахæрдзæн.

— Уæдæ цæмæй у йæ адзал?— фæрсы сæ Батрадз.

— Мæнæ нæ фæсдуар стыр чырын æхгæдæй лæууы. Байгом кæнæн ын нæй. Чырыны хуылфы ис стыр цирхъ, йæ раласынæн сæдæ цæды галтæ кæмæн хъæуы, ахæм. Уымæй у, гъе, йæ мæлæт, æндæр ын адзал нæй — цирхъ æй нæ кæрды, фат дзы нæ хизы.

Батрадз чырынмæ бауади, хатиагау æм сдзырдта, æмæ чырын байгом ис. Уырдыгæй цирхъ фелвæста æмæ дзы уæйыджы бæрзæй ныцъыкк ласта. Æмæ йын йæ авд сæрæй æхсæз ахауын ласта. Æвдæймаг сæр дзуры: — Хæмыцы фырт Нæртон Батрадз! Фынæй лæгмæ бавналын дын аккаг нæ уыди!

— Бæргæ нæ уыди, фæлæ æгæр кæй бафхæрдтай Нарты, уымæ гæсгæ мæ маст мæ хъуырмæ схæццæ ис, æмæ мæхи нал баурæдтон, уый йеттæмæ мын аипп кæй уыди, уый зонын,— загъта Батрадз.

— Уæдæ дæ курын: цæмæй тагъддæр амæлон, хъизæмар бирæ нал фæкæнон, уый тыххæй ма мæ дыккаг цæф ныккæн,— дзуры уæйыг. — Нарты Ахсæртæггатæ Елиайау иудзæфон сты,— дзуапп ын радта Батрадз.

Уæйыг ма йæ сæр бæргæ фæхъил кодта, бæргæ ма схæцыд йæхиуыл, фæлæ ницыуал… Уæлгоммæ афæлдæхт, йæ гæндзæхтæ ацагъта æмæ дæргъæй баззади.

Хуры чызг æмæ Мæйы чызг куыннæ бацин кодтаиккой, мæгуыртæг! Сæ хъыджы цæсты сыгтæ асур сты, фæлæ сæ бæсты цины цæсты сыгтæ сæ рустыл æргага кодтой.

— Ардыгæй фæстæмæ мах де уазæг,— зæгъгæ, бадзырдтой Батрадзмæ, сæ сæртæ бакъул кодтой, афтæмæй.

— Уæ зæрдæ фйдар уæд — нæ уæ ныууадздзынæн дзæгъæлы!— дзуры сæм Батрадз.

Уæд ын чызджытæ загътой:

— Ам ис иу æрчъиаг. Ууыл дунейы исбон бацæудзæн. Ис дзы ноджы иу синаг. Уымæй цыдæриддæр æртухай, уый гæлæбуйы уæз нал фæкæны. Ис ма дзы дыууæ хъандзал базыры, Хъæндзæргæсы базыртæ. Уыдоныл цыдæриддæр авæрай, уый хæхты, хъæдты сæрты ахæсдзысты, кæдæм дæ фæнда, уырдæм. Стæй ма уартæ хохы дагъы ис æхсыры цад. Уымæй йæхи чи цынайа, уый, ног милтæ кæуыл рахæцы, ахæм лæппу фестдзаени! Батрадз фыццаджы дæр зæронд лæджы акодта æхсыры цадмæ æмæ йæ уым цынадта. Зæронд лæг лæппу фестади. Стæй æхсырæй йæ цылыхъ байдзаг кодта. Уый фæстæ уæйыджы фæллой æрæмбырд кодта — фосæй, хорæй — æмæ сæ æрчъиагыл самадта. Синагæй сæ æртыхта, сæ сæрыл сын Уоны, Хорческæйы æмæ Мысырханы сбадын кодта. Хъандзал базыртыл сæ авæрдта æмæ, дыууæ хохы фырыты хæст кæм кодтой, ууылты ратахтис æмæ Нарты бæстæм æртахт. Уым синаг райхæлдта, æмæ, æрчъиагыл цы фосы дзугтæ æмæ бæхты рæгъæуттæ уыд, уыдон рацыдысты æмæ бæстæ бамбæрзтой. Йæ фыццаг сæ скодта Батрадз, Уон æмæ чызджытæ дæр йемæ, афтæмæй, æмæ Сау хохмæ ссыди. Нарты гуыппырсартæ ма уым цæлхæмбырдæй сæ симды кой кодтой.

Акула-рæсугъд æхгæд тулæджы рудзгуытæ йæхиуыл æхгæдæй дардта, афтæмæй Батрадзæн йе ‘рцыдмæ къахæй-къухмæ фæлыст сцæттæ кодта. Батрадз Хæмыцы, цылыхъы цы ‘хсыр рахаста, уымæй ахсадта, æмæ Хæмыц усгур лæппуйы карæн фестад.

Бацыд Мæйы чызг Мысырханмæ Батрадз æмæ йæм дзуры:

— Абонæй фæстæмæ уыдзынæ Уоны бинойнаг!

Бацыд Хуры чызг Хорческæмæ Батрадз æмæ йæм дзуры:

— Абонæй фæстæмæ уыдзынæ Хæмыцы бинойнаг!

Йæхæдæг та Акула-рæсугъды ахаста йæхицæн усæн.

Гуыпп чындзæхсæвтæ куыннæ ныккодтаиккой Нарт — къахыл цæуынхъом чи уыд, уыдон иууылдæр æрæмбырд сты æмæ иннабонæй- иннабонмæ фæхордтой, фæнозтой, фæхъазыдысты.

БАТРАДЗ НАРТЫ ДЗУАРЫ КУЫД ФÆНАДТА

Иухатт Нартæн сæ дзуар æргом рацыд. Устытæ йæм иугай-дыгай цыдысты æмæ йын лæгъстæ кодтой: «Хорз нывы конд мын радт, хорз нывы конд мын радт!»

Иннæты хынцмæ йæм Батрадзы ус дæр ссыд æмæ йæм бадзырдта: — Табу дæхицæн, нæ дзуар!— мæ кувинæгтæ мын айс æмæ мын исты хæрзиуæг бакæн.

Дзуар æм радзырдта:

— Дæ хуызæн мондадæджынтæн æз хæрзиуæг нæ кæнын.

Ус ма цы загътаид!— аздæхт æмæ мæстæйдзагæй сæ хæдзармæ ныццыди.

Батрадз сæхимæ нæ уыд — балцы та ацыд кæдæмдæр.

Бады æнкъардæй Батрадзы ус.

Уæд мæнæ зæрватыкк æрбатахт æмæ хæдзары ердойыл абадт. Батрадзы ус æм дзуры:

— Батрадзмæ мын фæтæх —кæд бадгæ кæны, лæугæ скæнæд, кæд лæугæ кæны, бадгæ мауал скæнæд, фæлæ мæм тагъд хæццæ кæнæд!

Зæрватыкк атахт Батрадзмæ æмæ йын .йæ усы ныхæстæ рафæзмыдта. Батрадз йе ‘фсургъыл абадти æмæ уайтагъд æрхæццæ ис сæхимæ. Фæрсы йæ усы:

— Цы кодтай? Цæуыл бауынгæг дæ?

Ус ын радзырдта:

— Нæ хицауты дзуар æргом рацыд; Устытæ йæм цыдысты æмæ дзы амæндтæ куырдтой. Æз дæр æм ссыдтæн. Уый мæ æвзæр фелгъыста æмæ мæ расырдта.

Батрадз ацыд хъæдмæ, тулдз лæдзджытæ фæарæзта, йæ дæларм сæ бакодта, Нарты дзуары размæ ссыди æмæ йæм бадзырдта:

— Нарты дзуар, æттæмæ-ма ракæс!

Дзуар афтæ фенхъæлдта, чидæр та мæм куывды ‘рбацыди, зæгъгæ, æмæ ракасти.

Батрадз йæ дæлармæй иу лæдзæг фелвæста æмæ дзы дзуарыл тъæнг- тъæнг ралæууыд. Дзуар ныййарц ис æмæ лидзы. Батрадз йæ фæстæ уайы æмæ йæ хойы, иу лæдзæг куы асæтты, уæд та иннæ райсы, афтæмæй. Йæ уд йæ хъуырмæ схæццæ ис, афтæмæй Уациллатæм баирвæзт Нарты дзуар. Батрадз хъæр кæны Уациллатæм:

— Мæ куырмæдзæуæг хъуг сымахмæ бацыд, æмæ мын æй ратте кæнут, кæннод уын уæхи дæр фыдбоны хай фæкæндзынæн.

Уациллатæ фæтарстысты сæхицæн æмæ ратардтой дзуары.

Фæлидзы та дарддæр. Батрадз дæр та уайы йæ фæстæ æмæ йæ нæмы. Иу лæдзæг куы асæтты, уæд та иннæмæй райдайы.

Дзуар смидæг ис Сафатæм. Сафатæ рацыдысты Батрадзмæ æмæ йын лæгъстæ кæнынц:

— Мах тыххæй йын ныббар, Батрадз, æмæ йæ ныууадз, уый уæддæр нал фервæздзæн.

— Сымах хуызæн саухъусты тыххæй йын куыд хъуамæ ныббарон! Ратæрут æй тагъд, кæннод уæхиуыл дæр тугуарæн кæны!— фæхъæр сыл кодта Батрадз.

Ратардтой та йæ уыдон дæр — цы бон сæ уыд æндæр! Лидзы дзуар дарддæр. Батрадз дæр йæ фæдыл уайы æмæ йын йе рагъдзарм дауы стыр тулдз телыгæи.

Йе ‘взаг раласта дзуар, афтæмæй та Тутыртæм баирвæзт. Тутыр рацыд Батрадзы размæ æмæ йæм дзуры:

— Гъæйтт, мардзæ, Нæртон Батрадз, курæджы куырдæн аргъ скæн æмæ йын ныббар!

— Бæргæ йæ нал ныууагътаин афтæмæйты, фæлæ цæй, цы кæнон, цæсгом армыдзаг йеттæмæ нæу — курæджы куырды сæрты куыд ахизон!— дæу тыххæй йын барст фæуæд, Тутыр!— загъта Батрадз æмæ аздæхти фæстæмæ.

НАРТЫ ÆМБЫРД (КÆНÆ НАРТ ЧИ ХУЫЗДÆРЫЛ КУЫД ДЗЫРДТОЙ)

Нарты гуыппырсартæ æмбырдæй бадтысты сæ къæлæтджын бадæнтыл. Тæрхон кодтой уыдон сæ дзыллæйы сæрыл.

— Нарт Нарт уæд уыдысты, арв сæ нæрын уæд нæ уæндыди, æмæ мæлын куы зыдтой сæ дзыллæйы сæрыл, алчи сæ хæцын куы фæрæзта йæхиуыл. Нарт Нарт уæд уыдысты, æмæ нæртон адæймаджы дзыхæй рæстдзинады йеттæмæ куы ницы ирвæзти, Нæ дзыллæ дзыллæ уæд уыдысты, æмæ сæ сæр сæрмæ куы хастой.

Афтæ радзырдта Нарты æмбырдæй иу хистæр.

— Адæмтæ хæлæг уæд кодтой Нартмæ, сæ хорзы кой дардыл уæд хъуысти Нартæн, сæ гуыбыныл хæцын куы фæрæзтой, нозтæй сæхи куы хъахъæдтой, ронгæй сæ бæрц куы зыдтой; ацы рæстæджы хуызæн сæ мæрдты къоти куы нæ калдтой нозт æмæ хæрдыл; æнæгъдау фыр нозтæй се ‘фсарм куы нæ сæфтой, сæ зонд, се ‘хсар куы нæ састой. Афтæ загъта дыккаг хистæр.

— Нæ адæм адæм уæд уыдысты, æмæ нæ кæстæр хистæры куы нымадта, кад ын куы лæвæрдта, кæрæдзимæ куы хъуыстой; сылгоймаджы тыххæй йæ цæсгом куы ничи сæфта.

Уый радзырдта æртыккаг хистæр.

Æмæ рахастой Нарты хистæртæм æртæ тыны, фыдæлты кадджын æмæ зынаргъ хæзнатæ.

Райста дзы Уырызмæг иу тын æмæ загъта:

— Ацы хæзна Нарты хистæртæ аккаг кæнынц, нæ фæсивæдæй æдзонд хъæбатырдæр æмæ хæрзæгъдаудæр чи разына, .уымæн. Йæ ныфс уæ чи бахæсдзæн ацы хæзнамæ?

Йæ бадæнæй систа Нарты Хæмыц йæхи æмæ дзуры:

— Æз исын ацы тын.

— Уый та куыд?!— ды рагæй дæр дæ аууонæй куы тæрсыс, лæгмæ комкоммæ бакæсын куы никуы бауæндыдтæ зæронды бонмæ,— дзурынц Хæмыцмæ Нарт.

— Раст загътат, Нарты хуыздæртæ! Æз уын мæхицæй цæмæй раппæлон, уымæй мæм ницы ссардзыстут, фæлæ… мæ фырт Батрадз… табу хистæрты фарнæн!— уымæй хъæбатырдæр, уымæй ныфсджындæр нæ разындзæн Нарты. Уый æвзæрдзинад дæр нæ бакæндзæн, кæнын дæр æй нæ бауадздзæн йæ разы.

Райста Уырызмæг дыккаг тын æмæ загъта:

— Ацы хæзнайæ кадджын кæнынц Нарты хистæртæ уыцы адæймаджы, хуыздæр чи разына йæ гуыбыныл, лæджы уаргъ зынæй дæр хæссын чи бафæраза кæрæй-кæронмæ, кад æмæ радæй.

Æмæ та сдзырдта Хæмыц:

— Мæнмæ цæуы ацы тын дæр.

— Зæрдæмæ бацæуинаг нæу, Хæмыц, дæ хъуыддаг: дæ фыдгуыбын дын чи нæ зоны, иу ахæм адæймаг дæр нæй Нарты. Никуы дын ничи базыдта де ‘фсис, иннабонæй-иннабонмæ фынджы уæлхъус бадгæйæ, «бæркад», зæгъгæ, никуы ссыди дæ дзыхæй,— дзурынц та Хæмыцмæ Нарт.

— Мæ фырт Батрадзы сæрыл исын ацы тын дæр; гуыбыныл дæр ничи разындзæн уымæй хуыздæр.

— Æртыккаг тын Нарты хистæртæ саккаг кодтой, сылгоймаджы тыххæй æгъдауджындæр чи разына нæ фæсивæдæй,— фылдæр чи ныббара йæ сылгоймагæн, уымæн,— загъта та Уырызмæг.

— Никæмæ йæ ауадздзынæн ацы хæзна дæр,— загъта та ноджы Хæмыц. — Адæмæн æмбисонд куы фæци дæ хъох-дæндаг; быруйы хуынчъытыл куы бырыдтæ ды искæй устытæм; дæхи ус — Быценты чызджы дæ дзыппы куы хастай, уæд уый зæгъын та куыд бахъæцыд дæ цæсгом,— загътой та Нарт.

— Уæ уайдзæфтæ сæ бынаты сты, фæлæ уый зонут, Нарт, æмæ сылгоймаджы тыххæй дæр никуы ссардзыстут мæ фырт Батрадзæй уагджындæр.

Уæд Нарты хистæртæ сфæнд кодтой бавзарын Хæмыцы фырт Батрадзы йæ хъарутæй. Æмæ Батрадз балцæй куыд æрбацæйцыди, афтæ йын Нарты хистæртæ арвыстой йæ размæ фондзыссæдз барæджы.

Батрадз куы бамбæрста, йæ размæ кæй бадынц, уый, уæд базмæлын кодта йæ бæх, цыма фæтарсти, уыйау. Барджытæ арæнхъ сты йæ фæдыл. Уæд сæм уый фездæхта йе ‘ргом, æмæ — дæ балгъитæг афтæ!— иу лæджы хуызæн федта сæдæ барæджы. Бирæ дзы нал ссардта йæ хæдзар, чи ма дзы аирвæзт, уыдонæн дæр сæ туг сæ сисбынтæй калди.

Куывды бадтысты Нарт иннабонæй-иннабонмæ.

Батрадз дæр — уым. Фынгтæ афтæ сарæзтой, æмæ дзы Батрадз не ‘ххæст иумæ дæр. Иннабонæй-иннабонмæ Батрадз комдзаг не схаста йæ дзыхмæ, фæлæ уæддæр иннæтæй хъæлдзæгдæрæй зарыд, аивдæр уыди йæ кафт.

Æмæ та Батрадз йæ хæдзары нæ уыди, афтæ йын хъомгæсы барвыстой йæ усмæ. Баййæфта хъомгæсы йæ уаты; лæджы цонг уыд усы сæры бын. Батрадз хъомгæсы цонг раласта йæ усы сæры бынæй æмæ усы цонг бакодта хъомгæсы сæры бын; йæхæдæг раздæхт кæртмæ, йæ нымæт йæ быны æрытыдта, йæ саргъ йæ нывæрзæн бакодта æмæ, уый адыл, йæ къах дæр нал атылдта хуры скастмæ.

* * *

Тæрхоны лæгтæн сбæлвырд сты æнæмæнгæй Батрадзы лæгдзинæдтæ; аккаг ын скодтой фыдæлты хæзнатæ, фæлæ ма ныхас уыди сæ астæу: «Нарты фæсивæдмæ Батрадзæй æххæстдæр гуырд кæй нæ разынди, уый æцæг у, фæлæ нæ хъуыддаг кæронмæ нæ ахæццæ кодтам: хъуамæ базонæм, хъуамæ бамбарæм,— цæмæ гæсгæ райста Батрадз, цæмæ гæсгæ йын адджын фесты уыцы лæгдзинæдтæ».

Æрбасидтысты Батрадзмæ æмæ йæ фæрсынц.

— Диссаг уæм хъуамæ фæзындзæни, Нарты гарзæджытæ,— байдыдта Батрадз,— фæлæ хъæбатырдзинад, сарæхсын мæ зæрдæмæ раистон æз мæ цуанон куыдзæй.

— Уый та куыд?— бафарстой Нарт.

— Цуанæй æрбацæйцыдтæн иу хъæуыл,— загъта Батрадз.— Бирæ куыйтæ æрæмбырд ис мæ куыдзыл. «Хæрдзысты мын æй», загътон мæхи нымæры. Уалынмæ кæсын, æмæ куыдз ай-уый нал, фæлæ асхуыста размæ. Æвæдза, ныр куыйтæ фæиугай сты йæ фæдыл, афтæ сæм фездæхта йæхи æмæ сын батыхтæ кодта.

Æмæ уæд бахастон мæ зæрдæмæ: знаджы басæттынмæ куы хъавай, уæд афтæ бакæн, цæмæй знаг фæдихтæ уа, фæхæлиу уа йæ тых, уæд зын нæу йæ байсафын.

— Гуыбыны тыххæй та нын цы зæгъинаг дæ?

Æмæ раныхас кодта Батрадз:

— Цуаны уæвгæйæ сырд амардтам. Нæ фæллад суадзæм, зæгъгæ, æрбынат кодтам. Арт бандзæрстам, физонджытæ фæкодтам сырды фыдæй; хистæртæ нæм дзурынц: «Донæн нын амал скæнут».

Араст стæм донагурæг. Фæндагыл нæ чидæр иу хызынгонд скъуырдта йæ къахæй. Айстæм æй немæ. Кæсæм, æмæ иу. къæдзæхæй тæдзы сыгъдæг dnm. Тæдзæнмæ байдыдтам дарын нæ хызынгонд. Дарæм æй, дарæм, фæлæ йын байдзаг кæнынæн амал нал ис: хызынгонд ивæзы æмæ ивæзы. Æрхастам дон; адæм басастой сæ дойны; фæрсæм сæ: «Цавæр мигæнæн у ацы хызынгонд, уыцы ивæзт чи кæны?»

Фæтæрхон кодтой уыцы ран, бирæ чи фæцард, бирæ чи ‘мбæрста, уыдон æмæ загътой цæхгæр: «Уый лæджы уæцъæфы йеттæмæ ницы уыдзæн! Уымæн нæй байдзаг кæнæн, ничима йын базыдта æгас дунейыл дæр никуы йе ‘фсис».

Уæдæй фæстæмæ никуыуал байдзаг кодтон æз мæ гуыбын: фыр хæрд — фыд рын. Фæлтæрын байдыдтон мæхи. Цыппар дихы кодтон мæ кæрдзын иу рæстæджы, æртæ хайы дзы-иу бахордтон: тых къаддæр нæ кодта, мæ куыст уæлдай нæ фæци. Уый фæстæ ме стонг кæрдзыны æрдæгæй састон, æгас кæрдзынæй йæ куыд састон, афтæ.

— Сылгоймаджы сæраппонд цы ‘гъдæуттыл хæцыс, уыдон тыххæй та уæд куыд хъуыды кæныс?

Æмæ та радзырдта Батрадз:

— Мах — Нарты фæсивæд — стæры уыдыстæм нудæс æмæ ссæдз барæгæй. Бафтыдыстæм иу тыгъд быдырмæ. Быдыры — никуы бæлас, никуы дон. Нæ къухы ницы бафтыд. Бæхæй, лæгæй æвирхъау æнтæф бон нæ сæрæн нал уыдыстæм æнæ дон æмæ æнæ хæринагæй. Æризæр ис, афтæ кæсæм, æмæ иу ранæй рухс цæуы. Бахæццæ стæм рухсмæ. Уым разынди хъæу. Ус æмæ нæм чызг рацыдысты иу ранæй,— лæг зынæг нæй. — Фысым уын фæуыдзыстæм: уазæг Хуыцауы уазæг!— дзурынц нæм афтæ чызг æмæ мад.

Кæрæдзимæ ракæс-бакæс акодтам, æнæлæг хæдзары куыд æрынцайæм, зæгъгæ, фæлæ уæддæр æрхызтыстæм нæ бæхтæй æмæ сæ кæстæрты æвджид бакодтам.

Нæ фысымтæ нын хорз æхсæвæр сарæзтой.

Фæсахсæвæр нын бакодтой хуыссæнтæ дыууæ уаты: иу уаты — ссæдзæн, иннæйы та — нудæсæн. Уалынмæ хъусын: мад æмæ чызг, нæ уæлхъус лæугæйæ, хатиагау ныхас кæнынц (нæ балæй та æрмæст æз æмбæрстон хатиагау):

— Чызгай, æз абонæй соммæ дæн, кæд æрбамæлдзынæн, уый бæрæг нæй: æз ницыуал бавзардзынæн, зæрдæмийæ, æхсызгондзинæдтæй. Дæуæн цард бацайдагъ уæд,— æндæра, зæгъæн сын нæй, уый бæрц бирæ фендзынæ. Афтæ бакæнæм, æмæ ссæдзæн æз радтдзынæн æгъдау, нудæсы та ды барæвдау.

— Уæ, Нана, мæлын хистæрæй кæстæры сæрыл нæу: зæронд бæх байрагдзармы хор бирæ хатт бахæры. Æз нæма рацардтæн, ницыма федтон; фендзынæн æви нæ, уый дæр дыууæйыл у. Ды та ацардтæ, дзæвгар федтай… Ссæдзæн æз хъуамæ зæгъон: «Æгасцæут!»

Æмæ бамбæрстон уæд, сылгоймаг мæгуыр кæй у, тыхст сахат ыл кæй скæны рæстæгæй-рæстæгмæ. Уыцы ран дзырд радтон мæхицæн: мæ фыды хæдзармæ цы сылгоймаг æрцæуа мæ номыл, уый куыд никуы фæсайдзынæн; йæхæдæг куы фæрæдийа, уæд дæр æй азымы кæй никуы бадардзынæн. Арфæ ракодтой Нарты хистæртæ Хæмыцæн йæ фырт Батрадзы тыххæй, арфæ ракодтой Батрадзæн.

Систой сæхи сæ къæлæтджын бадæнтæй æмæ ахæлиу сты æмбырдæй.

* * *

Иуахæмы та Нарты стыр Ныхасы ноджы дзырд рауад, Нæртон адæмæй чи хуыздæр у, зæгъгæ, ууыл. Бирæ ныхас дзы æрцыди, фæлæ ницæуыл ахицæн ис. Сырдон уым нæ уыдис уыцы рæстæджы. «Сырдоны бафæрсæм,— загътой се ‘ппæт дæр,— уый нын зæгъдзæн, чи хуыздæр у Нæртон адæмæй, уый».

Сырдон куы фæзынд Нарты Ныхасы, уæд æй бафарстой, æмæ сын загъта Сырдон:

— Хуыздæр уый уаид, йæ бæх хъæстæлвæст чи ныккæнид æмæ йыл Нарты стыр хæдзары чи ныхъазид æмæ йæ сæйрагыл зæрватыччы сыффытт чи акæнид; Нарты стыр Хъугомы йæ бæхы фæд гутоны фæдау кæмæн уаид; Хуыцауы быдырмæ чи ацæуид æмæ уырдыгæй Хуыцауы сконд чызджы чи æрхæссид.

Йæ ныфс ничи бахаста Нартæй.

Нарты зæронд Хæмыцы фырт болат Батрадз ныфсæй домбай уыд, æмæ бафæлварын сфæнд кодта. Йæ нæртон бæх хъæстæлвæст ныккодта æмæ йыл рæвдзæй Нарты стыр хæдзары схъазыди, стæй йæ ныццæлхъытæ ласта æмæ сæйрагыл зæрватыччы сыффытт акодта. Æмæ араст ис Нарты.стыр Хъугомы, йæ бæхы фæд, гутоны фæдау, Хуыцауы быдыр агурæг. Цас фæцыд, чи зоны, фæлæ иу афон бахæццæ ис Хуыцауы быдырмæ, рахаста Хуыцауы сконд чызджы æмæ йæ Нартмæ æрбафардæг кодта.

ХÆМЫЦЫ МÆЛÆТ

Нарты Хæмыц Нарты ‘хсæн номдзыд лæг уыди. Цæуæнты цыди, хæтæнты хатти æмæ бирæ хæрзтæ фæци Нартæн.

Фæлæ йæм Борæты Бурæфæрныг рагæй мæсты уыд. Уый афтæ рауад. Хæмыцы комы уыд Архъызы дæндаг. Уыцы дæндагмæ ахæм миниуæг уыд, æмæ-иу æй сылгоймаджы мыккагæй кæмæдæриддæр равдыстаид Хæмыц, уый- иу ын йæ фæндоныл дыууæ нæ. загътаид. Уымæ гæсгæ бирæты зæрдæхудт райста Хæмыц. Йæ ус Быценон куы нæуал уыдис, уæд Борæты Бурæфæрныджы усмæ дæр фæрæдыди. Бурæфæрныг маст йæ зæрдæйы нытъыссæн кодта, фæлæ йæ куыд райстаид, уымæн ницы амал ардта,— йæ ныфс нæ хаста Хæмыцмæ.

Сайнæг-æлдар сæ хæрæфырт уыд Борæтæн, æмæ йын загътой: — Нарты Хæмыц нын бирæ фыдбылызтæ фæкодта, æмæ нын дзы нæ маст куы райсис, уæд дын æй никуы ферох кæниккам.

— Хорз,— зæгъгæ, загъта Сайнæг-æлдар,— æрмæст ма Ахсæртæггаты дæр бафæрсут, кæддæра уыдон та цы зæгъынц?

Сæ гуыппырсарты бафæрсын кæм бауæндыдаиккой, фæлæ Сырдон,— арвы хин, зæххы кæлæн, Нарты фыдбылыз,— Ахсæртæггаты фæлхæрстыты æрæмбырд кодта æмæ хъæр кæны:

— О, Ахсæртæггатæ!— фехъусут мæ уацхъуыд: æз уын зæгъын, æмæ сымахæн уе сæфт Хæмыцы къухæй у, фæлæ йын марыны фæнд скæнут. — Æхсæны дурæй йæ амарын хъæуы, кæннод ма йын Батрадзы хуызæн гуырдтæ куы рацæуа, уæд нæ донмæ скъæрдзæн æмæ нæ фæстæмæ æнæ донæй здахдзæн,— зæгъгæ, схъæр кодтой Сырдоны ныхæстæм Ахсæртæггаты фæлхæрстытæй иуæй-иутæ.

Ацы ныхæстæ куы фехъуыста Сайнæг-æлдар, уæд бафарста Борæты: — Кæуылты у йæ хæтæны цæуæн фæндаг Хæмыцæн, стæй цы афон фæцæуы?

Уыдон ын загътой, кæуылты æмæ кæд, уый.

Уæдæй фæстæмæ Сайнæг-æлдар райдыдта Хæмыцы фæдыл зилын. Иу бон куы уыд, уæд Хæмыц цуаны ацыд, æмæ йæ Сайнæг-æлдар рауыдта. Йе ‘фсургъыл куыд фæцæйбадти Хæмыц, афтæ йæ Сайнæг-æлдар æрбаййæфта. Хæмыц æм бæргæ фæзылд, фæлæ йæ Сайнæг-æлдар кардæй ныцъыкк ласта. Хуыцау кард Хæмыцæн Архъызы дæндагыл сæмбæлын кодта, æмæ кардæй иу къæртт фæхауди æмæ арвыл абадт — Мæй уæдæй фæстæмæ ис. Ноджыдæр æй ныццæфтæ кодта, æмæ йæ афтæмæй амардта. Йæ мард ын йæ бæхы саргъмæ бабаста. Бæх Хæмыцы мард Ахсæртæггатæм æрхаста.

Ахсæртæггатæ уайтагъд базыдтой, уыцы бæллæх сыл Борæты ардыд æмæ Сайнæг-æлдары къухæй кæй æрцыди, уый.

БАТРАДЗ ЙÆ ФЫДЫ ТУГ КУЫД РАЙСТА

Ахсæртæггатæ Хæмыцы мард бавæрдтой.

Батрадз уым нæ уыд — кæдæмдæр та дард балцы фæцыди.

Ахсæртæггатæ бауынаффæ кодтой, цæмæй фехъусын кæной Батрадзæн, дæ фыды дын чидæр амардта, зæгъгæ; фæлæ нæ зыдтой, кæм ис Батрадз, уый. Уæд бавдæлдысты, æмæ Изæры Ирдгæйы Райсомы Ирдгæмæ арвыстой æмæ йын бафæдзæхстой: «Арвæй, зæххæй — тагъд æрзил, ссар Хæмыцы фырт Батрадзы æмæ йын зæгъ: дæ фыды дын чидæр амардта. Кæд бадгæ кæна, тагъд сыстæд, кæд лæугæ кæна, мауал сбадæд».

Изæры Ирдгæ Ахсæртæггаты ныстуан Райсомы Ирдгæмæ фæхæццæ кодта. Райсомы Ирдгæ æрзылди арвыл, зæххыл, фембæлди Батрадзыл æмæ йын, Нарты ‘гъдаумæ гæсгæ, тæфæрфæстæ ракодта, стæй йын загъта: — Нарты гуыппырсартæ мæ сæудары хъæргæнæг рарвыстой дæумæ: де ‘ндонрихи фыд Хæмыц кæйдæр къухæй мæрдтæм бацыд.

Йæ арцыл æрынцади Хæмыцы болат фырт æмæ ныккуыдта: «О, мæ къона хæрз хæлд куыд фæкодта, о, мæ зынг куыд æрбахуыссыди!» Æмæ йе ‘ндон цæстытæй æркалдта уæззау зды цæсты сыгтæ. Кæуынæй йæ зæрдæйы ‘лхынц куы суагъта, уæд фæраст ис сæхимæ. Æрхæццæ ис, уæдæ цы! Бацыд æмæ Сатанайы фæрсы:

— Мæ фыды мын чи амардта, Æна?

— Дæ фыд йæхи низæй куы амард, ме ‘нæныййаргæ хъæбул. Уый йæ Хуыцауы хæс бафыста, фæлæ мын æгайтма дæхæдæг сæрæгасæй дæ хæдзар ссардтай.

Сатана зыдта, стыр фыдбылызтæ кæй скæндзæн Батрадз, уый, стæй тарсти, йæхиуыл дæр исты куы ‘рцæуа, уымæй, æмæ йын уый тыххæй йæ фыды марджыты схъæр кæнын фæнд нæ кодта.

Батрадз бамбæрста Сатанайы хъуыддаг æмæ йæм дзуры:

— Æна, цæкуытæ хæрын мæм цæуы.

— Цæкуыты кой дæр мын кæныс, мæ хъæбул,—зæгъгæ, фæкодта Сатана æмæ цин гæнгæ къæй уæларт бавæрдта æмæ цæкуытæ акодта. Æрыдзаг дзы кодта иу къус æмæ йæ Батрадзмæ бадардта.

— Хъæдын къухæй мæ хъомыл кодтай, Æна?— зæгъгæ, дзуры Батрадз Сатанамæ.

Сатана къусæй йæ армы дзаг тæвд цæкуытæ фелвæста æмæ сæ Батрадзмæ куыд бадардта, афтæ йын Батрадз цæкуытимæ йæ къух нылхъывта æмæ йæм дзуры:

— Тагъд, зæгъ мын, мæ фыды мын чи амардта, уый!

Гæнæн нал уыд Сатанайæн, æмæ загъта:

— Дæ фыдыл скодтой æмвæнд; йæ марæг у Сайнæг-æлдар; Сайнæг- æлдарæн хæрзгæнæг уыд Борæты Бураефæрныг. Йæ дзауматæ йын байуæрстой се ‘хсæн: йæ кард ис Сайнæг-æлдармæ, йæ тинты кæрц — Бурæфæрныгмæ, йе ‘ртæ ‘фсургъы та — Сосланмæ.

— Уæдæ æз цæуын мæ фыды туг исынмæ æмæ йæ дзауматæ æмбырд кæнынмæ,— загъта Батрадз.

Хæмыцы бæх Дур-дурайыл саргъ бавæрдта, сбадтис ыл æмæ рараст кодта.

Уæд æм Сатана фæсте дзуры:

— Фездæх-ма фæстæмæ!

Батрадз æрбаздæхти.

— Кæдæм цæуыс?— фæрсы йæ Сатаиа.

— Цæуын Сайнæг-æлдары марынмæ,— дзуапп ын радта Батрадз. — Йе, мæ хур, лæппу! Сайнæг-æлдар афтæ ‘нцон амаргæ нæу. Йæхи кардæй йеттæмæ йын амарæн ницæмæй ис. Æмæ иугæр сфæнд кодтай, уæд мæм æрбайхъус: Сайнæг-æлдар алы бон дæр сæудары йе ‘ртæ ‘фсургъы суадонмæ дон дарынмæ раласы, æмæ-иу æм уыцы афон бацу. Куыддæр ыл сæмбæлай, афтæ-иу ын зæгъ: «Дæ райсом хорз, зæронд лæг!» Уый дын зæгъдзæн: «Æгас цæуай, лæппу! Кæцæй дæ Хуыцау æрбахаста уа раджы? Ардæм сырд куы нæ цæуы, маргъ æм куы нæ тæхы, уæд куыдæй æрбафтыдтæ?» Ды-иу ын зæгъ: «Цы кæнон, зæронд лæг!— лæппуйы зæрдæ æрра у, уæларв Куырдалæгон мын кард аразы; æвзалы æмæ æфсæйнаг сцæттæ кодтон æмæ бафарстон зæронд адæмы, хуыздæр кард кæмæ ис, кæй карды хуызæн кард саразын кæнон, зæгъгæ, æмæ мын загътой: а дунейыл Сайнæг-æлдары кардæн æмбал нæй, æмæ йæ уый нывыл саразын кæ». — «Уал сæ бинонтæй баззайа, мæ карды хуызæн цал карды скæной!» зæгъгæ, дын зæгъдзæн Сайнæг-æлдар, стæй йæ кард сласдзæн,— хуртæ ‘мæ дзы мæйтæ кæсдзæн, зæхх дзы йæхи уындзæн,— ахæм кард, æмæ дæм æй дæдтдзæн йæ фындзы ‘рдыгæй, цæмæй, куы йæм февналай, уæд дæ дзы амара, уый тыххæй. Ды-иу дæ бæхыл фæстæмæ рахæц, цыма карды ‘рттывдæй тæрсгæ кæны, уыйау. Уый дæм дзурдзæн: «Лæппу, æнхъæл дæн, дæ бæх кардæй тæрсаг у?» Уæд ын-иу ды та афтæ зæгъ: «Зæрдæцъæх дзы у — йæ фистоны ‘рдыгæй ма мæм æй авæр!» Уый дæм æй радтдзæн. Дзæбæх-иу æм æркæстытæ кæн,— йæ тæккæ астæуæй уыдзæн къæртт хауд, æмæ-иу зæгъ: «Æвгъуаг уыд ахæм кард бакъæбæлдзыг кæнынæн». Уый дын зæгъдзæн: «Мæрдты хæрæджы тъæнгтæ куы хæрид Нарты Хæмыц! — уый куы мардтон, уæд мын йæ хъох-дæндагыл фæкъæртт ис». Йæ бæрзæйы йеттæмæ йын кард йæ буарæй никуы кæрды Сайнæг-æлдарæн. Дæхи-иу ракæс-бакæс гæнæг акæн, цыма исты агурыс, уыйау, æмæ-иу æй афæрс: «Хур та уæм кæцы ‘рдыгæй скæсы, зæронд лæг?— æнæзонгæ бæстæ мын у, æмæ йæ нæ хатын». Сайнæг-æлдар иуфарсырдæм фæзилдзæн, уæлæ уырдыгæй, зæгъгæ. Куы фæзила, уæд,— дæ хъару æмæ дæхæдæг,— цæв-иу ын йæ бæрзæй. Афтæ куы нæ бакæнай, уæд ыи æндæр ницы амал ссардзынæ амарынæн.

Араст ис Батрадз. Цæуы, цæуы, æмæ иу афон куы уыдис, уæд бахæццæ ис Сайнæг-æлдары бæстæм. Кæсы, æмæ сæударæй Сайнæг-æлдар йе ‘ртæ ‘фсургъы суадонмæ дон дарынмæ раласы. Батрадз æм йæхи бахæстæг кодта æмæ йæм дзуры:

— Дæ райсом хорз, зæронд лæг!

— Æгас цæуай, лæппу! Кæцæй дæ Хуыцау æрбауагъта уа раджы? Ардæм сырд куы нæ цæуы, маргъ æм куы нæ тæхы, уæд куыдæй æрбафтыдтæ?

— Цы кæнон, зæронд лæг!— лæппуйы зæрдæ æрра у, уæларв Куырдалæгон мын кард аразы; æвзалы æмæ æфсæйнаг сцæттæ кодтон æмæ бафарстон зæронд адæмы, хуыздæр кард кæмæ ис, кæй карды нывыл æй саразон, зæгъгæ, æмæ мын загътой: «А дунейыл Сайнæг-æлдары кардæн æмбал нæй, æмæ йæ уый нывыл саразын кæ! Гъе ‘мæ дæ курын,— фенын мын кæ дæ кард!

— Уал сæ бинонтæй баззайа, мæ карды хуызæн цал карды скæной!— зæгъгæ, фæкодта Сайнæг-æлдар æмæ сласта йæ кард,— хуртæ ‘мæ дзы мæйтæ касти, зæхх дзы йæхи уыдта, ахæм кард,— æмæ йæ йæ фындзы ‘рдыгæй сдардта Батрадзмæ. Батрадз йæ бæхы рохтыл æрбахæцыд, æмæ бæх йæхи фæстæрдæм аласта, цыма тæрсгæ фæкодта, уыйау.

— Лæппу, æнхъæл дæн, дæ бæх кардæй тæрсаг у!— дзуры Батрадзмæ Сайнæг-æлдар.

— Зæрдæцъæх дзы у — йæ фистоны ‘рдыгæй мæм æй авæр!

Слæвæрдта йæм Сайнæг-æлдар кард йæ фистоны ‘рдыгæй.

Батрадз æм ракæс-бакæс кæны, йæхи дистæгæнæг скодта. Æркасти карды коммæ æмæ дзуры:

— Æй-йæй-йæй! Æвгъуаг уыд ацы кард бакъæбæлдзыг кæнынæн! — Мæрдты хæрæджы тъæнгтæ куы фæхæрид Нарты Хæмыц!— уый куы мардтон, уæд мын йæ хъох-дæндагыл фæкъæртт ис!

Батрадз афтæ æрбамæсты ис, æмæ ма æгæр тагъд дæр афарста: — Зæронд лæг, хур та уæм кæцы ‘рдыгæй скæсы?— æнæзонгæ бæстæ мын у, æмæ йæ нæ хатын.

Сайнæг-æлдар йæ сæр куыддæриддæр хурыскæсæны ‘рдæм фæзылдта, афтæ йын Батрадз йæ бæрзæйæн ахæм цъыкк нылласта, æмæ йæ сæр зæхмæ æртылди.

«Нæ баууæнддзысты Нарт, Сайнæг-æлдары амардтон, ууыл», зæгъгæ, загъта йæхи нымæры Батрадз, æмæ мардæн йæ рахиз цонг ралыг кодта æмæ йæ йемæ рахаста.

Æрцыди. Сатанамæ бахъæр кодта:

— Мæ фыды туг райстон, Æна!— дæ барысчъи суадз ныр,— æмæ йын Сайнæг-æлдары цонг йæ размæ баппæрста.

Сатана йæм дзуры:

— Кæйдæр мæгуыр хъомгæсы цонг ныллыг кодтай, уый йеттæмæ Сайнæг-æлдар дæ къухы уа ‘нцонты нæ бафтыдаид. Кæд æцæг уа дæ ныхас, уæд райсом дымгæ сыгъзæрин хил бындзыггай хæсдзæн æмæ тугсæлфынæг кæндзæн.

Райсомæй раджы фестади Сатана, ныллæг бауайæнты бауади, бæрзонд афæлгæсæнæй афæлгæсыд: дымгæ сыгъзæрин хил бындзыггай хæссы æмæ тугсæлфынæг кæны. Уый Сайнæг-æлдарыл йæ устытæ сæ сæры хъуынтæ рæдувынц, æмæ уый хæссы райсомы дымгæ, ноджы сæ рустæ тонынц, æмæ уый тугæй тугсæлфынæг кæны!

Æрбаздæхти Сатана хæдзармæ æмæ дзуры Батрадзмæ:

— Мæ фæллой дын хæлар уæд, ме ‘нæныййаргæ лæппу!— æцæг у — дæ фыды туг райстай. Фæлæ ахæм лæджы мæрдтæм уæнг хъадæджынæй барвитын тæригъæд у, не ‘мбæлы. Йæхæдæг дæр дын дæ фыды уæнгхъадæджынæй нæ барвыста мæрдтæм. Ацу æмæ йын йæ цонг фæхæсс. Æмæ зæлдаг хæцъилы тыхтæй дæдты Батрадзмæ Сайнæг-æлдары цонг. Батрадз цонг райста, йæ бæхыл сбадт æмæ араст ис.

Схæццæ ис Сайнæг-æлдары бæстæм. Хъæугæрон йæ бæхæй æрхызт, йæ арц зæххы æрсагъта æмæ йыл йæ бæх бабаста, йæхæдæг ацыд Сайнæг- æлдары хæдзармæ. Мæрддзыгой адæм æмбырдæй лæууынц. Батрадз марды цонгæй мæрдæгъдау гæнгæ бацыд æмæ цонг марды риуыл æрæвæрдта æмæ дзуры: «Дæ сыджыты хай дыл фæрайæд! Дæ тæригъæд мын мацы кæн^д — мæ фыды мын амардтай, æмæ дæ мæ хæс райстон. Мæнæ дæ цонг». Адæм фыццаг фæджихау сты, стæй джискъус кæнын байдыдтой, кæрæдзийы хъусты дзурынц:

— Саг фæрæтмæ æрцыд!

— Мæнæ нæ марæг — цæмæ ма кæсæм?!

Æмæ фæндтæ кæныныл сысты, куыд æй амарæм, зæгъгæ.

Уæд мæрддзыгойы астæуæй иу зæронд лæг рацыд æмæ фæрсы: — Йæ бæх та кæм ис, йæ бæх!

— Уæртæ хъæугæрон йæ арц ныссагъта æмæ йæ ууыл бабаста. — Ацæут æмæ .йын йæ арц сласут æмæ йын йæ бæх исчердæм акæнут! Ацыдысты иу къордæй, лæгæвзæрстæй. Схæц-схæц кæнынц арцыл, æмæ сын нæ комы. Æрбацыдысты зæронд лæгмæ фæстæмæ æмæ йын зæгъынц: — Уыцы арц нын сласын нæ комы!

— Уæдæ йæ арц сласын кæмæн нæ фæразут, уый куыд амардзыстут? Ма сфæнд кæнут, мæ хуртæ, уæхи уын фæцæгъддзæн,— уый хуымæтæджы гуырд чи нæу, ахæм у!

Ныууагътой сæ фæнд, уæдæ цы уыдаид!

Батрадз йе ‘гъдау бакодта. Рацыд хъæугæронмæ, йæ арц фелвæста, йæ бæхыл абадт æмæ рацыди.

* * *

Цæуы, цæуы æмæ йæ фæндаг Борæты Бурæфæрныджы хæдзарыл æрбакодта. Йæ бæх кæртмæ батардта, æрфистæг ис æмæ хæдзармæ бахъæр кодта:

— Бурæфæрныг! Æттæмæ ракæс: уазæг дæм æрфысым кодта.

Бурæфæрныг ракаст æмæ куы базыдта, Батрадз у, уый, уæд йæ цирхъмæ фæдæбурдта, фæлæ цалынмæ уый йæ цирхъ ласта, уалынмæ йæ Батрадз рариуыгъта, æмæ Бурæфæрныджы сæр зæххы стæлфыди.

Йæ бæхыл абадт Батрадз æмæ йæхи лидзæг скодта, цæмæй йæ Бурæфæрныджы авд фырты расурой, уый тыххæй.

Бурæфæрныджы авд фырты йæ сурынтæ систой æмæ фæндагыл куы радаргъ сты, уæд сæм Батрадз фæстæмæ фездæхти æмæ йæм куыд хæццæ кодтой, афтæ сæ мардта. Амардта сæ авды дæр. Сæ сæртæ сын ракодта æмæ сæ рифтæгты нывæрдта, афтæмæй фæстæмæ Бурæфæрныджы кæртмæ баздæхти æмæ бахъæр кодта:

— Мæнæ уын уæ авд лæджы фæткъуытæ ‘рбарвыстой — æттæмæ ракæсут!

Ракастысты Бурæфæрныджы ус æмæ йæ авд чындзы. Батрадз сын сæры къуыдыртæ сæ размæ бакалдта.

Нырдиаг кодтой Бурæфæрныджы ус æмæ йæ авд чындзы æмæ Батрадзы фыдæлгъыст кæнын райдыдтой. фæмæсты ис Батрадз, астæй дæр сæ йæ фыццаг ракодта, най уæ бакæнон, зæгъгæ, æмæ сæ Сау денджызы былмæ æркодта. Уым какон сындз ныккарста, найæфтыд æй бакодта. Мады къухццæг скодта, чындзыты — кæронæй, афтæмæй сæ наййæгты ифтыгъд скодта æмæ сæ бон-изæрмæ сындзыл фæратæр-батæр кодта бæгъæввадæй. Сæ къæхты туг алырдыгæй кæлын куы байдыдта, уæд сæ суагъта æмæ сæ арвыста сæ хæдзармæ.

Æрбацыд сæхимæ æмæ йæ хъуыддæгтæ Сатанайæн радзырдта.

* * *

Цас рацыдаид, чи зоны, фæлæ та иу бон дзуры Батрадз Сатанамæ: — Сосланмæ мын æнæ цæугæ нæй: хъуамæ базонон, мæ фыды æртæ ‘фсургъы кæм сты, уый.

Сослан уыцы рæстæджы уыди Сухы быдыры — хызта дзы йе ‘ртæ ‘фсургъы æмæ дзы ацæуæг нæ уагъта.

Сатана йæм дзуры:

— Маргæ-иу æй ма акæн, мæ хур — уæ мыккаджы хуыздæр у! Ацыди Батрадз.

Сослан куы федта Батрадзы, уæд ыл схъæр кодта:

— Ауылты æз цъиу атæхæг куы нæ уадзын, уæд ды кæдæм цæуыс? Батрадз æм ницы сдзырдта. Афтæмæй хæцынтæ райдыдтой. Æхсынц фатæй, æмæ фæттæ фæстæмæ схъиуынц æмæ кæрæдзийы цъæлтæ-муртæ кæнынц. Бахæстæг сты кæрæдзимæ, цирхъытæ сластой, кæрæдзийы цъыччытæ кæнынц, фæлæ цирхъытæ цæхæр калынц, æндæр лыг нæ кæнынц. Нытъыстой сæ цирхъытæ æмæ хъæбысæй хæцынмæ аздæхтысты. Хæцынц, æмæ Батрадз рабынæй кодта Сосланы.

Йæ цирхъ сласта æмæ йæ Сосланы хурхмæ куыд æрдардта, афтæ Сатанайы фæдзæхст фæхъуыды кодта æмæ дзуры:

— Цы кæнон, сомы мын бакодта Сатана, маргæ-иу æй ма акæн,— уæ мыккаджы хуыздæр у, зæгъгæ, æмæ дын барст фæуæд, уый йеттæмæ дын дæ сæр бæргæ слыг кодтаин.

Уæд æм Сослан бынæй бахудт æмæ йæм дзуры:

— Æгайтма ахæм тыхджын гуырд рацыд нæ мыккаджы! Ныр мæ маргæ дæр акæн!

Кæм ма йæ амардтаид Батрадз!— суагъта йæ йæ бынæй, æмæ Сосланы лæгдонмæ бацыдысты æмæ уым фæминас кодтой.

— Гъе ныр мæнæ дæ фыды æртæ æфсургъы акæн,— зæгъгæ, дзуры Сослан Батрадзмæ.

Батрадз йæ фыды æртæ ‘фсургъы раласта. Сослан дæр рацыд йемæ, æмæ Нартмæ æрбафардæг сты.

* * *

Батрадзæн та йæ фыды мард æмæ йæ мады æфхæрд иуахæмы йæ зæрдыл æрбалæууыдысты, æмæ Нарты æрæмбырд кодта æмæ сын загъта:

— Мæ фыд Хæмыцы марды дæр æнаххос не стут, мæ мад Быценоны дæр мын фæсырдтат, æмæ мын мæ мады ‘фхæрд æмæ мæ фыды туг бафидут! Нарт катæйттæ кæнын райдыдтой, цы бакæнæм, зæгъгæ. Уæд сын Сырдон афтæ зæгъы:

— Ацæут æмæ йын зæгъут: «Хæмыцы марды мах аххосджын не стæм, фæлæ демæ нæ бон хæцын нæу, æмæ дæхи дзых — дæ тæрхон, цы нæ агурай, уый бакæндзыстæм».

Барвыстой Нарт Батрадзмæ:

— Хæмыцы марды мах аххосджын не стæм, фæлæ демæ хæцын нæ бон нæу, æмæ дæхи дзых — дæ тæрхон, цы нæ агурай, уый бакæндзыстæм. Уæд сæм Батрадз рарвыста:

— Хæдзар аразын, æмæ кæд мæхи дзых мæ тæрхон у, уæд уæ бирæ нæ бацагурдзынæн: ацæут æмæ мын залгъæдæй цæджындзæгтæ æрласут, ехсыхъæдæй — аххæрæггæгтæ, æхснарцъыйæ та — уæладзæйнæгтæ. Нарт цинæй амардысты, тынг уæлæнгæйтты нæ уадзы, зæгъгæ. Фæхæлæф кодтой æмæ хæдзарæн цæдæй хъæдмæ ацыдысты. Разил-базил кæнынц, æмæ кæм ссардтаиккой залгъæдæй цæджындзаг, ехсыхъæдæй аххæрæггаг, æхснарцъыйæ уæладзæйнаг; æгæрыстæмæй дзы лæдзæггагыл дæр нæ фæхæст сты.

Уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй æрыздæхтысты фæстæмæ.

Æрæмбырд сты Нарт æмæ загътой Батрадзæн:

— Фæразил-базил кодтам хъæдты æмæ никуы ссардтам залгъæдæй цæджындзаг, ехсыхъæдæй аххæрæггаг, æхснарцъыйæ уæладзæйнаг, фæлæ нын дæ хорзæх Хуыцау радтæд, æмæ нын зæгъ, де ‘фхæрды ныхмæ дын цы бакæнæм, уый.

Уый та сæм дзуры:

— Ацæут æмæ мын хуысар хъуымацы сыгъдонæй мæ фыды цылыхъ байдзаг кæнут!

Нарт сæ сæртæ ‘руагътой, фæлæ сæ цы бон уыд! Ацыдысты, сæ устыты æмæ сæ чызджыты дари дзаума Уас-къуыппы бæрзондмæ схастой æмæ сæ уым судзын байдыдтой.

Батрадз Хуыцаумæ кувы:

— Хуыцауты Хуыцау! зилгæ дымгæ, тухгæ уад рауадз! Зилгæ дымгæ, тухгæ уад рацыд æмæ хъуымацы æртхутæг фæхаста — æнгуырстуаны дзаг дæр дзы нал бафтыд Нарты къухы.

Æрæмбырд та сты Нарт æмæ та дзурынц Батрадзмæ:

— Нæ устытæ ‘мæ нæ чызджыты сбæгънæг кодтам — хуысар хъуымац дзаумайæ нæм цыдæриддæр уыд, уый хæрæгуаргъæй Уас-къуыппмæ схастам æмæ йæ уым басыгътам, фæлæ зилгæ дымгæ, тухгæ уад рацыди, æмæ сыгъдонæй нæ къухы ‘нгуырстуаны дзаг дæр нал бафтыд. Хуыцау нын дæ хорзæх радтæд, æмæ нын зæгъ, де ‘фхæрды ныхмæ дын цы бакæнæм, уый. Батрадз сæм дзуры:

— Ницы бакæндзынæн æз сымахимæ цæрынæн, æмæ мæ. цæмæй афойнадыл фервæзат æмæ уæ æз дæр цæмæй фервæзон, уый тыххæй бавдæлут æмæ мæ сындзын арты басудзут.

Сындзы мыккаг никуыуал ныууагътой Нарт, дынджыр рагъ дзы самадтой æмæ йыл зынг бафтыдтой. Батрадз сындзыты уæлæ хæлиу сбадти. Цинæй мæлынц Нарт, ныр басудздзæни, æмæ дзы фервæздзыстæм, зæгъгæ. Цъæх-цъæхид арт гуылфæнтæ кæны. Батрадз сырх зынг сси. Уыцы иу гæпп аласта æмæ, Нарт дон цы суадонæй хастой, уымæн йæ гуырæны ‘рбадти. Дон айсыст, иу æртах дæр дзы нал цæуы. Дойныйæ мæлынмæ ‘рцыдысты Нарт. Сывæллæтты æмæ йæм зæрæдты курæг арвыстой. Æмæ сын уæд Батрадз дон рауагъта. Фæлæ та сæм уæддæр æртхъирæн кæны. Катайы бацыдысты Нарт, уæдæ ма нæ сæрæн цы хос ссарæм, зæгъгæ.

Уæд сæм Сырдон дзуры:

— Æз уæ бæргæ фервæзын кæнин, фæлæ та уын ницы бæсты бацæудзæн мæ дзæбæхдзинад: уарæн бон та мын уæ хъомрæгъæуттæн сæ уæзвад уæнгуытæ æмæ сæ дыгæрдгуытæ дæдтдзыстут, уæ фысвос дзугтæн — сæ мæллæг далыстæ.

Нарт æмдзыхæй ныххорхор кодтой:

— Дæ хорзæх нын Хуыцау радтæд, Сырдон, æмæ нæ фервæзын кæн, уый йеттæмæ нæ дæхи дзыхæй цы курай, уымæй дын «нæ» ницæмæй зæгъдзыстæм.

Ацыди Сырдон Батрадзы размæ æмæ фæндагыл хъуыды кæны йæхи нымæры: «Ныр æм разæй цæуон, æмæ мæ разыбадæг куы фенхъæла æмæ мæ куы амара; фæсте йæм цæуон, æмæ мæ фæсте сурæг куы фенхъæла æмæ уæддæр афтæ. Цы бакæнон? » Цæуы æмæ йын йæ фæндаг разæргæвст æркодта Батрадзæн. Йæ лæдзæгæй йæ сæрыл балæууыд æмæ кæуынхъæлæсæй дзуры:

— Æфсымæргонд мын бæргæ уыд Хæмыц: чи йæ амардта, уыдоны дæр бæргæ зонын, фæлæ цы кæнон, гъа!— мæ бон сын циу?!

— Чи мын амардта мæ фыды?— афарста йæ Батрадз.

— Цы дын æй æмбæхсон — дæ фыды дын амардтой зæдтæ ‘мæ дауджыты ардыдæй. Ныртæккæ дæр та Уарпы фидары æмбырдæй бадынц æмæ тæрхон кæнынц Хæмыцы удæн.

Батрадз Нарты æрæмбырд кæнын кодта, æмæ сæм дзуры:

— фатыл мæ бабæттут æмæ мæ æрдынæй Уарпы фидармæ фехсут! Куыд сын загъта, афтæ бакодтой Нарт.

Батрадз фидар йе ‘мбæрц батыдта, йæ цирхъ фелвæста æмæ ралæууыд зæдтæ ‘мæ дауджытыл æмæ сæ æнæцæнгтæ æмæ æнæбазыртæ фæкодта, гæзæмæтæ ма дзы аирвæзт, æндæр.

БАТРАДЗЫ МÆЛÆТ

Уымæй фæстæмæ зилын райдыдта зæдтæ ‘мæ дауджыты фæдыл Батрадз æмæ сыл кæм хæст кодта, уым сæ тыхсын кодта, цагъта сæ.

Уæд зæдтæ ‘мæ дауджытæ ‘рæмбырд сты æмæ Хуыцаумæ бахъаст кодтой:

— Хæмыцы фырт Батрадз нæ цæрын нал уадзы, æмæ йæ фесаф! — Цы уын кæнон?— уый ме ‘вастæй равзæрд, æмæ йын мæ къухы мæлæт нæй,— загъта сын Хуыцау.

Батрадз куы бамбæрста, зæдтæ ‘мæ йыл дауджытæ Хуыцаумæ хъаст кæнынц, уый, уæд загъта йæхицæн: «цавæр Хуыцау у, зæдтæ ‘мæ дауджытæ сæ хъаст кæмæ хæссынц, уый? Цон æмæ йæ бабæрæг кæнон». Æмæ барæвдзытæ кодта йæхи æмæ араст ис уæларв Хуыцаумæ. Цæуы йæ фæндагыл. Хуыцау куы базыдта, Батрадз æм ссæуы, зæгъгæ, уый, уæд ын зæххы æмуæз дзæкъул йæ размæ æрæппæрста. Батрадз цæугæ- цæуын уæлбæхæй дзæкъулы бын ехсы хъæд фæтъыста æмæ йыл схæцыд, æмæ йæ бæх суанг йæ гуыбыны онг зæххы афардæг ис, ехсы хъæд дæр фæмуртæ ис. Ай цавæр диссаг у, зæгъгæ, рахызти бæхæй Батрадз æмæ схæцыди дзæкъулыл: фæиртæсын æй кодта зæххæй, фæлæ йæхæдæг дæр йæ уæрджыты онг зæххы аныхсти. Ныууагъта дзæкъул йæ бынаты æмæ та цæуы дарддæр. Уæд та Хуыцау Батрадзы размæ раппæрста сыгъзæрин сæхъис къуыбылой. Зæххыл уидагæй цыдæриддæр ис, уыдон æмдæргъ æмæ уыдон æмфидар.

«Ацы къуыбылой мын Сатанайæн кæрц æмпъузынæн бабæздзæн», зæгъгæ, йæм æрæвнæлдта Батрадз уæлбæхæй. Къуыбылой змæлгæ дæр нæ фæкодта йæ бынатæй. Æрхызти йæ бæхæй, схæц-схæц фæкодта къуыбылойыл, фæлæ йæ сисын нæ бафæрæзта.

«Ис ма мæнæй тыхджындæртæ», загъта Батрадз æмæ раздæхти фæстæмæ.

Цæуы æмæ арвыл авд Уастырджийы æмæ авд Елиайы ауыдта. Ралæууыди сыл æмæ дзы æртæ Уастырджийы æмæ æрт.æ Елиайы амардта. Чи ма дзы аирвæзт, уыдон та Хуыцаумæ бацыдысты æмæ дзурынц: — Хуыцау! кæнæ дын мах, кæнæ Хæмыцы фырт Батрадз.

Хуыцау сæм дзуры:

— Йæхæдæг йæхи ‘гъдауæй куы нæ амæла, уæд ын мæлæт нæй. Æмæ ацæут æмæ Хурæн зæгъут, афæдзæй æфæдзмæ йæм цы тæвд ис, уый иу бон куыд радта, афтæ. Сымах асайут Батрадзы Хæзмы быдырмæ, зды дурнад кæнут æмæ йыл æй афтæмæй цæвут. Уый фыр хæстæй куы сзныг уа, уæд йæ доннуазæн суадонмæ цæудзæн, цæмæй йæ тæвд æрцæуа, уый тыххæй, фæлæ æз суадон байсысын кæндзынæн. Уырдыгæй цæудзæн фурдмæ, æмæ æз фурды дæр байсысын кæндзынæн.

Зæдтæ ‘мæ дауджытæ бацыдысты Хурмæ æмæ йын загътой Хуыцауы ныхас. Хур, афæдзæй афæдзмæ йæм цы тæвд уыди, уый иу бон радта. Зæдтæ ‘мæ дауджытæ асайдтой Батрадзы Хæзмы быдырмæ æмæ йыл уым зды дурнадæй згъалын байдыдтой. Батрадз сæ фæстæмæ æхста, æмæ дзы афтæмæй цыппар Уастырджийы æмæ æртæ Уациллайы æрхаудта. Хæцынц ноджы зæдтæ, дауджытæ æмæ болат Батрадз. Хур ныккасти. Батрадз зынг кæнын байдыдта. «Багъæцут — мæхи ауазал кæнон, стæй фендзыстæм», зæгъгæ, сæм æртхъирæн кæны Батрадз. Бауади йæ доннуазæн суадонмæ, фæлæ дзы доны ‘ртах нал ис. Азгъордта фурдмæ, фæлæ уый дæр — хуыскъ. Бынтон сзынг ис Батрадз. Йæ хуылфы ма иу тъанг æнæсæрыдæй баззад, йæхи куы сæрын кодта Куырдалæгонмæ, уæд. Уый куы асыгъди, уæд æрхаудта Батрадз æмæ. амарди. Зæдтæ ‘мæ дауджытæ йæ сæрты ратæх-батæх кæнын байдыдтой. Уæд Батрадз ахæм тæф рауагъта, æмæ зæдтæ ‘мæ дауджытæй бирæ суртæ фæци, бирæ та дзы мæлгæ акодта. Бацыдысты та Хуыцаумæ æмæ та хъаст кæнынц:

— Йе ‘гас нын уый нæ кодта, йæ мард нын цы кæны. Æгасæй нæ цас бакайдта, уымæй нæ фылдæр бакайдта мардæй.

Хуыцау сæм дзуры:

— Ацæут æмæ йæ уæларв Софиайы зæппадзы бавæрут! Рацыдысты зæдтæ ‘мæ дауджытæ, фæлæ Батрадзы сисын нæ фæразынц. Сифтыгътой йыл дыууадæс цæды галтæ, фæлæ никуы ‘мæ ницы — фенкъуысын кæнын дæр сын нæ комы.

Бамидæг та сты зæдтæ ‘мæ дауджытæ Хуыцаумæ, æмæ сын Хуыцау загъта:

— Ацæут æмæ йыл Тутыры гуырд дыууæ уæныджы сифтындзут. Сифтыгътой йыл Тутыры гуырд дыууæ уæныджы, уæдæ цы уыдаид,— æмæ йæ уæд Софиайы зæппадзмæ бæргæ сластой, фæлæ та йын зæппадзмæ бахæссынæн ницыуал амал ардтой: йæ сæр-иу размæ куы уыд, уæд-иу йæ рæмбыныкъæзтæ ныббыцæу кодта зæппадзы дуармæ, йæ къæхтæ размæйæ та — йæ къæхтæ. Ацыдысты та ноджы Хуыцаумæ æмæ йын радзырдтой хъуыддаг. Хуыцау сæм дзуры:

— Уый мæнæй лæвар агуры.

Æмæ йыл æртæ цæссыджы æрæппæрста Хуыцау.

Уый адыл зæдтæ ‘мæ дауджытæ Батрадзы бахастой Софиайы зæппадзмæ æмæ йæ уым бавæрдтой.

Хуыцауы æртæ цæсты сыджы кæм æрхаудтой, уым февзæрди æртæ кувæндоны: Тарандæелос, Мыкалгабыртæ æмæ Реком.

АЦÆМÆЗ

АЦÆМÆЗ ÆМÆ НАСРАН-ÆЛДАР

Насран-æлдармæ фыццаг æрцыдис хуын, æмæ йæм хуынæн цы ‘рцыди? Хуынæн æм æрцыди урс фыры æвзаргæ хъуынæй конд нымæт.

Уый фæстæ та йыл уац сæмбæлдис, дæ усы дын Мысыры æлдар аскъæфта, зæгъгæ.

Насран-æлдар Нартыл фидиуæг ныхъæр кæнын кодта: «Алы хæдзæр дæр æфсæддон куыд сцæттæ кæна, афтæ! Æфсæддон цы хæдзар нæ рарвита, уымæн аргæвддзыстæм йæ гал иварæн, йæ артыл ын дон ауадздзыстæм, йæ фæнычы къæрмæг ын дымгæмæ ныддардзыстæм». Æмæ се ‘ппæт срæвдз кодтой æфсæддонтæ Насран-æлдары æфсадæн. Насран-æлдар кæсы æмæ йе ‘фсады æхсæн нæ уыны йæ мады ‘рвадæлтæ — Ацæты мыккагæй æфсæддон.

Ацæтæй мыккаг нал уыдис — Ацæ йæхæдæг зæронд баци, йæ фырт Ацæмæз та ма дзидзидай уыдис.

Æмæ лæппуйæн уыдис дыууæ мады, иу — йæ ныййарæг, иннæ та — йе схæссæг, æмæ йæ авдæны бабастой, йæ фæйнæ фарс æрбадтысты æмæ йæ ауызтой: «А-ло-ллай, а-ло-ллай! сау болат æмæ цъæх болатæй дæ авдæн, уæйыджы рагъдзарм гæрзытæй — дæ авдæнбæстæ. Фæлæ нын нæ гал аргæвддзысты иварæн, нæ фæнычы къæрмæг нын дымгæмæ сдардзысты, нæ артыл нын дон ауадздзысты, Насран-æлдарæн йæ рæсугъд усы аскъæфтæуыд, æмæ уый æфсады махæй æфсæддон кæй нæй, уый тыххæй». Уæд лæппу сдзырдта авдæнæй:

— Æмæ æз ацæудзынæн æфсады.

— Ды нын уый хъом куы уаис, уæд мах кæугæ нæ кæниккам,— дзурынц æм йæ мадæлтæ.

Лæппу йæхи айвæзта авдæны мидæг; авдæнæн йæ иу фарсы фæйнæг рæппæрста, æмæ фæйнæг денджызы сæмбæлдис — денджыз хæрз хуыскъ ацис; йе ‘ннæ фарсы фæйнæг хъæды сæмбæлдис, æмæ хъæд цъæх арт суагъта; йæ нывæрзæны фæйнæг та Сау хохыл сæмбæлдис, æмае Сау хох фæлæбырдтытæ ис; йæ дæлфæдты фæйнæг та Урс хохыл сæмбæлдис, æмæ уый дæр фаелæбырдтытæ ис. Лæппу рабадтис æмæ загъта:

— Гъе ныр мын бæх æмæ хæцæнгæрзтæ æриут, æмæ асурон æфсæдты æмæ сæ баййафон.

Йæ фыд Ацæмæ ацыдысты æмæ йын загътой:

— Дæ фырт æфсæдтаем цæуы.

— Ау, æмæ уый нырма авдæны куы ис?

— Афтæ æмæ афтæ, авдæн ныппырх кодта æмæ агуры бæх æмæ хæцæнгæрзтæ,— загътой Ацæйæн.

— Уæдæ йæм дæлæ идон радтут, æмæ ацæуæд, обауы сæрæй идон ныттилæд, æмæ йæм бæх æрбацæудзæн, æмæ йыл-иу сбадæд,— загъта Ацæ. Лæппумæ идон радтой; рахаста йæ, обауы сæрæй йæ ныттылдта, æмæ йæм æрбацыдис хъæмпы рагъы йас бæх. Саргъ сæвæрдта бæхыл, сбадтис ыл, æмæ бæхæн йæ астæу асасти. Бæхы идонæй ныххоста лæппу æмæ загъта:

— Мæ фыд Ацæ куы амæла, уæд хæрæджы тъæнгтæ бахæрæд, кæд ын дæуæй хуыздæр бæх нæ уыдис, уæд!

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз кæугæ æрбаздæхти сæхимæ.

Ацæйæн фехъусын кодтой æмæ йын загътой:

— Дæ лæппу идон ныттылдта обауы сæрæй, бæх æм æрба цыдис, фæлæ йыл куы абадти, уæд бæхæн йæ астæу асасти; ныр æрбацыдис æмæ зæгъы — кæд, дам, мæ фыдæн уымæй хуыздæр бæх нæ уыди, уæд, афтæ æмæ уфтæ.

— Бæргæ мын ис — мæхи бæх дæлæ ныккæнды бастæй лæууы æмæ æфсæн æрттигътæ хæры; фæлæ уыцы бæхмæ уыцы лæппу нæ дæр уæндгæ бакæндзæни, нæ дæр æй бæх йæхимæ æвналын бауадздзæни.

Лæппу уый куы фехъуыста, уæд дзуры йæ фыдмæ:

— Æри мын ныккæнды дæгъæлтæ,— æз æй бакæнон æмæ дын фенон дæ бæхы.

Ацæ лæппумæ ныккæнды дæгъæлтæ радта. Лæппу бакодта дуар; кæсы æмæ ма бæхæн йæ дыууæ хъусы зынынц фаджысæй. Февнæлдта йын йæ къахмæ, афтæмæй бæхы дуармæ радавта, сæныччы давд, арыхъ сапонæй йæ æхсын байдыдта æмæ йæ хæрзæхсад ныккодта, хахиаг хæрх идон ьгл бакодта, сæвæрдта йыл бабийаг авд æфтаугæйы æмæ ангусаг фæлыст саргъ æмæ йыл сбадти.

Бæх лæппуйы иу æхст фæкодта уæларвмæ — лæппу хæсты нæмыг фестадис æмæ бæхы дæларм амбæхсти; дыккаг æхст ын фæкодта дæлзæхмæ — æмæ лæппу саргъæй базы астæу амбæхсти.

Æмæ йæм бæх дзуры:

— Цы фæдæ, лæппу?

— Мæнæ, бадын дæ уæлæ!

Уæд ын бæх загъта:

— Уæдæ мын ды барæгæн сбæздзынæ.

— Ды дæр мын бæх ссарыны агъоммæ цъыфты тæрынæн сбæздзынæ,— зæгъы лæппу.

— Ох, ох — мæ хъару мын æмбис фæкодтай уыцы дзырдтæй,— загъта бæх.

— Æмæ сывæллон æвзалы хæрынæй фылдæр цы кæны, уыцы дзырд дæм хъыг ма фæкæсæд, мæн дæуæй хуыздæр бæх нæ хъæуы,— дзуры бæхмæ лæппу.

Æмæ чысыл Ацæмæз барвыста йæ фыдмæ:

— Дæ бæхыл сбадтæн, æмæ мын ныр дæ хæцæнгæрзтæ дæр радт. — Куы ницы сæ бакæнай, лæппу?!

— Ды мын сæ радт, стæй мæхæдæг зондзынæн,— загъта лæппу. Зæронд Ацæ йæ чысыл фырт Ацæмæзæн радта йæ фат æмæ йе ‘рдын, йе згъæр, йе ‘ртæ хъæрццыгъайы, йе ‘ртæ егары. Бæхыл сбадти чысыл Ацæмæз æмæ йæ дыууæ мадмæ дзуры:

— Ракæсут-ма мæм, куыд фидауын бæхыл?

— Хæхтыл мæйрухс куы ‘рбаныдзæвы, уæд уый куыд фæфидауы, афтæ ды дæр фидауыс бæхыл,— зæгъынц ын. йæ дыууæ мады.

— Уæдæ цæуын ныр æз, æмæ мæ фыдæн фехъусын кæнут. Æмæ фыд лæппумæ басидтис:

— Рацу ныр, æмæ дын бацамонон, куыд цыдæй цæуын хъæуы, уый. Æз- иу куы цыдтæн æфсады, уæд-иу æфсæддонтæн се ‘ппæтæн дæр фæйнæ ехсы ахастон; стæй-иу сын артæн авд физонæджы скодтон. Ацу ныр æмæ, æфсæддонтæ цалдæриддæр сты, уал ехсы сын сараз. Куы сæм ныххæццæ уай, уæд сæм дард æрынцай æмæ, æртытæ куы скæной, уæд сæ банымай æмæ, цал арты скæной, уал арты ды дæр скæн æмæ алы арты фарс дæр авд физонæджы ныссадз, стæй цал барæджы уой, уал бæхбæттæны æрсадз. Цу ныр, æмæ дæ Хуыцау фæндараст фæкæнæд!

Лæппу араст ис; йæ фæндаг, цуан гæнгæйæ, тар хъæдыл ракодта; саг уæд, сæгуыт уæд,— кæй ардта, уыдон мардта. Сæ цæрмттæ сын стыгъта æмæ сæ гæрзытæ уагъта, гæрзытæй та ехсытæ быдта. Сбыдта ехсытæ æппæт æфсады фаг. Цал боны, цал азы фæцыди — чи зоны! Ныццыдис Насран-æлдары æфсæдтæм æмæ сæм дард æрынцадис. Хæйрæджытæ, уæйгуытæ æмæ зæдтæ дæр уыдысты Насран-æлдары æфсады. Æфсæдтæ лæууыдысты денджызы был: денджызы сæрты сæ ахизын хъуыдис, æмæ сын денджыз фæндаг нæ лæвæрдта. Æфсæддонтæй лæппуйæ чи ацыд, уыдон урсрихи сысты, уый бæрц рæстæг бафæстиат сты денджызы был. Ацæйы фырт Ацæмæз æфсадмæ дард куы ‘рынцад, уæд сын банымадта се ‘ртытæ, æмæ цал уыдысты, уал арты скодта йæхæдæг дæр.

Насран-æлдар ракасти æмæ загъта:

— Ау, ай цы диссаг у: мах — уæйыгæй, хæйрæгæй, зæдæй, Нæртон адæмæй — куы цæуæм Мысыры бæстæм æмæ нын денджыз фæндаг куы нæ дæдты, уæд ма уæртæ уыцы æфсæдтæ та кæй еты? Ацæут-ма, бабæрæг кæнут, цавæр æфсæдтæ сты уыдон!

Рацыдысты авд барæгæй бæрæг кæнынмæ. Куы ’рбахæццæ сты чысыл Ацæмæзы бынатмæ, уæд æй фæрсынц:

— Цавæр дæ, цы дæ,— иунæг йеттæмæ куы нæ дæ, уæд атæппæт æртытæ цæмæн скодтай?

— Æз дæр уе ‘мбал дæн,— загъта сын Ацæмæз.

Барджытæ раздæхтысты æмæ бацыдысты Насран-æлдармæ æмæ йын радзырдтой: «Афтæ æмæ афтæ… иунæг лæг у, æфсад æм нæй; æз дæр уе ‘мбал дæн, зæгъгæ, зæгъы».

— Ацæут æмæ йæ ракæнут ардæм!

Барджытæ та ацыдысты æмæ загътой Ацæмæзæн:

— Насран-æлдар дæ хоны.

— Нæ, æз уымæ нæ бацæудзынæн, уый мæнмæ æрбацæуæд,— загъта сын Ацæмæз.

Барджытæ æрбацыдысты фæстæмæ æмæ Насран-æлдарæн рафæзмыдтой Ацæмæзы дзуапп.

Насран-æлдар сыстадис йе ‘фсæдтимæ æмæ бацыдис лæппумæ. Лæппу сын зæгъы:

— Алчи дæр уæ йæ бæх æрбæттæд бæхбæттæныл æмæ йæ арты фарсмæ ацæуæд æмæ уым сбадæд.

Артæн авд лæгæй рацыдысты æфсæддонтæ, æмæ æртытæ се ‘ппæтæн дæр сфаг сты. Æфсæддонтæй алчи дæр йæ физонæг куы бахордта арты фарсмæ, уæд сыл Ацæмæз азылди æмæ се ‘гасæн дæр фæйнæ ехсы радта. Стæй Насран-æлдарæн зæгъы:

— Æвæццæгæн мæ нæ зоныс — æз дæн Ацæйы фырт Ацæмæз.

Насран-æлдар тынг бацин кодта.

— Ныр дæм цы фæнд ис? Бафæрс-ма де ‘фсады: денджызыл сæ фæндаг чи самал кæндзæн?— дзуры лæппу Насран-æлдармæ.

Насран-æлдар зæдтæм бацыдис æмæ сæ фæрсы:

— Сымах нæ самал кæндзыстут фæндаг денджызы сæрты?

Уыдон ын загътой:

— Мах тæхгæ стæм æмæ атæхдзыстæм, фæлæ æнæ адæм ницы бакæндзыстæм схæцынæн.

Басидтис хæйрæджытæм Насран-æлдар:

— Сымах дæр нæ самал кæндзыстут фæндаг денджызы сæрты? — Мах стæм дæлдзæхдзог æмæ ацæудзыстæм денджызы бынты, фæлæ æнæ адæм ницы бакæндзыстæм схæцынæн.

Уæд уæйгуыты фæрсы:

— Сымах та цы зæгъдзыстут?

— Мах бæргæ ацæуиккам, фæлæ нæ фæстæ куы цæуой, уæд денджыз фæйлаудзæн, æмæ адæм фесæфдзысты. Уæд Ацæмæз дзуры йæ бæхмæ: — Мах та цы бакæнæм, цы амал скæндзыстæм денджызы сæрты фæндагæн?

— Цы амал дæ хъæуы? Æртæ цъьгччы мын ахæмтæ ныккæн, æмæ дæ къухæй чъепс куыд схауа, æмæ уæд фæфале уыдзыстæм.

Ацæмæз йæ бæхы æртæ цъыччы нылласта. Денджыз ын йæ сæфтæг дæр не схуылыдз кодта бæхæн, афтæмæй фæфале ис. Мысыры бæстæм бахæстæг ис. Барвыста Мысыры æлдармæ, зæгъгæ, дæм Насран-æлдар йе ‘фсæдтимæ фæцæуы.

Мысыры æлдар Насран-æлдармæ æрвиты:

— Не ‘фсæдты цæмæн цæгъдын кæнæм кæрæдзийæн?! Фæлтау æз æмæ ды кæрæдзимæ бацæуæм лæгæй-лæгмæ, æмæ мæ кæд ды амарай, уæд мæ адæм дæр дæу уыдзысты æмæ мæ бæстæ дæр; кæд дæ æз амарон, уæд та де ‘фсæдтæ дæр — мæн, æмæ дæхæдæг дæр.

Ацæмæз Мысыры æлдары ныхас Насран-æлдарыл сæмбæлын кодта. Насран-æлдар фæтарсти æмæ йæхи бæсты лæг агурын байдыдта. Фыццаг бацыд зæдтæ, хæйрæджытæ æмæ уæйгуытæм æмæ зæгъы:

— Ахæм уæ чи разындзæн, æмæ Мысыры æлдармæ лæгæй-лæгмæ чи бацæуа?

Ничи йæ ныфс бахаста зæдтæ, хæйрæджытæ æмæ уæйгуытæй. Уæд Нарты æфсæддонтæм басидтис æмæ сæ бафарста:

— Сымах та цы зæгъут?

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз зæгъы:

— Æз æм ацæудзынæн, фæлæ-иу мын мæ мардæй, ме ‘гасæй мæ фыдæн бæрæг куыд зæгъат, афтæ.

Ацæмæз ацыдис Мысыры æлдармæ. Æлдар дæр æм рацыди, æмæ фæхæцыдысты фатæй. Афтæ бирæ фæхæцыдысты, æмæ сæ кæрæдзи сыхырнайы хуызæн скодтой фæттæй. Куы баизæр ис, уæд ныууагътой сæ хæст. Мысыры æлдар æрдæгмардæй йæ хæдзармæ бахæццæ ис, лæппу та быдыры астæу баззад.

Мысыры æлдар Насран-æлдарæн цы ус аскъæфта, уый ахæм ус уыдис, æмæ-иу æм мæлæг адæймаг удæгасæй куы бахæццæ уыдаид, æмæ-иу ыл ус йæ къухтæ куы асæрфтаид, уæд-иу адæймаг, цы уыди, уый фестад — йæ цæфтæ-иу сдзæбæх сты.

Райсом та куы сбон ис, уæд та хæцынмæ рацыдысты: Мысыры æлдар сдзæбæх кодта йæ цæфтæ, афтæмæй рацыд, лæппу та цæфтæй рацыд, æмæ та байдыдтой хæцын. Куы æризæр ис, уæд та сæ хæцын ныууагътой. Мысыры æлдар та ацыд æрдæгмардæй йæ хæдзармæ, лæппу та уым баззадис.

Тынг сфæлмæцыд Ацæмæз æмæ загъта: «Ныр цы’бакæнон? — райсом куы ‘рбацæуа, уæд мæ мардзæн!» Æмæ уæд Ацæмæз йæхи марды ‘фсон скодта.

Мысыры æлдар райсомæй æрбацыдис æмæ йæм дзуры:

— Уæлæмæ сыст æмæ хæцæм!

Ацæмæз не стæлфыдис.

Мысыры æлдар загъта, уæдæ амард, зæгъгæ, æмæ фæстæмæ йæ хæдзармæ рараст ис. Куы бацыд сæхимæ, уæд æй йæ ус фæрсы: — Цæй тагъд æрбацыдтæ?

— Кæимæ хæцыдтæн, уый амардтон.

— Æмæ йын йæ мард цы фæкодтай?

— Быдыры астæу æй ныууагътон.

— Тæригъæд у афтæмæй, йæ мард быдыры баззайынæн æвгъау у. Дæуæн-иу дæ буарæй æнæхъæн бынат куы нæуал уыд, æз-иу дæ куы йæ сдзæбæх кодтаин, уæд, уæд демæ чи хæцыдис, уымæй æппын ницы фæрыстаид? Ныр, йæ мард тæригъæд у уым ныууадзынæн, фæлæ йæм ацу æмæ цыппар гæды хъæды ныссадз бæрзонд, чырын ын сараз æмæ йæ уыцы цыппар хъæды сæр сæвæр, кæннод ын йæ мард рувæстæ æмæ бирæгътæ бахæрдзысты.

Мысыры æлдар рацыди Ацæмæзмæ, æмæ йын йæ ус куыд загъта, афтæ йын кæраз сарæзта. Нывæрдта йæ чырыны æмæ йæ кæразы сæр сæвæрдта, йæхæдæг фæстæмæ æрбаздæхт сæхимæ.

Æхсæвы лæг куы ‘рфынæй ис, уæд ус рахъуызыди, æхсинæг фестади, ратахт æмæ, лæппуйы мард кæм уыдис, кæразы сæр, уым абадтис. Чырыны сæр байгом кодта, ныккасти йæм æмæ йæм бадзырдта:

— Æвгъау уыдтæ мæлынæй, удæгасæй ма дæ куы раййæфтаин, уæд дæ бæргæ фервæзын кодтаин.

Æмæ йæм лæппу сдзырдта:

— Æгас бæргæ дæн.

Уæд ыл ус баулæфыдис, æмæ лæппу цы уыдис, уый фестадис,— нал дæр цæф, нал дæр æндæр, æмæ усимæ кæрæдзиуыл тынг фæцин кодтой. Ус æхсинæджы хуызы фæстæмæ атахтис. Куы бахæццæ ис, уæд та фæстæмæ ус фестадис. Ацæмæз дæр гурæй-гурмæ йæ фæстæ бацыдис усæн, Мысыры æлдары хæдзармæ.

Æхсæвы Мысыры æлдар йæ хуыссæнæй фесхъиудта, æмæ йыл ус фæхæцыдис:

— Цы кодтай, цæмæй фесхъиудтай?

— Цыма, цы лæппуимæ хæцыдтæн, уый мын мæ хурх мæ сынтæджы къухыл ныллыг кодта, мемæ райгуыргæ карддгй.

Ус æм дзуры:

— Уый дæ цæфтæ æхсидынц — уыцы лæппу афонмæ скæлм ис.

Чысыл фæстæдæр та Мысыры æлдар йæ хуыссæнæй фесхъиудта. — Цы та кодтай, цæмæн та стъæлфыс?

— Нæй, ацы фын мæнæн исты фыдбылызмæ цæудзæнис,— цыма, цы лæппуимæ хæцыдтæн, уый мын мемæ райгуыргæ кард мæ нывæрзæнæй райста æмæ мын сынтæджы къухыл мæ хурх ныргæвста.

— Цæмæй тæрсыс,— уый дæ цæфтæ æхсидынц, фынтæ куыд вæййынц, афтæ нæ цæуынц. Ахуысс, ахуысс, мæ хурты хур, уыцы лæппу афонмæ скæлм ис.

Мысыры æлдар та ног бафынæй ис, ноджы тарфдæр.

Æртыккаг хатт та фесхъиудта Мысыры æлдар.

— Цы кæныс, цæмæн æнæхуыссæг кæныс дæхи?

— Уыцы лæппу мын цыма мемæ райгуыргæ кард мæ нывæрзæнæй. райста æмæ мын мæ хурх ныллыг кодта мæ сынтæджы къухыл, æмæ хæдзар туджы улæнтæ ссис.

— Ахуысс, ахуысс, фынтæ дæ зæрдæмæ ма хæсс. Уыцы лæппуйæ цæмæй тæрсыс, афонмæ йæ тыгъд быдыры бирæгътæ хæрынц,— зæгъы ус. Ацæмæз сæм хъуыста уыцы ныхæстæ кæнгæйæ, æмæ куы базыдта, Мысыры æлдары кард кæм æвæрд ис, уый, уæд бацыд, кард райста æлдары нывæрзæнæй æмæ йын йæ хурх сынтæджы къухыл сæргæвста. Мысыры æлдары фæллой рахаста, усы дæр йемæ ракодта. Куы æрхæццæ сты Насран-æлдары ‘фсадмæ, уæд Ацæмæз загъта Насран-æлдарæн: — Мæнæ дын дæ рæсугъд ус, ме стыр хæрæфырт, æмæ фæрнæй цæрут. Насран-æлдар бирæ арфæтæ фæкодта Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзæн. Æрбацыдысты Нарты хъæумæ. Фос æмæ хæзнатæ Ацæмæз байуæрста Нартыл. Йæ фыды æрбаййæфта бынтон зæрондæй. Насран-æлдары ус зæронд Ацæйыл баулæфыд, æмæ куыд уыд, афтæ фестадис зæронд Ацæ.

АЦÆМÆЗ ÆМÆ АГУНДÆ-РÆСУГЬД

Нарты Ацæйæн æртæ фырты уыдис. Ацæ куы амард, уæд æфсымæртæ уарыныл ныллæууыдысты. Уаргæ-уарын нæ фидыдтой æмæ-иу ныббыцæутæ сты.

Нарты хорз лæгтæ сын уыдысты уарæг æмæ сын ницы фæрæзтой сæ хъуыддаг алыг кæнынæн. Авд Ныхасмæ рахастой хъуыддаг, авд Ныхасы йыл фæтæрхон кодтой, уæддæр ницæуыл ахицæн сты. Нарты хистæр — зæронд чъиуцæст Мæгуырæг — фæстагмæ сæ уарæг уыдис æмæ стæрхон кодта: фос — хистæр фырттæн, æнусон сыгъзæрин уадындз та — кæстæрæн.

Хъуыддаг ууыл алыг ис. Хистæртæ тынг разыйæ баззадысты. Ацæмæз дæр райста уадындз.

Æнусон сыгъзæрин уадындз Ацæйæн радта Æфсати. Æфсати Ацæйæн йе ‘рдхорд уыдис æмæ йæм уыди уазæгуаты, Ныккола æмæ Уастырджиимæ. Æфсати бирæ лæвæрттæ кодта йе ‘рдхорд Ацæйæн, фæлæ Ацæ ницы бакуымдта, æнусон уадындзæй уæлдай.

Ацæмæз сфæнд кодта фæцæуын Сау хохмæ. Куы рацæйцыди, уæд афтæ фидыдта, æмæ Ныхасы адæм дзырдтой:

— Уæлæ фæсрагъæй Бонвæрнон скасти!

Уæд сæ иу загъта:

— Уый Бонвæрнон нæу, фæлæ Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз у.

Уæд та Ныхасы лæгтæй иутæ загътой:

— Уæлæ хурыскæсæны ‘рдыгæй Кæрдæджы стъалы скасти!

Æмæ та уæд иннæтæ загътой:

— Уый Кæрдæджы стъалы нæу, фæлæ Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз Сау хохы сæрмæ йæ уадындзимæ Сайнæг-æлдары чызгмæ рацæуы.

Сау хохы сæр цардис Сайнæг-æлдар. Уыдис ын æвирхъау рæсугъд чызг; чызгæн йæ ном «хуынди Агуындæ. Сайнæг-æлдарæн уыцы иунæг чызгæй фæстæмæ цот нæ уыдис, æмæ æнæкæрон бирæ уарзта Сайнæг-æлдар йæ иунæг чызджы.

Агуындæ-рæсугъдæн йæ цыллæ хъуымбыл дзыкку хæццæ кодта раст йæ фадхъултæм. Нарæгастæу æмæ гуырвидауц. Йæ сау цæстыты каст уыдис фæскъæвда хур бон; йæ ми кæнынмæ бавнæлд — цæрдæг, раст бирæгъы фæлæбурдау; денджызы хъазау, уæдæ цы загъдæуа,— йæ рацыд. Райсом раджы-иу тасгæ-уасгæ куы рацæйцыдис дон хæссынмæ, уæд-иу, цыма, мæй йæ гогонæй касти, сæнтхур та — йæ цæсгомæй.

Нарты сагсур фæсивæдæн-иу сæ бæхты фынк калдис Агуындæ- рæсугъды цæстмæ хъазынæй, фæлæ сæм уæддæр Агуындæ-рæсугъд иу хатт дæр нæ ракаст Сау хохы айнæджы сæрæй.

Нарты хистæртæн сæ галдзарм уæфстæ баихсыдысты Сау хохы сæрмæ Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ-рæсугъдмæ минæвар цæуынæй. Нартмæ ахæм фæсивæд нал баззад, Сайнæг-æлдармæ Агуындæйы тыххæй чи нæ сминæвар кодта, фæлæ дзы Агуындæ-рæсугъд иуæн дæр нæ бакуымдта.

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз рахаста йæ фыды хæзна, æнусон сыгъзæрин сауæфтыд уадындз. Схызти Сау хохмæ. Бæрзонддæр къæдзæхыл æрбадти æмæ зарынтæ байдыдта уадындзæй.

Ацæмæзы зардмæ сæрджын сагтæ уæд галхъæлæсæй уасын байдайынц, сæ сыкъатæ бæрзонд сисынц æмæ лыстæг расирынц. Сау хъæды сычъитæ чъыллипп кафт кæныныл схæцыдысты. Сау хохы сау нæлсæгътæ æрызгъордтой сау айнæгæй æмæ диссаджы хъæзтытæ æмæ кæфтытæ систой, уырынгсыкъа галдзæбидыртимæ рог симд кæнын байдыдтой. Хъуазтæ æмæ, дын, сæгуыттæ Туацъæйы былмæ куы разгъорынц, уым куы амбырд вæййынц, сыкъайæ хъазын куы сисынц. Тæрхъустæ æмæ рувæстæ сæхи куы нæуал бауромынц æмæ куы радугъ кæнынц фæтæн быдырты; Æфсатийы фос дзугтæ-дзугтæй айнæджы бынмæ æмбырд кæнын куы байдайынц. Фæлвæрайы фос дзугтæ-дзугтæй фæтæн быдырты куы рацæйцæуынц.

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз та ноджы зæрдиагдæрæй куы ныззары; хъуырхъуыр гæнгæ райхъал сты уæд хуссары æрсытæ, сæ хъарм хуыссæнтæ ныууагътой æмæ уæззаугомау лæпплæпп симд самадтой сау хъæды астæу.

Гæмæх быдырты уæд алыхуызон рæсугъд дидинджытæ куы равзæрынц. Сæ алыварс гæлæбутæ æмæ стонг мыдыбындзытæ гуывгуыв гæнгæ ратæх- батæх уæд куы байдайынц. Сау хъæды мæргътæ сæ уасынæй сау хъæд сæ сæрыл сисынц æмæ Нæртон Ацæмæзæн сæ алыхуызон хъæлæстæй хъырнын куы байдайынц. Гуымы быдырты цъæх дудахъытæ æмæ сау совахъыты кафтмæ дуне куы ‘ркæсы.

Мигъы цъуппытæ кæрæдзийы фæстæ уæд куы рарæнхъ вæййынц сау хъæды рæбынты, зæххыл сæ хъарм цæсты сыг згъалгæ; арвы нæрын дæр уæд куы фехъуысы, æмæ кæрдæджы хал цин гæнгæ йæхи уарынмæ уæд куы бацæгъды.

Ацæмæз дæр та ноджы йæ арæхст къух куы бацаразы æмæ рæсугъддæр йæ уадындзæй куы базары: сау хъæд тъыфылтæй хæрдмæ хауын уæд куы байдайы, гæмæх æрдузтæ æмæ гæмæх къуылдымтæ, кæрдæджы хал кæм нæ зади, уыдон цъæх зæлдаг уадзын уæд куы байдыдтой.

Ацæмæзы уадындзы зардмæ хæхтæ хъырнын райдыдтой, уый фæстæ та, дын, куы скафиккой Сау хох æмæ Урс хох, æмæ Сау хох лæбырдтытæ фæци, Урс хох урс змис фестади.

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз ноджы рæсугъддæр базары, æмæ æнæхъæн дунетæ æрыхъал вæййынц: æнусон цъититæ тайын куы байдайынц; уынгæг кæмтты хæххон уайаг дæттæ хæлхæл гæнгæ уæрæх быдыртæм згъорынтæ куы сисынц.

Уалдзыгон хур йæ рæсугъд цæстæй æгас дунемæ хъæлдзæгæй уæд куы ракæсы; сыгъдæг уæлдæфмæ алы адæймаг дæр йæ уæнгтæ уæд айвазы. Æмæ йæ фæтæн риуы дзаг уæд куы сулæфы.

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз йæ уадындз аст æвзагæй сифтын-дзы æмæ ноджы рæсугъддæр ныззары, æмæ Сау хохы айнæг уæд дуары йас куы фегом вæййы: Агуындæ-рæсугъд Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзы зарджытæм куы нæуал фæлæууы, йæ куыст куы фæуадзы, айнæджы тигъæй куы ракæсы.

Ацæмæз, дын, тынг фæдис кодта: «Ау, ай цы хъуыддаг уа: Сайнæг- æлдары чызг Агуындæ-рæсугъды хур дæр куы никуыма федта, æдзух Сау хохы мæсыджы æмбæхстæй куы бады, уæд ныр цæмæн ракасти айнæджы былæй?!»

Ацæмæзæн уарзондзинад йæ уæнгты куы ахъары. Агуындæ-рæсугъд дæр, лæппуйы ауынгæйæ, уарзондзинадæй куы базырзыр кæны æмæ, йæ уарзондзинад æмбæхсгæйæ, айнæджы былæй Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзмæ куы æрдзуры:

— Уæ, дзæбæх лæппу, Нарты кæстæр — Ацæйы фырт Ацæмæз! дæ ныййарæджы фæндиаг дзæбæх куы фæцæрис, мæн та куы уаид дæ сыгъзæрин æнусон уадындз.

Нарты Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз æрбамæсты ис уыцы дзырдтæм, Сау хохы тигъыл йæ сыгъзæрин уадындз ныццавта, æмæ уадындз лыстæг муртæ баци. Йæхæдæг уыцы мæстыйæ фездæхти, сæргуыбыр æмæ уæнтæхъилæй, æмæ сæхимæ рараст ис.

Рæсугъд хъал чызг — Сайнæг-æлдары бындар Агуындæ-рæсугъд æрхызти айнæгæй, æрæмбырд кодта уадындзы сæстытæ æмæ сæ бахаста сæхимæ, нымæтын ехсæй сæ æрцавта, æмæ аныхæстысты,— цы уыди, уый фестади сыгъзæрин уадындз. Агуындæ-рæсугъд æй сырх дариты батыхта æмæ йæ йæ чындздзон æргъæу чырыны арф бафснайдта.

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз æнкъардæй фæцæуы сæхимæ.

Уæд Ныккола æмæ Уастырджи бæхтыл æрцæйцыдысты, æмæ сæ бæхты рухсæй цæстытæ тартæ кодтой. Сæ бæхтæ уыдысты æфсургъы мыккаг, Лæгтыдзуары бæхрæгъауæй; сæ цæфхæдтæ — Куырдалæгоны сагъд, æмæ схоны хуызæн цæхæртæ калдтой. Алырдæм фæлгæсгæ цæуынц, сæ разæй уынынц тъæпæн быдыртæ, сæ галиу фарс — Бестауы бæрзонд.

Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзы ауыдтой фæндагыл æмæ йæм дзурынц: — Дæ фæндаг раст уа, чысыл Ацæмæз!

— Уый дæ къæхтæ къуыргæ кæдæм фæцæуыс?

— Сæргуыбыр æмæ уæнтæхаудæй?

—Кæм ныууагътай дæ зынаргъ уадындз?

— Табу уæхицæн, нæ дауджытæ, фæлæ мын Сайнаг-æлдармæ йæ чызг Агуындæ-рæсугъды тыххæй минæвар куы бацæуиккат, уæд нал цæуин сæргуыбыр æмæ уæнтæхаудæй, уæд нал цæуин мæ къæхтæ къуыргæ. Уастырджи æмæ Ныккола сразы сты минæвар бацæуыныл.

Бацыдысты Ныккола æмæ Уастырджи Сайнæг-æлдармæ æмæ йын зæгъынц:

— Мах Нарты Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзæн минæвæрттæ стæм. Минæвар лæгæн йæ хæс йе ‘ккойы ис. Ацæйы фырты дын ничи рафаудзæн: йæ фыд уыдис Нарты æхсæн нымад лæг; йæхæдæг та, уæдæ,— лæппуты хуыздæр, йæ уадындзы зард зæрдæ æлхæны. Хæстæгæн дæр, уæдæ, цы загъдæуа,— уыдзæн æфсымæры хуызæн, ныхыдзуарджын. Дæ хорзæх нæ куы уаид, Сайнæг, уæд дæдтæг курæджы хъуыддаг сара.зид.

Сайнæг-æлдар бацыд йæ иунæг бындар Агуындæ-рæсугъдмæ. Агуындæ- рæсугъд йæ фыдæн афтæ зæгъы:

— Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз кæд иу азы гуырд сагтæй сæдæ нæ кæртмæ æртæра, уæд мын аккаг у!

Фыд йе ‘рфгуытæ систа, æмæ йæ цæсгом фæрухс ис. Рафæзмыдта минæвæрттæн чызджы дзуапп. Уастырджи æмæ Ныккола сæргуыбырæй раздæхтысты фæстæмæ — кæм ссардзæн чысыл Ацæмæз иу азы гуырд сагтæй сæдæ?!

Ацæмæз куы фехъуыста ныхас, уæд сæхимæ нал, фæлæ сау хъæдмæ йе ‘ргом сарæзта. Тынг хъыг ын уыд Агуындæ-рæсугъды дзуапп, æмæ йæ сæр сафынвæнд скодта.

Хæты сау хъæды æнкъардæй Ацæмæз æмæ хъуыды кæны: «ныр сæдæ саджы сæ къæхтæй дæр æрцахсин, фæлæ иуазыккæттæ кæм ссарон». Йæ къухы фыдтæ хæргæйæ йæ фыды хæзна — сыгъзæрин уадындз — æрæмысы. Бирæ фæхаттис тар хъæды, фæлæ йæ къухы ницы æфтыди.

Ацæмæз æрæгмæ куы зындис, уæд Нарт тыхсын байдыдтой, сæ зæрдæ йæм æхсайын байдыдта.

Иу бон куы уыдис, уæд Нарты сагсур фæсивæд рацыдысты сæ кæстæр — Ацæмæзы агурæг. Иу ран, хъæды мидæг, стыр бæласы бын, æрфысым кодтой, арт скодтой, æмæ физонджытæ куыд фыхтой, афтæ сыл Ацæмæз дæр æрбамбæлдис. Нарты фæсивæд се ‘фсымæры куы федтой, уæд тынг куыннæ ныццин кодтаиккой! Бафарстой йæ, уый дæр сын йæ хъуыддаг радзырдта. Стыр хъыг уыдис Нарты фæсивæдæн, Агуындæ-рæсугъд Ацæмæзæн кæй нæ бакуымдта, уый, æмæ сфæнд кодтой Сайнæг-æлдары фидармæ ныббырсын.

Комы куы рацæйцыдысты Нарты сагсур фæсивæд, уæд сыл Æфсати амбæлди. Ацæмæзæн Æфсати уыдис йæ фыды æрдхорд, æмæ йæ куы федта, уæд ыл тынг ныццин кодта. Ацæмæз Æфсатийæн радзырдта йæ хъуыддаг. — Уый тыххæй тыхсгæ ма кæн, ме ‘рдхорды бындар чысыл Ацæмæз, уыдон самал кæндзыстæм,— загъта йын Æфсати.— Уæртæ Адайы коммæ бацæут дæсæй, æмæ фæйнæ дæс саджы, иу азы гуырдтæ, бафтдзæни уæ къухы.

Нарты фæсивæд Адайы коммæ бацыдысты æмæ фæйнæ дæс саджы, иу азы гуырдтæ, æрцахстой сæ фæстаг къæхтæй æмæ сæ ратардтой сæ разæй.

Нарты Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз сæумæ райсом йæ бæх арыхъ сапонæй ныхсадта. Хур куы скасти, уæд рараст сты Нарты сагсур фæсивæд æмæ Нарты гуыппырсартæ Сау хохы Сайнæг-æлдармæ Агуындæйы хæссынмæ. Нарты фæйнæгфарс хорз Сослан, йæ нæртон æфсургъыл бадгæйæ, цыдис Ацæмæзы рахиз фарс хистæрæн. Сæ чындзхæсджытыл сæ фæндаг ракодтой: Æрджы-Нарæгмæ бацыдысты Тæтæртуппмæ, Куырыппы бæрзондмæ ссыдысты Быдыры зæдмæ, Тыбауы хохмæ — рухс Елиамæ, Уазайы бæрзондмæ — хорз Ныкколамæ, Адайы цъуппмæ — кадджын Æфсатимæ, Хъæриуы хохмæ — фосы Фæлвæрамæ, уæларвæй та ракодтой бæрзонд Уастырджийы.

Урссæр Тæтæртупп уыдис сæ хистæр æмæ цыдис разæй. Йæ галиу фарс Ахсарджын Елиа цыдис, йæ рахиз фарс та цыдис зæронд Уырызмæг. Уыдонæн сæ кæстæр уыдис Уастырджи, йæ цъæх бæхыл.

Иннæтæ та цыдысты сæ фæстæ къордæй. Хæхтæ рызтысты сæ бæхты хуыррытæй. Цъæх мигъ сбадти сæ сæрмæ сæ бæхты комы тæфæй, бонрæфты хур хъазы сæ идæттыл. Зæдтæ, дауджытæ æмæ Нарты æвзæрст адæм байдыдтой сæ даргъ фæндагыл уынаффæтæ кæнын: «Къорд сайды нын фæкодта зæронд Сайнæг-æлдар нæ усгур лæппуты, фæлæ ма ацы хатт дæр куы нæ сразы уа, уæд нæ уынаффæ цæуыл ахицæн уыдзæн?»

Уæд бæрзонд Уастырджи чындзхæсджытæн афтæ куы зæгъы:

— Ацæйы фыртæн æз къухылхæцæг дæн, æмæ уæ курын, ме ‘мхуызон адæм, кæд нын Сайнæг-æлдар фæндонæй йæ чызджы радта, уæд хорз; куы ныффæрсмæ уа, уæд йæхицæн фыддæр: ацы æмбырдæй зæронд хивæндæн йæ рæсугъд чызджы рахæсдзыстæм тьгхæй.

— Сау хохы айнæг æгæр бæрзонд у, стæй æгæр фидар у; Агуындæ- рæсугъд йæ фыдæн иунæг бындар у, æмæ зын раскъæфæн уыдзæн йæ фыды цурæй,— зæгъы Тæтæртупп.

Мæнгæрдты сурæг æмæ Ахсарджын рухс Елиа, дын, афтæ бадзуры уæд Тæтæртуппмæ:

— Нæ къорды хистæр, Хуыцауы уарзон! ды нын ракур Хуыцауæй æврагъ, стæй уæд æз бавзардзынæн, Сау хохы айнæгæй ме ‘хсарæй чи фидардæр у, уый.

— Нæ рухс Елиа! Сау хох фехалын дæ быгъдуан уæд. Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ-рæсугъды раскъæфын та æз æмæ Уастырджийы бар фæуæд,— зæгъы бæрзонд Ныккола.

Уыдонмæ хъусгæйæ кадджын Æфсати дæр æрбамæсты ис æмæ загъта: — Лæгау фæуыдзынæн, уæдæ, æз дæр: мæ сырдтæй нæм авд сæрджын саджы, æвзист уæрдоны ифтыгъдæй, æнхъæлмæ кæсдзысты Сау хохы рæбын.

— Æз та уæ разæй цæудзынæн, фæндаг амонæг,— загъта Быдыры зæд. — Æз та уын сцæттæ кæндзынæн, мæ фосæй уæ цас хъæуа, уый бæрц,— зæгъы Фæлвæра.

— Æз Сайнæг-æлдарæн мæ фатæй йæ фæрстæ сыхырнайы хуызæн скæндзынæн, нæ фæстæ фæдисы куы рацæуа, уæд,— загъта фæйнæгфарс Сослан.

Афтæмæй чындзхæсджытæ, уынаффæ гæнгæ, Сау хохы размæ бахæстæг сты. Се ‘фсургътæй æрхызтысты фæндаггæрон, кæрдойы бын. Бæлæсты аууон цъæх кæрдæгыл æрытыдтой сæ урс нымæттæ. Комы ирдгæ сын сæ даргъ зачъетæ æрдугай рафæйлауы.

Æмæ арвыстой разæй Сайнæг-æлдармæ минæвæрттæ Уастырджи æмæ Ныкколайы, иу азы гуырд сæдæ саджы сæ фыццаг, афтæмæй. Сайнæг- æлдары дуармæ æрлæууыдысты дыууæ дуаджы— Уастырджи æмæ Ныккола; иу азы гуырд сагтæ хъазгæ бацыдысты Сайнæг-æлдары кæртмæ. Сайнæг- æлдары цырд кæстæртæ фæлæбурынц, хæлæфгæнæгау, уазджыты бæхты идæттæм; уазджытæ ‘рфистæг сты.

Сайнæг-æлдар ракасти мæстыйæ; сагты куы федта, уярд фенкъард ис.

Рацыд уазджытæм æлхынцъæрфыгæй Сайнæг-æлдар — урс цыллæзачъе, нарæгастæу æмæ фæтæнуæхСк. Рæсугъд хуыдæй йыл теуайы хъуынæй цухъа, йæ галиу къухы та æвзист лæдзæг.

— Æгас нæм æрцæут, уазджытæ!

— Буц уæд дæ зæронд!— загътой уазджытæ æмæ йын æгъдау радтой, куыд æмбæлд, афтæ. Æмæ сæ бахуыдта Сайнæг-æлдар уазæгдонмæ. Уастырджи æмæ Ныкколайы уæле сбадын кодта пылыстæг къæлæтджынтыл, æмæ йын радзырдтой сæ цыды хъуыддаг.

— О, сыгъдæг удтæ — мæ зынаргъ уазджытæ, æз ацы бон мæ цæрæнбонты æхсæн уæлдай рухсдæрыл банымайдзынæн. Уæхи куыд фæнды, афтæ бакæнут; сымах ныхæстыл зæгъинаг ницы дæн. фæлæ æркæсут, нæ рухс дауджытæ, мæгуыр зæронд лæгмæ, мæгуыр фыдмæ. Фыццаджы хъару ма кæм ис ныртæккæ?! Æрзылди мыл ныр мæ царды зымæг. Ме стæг фæхырыз ис, фæчиудта мæ зонд. Фæхæстæгдæр дæн мæ ингæны былмæ. Хъуынтъыз бон ма мын хуры цæсты бæсты вæййы,— табу уæхицæн,— мæ иунæг чызджы ракаст. Мæ иунæг хъæбулы куыд æмбарын, афтæмæй йæ зæронд фыды иунæгæй нæ ныууадздзæни; нырма æгæр æрыгон у лæгмæ фæцæуынæн.

Минæвæрттæ Сайнæг-æлдары ныхасмæ ницы загътой; фæстæмæ фездæхтысты æмæ уыцы хуызæнæй се ‘мбæлттæм рараст сты.

Нарæгастæу, гуырвидауц Агуындæ-рæсугъд рацыдис æмæ йæ фыды бафарста, минæвæрттæн цы дзуапп радта, уымæй.

Агуындæ-рæсугъд куы базыдта фыды дзуапп, уæд æрбамæсты ис, йæ даргъ æрфгуытæ фелхынцъ кодта, дуар мæсты гуыпп ныккодта йæ рæсугъд, пылыстæджы хуызæн, урс-урсид къухæй æмæ феттæдуар ис. Бамбæрста, уæдæ цы уыдаид, фыд йæ чызджы зæрдæйы уаг. Бахудтис æмæ афтæ зæгъы Агуындæйæн:

— О, мæ хивæнд иунæг бындар, куыд дæм кæсын, афтæмæй æнæкæрон бирæ уарзыс сыгъзæрин уадындз æмæ рæсугъд цæгъдтытæ æмæ иуазыккон сæрджын сагтæ, фæлæ уыдонæй тыхджындæр бауарзтай Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзы.

Æмæ рарвыста.Сайнæг-æлдар йæ уазджытæм, æмæ уыдон дæр æрбацыдысты.

Зæронд Сайнæг-æлдар чындзхæсджытæн зæгъы:

— Уæ хатырæй мæ иунæг чызджы аккаг кæнын ме ‘мсæр адæмæн — Нартæн, Ацæйы фырт Ацæмæзæн.

Уазджыты бахуыдта хæдзармæ, ноджы алырдæм хонæг фервыста, æмæ æрæмбырд ис бирæ адæм. Æмæ хынцын байдыдта Сайнæг-æлдар йæ уазджыты иннабонæй-иннабонмæ. Æвзисткъах тымбыл фынгтæ æрæвæрдта сæ разы дауджытæ æмæ Нарты адæмæн.

Хæрзарæхст цæрдæг кæстæртæ æртæ чъирийы æмæ æхсырфæмбæлттæ, æфсæйнаг уæхстыл кондæй, æрбахастой. Бæгæны стыр дыхъусыг дурынты, æлутон фыхæй, æрæвæрдтой фынгтыл, æрбахастой ронджы дурынтæ. Урссæр Тæтæртупп сыстади, систа йæ худ æмæ ракуывта; кувæггагæй ацахуыста Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз. Уый фæстæ райдыдтой минас кæнын. Карз ронг æмæ æлутон фых сау бæгæны сæм — донæй арæхдæр, сæ хæринаг та уымæй дыууæ хатты фылдæр. Сæ хъæлдзæг зардæн кæрон нæ арынц. Сæ зæрдæ ноджы рæсугъддæр зарджытæ æрцагуырдта.

— Йе, мæ ног сиахс, цæуылнæ цæгъдыс дæ сыгъзæрин рæсугъд уадындзæй, хъал чызджы зæрдæ кæмæй басастай, Сау хохы тигъæй-иу кæмæй цагътай, уыцы хæзнайæ?— дзуры Сайнæг-æлдар.

Нарты Ацæйы фырт чысыл Ацæмæз Сайнæг-æлдармæ бадзырдта: — Раджы фæцух и мæ лæппуйы зæрдæ мæ хæзнайы зардæй,— мæ сыгъзæрин æнусон уадындз хохы тигъыл куы ныццавтон æмæ лыстæг пырх куы ныцци!

Уæд Агуындæ-рæсугъд сыгъзæрин уадындз сырх дарийы тыхтæй рахаста æмæ йæ Ацæмæзмæ балæвæрдта. Ацæмæзы цæсгом хурау ныррухс ис, уадындз куы ауыдта, уæд; райста йæ æмæ райдыдта зарынтæ. Зард кæмæ хъуысти дунейыл, уыдон кафын байдыдтой. Сæдæ иуазыккон саджы сæ сытæ ныппака кодтой, афтæмæй кæрты самадтой кафт.

Уазджытæ бæзджын хъæлæсæй ныхъырнынц Ацæмæзы цагъдæн.

Нарты хорз лæгтæ хæрд æмæ нозт куы фесты, уæд тымбыл фынгыл, бæгæныйы кæхцы былтыХ, систой нæртон кæфтытæ кæнын.

Иу абонæй иннæ абонмæ куы фæбадтысты, куы фæминас кодтой, куы фæзарыдысты æмæ куы фæкафыдысты, уæд уазджытæ Сау хохы айнæгæй рараст сты,— Ацæйы фырт чысыл Ацæмæзæн Агуындæ-рæсугъды рахастой. Агуындæйы чындздзон уæрдон уыдис æвзистæй, æмæ дзы ифтыгъд уыдис авд сæрджын саджы — Æфсатийы лæвар.

Чындзхæсджытæн. сæ фæстæ авд уæрдоны дзаг чындзы дзаумæттæ ласынц.

Агуындæйы къухылхæцæг уыд бæрзонд Уастырджи; дыккаг æмбалын — Нарты Уырызмæг; сæ разæй цыдис бæрзонд Ныккола; тырысахæссæг та сын уыдис Быдыры зæд. Цытдæын Елиа сæ размæ бæхыл æрхъазы; йæ ехсы къæрцц вæййы арвы нæрынау, йæ арцы цæхæр та у арвæн йæ ферттывд, йæ бæхы къахы фæд — æнæхъæн адаг, йæ бæхы фынк та — зымæгон тымыгъ.

Агуындæ-рæсугъды зæрдæхъæлдзæгæй æрхастой æмæ йæ Нарты Хæдзармæ бакодтой. Нæртон хорз æфсин Сатанамæ бакуывта Агуындæ- рæсугъд; чындзхæсджытæ базарыдысты къæсæрæй:

Ой, нæ буц æфсин Сатана!

Ой, хъæздыг царды Сатана!

Ой, дæумæ, дам, куы зарæм,

Ой, дæумæ, не ‘фсин Сатана!

Ой, кæд сойджын у дæ къæбиц,

Ой, бæркадджын — дæ къухтæ!

Ой, рахæсс ма нын сау бæгæны,

Ой, сау бæгæны æмæ бур физонæг,

Ой, сау бæгæны сырсыр гæнгæ,

Ой, бур физонæг цæхцæх гæнгæ,

Ой, нæ буц æфсин Сатана!

Ой, хъæздыг царды Сатана!

Ой, рахæсс ма нын уæлибыхтæ,

Ой, цæрвджын æмæ дзадæджынæй,

Ой, рахæсс ма нын ронджы дурын!

Ой, рахæсс ма нын, уæдæ, рахæсс,

Ой, дæ, цыхтытæн, сæ бинаг!

Ой, нæртон æфсин Сатана!

Ой, хъæздыг царды Сатана!

Стыр чындзæхсæв скодтой Нарт. Сæ уæлæ хистæрæн бадæг уыдис урсзачъе Уырызмæг æмæ бакуывта:

«Уæ, Хуыцау, табу дæуæн! Хуыцауы раз Уастырджи рæстыл цæуæг у æмæ нын нæ алы хъуыддаг рæстыл уадзæд!

Уæ, Хуыцау, нæ кæстæртæй цардфæлварæн чи кæны, уымæн радт цард. Тыхфæлварæн ныл чи кæны, уымæн йæ гых асæтт! фæлæ цардфæлварæн кæнут, иæ кæстæртæ!»

Æмæ Уырызмæг йæ куывд куы фæци, уæд Тæтæртупп базарыд: Хорз хæдзар, хæдзар,

Астфисынон, цыппæркъуымон —

Ахæм, ахæм фидаргонд у.

Цæджындзтæ Донбеттыртæй суадзгæ,—

Ахæм хорз хæдзар у;

Аххæрджытæ Хъæздыг комæй æрласгæ,

Уæладзæнтæ Фарны комæй æрласгæ;

Уымæн йæ рæхыс уæларвæй æруадзгæ.

Нартæн хистæр Уырызмæг у,

Се ‘фсин та Сатана у,

Уырдыглæууæг Сослан куы у.

Фæсивæд сты Нæртон фæсивæд,

Уæй, уастæн, бирæ фæцæрой,

Арсау дзæмбыджын уой,

Сау хъæды сагау сыкъаджын уой.

Каркау та бæдулджын уой

Æмæ хъæлдзæгæй фæцæрой,

О, нæ уарзон фæсивæд!

ХИЦÆН КАДДЖЫТÆ

НАРТЫ САУ РУВАСДЗАРМ

Нарты Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан цуаны рацыдысты. Ацæ сæ хæрæфырт уыди, æмæ йæ семæ скъæрæг ракодтой. Сау бон изæрмæ æртæ æфсымæрæй куы иу бабады рындзыл, куы иннæ. Изæры ‘рдæм куы уыдис, уæд та Ацæ раскъæрдта рувас.

Уырызмæг, Сослан æмæ Хæмыц æмæхст фæкодтой, æмæ рувас расхъиудта æмæ фæтымбыл ис.

Иу иннæмæ дзуры: æз æй амардтон; иннæ дæр зæгъы: æз æй амардтон. Уæд сын Сослан загъта:

— Ныр сымах дзурдзыстут, æз æй амардтон, æз æй амардтон, зæгъгæ, кæд, мийаг, æхсгæ дæр нæ фæкодтат, уæд дæр!

Æмæ йын Уырызмæг æмæ Хæмыц афтæ зæгъынц:

— Ау, æмæ нæ фæттæ бæрæг нæ уыдзысты?!

— Мæнæн нæ фыдæлты джиппы уагъд уыд,— загъта сын дзуаппæн Сослан.

— Мæнæн та мæхи къухæй конд уыди, мæ уырзтæй кæй фæцарæзтон, ахæм,— зæгъы Уырызмæг.

— Æз та Сафайы цур бадтæн æмæ кастæн, æфсæйнæгтæ куыд лыгтæ кодта, уымæ. Æфсæйнæгтæн сæ кæрæттæй скæнын кодтон мæхицæн фат,— зæгъы Хæмыц.

Ссыдысты рувасмæ, бастыгътой йын йæ царм æмæ йæм æркастысты: Уырызмæджы фат ын йæ бæрзæй асаста, Хæмыцы фат йæ син, Сосланы фат та йын асаста йæ астæу.

Хæмыц загъта:

— Æз, хъох-дæндаг Хæмыц, Нартæн æмбисонд дæн, æмæ ацы рувасдзармæй кæрц скæнын мæныл æмбæлы.

Сослан загъта:

— Ау, æмæ уæд Нарты Сосланыл цæуылнæ æмбæлы?

Уырызмæг загъта:

— Мæныл æмбæлы.

Афтæ нæ фидыдтой æртæ ‘фсымæры æмæ кæрæдзимæ бауырдыг сты. Ацæ зæгъы йæхи нымæры: «Хуыцау мæ бабын кодта,— мæ мады ‘фсымæртæ фыдбылызы хауынц».

Куы сын старсти, уæд фæхъæддых кодта йæхи æмæ сæм дзуры: — Уæ кæстæр дæн, фæлæ уæм уæндын. Цæй, æмæ афтæ бакæнут: æмбисæндтæ. ‘рхæссут, æмæ уæ кæй æмбисонд хуыздæр уа, рувасдзарм уый фæуæд.

Сразы сты æфсымæртæ æмæ фæрсынц Ацæйы:

— Æмæ кæстæрæй райдайæм æви хистæрæй?

Уый сын загъта:

— Раздæр астæуккаг радзурæд, стæй кæстæр, уый фæстæ та хистæр. Æмæ Хæмыц райдыдта дзурын:

— Æз æмбисæндтæ федтон, диссæгтæ федтон — се ‘ппæт нæ фæдзурдзынæн. Ахаркалачы кæфтæ ‘лхæнынмæ уыдтæн ме ‘мцек лæппуимæ, æмæ иу ран иу суадонмæ æрцыдыстæм. Лæппумæ дзурын: «Æз иу чысыл ахуыссон, ды уæрдонæй иу хус кæсаг райс æмæ йæ доны ахуылыдз кæн, æмæ куы бафæлмæн уа, уæд мæ-иу сыхъал кæн,— исты ахæрæм æмæ нæ фæндаг дарæм дарддæр». Уый адыл æз афынæй дæн. Лæппу кæсаг райста æмæ йæ доны æрæвæрдта. Уадидæгæн мæ фехъал кодта: «Хæмыц, кæсаг суадоны ныцъыллинг ласта æмæ афардæг ис».

«Бахордтай иæ, æмæ дын хæлар уæд,— искуы ма хус кæсаг ныцъыллинг ласы? » — æндæр ын цы загътаин.

Хуыцауæй, зæххæй ард хæры лæппу, кæй йын алыгъди, ууыл. Æгæр хъæддых мæм куы ныллæууыд, уæд ын æз зæгъын: «Ды лæппу куы дæ, уæд кæмæй хынджылæг кæныс?» Фæмæсты дæн æмæ йæ кардæй ныцъыкк ластон æмæ йæ дыууæ дихы фæкодтон.

Лæппу фæмард ис уыцы ран. Æз кæуын, дзыназын: «Мæ кæстæры мæ гуыбыны фыдæй амардтон. Ныр ма Нартмæ цы цæсгомæй ныццæудзынæн, мæ дзыллæмæ, мæ хъæумæ ма цы цæсгом равдисдзынæн?! Йарæби, уæдæ, куы бавзарин æз дæр». Æмæ йæ доны цæвæрдтон… Йæ мад æй куыд ныййардта, афтæ дзыхъынногæй рауади лæппу донæй. «Цымæ ма абонæй фæстæмæ æз Хуыцауæй дзæбæхдзинад бацагурдзынæн: ай мын æгъгъæд хорздзинад нæу?!» загътон мæхицæн. фыр цинæй нæ хæдзармæ заргæ- заргæ, худгæ-худгæ æрфардæг стæм. Æз уымæй æмбисонддæр.ницы федтон,— загъта Хæмыц.

— Йа, Сослан, ныр дæ рад у,— дзуры йæм Ацæ.

— Æз дæр æмбисæндтæ куыннæ федтон, диссæгтæ куыннæ федтон, фæлее се ‘ппæт кæм фæдзурдзынæн. Æз дæр иу кæстæримæ Зилахары быдыры цуаны уыдтæн, æмæ иу сæгуыт амардтам. Иу обауы рæбынмæ æрбацыдыстæм,— æрбахастам æй уырдæм. Уæхстыл дзы физонæг бакодтам. Лæппуйæн загътон: «Æз иу чысыл ахуыссон, ды арт бацырын кæ, физонæг куы бацæттæ уа, уæд мæ-иу райхъал кæн — исты ахæрæм æмæ нæ фæндагыл цæуæм дарддæр».

Уалынмæ мæ лæппу сыхъал кодта. «Сæгуыт райгас и,— физонæг дæр артыл нал ис,— æмæ фæлидзы», загъта лæппу.

«Лæппу, физонæг, æвæццæгæн, хæргæ бакодтай, сæгуытæн йе ‘ннæ та искæмæн радтай — ам фæндагыл цæуджытæй фылдæр цы ис,— уый йеттæмæ уый та цы ныхас у!» зæгъын лæппуйæн.

«Хуыцау æмæ зæхх ме ‘вдисæн, ницы бахордтон, ницы федтон, искæмæн дæр ницы радтон,— алыгъди мын», дзуры лæппу.

Ууыл æз фæмæсты дæн æмæ кард фелвæстон æмæ йæ ныцъыкк ластон æмæ йæ дыууæ фæкодтон, хынджылæг мæ кæныс, зæгъгæ.

Лæппу уым фæмард и. Кæуын байдыдтон, æрдиаг, сæгъæс, мæ гуыбыны фыдæй мæ кæстæры амардтон, зæгъгæ.

Цымæ æцæг уыдаид, зæгъгæ, лæппуйы систон æмæ йæ уæхстыл бакодтон, куыд алыгъдаид, уый фæлваргæйæ. Арт бацырындæр кодтон æмæ лæппуйы уæхстыл артмæ дарын… Йæ мад æй куыд ныййардта, афтæ дзыхъынногæй рауади æмæ мæнæй рахъаст кодта: «Цæмæн мæ райгас кодтай, æз мæрдты бæсты дæ усимæ симдтон, æмæ мæ нæ бауагътай». Уымæ байхъусгæйæ, æз дæр кард мæ зæрдæсæры фæцавтон æмæ амардтæн. Кæсын, æмæ æцæг мæрдты бæсты симынц. Æз дæр мæ усы цонгыл ныххæцыдтæн æмæ симын. Барастыры раз бадджытæ Барастырмæ дзурынц: «Уый Нарты Сослан куы у, уæд ам цы ми кæны?» — «Уый йæ усы феныны тыххæй йæхи амардта æмæ нæм афтæмæй æрбацыди», загъта Барастыр. Мæ усимæ æрцыдтæн мæрдтæй, фырт мын райгуырд, æмæ мæ ацы рувасдзарм хъæуы мæ фыртæн худæн. Гъе ‘ндæр хуыздæр æмбисонд æз ницы зонын, мæ хæрæфырт Ацæ», фæци дзырд Сослан.

— Йа, Уырызмæг, ныр та дæ рад у,— загъта Ацæ.

Æмæ райдыдта Уырызмæг дзурын:

— Æз дæр Нæртон лæг дæн. Æмбисæндтæ мæм бирæ ис, диссæгтæ мæм бирæ ис, фæлæ уыдон кæм фæдзурдзынæн æз се ‘гас. Уыдтæн æрæгвæззæджы Зилахары быдыры цуаны; мигъ мыл ныббадти, сау мæйдар мыл скодта, кæдæм ацыдаин, уымæн ницыуал бæрæг уыди. Æххормаг, дойныйæ мæ уд æрдуйæ нарæгдæр сси. Хуыцау мæ иу хæмпæлмæ бахаста, иу фийæутты хъæууатмæ. «Гъей-джиди, ам кæрт исты куы уаид, уæд мидæгæй схуыссин фидардæры тыххæй», загътон мæхи нымæры.

Уыцы ныхас куы скодтон, уæд дын кæсын, æмæ мæнæ иу кау. Кауы мидæгæй фæзынди дуар: «Уæдæ мидæгæй куы схуыссин, уæд мын æдасдæр уаид», зæгъгæ, мидæмæ бацыдтæн. Кæсын — диссаджы агъуыстытæ. Чысыл мæ зæрдæ фæфидар ис.

«Гъей-джиди, ныр исты бахæр!» Уыцы ныхас куы скодтон, уæд фынг мæ размæ рацыди, дуне хæрд, нозт йæ уæлæ, афтæмæй. Мæ зæрдæ мæнæ гæркъæраджы зæрдæйы хуызæн срухс и, мæхи куы бафсæстон, уæд. «Гъе ныр мæ ницыуал хъæуы, бафсæстæн», Æркъул кодтон нозтджынæй, хæрдджынæй, зæрдæхъæлдзæгæй. Æмбисæхсæв куы фæци, уæд бæстæ ныррухс и.

Кæйдæр хæдзар басыгъди, зæгъгæ, фæтарстæн. Уалынджы дзурын фехъуыстон: «Ма тæрс, Нæртон лæг, уый мæ къах разынди».

«Ай цы диссаг у,— йæ къах уыцы æрттывд кæмæн кæны, уый йæхæдæг цавæр у?!» Уæндгæ дæр нал кодтон. Уалынмæ та ноджыдæр ныррухс и. Рахъил кодтон, хæдзар басыгъди, зæгъгæ.

«Ма тæрс, Нæртон лæг, уый мæ къух разынди».

«Ай адæймаджы хъæлæс у, фæлæ уыцы рухс чи кæны, уый уагæры цавæр уа?!»

Æртыккаг хатт та ноджы тынгдæр ныррухс ис. Рахъил кодтон æмæ дис кæнын. Иннæ уатæй та мæм æрбайхъуысти дзурын: «Ма тæрс, Нæртон лæг, мæ дзыкку азынди».

«Гъæ, Уырызмæг дын куыд амард,— мæ хуыссæны рабадтæн,— ай цы у, уый куы нæ базонон!»

Ус мæм дзуры: «Цы кæныс, Уырызмæг? Цы дæ хъуыди хæрдæй, нозтæй,— уыдон дæ хъуыры куы ацыдысты, уæд æнцад цæуылнæ хуыссыс дæ бынаты, уæлдай митæ цæмæн агурыс? »

«Ай мæ йæхиуыл ардауы», загътон мæхи нымæры. Сыстадтæн æмæ йæм фæцæуын.

«Курын дæ, æмæ мæм хæстæг ма ‘рбацу,— хуыздæр дын нæ уыдзæн», дзуры мæм ус.

Бын бауа нозтджын лæг… Уæддæр мæ мæ хæрд æмæ мæ нозт батардтой. Бацыдтæн æм. Уый мæ нымæтын ехсæй æрцæфтæ кодта, æмæ хæрæг фестадтæн. Цалдæр азы мæ иу лæгмæ кусынмæ радта. Ме ‘рагъ схаудта, фæхуынчъытæ сты мæ фæрстæ. Уымæй куы рацыдтæн, уæд та мæ ныццавта нымæтын ехсæй, æмæ ефс фестадтæн æмæ та цалдæр азы ефсæй фæцыдтæн.

Стæй та мæ ныццавта, æмæ куыдз фестадтæн. Куыдз куы фестадтæн, уæд дунейыл мæ кой айхъуыст — уыцы усмæ ахæм хорз куыдз ис, зæгъгæ. Уæд иу æлдарæн йæ фосыл хины сырдтæ сагъуыдысты. Æлдар уыцы усмæ æрцыди: «Курын, æмæ мын дæ куыдз радт — дунейыл йæ кой кæмæн айхъуысти,— кæд мын иу æхсæв мæ фосы бахъахъæнид».

«Нæ радтдзынæн, мæнæн мæ куыдз буц даринаг у».

«Æмæ бирæгътæ кæй ныццæгъдынц мæ фосæй иу æхсæв, уымæй йæ фылдæр хъæуы?» Æмæ мæ радта.

Аласта мæ æмæ мæ йæ фийæуттæм скодта. Æлдар ногусджын уыди, æмæ загъта йæ фийæуттæн: «Ацы куыдзмæ-иу хорз базилут, æз нæ хæдзармæ цæуын».

Адзæхст ласта æлдар йæ хæдзармæ, йæ хъал бæхыл сбадт, афтæмæй. «Дарæг дзы ма баззайæд дæ куыдзæй, кæд ма уый хъуаг нæ уыдыстæм; бирæгътæ куы ‘рбацæуой, уæд дзы мах фос куы нæ къаддæр кæндзысты», загътой фийæуттæ æмæ мын ницы радтой.

Æмбисæхсæв куы ныллæууыди, уæд дыууадæс бирæгъы нынниудтой: «Уæ, Уырызмæг, Уырызмæг, фæцæуæмдæм!»

Æз дæр нынниудтон: «Æз уæм мæ сæр дæр не схъил кæндзынæн,— уæ фæндон уæ бар!»

Уьгдон дыууадæсæй дæр æрбацыдысты; боны цъæхмæ сын цы ‘нтысти, уымæй нæ бацауæрстой цæгъдыныл.

Райсом æлдар йæ хъал бæхыл схæццæ ис.

«Цы фестут, исты бахъахъæдта?» — бафарста фийæутты.

«Мæнæма æрбакæс — фос æмбис фæкодтой бирæгътæ», загътой фийæуттæ.

Æрцахстой мæ, нæмын мæ байдыдтой, чи мæм куыд æххæст, афтæ. Æлдар мæ аласта мæ хицаумæ нæмгæ-нæмгæ,— уый бæхыл, æз бæхы фарсмæ.

«Цы фæдæ?— фæрсы ус,— ницы дын бахъахъæдта?»

«Æнæдарæг дын фæуæд,— мæ фос мын æмбис фæкодтой бирæгътæ дысон».

«Хуыцау дын ма ныббарæд! Хорз æй нæ федтай, æндæра, ацы куыдзмæ цы хъарутæ ис, уый æз хъæлæкк зонын», загъта ус.

Иу æндæр æлдар та курæг æрцыди усмæ. «Дæ куыдз мын радт,— мæ фосыл мын хины сырдтæ сагъуыдысты».

«Нæ радтдзынæн, ибон дæр ма мын æй иу æлдар нæмгæ-нæмгæ æрласта, мæ фос мын нæ бахъахъæдта, зæгъгæ».

«Уый иу мыккагæй у, æз — æндæр мыккагæй. Уый уыцы æлдар у, æз та æндæр æлдар дæн: мæн ууыл ма нымай».

Ус ын ницыуал загъта. Æлдар зæлдаг бæндæн йæ дзыппæй систа æмæ мын æй мæ хъуырыл бафтыдта æмæ мæ уыцы хуызæнæй йæ фосмæ аласта. Æххуырстытæм дзуры: «Тагъд, нæл фыстæй стырдæр чи у, уый раласут!»

Бурæ нæл фыс раластой.

«Тагъд æй аргæвдут æмæ йæ сфыцут!»

Уайтагъд æй аргæвстой æмæ йæ сфыхтой фийæуттæ.

Фыдтæ мын дыдзы хъармæй дæдтынц, фæлмæнæй фæлмæнмæ.

«Сæгътыл разилут æмæ йын æхсыр йæ басыл ныккæнут!» Æмæ мын мæ басыл æхсыр ныккæнын кодта.

Хорз мæ федтой — дзидзайæ, басæй.

Æлдар мын йæ фæсарц гауыз бабаста, йæ хæдзарæй куы раст кодтам, уæд,— фысты кæрон мын æй æрытыдта. Йæхæдæг дæр уым ныллæууыди фосимæ.

Гауыз мын куы ‘рытыдта, уæд ыл æрхуыссыдтæн æмæ мæ дыууæ раззаг къахы кæрæдзиуыл дзуарæвæрд æркодтон æмæ сыл мæ сæр æруагътон.

Æлдар дæр бафынæй ис, фийæуттæ дæр бафынæй сты. Æмбисæхсæв ныллæууыд, афтæ та уыцы дыууадæс бирæгъы нынниудтой: «Уæ, Уырызмæг, Уырызмæг, фæцæуæм дæм!»

Æз нынниудтон: «Мæнмæ уын фос нæй,— дзæгъæл цыд ма ракæнут!» Дыккаг хатт нынниудтой: « Фæцæуæм дæм, Уырызмæг!»

Æз нынниудтон: «Дзæгъæл цыд ма ‘рбакæиут,— мæнмæ уын фос нæй!» Æртыккаг хатт нынниудтой: «Дæ фыдæх нæ уæд, Уырызмæг! Ды — иу, мах — дыууадæс!»

«Рацæут, рацæут!» — дзурын сæм æз дæр.

Æрбацыдысты æмæ,— гъæйда-гъа!— алырдыгæй лæбурынц, суанг боны цъæхмæ.

Æз сæ фыстæй иумæ дæр не ‘рбауагътон, афтæмæй сæ дыууадæсæй дæр кæрæдзиуыл самадтон — дыууадæсы дæр амардтон. Уалынмæ æлдар æмæ фийæуттæ райхъал сты. Сбон и.

«Хуыцау нæ фесæфта, ай нæ фыстæ цæй чысыл баисты?!» — уый фыстæ кæрæдзиуыл бакъорд сты, æхсæвы сæ дыууадæс бирæгъы куы сулæнтæ кодтой алырдыгæй, уæд.

Ранымай-банымай кæнынц, æмæ фыстæ — бæрæг, æнæхъæн: иу сæныччы хъус дæр сæ нæ фæхъуыд. Фысты кæронмæ æрцыдысты, æмæ — дыууадæс бирæгъы кæрæдзиуыл амад. Æлдар мæ йæ хъæбысы ныккодта.

«Ацы бирæгътæ канд мæнæн н.æ, фæлæ ма искæмæн дæр уыдысты фыдбылыз. Ацы дзæбæхтæ æз ацы куыдзæн цæмæй бафиддзынæн! Ацæут,— дзуры фийæуттæм,— æмæ нæл фыстæй стырдæр чи у, уый раласут!» Нæл фысыл дæр, стæй мæныл дæр зæлдаг бæндæнтæ бабаста æлдар æмæ нæ усмæ æрласта.

— Йе, мæнæ ус! Ацы хорздзинад дын никуы ферох кæндзынæн, цалынмæ дуне дуне уа, уалынмæ, фæлæ уал дын мæнæ ацы нæл фыс — мæ лæвар».

Æлдар афардæг ис йæ хæдзармæ, уæдæ цы уыдаид.

Цуанæттæ та æрбацыди усмæ: «Дæ куыдз нын радт,— дунейыл йæ кой куы айхъуыст,— уæлæ хъæды иу урс арс и, æмæ нын ратæрын дæр нæ комы, марынмæ дæр æм нæ арæхсæм, æмæ нын æй кæд дæ куыдз ратæрид». «Мæ куыдз буц даринаг у, æмæ йæ буц куы нæ бадарат, уæд уын ницы бакæндзæн».

«Ау, æмæ мах уый фаг куыннæ ссардзыстæм? Цалынмæ уыцы арсмæ цæуæм, уæдмæ дæр исты амардзыстæм, уæдæ ма цуанæттæ цæмæй стæм!» Радта мæ. Акодтой мæ. Арс кæм уыд, уырдæм куы сæввахс стæм, уæд мæ феуæгъд кодтой. Арс лидзынмæ фæци, урс арс. Уæлæ хохмæ йæхи сарæзта. Хохмæ куы схæццæ ис, уæд æрбадти йæ фæстагыл. Уалынмæ йæ æз дæр сыййæфтон, æмæ мæм дзуры арс: «Мæнæ-ма мæ фарсмæ сбад. Æз арс нæ дæн, æз Æфсати дæн, æмæ дын дæ хъуыддæгтæ куы бамбæрстон, уæд арсы хуызы бацыдтæн. Бæхæй цы фыдбылызтæ федтай, хæрæгæй, уыдон мæ зæрдыл хъæлæкк лæууынц, фæлæ мæн дæр кæм æвдæлы. Ныр уадз, æмæ цуанæттæ цуан кæной, ды. цæугæ дæ хæдзармæ æмæ дæхи срынчын кæн. Ус дын алы хæринаг дæдтдзæн, фæлæ-иу дæхи ауадз, дæ дзыхмæ-иу комдзаг мауал ис. «Дарæг дæ ма уæд,— куыдзы къæбыла йеттæмæ ма исты дæ!» æмæ дæ сæрты ахиздзæн, уазæгдонмæ ацæудзæн. Йæ нывæрзæн йæ нымæтын ехс, æмæ ус дуарæй куы ахиза, уæд-иу ды нымæтын ехс райс æмæ-иу дзы дæ къахæй дæхи æрсæрф. Æмæ Уырызмæг уыдтæ æмæ Уырызмæг фестдзынæ. Усæн-иу йе ‘рбацыдмæ йæ хуыссæны сбад, нымæтын ехс дæ къухы, афтæмæй.

Æфсатийы амындтæ æз иууылдæр сæххæст кодтон. Уырызмæг фестадтæн, нымæтын ехс мæ къухы, афтæмæй усы хуыссæны бадын, æнхъæлмæ кæсын йе ‘рбацыдмæ. Уалынмæ мæнæ уазæгдонæй æрбацæуы. «Гъе додой мын фæци дæ къона: ныр та ма мын кæй мæрдтæм цæудзынæ, æз дæ мæ фыдæбæттæ райсдзынæн!» зæгъын мæхи нымæры. Усæй уыцы ран фæхъазыдтæн æхсæв-бонмæ, стæй йæ нымæтын ехсæй æрцавтон, хæрæг фест, зæгъгæ, æмæ ус хæрæг фестад.

Æртардтон æй Нартмæ, æмæ йæ алчи дæр зоны сымахæй,— уый у Борæты цъæх хæрæг.

Гъе уый та дын мæ таурæгъ. Уымæй диссагдæр æз ницыма федтон мæ царды,— фæци конд йæ ныхас Уырызмæг.

Ацæ тæрхон кæнын байдыдта æмæ загъта:

— Диссаг куыннæ сты Хæмыцы таурæгъ дæр æмæ Сосланы таурæгъ дæр, фæлæ уыдонæй æмбисонддæр сты Уырызмæджы хъуыддæгтæ, хæрæгæй, бæхæй, куыдзæй чи фæцыди. Ацы рувасдзарм æмбæлы Уырызмæгæн. Уырызмæг рувасдзармæй йæхицæн кæрц бахуыйын кодта.

Ныр дæр ма ис Уырызмæджы кæрцы кой.

АХСÆРТÆГГАТÆ ÆМÆ БОРÆТЫ ХÆСТ

Ахсæртæггатæ æмæ Борæтæ уыдысты дыууæ мык каджы. Уыдысты сыхæгтæ. Кæрæдзийæ дардтой фæйнæ авд туджы.

Иу бон куы уыд, уæд Ахсæртæггаты лæппутæ къорийæ хъазгæ æрбацæйцыдысты. Сæ къори Борæты куырдадзмæ батылди, æмæ лæппу йæ фæстæ бауади. Борæты куырд уыдис куырдадзы; лæппуйы рацахста, фæмард æй кодта æмæ йæ лæглæууæн дзыхъы ныппæрста, уæлæмæ куыд нæ зындаид, афтæ. Ахсæртæггатæ агурын райдыдтой сæ лæппуйы. Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан арвы кæрæтты хаттысты сæ лæппуйы агурæг. Уырызмæгмæ хуыскъ хъуг уыдис. Сырдон куы базыдта, Уырызмæг лæппуйы агурæг ацыд, уый, уæд бавдæлд æмæ хъуджы сæргæвста. Изæрæй Ныхасы бадтысты лæгтæ. Сырдонæн уыдис авд лæппуйы; йæ иу лæппу æрбауад Ныхасмæ æмæ Сырдонмæ дзуры:

— Баба, сау гал хос нæ хæры.

Æмæ йын Сырдон загъта:

— Рамбырдтæ йын кæнут хосы муртæ æмæ йын сæ йæ разы нывæрут æмæ кæд хæра, уæд хæрæд, кæннод æй мардæн бахордæуæд (ома лыстытæ рамбырд кæнут æмæ сæ аджы бын бандзарут, æмæ кæд фыца, уæд сфыцæд).

Уыцы фæсномыг ныхæстæ Ахсæртæггаты лæппутæ бамбæрстой. Ауылты- ууылты акодтой æмæ Сырдоны хæдзары смидæг сты. Бакастысты, æмæ сæ хъуджы фыд уæларт пæлхъ-пæлхъæй фыцы.

Уыдон баздæхтысты æмæ йын йæ авд лæппуйы рацахстой æмæ сæ аджы ныппæрстой — уым нæ хуыскъ хъуджимæ фыцут, зæгъгæ!

Сырдон бацыд йæ хæдзармæ æмæ хъæр кæны:

— Кæм стут, лæппутæ, иу дæр уæ ма баззайа!

Куы ничи йæм зынди, уæд цæвнæлдта агмæ æмæ дзы йæ лæппуты уæнттæ систа фыдисæй. Æхсæв бонмæ сау æрдиаг фæкодта, уæдæ цы кодтаид…

Райсомæй дуармæ рацыд æмæ йæ хъæлæсы дзаг ныхъæр кодта: — Уæ, куыйтæ, Ахсæртæггатæ! Мæнмæ та уын цы бауæндын хъæуы, фæлæ уæ лæппуйы мард дæлæ Борæты куырдадзы куы æмбийы, уæд уыдонæн цæуылнæ исты бакæнут?!

Ахсæртæггатæн хъыг уыдис, фæлæ сæ лæгтæй сæхимæ ничи уыд, æмæ лæппутæ цы бакодтаиккой.

Борæтæ ницæмæйуал тарстысты æмæ бынтон хынджылæг кодтой Ахсæртæггатæй.

«Уæдæ ма сын цы хъыгдæр уыдзæн Ахсæртæггатæн?» — бафарстой Сырдоны. Æмæ сын Сырдон бацамыдта: «Ацæут æмæ сын уæ куырдадзæй сæ лæппуйы мард скъахут, йæ сæр ын ралыг кæнут æмæ йæ кауы михыл æрсадзут æмæ йæ уырдæм æхсут — уымæй хъыгдæр ницы уыдзæн Ахсæртæггатæн ».

Æцæгдæр, Борæтæ афтæ бакодтой.

Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан æртæ азы фæцагуырдтой сæ лæппуйы, зæххыл цы нæ къуым басгæрстой, ахæм нал баззади. Уырызмæг раздæхти, Хæмыц æмæ ма Сослан агуырдтой лæппуйы зæрдæхсайгæ рæтты. Уырызмæг сæ хъæумæ куы ‘рцæйхæццæ кодта, уæд йæ хъустыл фаты ‘хситт суади. Фаты ‘хситтытæ æгæр куы цыди, уæд йæ бæх тагъддæр раскъæрдта: «Чидæр нæм тыхгæнæг æрцыдис, æмæ мæнæн худйнаг у, фæдисы куы нæ фæуон, уæд».

Куы ‘рбахæстæг ис, уæд базыдта, сæ лæппуйы сæры къуыдырæй сын кæй хъазынц Борæтæ, уый, æмæ сæ бафарста:

— Уый цы ми кæнут, цы ‘хсут?

Уыдон ын загътой:

— Уæртæ иу куыдзы сæр фатæй æхсæм, æмæ йæм фæттæ æмгæрон дæр нæ цæуынц!

— Мæнæн дæр бар радтут, æмæ æз дæр фехсон!— загъта Уырызмæг. — Марадз, фехс,— зæгъгæ, йын зæгъынц Борæтæ.

Уырызмæг скуывта: «О, Хуыцау, кæд нæ лæппуйы сæр у, уæд мæ фаты фехстмæ мæ хъæбысы абадæд!»

Æцæгдæр, сæры къуыдыр фесхъиудта æмæ Уырызмæджы хъæбысы абадт. Уалынмæ Хæмыц æмæ Сослан дæр æрыздæхтысты. Куыннæ сын уыдаид хъыг, хъуыддаг куы базыдтой, уæд.

Адæм дыууæ мыккаджы æхсæн бацыдысты, æмæ Ахсæртæггатæй куырдтой, цæмæй бафидыдтаиккой, уый; сæхи чызг дæр сæм хатыдта, фæлæ уæддæр нæ разы кодтой. Схæцыдаиккой, æмæ уымæ дæр сæ ныфс тынг нæ хастой, уымæн æмæ Борзетæй бирæ къаддæр уыдысты.

Адæмы зæрдæйы уаг куы бамбæрстой Ахсæртæггатæ, æнæ бафидаугæ сæ нæ ныууадздзысты, уый, уæд бæхтыл абадтысты æмæ Борæты рæзты ехсæй къæрццытæ гæнгæ рараст сты Кæфты-Сæр-Хуыйæндон-æлдармæ æфсад курæг.

Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан куы рараст сты Кæфты-Сæр-Хуыйæндон- æлдармæ, уæд сæ сæхи мыккагæй чызг ралгъыста:

«Æмбал кæмæн нæй, уыцы иунæг Хуыцау афтæ саккаг кæнæд, æмæ авд азы дæргъы уæ арæхстдзураг дзых дзургæ куыд нæуæл кæна, уæ кæрдаг кард — кæрдгæ, уе ‘мбæлаг фат — æмбæлгæ, уæ уайаг бæх — уайгæ, кæд нæ фидаут, уæд!»

Ахсæртæггатæ Кæфты-Сæр-Хуыйæндон-æлдармæ ныхæццæ сты. Æлдармæ барвыстой, æмæ сæм æлдар рацыд. Ныхæстæ йын кæнынц, æмæ цы дзурынц, уый æлдар не ‘мбары — сæ дзыхы дзырд ныггалиутæ ис. Æлдар загъта:

— Уæртæ уал сæ кæркдонмæ бакæнут æмæ сæ бафсадут. Иу бон куы уыди, уæд хъæубæсты туджы тæрхон уыди.

«Уазджытæй нæ исчи куы уаид», зæгъгæ, Уырызмæгмæ барвыстой, бакодтой йæ сæхимæ æмæ йын зæгъынц:

— Уазæг, исты радзур.

Уырызмæг ныхæстæ, кæны, æмæ йын йæ ныхæстæй ницы æмбарынц тæрхоны лæгтæ æмæ йæ ныууагътой.

Иу ран та дугъ уыди, æмæ барвыстой Ахсæртæггатæм, уæ бæхтæй иуы дугъы рауадзут, зæгъгæ.

Уырызмæджы хъулон бæхы арвыстой Ахсæртæггатæ.

Дугъæттæ рауадысты. Уырызмæджы Хъулон хист дæр нал æрыййæфта, афтæ фæстеау баззади.

Дугъы фæстæ хъабахъ æхстой, æмæ сæм барвыстой:

— Рацæут æмæ хъабахъ фехсут.

Хæмыц æмæ Сослан цалдæр æхсты фæкодтой, фæлæ се ‘хст хъабахъмæ хæстæг дæр нæ бацыди.

Сосланы кард райстой гал æргæвдынмæ, фæлæ галы хурхæй хъуын дæр нæ ратыдта кард.

Кæфты-Сæр-Хуыйæндон-æлдар Ахсæртæггатæм кæсгæ дæр нал кодта, ницæмæуал сæ дардта.

Авд азы ахицæн сты, афтæ Сослан рацыд æмæ фыр мæстæй йæ кард цыргъ кæнын райдыдта сигæцыл, йæ цæсты сыг доны бæсты сигæцыл згъæлдис, афтæмæй. «Гъæ, уæууæй, гъе, фæлтау нæ Хуыцау сафгæ куы фæкæнид!.. фæлæ Хуыйæн-дон-æлдарæн æнæ бафхæргæ нæй, кæй ныл не ‘рвæссы, уый тыххæй». Цæсты сыгæй ныхсадта Сослан йæ кард, фыр мæстæй дзы дур æркъуырдта, æмæ дур дыууæ дихы фæцис, афтæмæй зæххы аирвæзти кард. Ахæм цæхæртæ скалдта æмæ Арыхъы фæсæлттæ ссыгъдысты йæ цæхæртæй. Сослан сцин кодта.

Уæд та хъæубæсты уыдис туджы тæрхон, æмæ та Уырызмæджы бакодтой уырдæм æмæ йын загътой:

— Зæронд лæг, исты раныхас кæн!

Æмæ Уырызмæг раныхас кодта. Ныхасгонд куы фæци, уæд йæ ныхæстыл æфтаугæ дæр ницыуал бакодтой, æппаргæ дæр дзы ницыуал акодтой,— афтæ хорз фæкастысты адæммæ.

Ноджы та дзы дугъ дæр уыди. Дугъы дæр та сын иу бæхы бар радтой. Уырызмæджы Хъулоны та рауагътой дугъы. Иннæ бæхтæ æмбис фæндагыл дæр нæма уыдысты, афтæ Уырызмæджы Хъулон æрхæццæ ис. Фæндагыл кæй куыд æййæфта дугъæттæй, афтæ кæмæн йæ къæдзил тыдта, кæмæн йæ хъус.

Сосланы кард ракуырдтой хисты гал æргæвдынмæ; кард куы ‘рбавæрдтой галыл, уæд цæсты фæныкъуылдмæ галы хурх фæлыг кодта æмæ аирвæзти æмæ, æргæвдгæ чи кодта, уый уæрджытæ дæр фæлыг кодта. Стæй та сæ хъабахъ æхсынмæ дæр бахуыдтой. Сослан бæхыл сбадт, афтæмæй ацыд хъабахъ æхсынмæ. Бæхыл хъазгæйæ фæхъавыди хъабахъмæ æмæ йæ акъуырдта.

Дунейыл айхъуысти сæ кой.

«Ахæм адæм сты, æмæ сæ лæгимæ дзурæн нæй, сæ бæхимæ уайæн нæй, гæрзарæхстæй дæр афтæ сты».

Сæ кой æлдармæ байхъуысти, æмæ сæм æлдар рацыди æмæ сын загъта:

— Ныббарут мын, уазджытæ, ахæм стут, уый нæ зыдтон. Ныр уæ фæрсын,— цавæр стут, цы агурæг стут?

Уыдон загътой:

— Мах дæм æрцыдыстæм æфсадгур. Куы дæм цыдыстæм, уæд нæ ралгъыстæуыд, æмæ авд азы уый тыххæй фæхъизæмар кодтам.

Æлдар загъта:

— Ме ‘фсæдтæн дæдтæн нæй, цал сты, уый чи нæ зона, уымæн; стæй ме ‘фсæдтæн сæ хæцыны хъуыддаг афтæ у, æмæ знаджы куы фенынц, уæд бæхджынтæ иууылдæр аскъæрынц. Раздæр каудуар кардæй чи ныццæва, уымæн хъуамæ балæвар кæнат уæ хистæры усы, уый фæстæ чи ныццæва каудуар, уымæн та йæ бæх.

Сæхи мидæг бахъынцъым кодтой Ахсæртæггатæ, стæй загътой: «Цом æмæ Сатанайы бафæрсæм,— уый куы ницы схос кæна, уæд мах ницы бакæндзыстæм».

Æмæ Уырызмæг рараст ис сæхимæ. Æрцыди йæ хæдзармæ æмæ мæстыйæ æрбадти бандоныл.

Сатана йæм бауади æмæ йæ фæрсы:

— Цы кæныс, зæронд лæг?

— Цы ма кæнон… Æфсæдтæ бæргæ ссардтам, фæлæ сæ раздæр Борæты каудуар чи ныццæва, уымæн хъуамæ балæвар кæнон дæу; уый фæстæ чи æрхæццæ уа, уымæн та хъуамæ балæвар кæнон мæ бæх; бæхыл бæргæ нæ мæт кæнын, фæлæ… фæндагыл фæфæлвæрдтам, æмæ дзы æртæйы мæ бæх æппын не ‘ййафы. Æмæ цы бакæнон?

— Уымæй мын æппындæр ма фæтæрс, зæронд лæг, уыдонæн дын æз схос кæндзынæн,—дзуры йæм Сатана.

— Ноджы ма иу хъуыддаг: Кæфты-Сæр-Хуыйæндон-æлдар афтæ зæгъы: «Ме ‘фсадæн, дам, сæ нымæц чи нæ базона, уымæн сын дæдтæн нæй». Сатана йæм дзуры:

— Уымæй дæр мын ма фæтæрс; ныр уал дæ фæллад æруадз, райсом æй базондзынæ.

Сатана хуыйыныл æрбадти. Æртыкъахыг хæлаф акарста æмæ йæ ахуыдта. Боны ‘рдæм куы фæци, уæд æй мæсыджы къулыл ацауыгъта. Нарты Сырдон хæйрæг кæм нæ уыди! Мæсыджы цурты æрцæуы, хæлафмæ скаст æмæ зæгъы: «Уæу, мæнæ диссæгтæ! Сæдæ сæдæ Борæты ‘фсæдтæ сты; уæдæ дыууæ уый бæрцы та Ахсæртæггаты æфсад сты; ис дзы къуылыхтæ, сохъыртæ, цæнкуылтæ, фæлæ дзы æртыкъахыг нæ федтон, æмæ Сатанайы цæмæн хъæуы ацы æртыкъахыг хæлаф?

Сатана байхъуыста Сырдоны ныхæстæм æмæ сæ Уырызмæгæн рафæзмыдта. Уырызмæг æрцыди æмæ радзырдта йе ‘мбæлттæн хъуыддæгтæ. Хуыйæндон-æлдар загъта:

— Сбадут, уæдæ, ныр уæ бæхтыл æмæ, æнæ фæстæмæ фæкæсгæйæ, размæ тæхут; фæстæмæ куы ракæсат, уæд ме ‘фсад уæ фæстæ нал ацæудзысты.

Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан абадтысты сæ бæхтыл æмæ фæцагайдтой сæхи ‘рдæм. Куы рауадысты иу дзæвгар, уæд Уырызмæг фæстæмæ фæкасти, уæдæ нæ, мийаг, кæд сайгæ фæкодта Хуыйæндон-æлдар, зæгъгæ. Кæсы, æмæ быдыртæ сау адардтой æфсадæй.

— Цæмæн ракастæ фæстæмæ,— зæгъгæ, йæм иу æфсæддон фæдзырдта. Уырызмæг фæстæмæ куы фæкаст, уæд, æфсæдтæ цы мæсыгæй цыдысты, уый дуар ахгæдта, æмæ иннæтæн рацæуæн нал уыд.

— Æгъгъæд нын сты адон дæр,— дзуры Уырызмæг.

Бæхджынтæн сæ иу уыцы иу тахт скодта æмæ, æвæдза, ныр ныххафт ласа йæ кардæй Борæты каудуар, афтæ Сатана скуывта: «О, Хуыцау, фыццаг барджытæ æртæйæ дæр цы фæкæлынц, сæ удæн куыд ницы уа, афтæмæй, æмæ Уырызмæг сæ разæй цы фæуа, уый радт!» . Сатана куыд загъта, афтæ ‘ртæ дæр фæкалдысты. Каудуармæ Уырызмæг йæхæдæг баразæй ис, нытъæпп æй ласта, æмæ фегом ис. Æфсæдтæ ныццагътой Борæты. Сывæллон æмæ сылгоймагæй фæстæмæ, кæйдæриддæр бынаты баййæфтой, уыдонæй никæйуал ауагътой.

НАРТ ÆМÆ УÆЙЫджы СТÆГ

Нарт дыууадæсæй хæтæны ацыдысты. Цас фæцыдысты, чи йæ зоны, фæлæ никуы ницæуыл сæмбæлдысты. Афтæмæй ныфтыдысты иу. быдырмæ. Уым сыл æрталынг ис. Фæцæуынц, æмæ Сосланæн йæ арц цæуылдæр фæхæцыди. Сгарынц æй, æмæ лæгæты хуызæн цæмæдæр бацыдысты. Дис кæнынц: «Ам куы нæ хъæд и, куы нæ дур, уæд ай циу?»

Æхсæв уым баззадысты. Сæумæ райсом кæсынц, æмæ æхсæв кæм арвыстой, уый кæд уыди иу стыр сæры кæхц.

Нарт скуывтой: «Уæ, хуыцауты Хуыцау! ацы лæг удæгасæй цы хуызæн уыд, афтæ йæ фестын кæн, æрмæст цæстæй куыннæ уына, афтæ». Хуыцау фехъуыста Нартæн сæ куывд. Сæры кæхцыд йе ‘ннæ стджытæ бандæгъдысты, æмæ уæйыг райгас и — æрмæст цæстæй нæ уыны. Рабадти æмæ йæхи ныйивæзтытæ кодта.

Нарт стыр дисы бацыдысты. Уæйыг сын сæ ныхас хъусы æмæ сæ фæрсы:

— Чи стут? Цавæр стут?

— Мах Нарты адæм стæм,— загъта Сослан.

Уæд æм уæйыг дзуры Сосланмæ:

— Дæ къух-ма мæм авæр — дæ буары хъæд дын фенон. Сослан æм хæстæг фæцæйцыд, фæлæ йæ уæйыджы комы тæф ныццавта æмæ йæ фæстæмæ аппæрста. Уæд æм фæстæрдыгæй бацыд Сослан æмæ йæм йæ къух радта. Уæйыг ын йæ цонджы хъултæ æрысгæрста æмæ йæм дзуры.

— Куыд лыстæг кæндтытæ стут? Зæгъут-ма мын, уæ цард цæмæй у? Сослан ын загъта:

— Кæрдзын æмæ сырды фыдæй.

Уæд уæйыг йæ къух ауыгъта æмæ загъта:

— Уæдæ уе сæфт куы ‘рцыди. Сослан æй фæрсы:

— Æмæ сымах цард та цæмæй уыди?

— Мах цард уыди зæххы сойæ.

— Æмæ зæххы сойæ куыд цардыстут?

Уæд уæйыг йæ цонг фæфистæг кодта æмæ йæ зæххы ауагъта, суанг йе уæхсчы онг. Иæ армы дзаг сыджыт систа æмæ дзуры Сосланмæ: — Дæ армытъæпæнтæ ‘рбадар!

Сослан æм йæ къухтæ бадардта. Уæйыг сыджыт ныллæмæрста, æмæ Сосланы къухтæ сойæ айдзаг сты.

— Гъе ныр æй бастæр,— дзуры йæм уæйыг.

Сослан æй бастæрдта, æмæ йын нард фыдау йæ зæрдæ ныццавта. Æмæ йæм уæйыг дзуры:

— Гъе ныр дæ хæрын нал бахъæудзæн æстæмæй-астмæ.

Сослан æй фæрсы:

— Уæдæ уæ рæстæджы уæ хъæзтытæ та цы хуызæн уыдысты?

Уæйыг ын загъта:

— Уæртæ уым стыр обау уыныс?

— Уынын,— зæгъгæ, загъта Сослан.

— Уæдæ, гъе уый сæрмæ ссу, æмæ дын æз нæ хъæзтытæ фенын кæнон. Сослан обауы сæрмæ ссыди æмæ уæйыгмæ ныхъæр кодта, ам дæн, зæгъгæ, стæй уайтагъд йæ бынат аивта æмæ иуырдæм алæууыд. Уæйыг, стырдæр цы бæлас уыд, уый æд уидæгтæ стыдта æмæ йæ обауыл ныццавта. Бæлас обауы йæ бындзарæй сфæлдæхта æмæ йæ фæйнæрдæм фæхаста. Уæйыг фæрсы Сосланы:

— Цы фæдæ? Нæ дыл ауади?

— Ницы мыл ауад, мæхи фæтылиф кодтон.

Æмæ йын уæд уæйыг загъта:

— Мах тылифæн ницы зыдтам. Сымах хæйрæджыты мыккаг цыдæр стут. Ныууадзут мæ, курын уæ, мауал мæ мæстæй марут.

Уæд Нарт скуывтой: «Уæ, хуыцæутты Хуыцау, куыд уыди, афтæ йæ фестын кæн!»

Æмæ, æцæгдæр, уæйыг куыд уыди, афтæ фестади.

Нарт сæ хæдзæрттæм æрфардæг сты æмæ та цæрынтæ æмæ хæрынтæ байдыдтой, диссæгтæ æмæ алæмæттæ хастой.

АЙСАНА

Нарты Уырызмæгæн лæппу райгуырди, æмæ уæларвон Сафамæ арвы цæлхъау фехъуысти. Лæппуйæн куывд чи скодтаид, йæ хъаны бар уый уыди. Сафа урс галы æфцæгыл зæлдаг бæндæн бафтыдта æмæ йæ æркодта Нарты хъæумæ. Ныхъæр кодта Уырызмæджы дуарæй: «Чи райгуырд, уый цæринаг, йæ хъаны бар та мæн куыд уа!» Йæхæдæг гал аргæвста æмæ куывд скодта Нартæн. Лæппуйыл ном сæвæрдтой Айсана, зæгъгæ; стæй йæ Сафа ахуыдта йемæ уæларвмæ.

Айсана куы рахъомыл ис, уæд æм цыдысты уынынмæ Сафайы хæлæрттæ: Уастырджи æмæ Æфсати иумæ æрцыдысты, Тутыр æмæ Уацилла иумæ, Ногбон æмæ Елиа та иумæ.

Хъан сæ размæ рацыди æмæ сын хистæрæй-хистæрмæ сæ бæхтæ райста. Бæхты сæргътæ систа, сæ ехсытæ æмæ сын сæ нымæттæ бахаста æмæ сæ бафснайдта.

Сафа уазджыты бакодта хæдзармæ, æрбадын сæ кодта дывæхсыг бандæттыл æмæ сын сæ разы фынгтæ æрæвæрдта алыхуызон минасимæ. Айсана йæ худ систа æмæ уазджыты раз уырдыг лæууын байдыдта. Уазджытæ фынгæй куы сыстадысты, уæд зæхмæ фæлгæсын байдыдтой, кастысты Нарты хъæумæ. Кæсынц, æмæ Нарты хъæуы Агуыры ‘фсæдтæ бæхы фаджысы бын фæкодтой.

Нарты адæмæн сæ бæгуыдæртæ хæтæны уыдысты, фæлæ иннæтæ иу ранмæ æртымбыл сты, симд сарæзтой æмæ симынц. Агуыры ‘фсæдтæ фат йæ уæнтыл кæмæн ныццæвынц, уый рогдæр асимы, арц йæ уæрджытыл кæмæн ныццæвынц, уый тынгдæр скафы.

Дисыл фесты дауджытæ: «Цæмæй конд сты ацы Нарт — йе сæ фат куы нæ хизы, йе сæ кард куы нæ кæрды?»

Ноджы уыцы рæстæджы Сосланы ус рацыди — хурау худгæ кодта, Бонвæрнонау тыбартыбур — æмæ дон нозта; дон йæ хъуырæй æрттивæнтæ калдта, зынди суанг уæларвмæ, хъуыры куыд цыди, уый.

Дауджытæ фæстæмæ баздæхтысты, æрбадтысты та фынгтыл æмæ дисгæнгæ радзырдтой Сафайæн, зæххыл цы федтой, уый.

Сæ ныхæстæм Айсанайæн йæ дурын йæ къухæй æрхауд, æмæ йын Сафа зæгъы:

— Дæ хал, дæ бæндæн фæхауа, кæд нырма дæуæн ус афон нæу, дæ дурын дæ къухæй куыд æрхауд?!

— Усы коймæ бæргæ не ‘рхауд мæ дурын, фæлæ Нарты хъæуы зæронд мад æмæ фыд ныууагътон, æмæ сæ афонмæ Агуыры æфсæдтæ сæ бæхты къæхты бын ныккодтой, æз та ам кæрдзынтæ хæрын. Хурау æрттивгæ чи кæны, Бонвæрнонау тыбартыбур, уый нæ чындз у, Сосланы ус. Æмæ та, сыгъдæгæй, нæ лæгтæ сæфты балцы фæцыдысты, уый йеттæмæ махмæ чи æрбауæндыдаид, стæй нæ чындз дæр хъастмæ нæ рацыдаид.

Сафа йæ уазджытæм дзуры:

— Мæ хъанæн мын лæвæрттæ ракæнут.

Уæд Уастырджи зæгьы:

— Æз ын мæ къуылых уадсуры радтдзынæн.

— Æмæ дын æм цы миниуæг ис?

— Хуыцау æмæ зæхх ме ‘вдисæн: бæстæн йæ иу кæронæй йе ‘ннæ кæронмæ арвы æрттывдау ахæццæ вæййы,— зæгъы Уастырджи.

— Елиа, ныр та дæ рад у, ды та цы лæвар кæныс мæ хъанæн? — Æз та — мæ хъæргæнæг!

— Æмæ дын æм цы миниуæг ис?

— Хуыцау æмæ зæхх ме ‘вдисæн: æфсады куы ‘ргæрах кæна, уæд сæ хуырау фæйнæрдæм ныппырх кæндзæн.

— Тутыр, ды та йын цы лæвар кæныс мæ хъанæн?

— Æз ын лæвар кæнын мæ хæдæхсгæ сагъадахъ.

— Уацилла, ды та?

— Æз та йын — болат кард.

— Ногбон, ды та цы лæвар кæныс мæ хъанæн?

— Æз дæр ын æххуысгæнæг уыдзынæн хæсты быдыры, мæ лæвар райсдзæни хæсты фæстæ.

Айсана йæхи хæстон арæзт скодта, Уастырджийы лæвар — æртыкъахыг бæхыл сбадти æмæ ‘рцыди Нарты хъæумæ. Нарты хъæу сыстадысты æмæ йыл цин кодтой. Сатана уыцы рæстæджы йæ цæгаты уыд, æмæ уымæ дæр арвыстой йæ цæгатмæ.

Æрмæст Сосланы ус йæ бынатæй уæлæмæ дæр нæ фезмæлыд, æмæ йын Айсана зæгъы:

— Хорз ус, цæй уæззау дæ?— æз хион дæн, фæлæ дæ бынатæй фезмæлын куы нæ фæразыс!

Ус ын загъта:

— Цы дын стон, мæ хур, исты мын Агуыры ‘фсæдты куы нæ аздæхтай Нартæй.

Уыцы ныхасмæ Айсана йæ бæхыл абадт æмæ фыр мæстæй цæхæртæ калгæ Агуыры ‘фсæдты цур балæууыд. Байдыдта сæ цæгъдын, æмæ кæй мардта, уыдоны туджы зæй иннæты ласта, афтæмæй Агуыры ‘фсæдты ныццагъта, Нарты хъæуы фервæзын кодта, йæхæдæг фæстæмæ æрбаздæхти. Нарты хъæу уырдыг ныллæууыдысты йæ размæ æмæ йæ фыр цинæй зæхмæ нал уагътой, фæлæ Сосланы ус уæддæр йæ бынатæй нæ фезмæлыд.

Айсана йæм бадзуры:

— Хорз ус, куыд уæззау дæ, æппын уæлæмæ куы нæ стыс!

Ус ын загъта:

— Цы дын стон, мæ хур, исты мын, хурныгуылдæй æмбисæхсæвмæ дидинæг чи æфтауы, æмбисæхсæвæй бонмæ рæгъæд чи кæны æмæ дыууæ хохы фырыты хæст кæуыл кæнынц, уыцы бæлас мын мæ дуармæ, мийаг, куы нæ ныссагътай!

Айсанамæ х.ъыг фæкаст уыцы ныхас, æмæ аздæхт уыцы бæлас хæссынмæ. Фæндагыл æй йæ бæх фæрсы:

— Кæдæм цæуыс, Хуыцауæн æнады гуырд, мæнæн дæр ма йæ зæгъ. Айсана бæхæн зæгъы:

— Уæлæ, хурныгуылдæй æмбисæхсæвмæ дидинæг чи ‘фтауы, æмбисæхсæвæй бонмæ рæгъæд чи кæны æмæ дыууæ хохы фырыты хæст кæуыл кæнынц, уыцы бæлас хæссынмæ.

Бæх æм дзуры:

— Ма дæ бафæндæд уыцы хъуыддаг; уымæ къорд дæ хуызæттæ фæцыд хæссынмæ, фæлæ фæстæмæ сæ сæртæ дæр нал æрхастой.

— Нæй гæнæн, хъуамæ йæ æрхæссон, — зæгъы Айсана.

Бæх ын загъта:

— Уæдæ мын ме ‘хтæнгтæ фидар балвас, мæ къæдзил мын хъæбæр балхынцъ кæн, æрмæст ма дзы æртæ хъисы æнæ ‘лхынцъæй ныууадз. Стæй мын ахæм къæрцц фæкæ, æмæ мæ агъды фарсæй уафсхор куыд фæхауа, дæ армы дзыхъæй ехсытъæпæнхор.

Дыууæ хохы кæронмæ куы бахæццæ сты, уæд Айсана бæхæн йе ‘хтæнгтæ фидар балвæста, йæ къæдзил ын хъæбæр балхынцъ кодта, стæй афтæ ныкъæрцц ласта йæ бæхы, æмæ йæ армы дзыхъæй ехсытъæпæнхор фæхаудта, бæхы агъды фарсæй та — уафсхор.

Бæх уыцы иу гæпп бакодта дыууæ хохы ‘хсæнмæ. Айсана бæласы æд уидæгтæ стыдта æмæ фæстæмæ фездæхт. Уалынмæ сæ дыууæ хохы æрбаййæфтой æмæ бæхæн йæ къæдзилæй æртæ хъисы аскъуыдтой. Рацыдысты, æмæ бæх зæгъы Айсанайæн:

— Мæ мад ма мын æртæ боны дзидзи куы бадардтаид, уæд уыцы ‘ртæ хъисы дæр нал аскъуыдтаиккой хæхтæ.

Æрцыд Айсана Нарты хъæумæ æмæ, цы бæлас æрхаста, уый ныссагъта Сосланы усы дуармæ.

Нарт æрæмбырд сты Айсанайыл æмæ йыл цин кодтой,— мæнæ нын цы диссаджы бæлас æрхаста, зæгъгæ.

Сосланы ус уæддæр нæ сыстад йæ бынатæй, æмæ йæм Айсана дзуры: — Ныр та цæуылнæ сыстыс, цы ‘фсон ма кæныс?

Ус ын загъта:

— Цы дын стон, исты мын Саумæрон Бурдзæбæхы куы нæ æрхастай? Айсана йæ бæх фæзылдта ‘мæ Саумæрон Бурдзæбæхмæ хæссынмæ ацыд. Саумæрон Бурдзæбæх ахæм мæсыджы бадти, æмæ йын йæ сæр цæст нæ уыдта, æмæ ахæм лæгæн куымдта, мæсыгæн йæ бынæй йæ сæрмæ йæ хъæр кæмæн фехъуыстаид.

Бирæ усгуртæ йæм фæцыди, фæлæ йæм дзы никæй хъæр сыхъуысти, æмæ-иу цавддуртæ фестадысты.

Айсана мæсыджы бынæй ныхъæр кодта, фæлæ йæ хъæр мæсыджы æмбисмæ дæр нæ сыхъуысти, æмæ йæ уæрджытæй дæлæмæ цавддур фестад. Дыккаг хъæр ныккодта, фæлæ та нæ фехъуыст йæ хъæр, æмæ астæуæй дæлæмæ цавддур фестади. Стæй уæд йæ цæстытæ доны разылдта, æмæ йæм йæ бæх дзуры:

— Цы фæдæ, мæ барæг?

Айсана йæм дзуры:

— Мæнæн мæ бон ницыуал у, фæлæ дæ хъару æмæ дæхæдæг — дæ сæр мæ бахъуыд!

Уæд бæх ныууасыд, æмæ мæсыджы цъуппæн йæ тигъ æркалди, Айсана дæр цы уыд, уый фестад.

Саумæрон Бурдзæбæх базыдта Айсанайы йæ бæхы уастæй æмæ рараст ис мæсыджы сæрæй.

Куы ‘рцыди мæсыгæн йæ бынмæ, уæд Айсанамæ дзуры:

— Æрхæццæ мæм дæ, Айсана?!

— Æрхæццæ дæм дæн, бæгуыдæр, фæлæ рацу æттæмæ æмæ цом. Саумæрон Бурдзæбæх рахызт мæсыгæй æмæ Айсанайы фæсарц бабадт. Куы рацыдысты, уæд æй Айсана фæрсы:

— Ацы урс дуртæ та цы сты, куыд арæх сты?

— Уыдон дуртæ не сты, фæлæ мæнмæ курæг чи фæцыд, уыдон сты: сæ хъæр мæм-иу нæ фехъуыст мæсыджы сæрмæ, æмæ-иу цавддуртæ фестадысты.

Айсана йын зæгъы:

— Уæдæ ма сæ фæстæмæ лæгтæ фестын кæн!

Саумæрон Бурдзæбæх дзуры Айсанамæ:

— Уый дæ ма бафæндæд. Дæу дæ бæх сарæзта, фæлæ ам дæуæй хуыздæр лæппутæ уыди, æмæ куы райгас уой, уæд мæ дæуæн хæссын нал ауадздзысты.

— Нæй гæнæн, хъуамæ сæ райгас кæнай,— зæгъы Айсана уæддæр. Саумæрон Бурдзæбæх йæ зæлдаг кæлмæрзæн рахизы ‘рдæм разылдта, æмæ цавддуртæ лæгтæ фестадысты.

Æмхуызонæй лæбурæг сысты Айсанамæ.

Сæ иу Айсанайы кардæй æрцæвынмæ куыд хъавыди, афтæ Саумæрон Бурдзæбæх йæ зæлдаг кæлмæрзæн галиуырдæм фæзылдта, æмæ та иууылдæр цавддуртæ фестадысты.

Айсана Саумæрон Бурдзæбæхы рахаста уырдыгæй æмæ æрцыд Нарты хъæумæ. Нарты хъæу æмхуызонæй цин кодтой Айсанайыл æмæ сæ чындзыл, хастой сæм хуьштæ алырдыгæй. Сатана дæр йæ цæгатæй æрбацыд; тынг фæцин кодта йæ лæппуйыл æмæ куывдæн ронг бантыдта.

Уырызмæг, Сослан æмæ Хæмыц дæр æрцыдысты хæтæнæй, æмæ уыдон цинæн та æппын кæрон нал уыди, Агуыры æфсæдты пырхæй куы федтой, уæд.

— Йæ рынтæ йын бахæрон мæ чысыл Айсанайæн, нæ хъæу нын чи фервæзын кодта знаджы бæхы сæфтджытæй; йæ цæрæнбон бирæ уа ме ‘рдхорд Сатанайæн дæр, ахæм саггуырд лæппу чи схъомыл кодта Нартæн,— загъта Уырызмæг.

Сосланы ус дæр æнæбары сыстад йæ бадæнæй, æмæ йæм Айсана дзуры:

— Уа ‘нæбары цæмæн сыстадтæ, хорз ус, бадтаис фæлтау!

Ус ын зæгъы:

— Цы дын стон цæрдæг, исты мын, Хуыцауы раз йæ хъуырæй заргæ чи кæны, йæ дыстæй — æмдзæгъд, йæ фæччитæй — кафгæ, уыцы кæрц, мийаг, куы нæ ‘рхастай!

Уæд ын Айсана зæгъы:

— Уыцы кæрц кæд ды бахуыдтай, уæд æй æрхæсдзынæн, кæннод йе ‘рхæссын мæ бон нæу! Ус дæр ныхъус и, уæдæ цы уыдаид.

САТАНАЙЫ ЛÆППУ

Иухатт Нарты Уырызмæг афæдз балцы ацыди, чи зоны — кæдæм. Йæ ус,— Нарты Сатана,— хæстбойнон баци. Æвæдза, гъе ныр афон ралæууыди, афтæ Нарты Сатана æртæ мыдамæсты ракодта æмæ Хуыцаумæ скуывта:

— Хуыцауты Хуыцау, мæхи Хуыцау! Афæдзæй-афæдзмæ нæ бæстыл цы мигъ, цы ‘врагъ æрбада, уый ацы сахат Нарты хъæуыл цы ‘рбады, уый радт!

Тар мигъ ныббадт Нарты хъæуыл. Уæд Сатана Тутыры гуырд уæнгуытæ уæрдоны баифтындзын кодта, Терчы былмæ йæхи фæласын кодта, æмæ йын уыцы ран лæппу райгуырди.

Ноггуырдæн скодтой чырынгонд, чырынгонд бæлæгъы цæвæрдтой æмæ йæ уыцы хуызæнæй фурды басхуыстой.

Галуæрдоны та бабадти Нарты Сатана æмæ та æгас хæдзар ссардта. Бæлæгъ фурды сæрыл узгæ-узгæ згъоры, фæйлауæнтæ дзы хъазынц, пуртийау æй раппар-баппар кæнынц алырдæм. Уыцы хуызæнæй кæсагахсджытæм ныйирвæзт. Уыдон баурæдтой бæлæгъ, райгом кодтой чырынгонд, удæгасæй дзы сывæллоны систой æмæ йæ бахастой æлдары хъæумæ.

Æлдар сывæллоны хæссынтæ байдыдта йæхи хъæбулы хуызæн. Куы байрæзт сывæллон, уæд ын фæбæрæг сты йæ уды конд, йæ зæрдæйы арæзт: нæртон туг кæй зылди йæ тугдадзинты, уый базыдтаид алчи дæр, Нарты чи зыдта, уыдонæй. фыццаг уыди, ‘мæ дзы хъазгæ- хъазын фæлмæцын байдыдтой йе ‘мгар сывæллæттæ — чызгæй, лæппуйæ. Уый фæстæ дзы хъæстгæнæг уыдысты дондзаутæ, куыройдзаутæ: дурын сын дурынæн нал уагъта, къуыстил къуыстилæн, къæсса къæссайæн, йæ фат æмæ йе ‘рдынæй. Знаггадæй, фыдуаг мийæ фæстæ ницыуал ныууагъта.

Дзыллæ дзы нал уыдысты сæ сæрæн. Фæстагмæ адæм æрæмбырд сты, уыцы иу гуыппæй бацыдысты æмæ æлдарæн дзурынц:

— Бирæ дæм фæхъаст кодтам дæ арæггаг лæппуйы фыдуагдзинæдты тыххæй, фæлæ нырмæ дæр уый йæ фыдуагдзинæдтæ нæ уадзы, ды дæр ын уынаффæ нæ кæныс йæ басабыр кæнынæн. Æрсабыр афон та йын у,— уый бæрц саби дæр нал у,— милтæ йыл фæхæцыди. Зæгъæм дын фæстаг хатт, не ‘лдары хай: кæнæ дын мах, кæнæ дын дæ лæппу!..

Æлдар сагъæсыл фæци. Уыцы рахъуыды-бахъуыды фæкодта æмæ стæрхон кодта: «мæ хъанæн нæ хъæу цæрæнбынат нал у, иу æцæгæлон бæстæм æй фервитын хъæуы».

Æппæтæй дæр æй хæрзифтонг скодта: дарæсæй, хæцæнгæрзтæй; йæ бæхрæгъæуттæм хуыздæр бæх нал ныууагъта, ахæм ын сбадын æввонг сарæзта. Стæй баздæхт æмæ йын дыууадæс барæджы бафтыдта йемæ. Барджытæм аивæй басидт æмæ сын сусæгæй фæдзæхсы:

— Мæ хъаны усгур æфсон æрвитын мæ хъæуæй. Абалц кæнут йемæ стыр фæндагыл. Æфсæн дуармæ бахæццæ уыдзыстут. Дуар æхгæд разындзæн; лæппу йыл æвзардзæн йæ ехсы хъæдæй, фæлæ йын нæ гом кæндзæн. Уæд æрцæфтæ кæндзæн йæ бæхы; бæх маргъау æфсæн дуары сæрты уыцы-иу тахт бакæндзæн. Æвæдза, лæппу дуары иннæ фарс фæци, афтæ-иу фæстæмæ мауал ауæрдут лидзыныл. Рох уæ ма кæнæд — уыцы иуырдæм уæ дыууæ барæджы ма фæуæд, фæлæ-иу ныххæлиу ут алырдæм. Араст ис æлдары хъан дыууадæс барæджимæ. Стыр фæндагыл бахæццæ сты æфсæн дуармæ. Лæппу дуарыл ехсы хъæдæй бахæцыд, фæлæ дуар нæ байгом ис. Лæппу бæхы ‘рбамбырдтæ кæны, ехсæй йæм æрæвзиды; бæх тæрхъусы кафт скæны барæджы бын æмæ æфсæн дуары сæрты батæррæст ласы. Йе ‘мбæлттæ иугæйттæй куый-хъæд, куый-дур баисты.

Лæппу ма иудзæвгар сæ фæдыл акæсы, стæй уæд цæуын байдайы размæ йæ фæндагыл. Бирæ фæцыд, чысыл фæцыд, чи зоны, фæлæ иу афоны æрфынæй ис йæ бæхы рагъыл. Бæх йæ цыды кой кæны. Уалынмæ йын æртæ барæджы фæдæргæвст æркæнынц йæ фæндаг. Барджытæ разындысты Нæртон адæм — Ахсæртæггаты разагъд лæгтæ: Нарты Уырызмæг, Нарты Хæмыц æмæ Нарты Сослан.

«Иудадзыг дзæгъæлы нæ фæци нæ балц», загътой Нæртон адæм, «уæртæ нын уыцы барæг истæмæнты сбæздзæн,— нæ сылгоймæгтæн нын, æппын фæстаг, уæрагæмбæрзæнты аргъ уæддæр ныккæндзæн».

Йæхи йыл раскъæрдта Нарты Сослан. Скъуырдта барæджы йæ бæхæй, фæлæ барæджы бæх, маразæгъай, æнкъуысгæ дæр фæкæна,— йæ цыды кой кæны.

Базмæлын кодта Нарты Хæмыц дæр йæ бæх, уыцы-иу цæф скæны фыдæбойнаг барæджы бæхы… Уæд та ма куыд нæ фæчиуы бæх! Фæлæ бæх нæ халы ныр дæр йæ цыд. Уæд Нарты Уырызмæг фездахы барæгмæ йæ разагъд Æрфæны, фæлæ та ницы ком радта барæджы бæх Уырызмæджы Хъулонæн дæр.

Уæд сæм дзуры уыцы барæджы бæх:

— Ма кæнут, ауадзут нæ нæ фæндагыл. На ‘мæ куы райхъал уа мæ барæг, уæд уæм хорз нал фæкæсдзысты уæ митæ.

Куы нæ ‘мæ, куы нæ уыди, Нарт Хуыцауы бар куы нал уагътой бæхы, уæд бæх ныууыгъта йæхи.

Барæг æрыхъал ис, асæрфта йæ цæстытæ æмæ фæкомкоммæ ис Нарты тыхгæнджытæм. Æрыздæхтытæ сæм кодта йæ бæх æмæ… Нарты Уырызмæг æмæ Хæмыцы хордзенбаст акодта йæ фæсарц, Сосланæн буарæй роны ‘хсæн арц атъыста, бæхæй йæ райста æмæ йæ уыцы хуызæнæй хæссы йæ арцыл. Рахъæр сын кæны сæ бæхтыл æмæ сæ фæтæры размæ.

— Чи зоны, ахæм ми уыл æрцæудзæн, уый æнхъæл нæ уыдыстут, фæлæ уын æз цы хъомыс бауыдзынæн, уый фендзыстут. Баздæхдзынæн æмæ уæ ацы хуызæнæй уæ бæстæм фæхæсдзынæн æмæ уæ уыцы ран æрæвæрдзынæн уæ устыты раз,— дзуры Нарты гуыппырсартæм лæппу.

Раны фесты Нарты хæрзæджытæ! Уый бæрц фæхаттысты, уый бæрц тых фæкодтой, фæлæ сыл иу ахæм адæймаг нæма сæмбæлди.

Хорзау нал уыдысты Нарты скуыхт лæгтæ. Катайыл сысты æмæ ‘васт фæфæлдæхтысты, се ‘взаг суагътой:

— Ма нæ фесаф, ма нæ фæхудинаг кæн уый бæрц, курæм дæ, дæхицæн æй аккаг ма скæн, нæ рæдыд нын ныббар. фæлтау нæ ацы ран амар, уæддæр нын уыцы ми ма бакæн.

— Ацæргæ адæм стут, æмæ уын уый тыххæй барст фæуæд, фæлæ мын дзырд радтут, куыд нал бахъыгдардзыстут фæндаггон адæмы,— дзуры сæм лæппу.

Амал нал уыди. Радтой йын дзырд. Барæг суæгъд кодта Нарты, æмæ сæ алчи араст ис йæ фæндагыл.

Барæг цас ацыдаид, чи зоны, фæлæ ‘васт фæстæмæ ‘рбахæцыд йæ бæхы рохтыл.

«Мæрды рох мыл куыд бахæцыд! Ай кæдæм цæуын, уымæн куы ницы сæр ис, цы бæсты дæн, уымæн дæр куы ницы бæрæг ис, ус кæм курдзынæн, уымæн дæр куы ницы зонын, уæд æнæбафæрсгæ куыд ауагътон уыцы адæмы. Уыдон та, чи ахатти, чи федта, бирæ таутæ чи ахордта, ахæм адæмы каст кæнынц,— бæрæг у сæ уæлæ. Цон æмæ сæ баййафон, кæд мын искуы бацамониккой иу чызг».

Нарт барæджы куы ауыдтой сæ фæдыл æрбацæйцæугæ, уæд лидзæг фесты.

— Фæлæуут мæм! Дзырд уын дæдтын, ницы уын кæндзынæн, хъуыддагæн мæ хъæут,— хъæр сæм кæны лæппу.

Нарт фæсабыр сты сæ цыдæй; баййæфта сæ барæг æмæ сæм дзуры: — Нæ хæдзарæй усгур рараст дæн, фæлæ а бæсты никæй зонын, сымах та, бирæ чи федта, ахæмтæ стут. Уæе хорзæхæй, иу чызг мын банымудзут.

— Дыууæ доны кæм баиу вæййынц, уыцы ран йæ галуанты цæры ‘мæ хæры Адыл,— загъта Нарты Уырызмæг.— Уымæн ис ахæм чызг, æмæ арв йæ къабæзтæ кæм ауагъта, уым уый хуызæн уындæй дæр, æгъдауæй дæр нæ разындзæн. Дунейы хæрзæджытæй йыл чи нæ сдзырдта, ахæм нал баззад, фæлæ нæ комы никæмæн. Уыимæ йæ фыд Адылы хъæздыгæн дæр хъуамæ макуы разына.

Дыууæ доны астæу Адылы фидæрттæм йæ ных сарæзта лæппу. Йе ‘мгæрттимæ мæсыджы бады Адылы рæсугъд чызг, къухми кæнынц чызджытæ. Уæд чызджытæй иу дзуры:

— Уæртæ нæм иу чидæр æрбацæуы,— нæма ‘рбацыди уый хуызæн а бæстæм.

— Кæсут, æмæ кæд донæн йæ тæнджытæ агура, уæд ыл худæгæй нæхи схæсдзыстæм, ахъаздзыстæм дзы; кæд æмæ комкоммæ ‘рбацæуа, уæд мын мойæн сбæздзæн,— зæгъы Адылы чызг.

— Йæ тæккæ иугуыры ‘рбасхуыста,— загъта та чызг,— кæсаг дæр уый хуызæн не ‘рбацæудзæн. Маразæгъай, уыцы фурды йæ бæх чиугæ дæр фæкæна, фатау æрбайгæрста дон.

Адылы галуанты æрхызти лæппу йæ бæхæй. Адылы рæсугъд чызг цы уаты бадти, уый дуарыл бахæцыд ехсы хъæдæй, æмæ дуар мидæмæ бахаудта.

— Дæ бон хорз уа, не ‘взæр æфсин,— зæгъы лæппу. Адылы рæсугъдæн.

— Хорзæй цæрай, Нарты Сатанайы хорз лæппу,— дзуапп ын радта чызг.

Цæрынтæ сын бацайдагъ ис лæг æмæ усæй Адылы фидæртты, дыууæ доны астæу хуыдзыхау кæм фæци зæхх, уым, æппæтæй дæр æххæст, афтæмæй.

Иуахæмы лæппумæ дзуры йæ ус:

— Æвæдза, лæппуйæн бинонтæ фæци, афтæ йæ нал фæхæссы хæдзарæй йæ къах. Кæсын дæм, æмæ дæ гуымиры тых цæй бæрц райрæзт, уый бæрц дæ зонд нæма у! Гуымиры тыхы та зонд куы нæ араза, уæд фыдбылызы сæдзы адæймаг. Баздæх æмйе Тархъы Сындзмæ фæцу. Уым ис сау рувас — йæ ныхы æртæ урс æрдуйы. Рувасы куы ‘рцахсай, уæд ын сæ ратонын хъæудзæн. Сæ иу хъуын уыдонæй уыдзæн дæуæн зонд амонæг; аннæ фестдзæн рон, æртыккаг — æгънæджытæ, æвзист æмæ сыгъзæринæй арæзт. Уыдон та балæвар кæндзынæ мæнæн. Фæлæ уый зон, æмæ сау рувас æрцахсын æнцонæй нæ бафтдзæн дæ къухы. Тархъы Сындзмæ куы бафтай, уæд æй сурынтæ сисдзынæ, дæ дарæсæй ницыуал уыдзæн дæ уæлæ — гæбазгай баззайдзæн сындзыл, фысы фист ыл куыд баззайы, афтæ. Алы ‘рдыгæй дæ буарæн хъардзæн йæ туг. Дæ къухы нæ бафтдзæп: Сындзæй йæ расурдзынæ. Сурынтæ йæ байдайдзынæ уырыл: дæ дзабыртæ фæуæлгом уыдзысты, дæ къæхты пырх кæлдзæн. Фæлæ сау рувас дæр сфæлмæцдзæн,— дзыхълæуд ныккæндзæн уырыл; удæгасæй йæ ‘рцахсдзынæ, уыцы æртæ урс æрдуиы æртондзынæ, стæй йæ ауадздзынæ…

Лæппу Тархъы Сындзы сау рувас удæгасæй куыд æрцахста, афтæ йын йе ‘ртæ урс хъуыны ратыдта йæ ныхæй æмæ сæ бафснайдта, стæй рувасы ауагъта.

Сыздæхы сæ хæдзармæ, æмæ та Адылы рæсугъдимæ цæрынтæ ‘мæ хæрынтæ сисынц.

Цас та ацардаиккой, чи зоны, фæлæ та иуахæмы дзуры Адылы чызг: — Лæгай, иунæгæй цæрæм ацы ран. Баздæх æмæ та нын фæцу балцы. Райсом æрыскъæф тонынмæ рацæудзысты ногъайы фæсивæд — чызгæй, лæппуйæ. Афтæ бакæн æмæ нын дзы фондзыссæдз къайы æрбахон æмæ сæ ‘рцæрын кæн нæ алы фарс, цæмæй нæ дунейы цард рогдæрæй арвитæм уыдон руаджы.

Ногъайы фæсивæдæй сæдæ чызджы ‘мæ сæдæ лæппуйы ‘рбакодта Нæртон гуырд æмæ сæ Адылы фидæртты алфæмблай æрцæрын кодта, хъæу сæ сарæзта.

Уæд та иу рæстæджы Адылы рæсугъд дзуры йæ сæры хицаумæ: — Уæ, мæ сæры хицау, æхсызгон кæнинаг ма дын у а дыууæ боны иу хъуыддаг. Нарт Гуры фидар басастой, цы фос дзы фæкодтой, уыдон уардзысты. Афтæ бакæн æмæ дзы дæхи хайджын фæкæ. Уый та афтæ зын нæу, фæндæй куы бакусай, уæд. Нарт бырсынмæ куы цыдысты, уæд къулбадæг усы фæндагыл сбадын кодтой, лæбурджытæй фидармæ раздæр чи бахиза, уый сбæрæг кæныны тыххæй. Лæвæрттæй фыццаг бар раззагмæ цæуы. Æз дын уыцы усæн йæ фæлыст сараздзынæн къахæй къухмæ, ды йыл дæ фæндаг акæндзынæ æмæ йын сæ балæвар кæндзынæ, стæй йын бафæдзæхсдзынæ, фарст æм куы ‘рцæуа, Нарты адæмæй Гуры фидармæ раздæр чи бахызт, зæгъгæ, уæд дæу куыд бацамона, афтæ.

Æрæмбырд сты Нарт Гуры фидарæй хаст хæзнатæ уарынмæ. Дыууадæс ивазны æрфæн уæрм скъахтой æмæ дзы Нарты Сырдоны аскъæрдтой, хъуыддаг хъаугъамæ куы тæра, уымæй тæрсгæйæ.

Фæрсынц зæронд усы:

— Уæдæ хæсты бон Гуры фидармæ фыццаджыдæр чи бахызтаид, уыцы амондджын чи уыдзæни, чи?

— Йæ бонæй уæд, уастæн, Адылы сиахс, уый бахызти Гуры фидармæ фыццаджыдæр,— загъта къулбадæг ус.

— Дæ раззаджы хай сис, Адылы сиахс, стæй иннæ хæзнатæ лæджы сæрыл байуардзысты æмхуызон,— загътой Нарты хистæртæ.

Адылы сиахс æркаст хæзнатæм, æмæ йын амынд куыд уыди сау рувасы урс хъуынæй, уымæ гæсгæ дзы райста йæхицæн æртæ дзаумайы: æрчъиаджы султъы, нымæтын ехс æмæ гамхуд.

Нарт Сырдоны систой уæрмæй. Сырдон хæзнатыл рахаста йæ цæст æмæ фæрсы Нарты хистæрты:

— Раззаджы хай чи систа?

— Адылы сиахс,— дзуапп ын радтой Нарты хистæртæ.

— Рагæй дæр ницæййаг уыдыстут, Нарт,— зæгъгæ, загъта Сырдон,— æмæ та уæ ныр дæр хынджылæг фæчындæуыд:

Нарты Сатанайы лæппу уын ахаста уæ хæзнатæ. Чи ма дзы æрызад, уыдон иу доны къусы аргъ дæр не сты!

Нарты Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан, Сырдоны ныхæстæ фехъусгæйæ, кæрæдзимæ бакастысты æмæ сфæнд кодтой басгарын Адылы сиахсы. Рабалц кодтой Ахсæртæггаты стæрон лæгтæ. Адылы фидæрттæм фæцыдысты. Уыцы ран, куыд сыл æмбæлди, афтæ уазæгдоны раз æрхызтысты.

— Ныббарут мын, уазджытæ, фæлæ ма кæд исты зонын, уæд ма уæ цыма кæмдæр федтон, афтæ мæм зыны,— зæгъы лæппу.

— Нæ рæдийыс,— дзуапп ын радта Нарты Хæмыц,— ацы фидæрттæм дæ мах сарæзтам усгур. Стæй ма дын зæгъдзыстæм, нæ цыды сæр цæмæ уыди ардæм, уый дæр. Хæрз æрæджы базыдтам мах,— Сатанайæ кæй райгуырдтæ, уый; мæнæ дын уый та Уырызмæг Ахсæртæггаты, Сатанайы сæры хицау, мах та йе ‘фсымæртæ — Хæмыц æмæ Сослан. Худинаг у Нæртон гуырдæн йæ каисты хæдзары цæрын — цам дзы кæны æгас мыккаг дæр.

Нарты Сатанайы лæппу æмæ йе ‘фсин бафснайдтой сæ бирæ исбон, рахуыдтой сæ адæмы æмæ Нарты хъæуы ‘рцардысты.

Нарт та фосы конды фесты.

УÆРХТÆНÆджы ФЫРТ НÆРТОН СЫБÆЛЦ

Уæрхтæнæг Нарты астæу фæцард зæронды онг æнæ усæй. Нарты фæсивæд бауынаффæ кодтой: «Уæрхтæнæгæн байзæдтаг нæй, нæй йын бындар, æмæ йын ус ракурæм. Кæд нæ коммæ нæ бакæса, уæд та йæ дуртæй амарæм».

Уæрхтæнæгмæ бацыдысты Нарты фæсивæды минæвæрттæ æмæ йын загътой:

— Уæрхтæнæг, байзæдтаг дын нæй, нæй дын бындар, æмæ ус ракур. Уæрхтæнæг сразы ис ус ракурыныл æмæ Нарты фæсивæды минæвæрттæн загъта:

— Майрæмбоны-иу уæ алчи дæр рæвдзæй æрбацæуæд æмæ уын уæд зæгъдзынæн, усгур кæдæм фæцæуын хъæуы, уый.

Майрæмбоны Нарты фæсивæд æппæтæй дæр рæвдзæй æрбацыдысты Уæрхтæнæгмæ. Уæрхтæнæт сæ къордтæ-къордтæ фæкодта: фæндырдзæгъдджыты хицæнæй, кафджыты хицæнæй, бæхылхъазджыты хицæнæй, зарджыты хицæнæй,— афтæмæй сæ цæуыны рæвдз ракодта. Рацыдысты. Сæ фæндыры хъæрмæ сæм болатрихи Хæмыцы чызг авд уæладзыджы сæрæй ракасти.

Уæрхтæнæг болатрихи Хæмыцы чызджы уый размæ дæр зыдта. Куы йæ ауыдта, уæд чындзхæсджытæн загъта:

— Æрбаздахут, мæ хуртæ, уæ бæхтæ болатрихи Хæмыцы хæдзармæ. Чындзхæсджытæ бацыдысты Хæмыцы хæдзармæ; фæминас кодтой, фæкафыдысты, фæзарыдысты, стæй Уæрхтæнæгæн Хæмыцы чызджы рахастой. Цæй бæрц ацардысты Уæрхтæнæг æмæ болатрихи Хæмыцы чызг иумæ, чи зоны, фæлæ сын уалынмæ лæппу райгуырд, æмæ йыл ном сæвæрдтой — Сыбæлц.

Сыбæлц æхсæвы райгуырди. Куы сбон ис, уæд Хур рудзынгæй æрбакастис, æмæ хуры тынтæ Сыбæлцы цæстытыл хъазын байдыдтой; лæппуйы цæсгом ныррухс ис хуры тынтæй.

Уæрхтæнæг уый куы ауыдта, уæд бахудти, æмæ йæ йæ ус афарста: — Цæуыл афтæ зæрдиагæй ныххудтæ, нæ лæг?

Уæрхтæнæг ын загъта:

— Æз ма йын уымæй тарстæн, хъуыддаг куы нæ суа, мийаг, зæгъгæ, фæлæ ныр хорз рауад — дысон Хурæн дæр чызг райгуырди, æмæ ныр рудзынгæй Сыбæлцы цæстытæм æрбакасти æмæ лæппуйы бауарзта, æмæ æз гъе ууыл ныххудтæн.

Сыбæлц рахъомыл ис æмæ Хуры хъæуы лæппутимæ хъазын райдыдта. Иу бон куы уыдис, уæд æй Хуры хъæуы лæппутæ раскъæфтой, мæнæ нæ сиахс, зæгъгæ, æмæ йæ Хуры хæдзармæ бахуыдтой. Æмæ Хуры чызг Адæдзæимæ кæрæдзийы базыдтой. Хур йæ чызджы радта Сыбæлцæн, æмæ лæппу æмæ чызг Хуры хæдзары лæг æмæ усы æгъдауæй цардысты. Цæй бæрц фæцардысты, чи зоны, фæлæ Сыбæлц æнкъард кæный байдыдта, æмæ йæ йæ ус Адæдзæ-рæсугъд фæрсы:

— Цæуыл æнкъард кæныс?

Æмæ йын Сыбæлц афтæ зæгъы:

— Ам мæ цардæй нæ хъаст кæнын — хорз у, фæлæ мæ мад æмæ мæ фыд мæ зæрдыл лæууынц, æмæ мæ нæхимæ æрфæндыд.

— Уæдæ мæнмæ дæр афтæ хуыздæр кæсы: хъæздыг цæгатæй мæгуыр хæдзар хуыздæр у, æмæ дæ кæд фæнды, уæд цом дæ фыды хæдзармæ. Сыбæлц æмæ Хуры чызг Адæдзæ-рæсугъд Хуры хæдзарæй сæхимæ цæуын фæнд скодтой, æмæ Адæдзæ йæ фыд Хурæн афтæ зæгъы:

— Мæ хицауæн цы лæвар фæхæссон?

Æмæ йын Хур зæгъы:

— Мæнæ йын ацы згъæр ахæсс.

Æмæ йын радта згъæр. Згъæр та ахæм згъæр уыди, æмæ йе ‘фцæгготæй заргæ кодта, йæ риутæй хъырнгæ, йæ дыстæй æмдзæгъд, йæ фæдджитæй та кафгæ. Згъæр рахастой, афтæмæй æрцыдысты Сыбæлц æмæ Хуры чызг рæсугъд Адæдзæ зæронд Уæрхтæнæджы хæдзармæ æмæ уым чындзæхсæвтæ фæкодтой.

Иуахæмы Сыбæлц ацыди афæдзбалцы.

Уæрхтæнæг дæр, йæ чындз ын цы згъæр æрхаста, уый скæны æмæ Ныхасмæ рацæуы.

Диссаджы згъæр уыдис, æмæ-иу Уæрхтæнæгыл адæм æмбырдтæ кодтой. Уæд иухатт Соппары æртæ фырты Уалыппы бæрзондæй ракастысты æмæ Нарты Ныхасы федтой Уæрхтæнæджы бадгæ, йе ‘згъæр йæ уæлæ, афтæмæй æмæ загътой: «Цы диссаджы згъæр ис уыцы æвзæр зæронд Уæрхтæнæгыл! Цæй æмæ йæм фæцæуæм — йе згъæр дæр ын байсдзыстæм, стæй йын йе рагъæй дыууæ гæрзы дæр рауадздзыстæм». Соппары æртæ фырты æрцыдысты Уæрхтæнæгмæ æмæ йын йе згъæр байстой, йе рагъæй йын дыууæ гæрзы рауагътой æмæ сфардæг сты сæхимæ. Уæрхтæнæг, мæгуыр, гуыбыр-гуыбыр ссыд сæхимæ, уатмæ бацыд æмæ уым, уаты къуымы, ныттымбыл ис.

Уæдмæ афæдз дæр рацыди, æмæ Сыбæлцы дæр йæхи бæх æрбахаста. Æхсæвы æрбахæццæ Сыбæлц æмæ йæ усмæ уаты дуар бахоста, æмæ йæм йæ ус радзырдта:

— Нæ дын байгом кæндзынæн дуар, цалынмæ мын Нæртон дзырд радтай, цы дын зæгъон, уый кæй бакæндзынæ, ууыл.

Æмæ йæм Сыбæлц бадзырдта фæстæмæ:

— Дæдтын дын Нæртон дзырд, фæлæ тагъд бакæн дуар — мæлын. Адæдзæ-рæсугъд дæр ын дуар фегом кодта, æмæ Сыбæлц фæмидæгдуар ис.

Сыбæлц йæ дзауматæ раласта, æмæ фæттæ йæ фæрстæй гæргæр гæнгæ æркалдысты, æмæ дзуры усмæ:

— Мæлын мæ фæрстæй!

Адæдзæ-рæсугъд дæр фæгæпп ласта, Сыбæлцы царм æмæ фыды ‘хсæн ныггæпп кодта æмæ фæттæ раппæрста,— цæфтæ адзæбæх сты.

Сыбæлц куы сдзæбæх и, уæд йæ усы фæрсы:

— Ныр ма мын згегъ, ныхас мæ цæмæн агуырдтай, дуар куы ‘рбахостон, уæд?

Адæдзæ-рæсугъд æм бадзуры:

— Цæмæн куы зæгъай, уæд Соппары æртæ фырты æрцыдысты, дæ фыды зæрондæй дын фæхынджылæг кодтой,— йе згъæр ын байстой, йе рагъæй йын дыууæ гæрзы рауагътой, æмæ уæртæ уаты йæ хуыссæны тымбылæй лæууы, æмæ дæ фыды æфхæрд куыд райсай, афтæ.

Сыбæлц райсомæй раджы фестади, йæ гутон арæвдзытæ кодта æмæ Соппары зæххыл хуым кæнын райдыдта.

Уæд Соппары æртæ фырты Уалыппы бæрзондæй сæ быдырмæ ракастысты, æмæ сæ зæххыл хуымгæнгæ куы федтой, уæд зæгъынц: «Диссаг нæу ай — нæ зæххыл нын не ‘вастæй чи бауæндыд хуым кæнын?!» Æртæ ‘фсымæрæй дæр æм рацыдысты æмæ йæм куы ‘рхæстæг сты, уæд æм дзурынц:

— Уый Нарты æвзæр зæронд Уæрхтæнæджы фырт куы дæ, æвæццæгæн, дæ фыды æфхæрд исыс!

Æмæ сæ кæстæрмæ дзурынц:

— Марадз ды, æмæ йын цы хъæуы, уый бакæн, мах уал цуан акæнæм. Дыууæ хистæры цуан кæнынмæ рацыдысты, кæстæр Сыбæлцмæ ныццыд, æмæ йæм дзуры:

— Куыдзæй чи райгуырди, ды кæй зæхмæ бауæндыдтæ æнæ бафæрсгæйæ!

Фæхъæбысæй-хъæбысмæ сты, рахæц-бахæц фæкодтой, стæй дыууæйæ дæр куы нал фæрæзтой, уæд фæйнæрдæм рацыдысты.

Райдыдтой та хæцын, æмæ Сыбæлц Соппары кæстæр лæппуйы амардта. Уалынмæ иннæ дыууæ дæр цуанæй æрыздæхтысты, æмæ хистæр астæуккагмæ дзуры:

— Цу-ма, марадз, æмæ базон, нæ кæстæр æфсымæр Сыбæлцæн цы бакодта, уый.

Астæуккаг æфсымæр рараст ис кæстæр æфсымæры бæрæг базонынмæ, æмæ та Сыбæлц уыимæ дæр фæхъæбысæй-хъæбысмæ ис. Бирæ фæхæцыдысты æмæ куы бафæлладысты, уæд ныууагътой сæ хæцын æмæ фæйнæрдæм рацыдысты.

Йæ фæллад куы ‘рцыди Сыбæлцæн, уæд багæпп ласта Соппары астæуккаг фыртмæ æмæ уый дæр амардта.

Уалынмæ хистæр æфсымæр дæр æрцыди; уыимæ дæр та фæхъæбысæй- хъæбысмæ сты. Цæй бæрц фæхæцыдаиккой, Хуыцау зоны, фæлæ тынг бафæлладысты; сæ бон куы нæуал уыди, уæд фæйнæрдæм фæцыдысты æмæ уым ахаудысты.

Уæд мæрдтæм болатрихи Хæмыцмæ байхъуысти: «Дæ хæрæфырт Соппары дыууæ фырты амардта, æртыккаг фыртимæ хæцыди, æмæ кæрæдзийы æрдæг мæрдтæ фæкодтой, æмæ сæ дыууæ дæр зæххыл дæргъæй лæууынц». Болатрихи Хæмыц нымæтын ехс радавта æмæ мæрдтæй рацыди æмæ уайтагъд Сыбæлцы уæлхъус алæууыд; нымæтын ехсæй йæ ракъуырдта, æмæ Сыбæлц, цы уыди, авд хатты тыхджындæрæй æмæ дзæбæхдæрæй рабадти. Соппары хистæр фырт æрдæгмардæй зæххыл дæргъæй лæууыди, æмæ йæм Сыбæлц дзуры:

— Мæ фыды згъæр, æмæ йын йе ‘рагъæй цы дыууæ гæрзы рауагътат, уыдон кæм сты, уый мын бацамон, æмæ дæ нал амардзынæн.

Соппары хистæр фырт ын зæгъы:

— Дæ фыды згъæр, æмæ йын йе рагъæй цы дыууæ гæрзы рауагътон, уыдон сты уæртæ Таркомы дымæгмæ, Соппары стыр лæгæты.

Сыбæлц куы базыдта, йæ фыды згъæр æмæ йын йе рагъæй цы дыууæ гæрзы рауагътой, уыдон кæм сты, уый, уæд хистæр æфсымæры дæр амардта. Йæхæдæг Таркомы дымæгмæ Соппары лæгæтмæ бацыд æмæ уырдыгæй йæ фыды згъæр æмæ дыууæ гæрзы рахаста.

Уæд æм Хæмыц дзуры:

— Цæй, ныр цуаны цом!

Сыбæлц сразы ис, æмæ фæйнæ фæндагыл рацыдысты. Хæмыц, цуаны æфсон, фæстæмæ мæрдтæм бадзæхст ласта. Сыбæлц сæ бынатмæ æрыздæхтис, саджы мард æрхаста, афтæмæй. Хæмыцмæ æнхъæлмæ фæкасти бирæ Сыбæлц, стæй куы нæ зынди, уæд базыдта, Хæмыц фæстæмæ мæрдтæм кæй ацыдис, уый. Саджы мард уа, згъæр уа, йæ фыды рагъæй уагъд гæрзытæ уа, нымæтын ехс уа,— рамбырд сæ кодта æмæ æрфардæг ис сæхимæ.

Йæ фыды рагъæй йын цы дыууæ гæрзы рауагътой, уыдон æрæвæрдта йæ фыды фæсонтыл, нымæтын ехсæй сæ ракъуырдта, æмæ фыццаг куыд уыдысты йæ фыды уæнтæ, афтæ фестадысты. Радта йын йæ диссаджы згъæр дæр!

Ус дæр тынг фæцин кодта:

— Æгайтма дæ фыды æфхæрджыты бафхæрдтай æмæ йын йе ‘фхæрд райстай.

Афтæмæй Нарты Уæрхтæнæджы фырт æмæ йæ ус — Хуры чызг Адæдзæ- рæсугъд дзæбæхæй цæргæйæ баззадысты Нарты ‘хсæн.

ТОТЫРАДЗ ÆМÆ СОСЛАН

Алæгаты Алымбегæн авд фырты æмæ иунæг чызг уыдис. Йе ‘хсæз фырты æмæ йæхæдæг дæр Сосланы къухæй мард фесты; баззадис ма йын æрмæст чызг æмæ авдæнон лæппу. Лæппуйыл ном сæвæрдта Сырдон — Алымбеджы фырт Тотырадз, зæгъгæ.

Лæппуйæ та ахæм уыд, æмæ разæй сыгъдæг æндон уыд, бон уыдисн рæзти, æхсæв та уылынг.

Сфæнд кодта Сослан Алымбеджы мыккаг бынтон дæр сыскъуынын. Иу бон бадзырдта фидиуæгмæ æмæ йын загъта:

— Ацу æмæ Нарты адæмæн фехъусын кæ: «Абон — майрæмбон, иннæ маирæмбрны Хъазæн фæзы хъаздзыстæм, æмæ нæлгоймаг кæй хæдзарæй нæ рацæуа уырдæм, уый уыдзæн чызг-уацайрагæй иваргонд!»

Фидиуæг дæр ацыдис æмæ Æртæ Нартыд ныхъæр кодта:

— Абон — майрæмбон, иннæ майрæмбоны Хъазæн фæзы фæсивæд хъаздзысты, æмæ уырдæм нæлгоймаг змæлæг кæмæй нæ рацæуа, уый уыдзæн чызг-уацайрагæй иваргонд!

Тотырадзы саударæг мад уый куы фехъуыста, уæд йæ авдæнон лæппуйы уæлхъус æрбадти, йæ цæсты сыг гæргæрæй нызгъæлдта æмæ дзуры:

— Хуыцау дын æй ма ныббара, Сослан,— Алымбеджы хæдзарæй рацæуæг кæй нæ ис, уыи зоныс, æмæ та мын мæ иунæг фæстаг хъæбулы сæр дæр ахæрынмæ хъавыс!

Лæппу уæд фынæй уыдис. Фехъал ис йæ мады кæуынмæ æмæ дзуры: — Цы кæныс, Нана, цæуыл кæуыс?

— Ницæуыл кæуын, Нана дæ фæхъау фæуа,— загъта мад,— нæ йын æй хъæр кодта.

Куы нæуал æй уагъта лæппу, уæд ын загъта:

— Цæуыл ма кæуон, мæ хъæбул?! Дæ размæ мын цыдæриддæр нæлыстæгæй цот уыдис, уыдон дæр æмæ дæ фыд йæхæдæг дæр фæмард сты Сосланы къухæй. Иунæг ды ма мын баззадтæ дæ хоимæ, æмæ мын сымах дæр хæрынвæнд скодта: иннæ майрæмбоны, дам, Хъазæн фæзмæ нæлгоймаг кæй хæдзарæй нæ рацæуа, уый, дам, иваргонд уыдзæнис чызг- уацайрагæй. Нæ хæдзарæй нæлгоймаг ацæуæг нæ уыдзæн, æмæ дын дæ иунæг хойы чызг-уацайрагæй иварæн исгæ кæндзæнис.

— Ма тæрс, мæ мад, æз дын ацæудзынæн Хъазæн фæзмæ Нарты тыхджынтимæ хъазынмæ, ахæм худинаг мæ сæрмæ не ‘рхæсдзынæн — мæ иунæг хойы иварæн нæ радтдзынæн.

— Ды мын Нарты хъæзтытæм цæуынхъом куы уаис, мæ хур, уæд мæ бонтæ афтæ мæгуыр нæ уаиккой,— загъта мад.

— Уæдæ æз мæ фыд Алымбеджы фырт ма фæхуыйнон, мæ иунæг хойы чызг-иварæн куы радтон! Уæд ма мыл Гæтæджы фырт Сырдон «Алымбеджы фырт Тотырадз», зæгъгæ, ном та цæмæн сæвæрдта?!— загъта Тотырадз æмæ базмæлыди й^авдæны. Авдæныл фæйнæрдæм ахæцыдис Тотырадз æмæ авдæны тъæпæнтæ атыдта, афтæмæй авдæны хæйттæ фæйнæрдæм фæтахтысты: йæ иу ных асхъиудта æмæ сæмбæлдис хохыл, æмæ хæхтæ кæрæдзийæ гъе уæд фæхицæнтæ сты; йе ‘ннæ ных сæмбæлдис быдыры, æмæ быдыр арыхъытæ уæдæй нырмæ фæцис; фæрстæй иу сæмбæлдис хъæды — уæдæй нырмæ хъæд фæцис бындзыггай; иннæ та сæмбæлдис доны, æмæ дзы сакъадæхтæ уæд фæзынд.

Фæгæпп кодта лæппу, царыл йæ сæр скъуырдта æмæ зæххыл лæджы лæуд акодта æмæ фæрсы йæ мады:

— Мæ фыд Алымбег йæ цæрæнбонты хæтæг лæг уыдис, куы хъусын, хорз лæг уыд, куы зæгъынц, уæд ын æппьш бæх дæр нæ баззад? — Бæргæ йын баззад бæх, фæлæ уæртæ ныккæнды фаджысæй йæ дыууæ хъусмæ сси: зылд æм нал ис, æмæ уым æндон æрттигътæ хæры,— дзуапп ын радта мад.

Тотырадз ехс райста æмæ ныккæндмæ фæраст ис.

— фæлæу, мæ хур,— дзуры йæм мад,— дыууадæс цæдæй цы къæй æрластой, уый ныккæндæн йæ дуарыл фæлдæхт у, искæмæты дын адзурон, кæннод дын йæ бакæнын зын уыдзæн.

Нæ йæм байхъуыста лæппу, бацыд ныккæнды дуармæ, ехсы дыдагъæй фесхуыста къæйы. Бæхы фаджысæй йæ дыууæ хъусæй фелвæста æмæ йæ донмæ аласта. Уым æй сапонæхсад, айкæвдылд акодта, стæй йæ фæстæмæ ‘рбаласта æмæ йыл йæ фыды ‘взист саргъ сæвæрдта.

— Уæдæ мæ фыд æнæ хæцæнгæрзтæ дæр нæ уыдаид,— дзуры та Тотырадз мадмæ.

— Дæ фыдæн йæ хæцæнгæрзтæ уæртæ мидæггаг уаты хæстмондагæй къулыл цъæх арт уадзынц, сау хъандзалджын æфсæн чырыны мидæг та — йе згъæр хæдон æмæ йе згъæр худ.

Фæраст та ис Тотырадз мидæггаг уатмæ; авд дуарыл бахызтис, æстæймаг куы байгом кодта, уæд кæсы, æмæ йæ фыд Алымбеджы хæцæнгæрзтæ уаты къулыл æрттывтытæ калынц. Сау хъандзалджын æфсæн чырын байгом кодта, систа дзы йæ фыды згъæр хæдон æмæ згъæр худ æмæ сæ ‘ркодта йæ уæлæ. Æрбаста йæ фыды хæцæнгæрзтæ æмæ рацыд йæ мадмæ.

— Уæдæ мах бинонты номæй та æз цæуын Хъазæн фæзмæ Нарты фæсивæдимæ хъазынмæ!— загъта æмæ фæраст ис бæхмæ.

Мад бакатæйттæ кодта,— тарстис ын Сосланæй,— фæлæ лæппу рæвдзæй рауад, бæхыл абадт, æмæ бæх йæ быны скафыд.

— Ракæс-ма, Нана, æттйемæ,— бæхыл та дын куыд фидауын?— дзуры Тотырадз йæ мадмæ.— Кæд нæ фидауын барæгæн, уæд нæ цæуын. — Куыд нæ фидауыс, мæ чысыл хур!— дзуапп ын радта мад,— растæндæр æрвнзерынгæнæг Уацилла!

Мады базонын фæндыдис, уæнды йæ фырт бæхыл æви нæ, æмæ йæм дзуры:

— Дæ фыдку балцы куы цыдис, уæд-иу йæ бæхы ныццæлхъытæ кодта æмæ-иу быруйы сæрты асæррæтт ласта, фæстæмæ дæр та-иу æрбасæррæтт ласта, хæрзбон-иу мын загъта æмæ-иу афтæмæй араст ис.

Ныкъæрцц кодта Тотырадз йæ бæхы, æмæ бæх быруйы сæрты уыцы-иу сæррæтт аласта; фæзылдта йæ фæстæмæ, ноджыдæр та — къæрцц, æмæ та фæстæмæ — сæррæтт. Стæй фæцагайдта йæ бæхы æмæ фæраст ис. — Фæлæу, мæ хъæбул, ма тагъд кæн,— дзуры йæм мад, — де ‘фсымæртæ æмæ дын дæ фыды чи бахордта, уый уым дæ разы лæудзæн, æмæ дын æй бацамонон. Хъазæн фæзмæ куы ныххæццæ уай, уæд-иу адæммæ акæс æмæ, йæ къæхтæ тæссарæвæрд чи кæна, йæ цæстытæ сасиры чъилы йæстæ кæмæн уой, йæ иу цæсты дыууæ гагуыйы кæмæн уа, йæ зачъетæ уызыны сындзы хуызæн кæмæн уой, уымæй-иу дæхи бахъахъæн — дæ фыд æмæ дын де ‘фсымæрты уый бахордта.

Лæппу йæ бæхыл ахъазыдис æмæ хъæуæй ахибар ис.

Уыдис майрæмбон — Нарты хъазты æмгъуыды бон. Нарты фæсивæд иууылдæр Хъазæн фæзы æрæмбырд сты, нæ дзы уыдис æрмæст Алæгаты Алымбеджы хæдзарæй змæлæг.

Байдыдтой Нарты фæсивæд сæ хъæзтытæ, амæй ай диссагдæртæ æвдисынц. Сау барæг — Сослан се ‘ппæты дæр амбылдта.

Уалынмæ кæсынц, æмæ хъæуы ‘рдыгæй сау мигъы къуыбылой фæзындис, сау мигъы къуыбылойæн йæ сæрты сау халæттæ тæхынц. Дисы бацыдысты Нарт, уый цы уа, зæгъгæ.

Уæд Сырдон æдзынæг ныккасти æмæ дзуры:

— Сау мигъы къуыбылой кæй хонут, уый сау мигъы къубылой нæу, фæлæ ‘рбацæуы Алæгаты Алымбеджы цъæх бæх, æмæ уый йæ комы тæф æмæ йæ фындзы хуынчъыты тæф у. Сау халæттæ кæй хонут, уыдон сау халæттæ не сты, фæлæ уыдон, йæ цыппæртæй цы сыджыты къуыбæрттæ ‘ппары, уыдон сты,— йæ сæрты тæхынц.

— Диссаг, барæг ыл куы нæ зыны, бæх йæхæдæг æрбацæуы, фæлæ!— дзурынц фæсивæдæй чидæртæ.

Уæд та сын Сырдон загъта:

— Барæг ыл ахæм ис, ахæм, æмæ йæ ныртæккæ фендзыстут! Дис кæнынц фæсивæд, уый цавæр у, зæгъгæ, саргъы гоппæй уæлæмæ зынгæ дæр куы нæ кæны, уæд куыд бауæндыдис бадын Алымбеджы номдзыд бæхыл.

Уалынмæ æрбахæццæ ис барæг.

— О, фарн уæ хъазты уа, Нарты хъал фæсивæд!— дзуры сæм барæг. — О, æгас нæм цæуай, æгас, Алæгаты Алымбеджы фырт Тотырадз,— дзуапп ын радта Сырдон — йæ номæвæрæг.

Аздæхтытæ кодта йæ бæх Тотырадз Нарты фæсивæды ‘хсæн, агуры йæхицæн хъазты ‘мбал. Йæ цæст æрхæцыд Сосланыл,— базыдта йæ йæ мады амындмæ гæсгæ.

— Цæй, Сослан, æз æмæ ды ныр иумæ ахъазæм!— дзуры Сосланмæ Тотырадз.

— Гъæ, куыдзы хъæвдын,— загъта Сослан,— дæ хъуымыз нырма дæ донгæмттæй куы кæлы, уæд æз демæ куыд хъазон?! Стæй мæ демæ хъазгæ чи фена, уый мын зæгъгæ та цы кæндзæн?

— Нæй дын мемæ æнæ хъазгæ,— загъта та Тотырадз.

— Цы кæныс, Алымбеджы фырт, дæ фыд дын мæргътæн куы байуардзынæн, де стджытæ та куыйтæн!— дзуры йæм Сослан.

— Ницы кæны, хъазæм иумæ!— нал æй уадзы Тотырадз.

— Цæй, уæдæ,— загъта Сослан, æмæ абадтис йæ бæхыл. Кæрæдзийы бæхтæй скъуырдтой. Сосланы бæх асхъиудта æмæ зæххыл æрхаудис. Тотырадз февнæлдта æмæ Сосланы йæ арцы фындзыл фелвæста. Нарты фæсивæд уый куы федтой, уæд фæйнæрдæм лидзынмæ фесты, алчи сæ йæ сæр æфснайыны куыст кодта, цæгъддзæн нæ, зæгъгæ. Бон изæрмæ Тотырадз йæ арцы фындзыл рахæсс-бахæсс фæкодта уæлбæхæй Сосланы, æппын æй зæхмæ не ‘руагъта, ды мын мæ фыд æмæ ме ‘фсымæрты амардтай, æмæ дæ ныр маргæ кæнын, нал дæ ауадздзынæн, зæгъгæ. Куы ‘ризæр ис, уæд лæгъстæ кæнын байдыдта Сослан:

— Маргæ дын дæн, фæлæ мын ацы хатт ныббар — мæ бинонты ма фенон. Абон — майрæмбон, иннæ майрæмбонмæ не ‘мгъуыд, уæд та Фæс- Нарт-Хусдзæгаты, рæстытæ æмæ хæрæмттæ кæм æвзарынц, уыцы тыппырыл сæмбæлдзыстæм æмæ лæгæй-лæгмæ рахæцдзыстæм.

Кæрæдзийæн дзырд радтой, æмæ ‘руагъта уæд Тотырадз Сосланы зæхмæ, барст уал дын уæд, зæгъгæ. Йæхæдæг йæ бæх фесхуыста æмæ сæ хæдзармæ афардæг ис.

Уæнтæбæрзонд æмæ сæргуыбырæй Сослан дæр Сатанамæ бацыдис, бандоныл мæсты уагъд æркодта йæхи æмæ бандоны цыппар къахы бамур сты.

— Цы кæныс, ме ‘нæныййаргæ лæппу, кæй æфхæрд дыл сæмбæлдис, æви дæ исты рисгæ фæкодта?— фæрсы йæ Сатана.

— Цы ма кæнон, æгæргæнæг æгæр кæны!— абондæргъы мæ Алымбеджы æнахъом сывæллон фæхынджылæг кодта, йæ арцы бырынкъыл мæ фæрахæсс- бахæсс кодта, зæхмæ мæ не ‘руагъта. Уыцы лæппуйæн ныр цы кæнон,— ныридæгæн мæнæй тыхджындæр у, стæй ма уагæры йæ афонмæ куы ахæццæ уа, уæд мæ æгас кæм ныууадздзæни!

— Æмæ ма йæм ныр цæудзынæ хъазынмæ?— фæрсы йæ Сатана.

— Дзырд ын радтон иннæ майрæмбонмæ. Уæд Фæс-Нарт-Хусдзæгаты, рæстытæ æмæ хæрæмттæ кæм æвзарынц, уыцы тыппырыл хъуамæ сæмбæлæм æмæ лæгæй-лæгмæ рахæцæм. Мæ дзырд нæ фæсайдзынæн, æмæ мæ маргæ кæндзæнис.

— Ма тæрс, уæдæ, кæд дын уый бæрц рæстæг ис, уæд, æз дын хос скæндзынæн. Тагъд, бадгæ мауал кæн, фæлæ ног стыгъд бирæгъдзæрмттæ кæрцхор самал кæн æмæ мæм сæ ‘рбахæццæ кæн, стæй Куырдалæгонмæ ссу, балæгъстæ йын кæн, æмæ дын сараза сæдæ хъуытазы æмæ сæдæ мырмыраджы. Уыдон иууыл дæ къухы куы бафтой, уæд тæрсгæ мауал кæн. Сослан ацыди æмæ Сатанамæ кæрцваг ног стыгъд бирæгъдзæрмттæ æрбахæццæ кодта. Сатана бирæгъдзæрмттæн карз æлдыгъ акодта æмæ дзы Сосланæн кæрц ахуыдта. Сослан та фæцыди Куырдалæгонмæ, ныллæгъстæ йын кодта, æмæ йын Куырдалæгон сарæзта, алы ‘взагæй чи уасыдаид, ахæм сæдæ хъуытазы æмæ сæдæ мырмыраджы. Уыдоны дæр Сатанамæ æрхæццæ кодта Сослан.

Се ‘мгъуыды бон куы ‘рхащцæ ис, уæд Сатана сæдæ хъуытазы æмæ сæдæ мырмыраджы Сосланы бæхы барцыл бабаста, ноджы йын æй алыхуызон хæцъилтæй хъулон-мулон сарæзта, бирæгъдзарм кæрц Сосланыл скодта зыгъуыммæ æмæ йын бафæдзæхста:

— Ацу ныр уæ нысангонд бынатмæ. Ды раздæр бацæудзынæ Алымбеджы фыртæй æмæ-иу фæстыппыр æруром дæ бæх. Æз дыл сылæг мигъ фестын кæндзынæн æмæ дæ уымæй æрæмбæрздзынæн,— æппындæр нæ зындзынæ. Алымбеджы фырт дæр æрбацæудзæнис тыппырмæ. Тыппырыл слæудзæн æмæ ницы уындзæни, мигъы йеттæмæ, афтæмæй дæм ныхъæр кæндзæни: «Йе, Сослан, кæм дæ? Абонмæ нын æмгъуыд куы уыд, рацу, æмæ схæцæм!» Ма йæм-иу ракæс — йæ бæхæн йе ‘ргом дæуы ‘рдæм уыдзæни. Алæудзæни иудзæвгар æмæ та дыккаг хатт ныхъæр кæндзæн: «Йе, мæнгард Сослан, кæм дæ? Абонмæ нын æмгъуыд куы уыд, рацу, æмæ хæцæм!» Ма йæм-иу ракæс уæд дæр — уæд дæм уыдзæнис йæ фарс арæзт, æмæ дæ къухы нæ бафтдзæн. Æртыккаг хъæр ныккæндзæни: «Ард де ‘рдыгæй, Сослан! Нæ рацыдтæ æттæмæ, фæсайдтай дæ дзырд!» æмæ аздахдзæни йæ бæх хъæуы ‘рдæм. Гъе уæд дæ хъару ‘мæ дæхæдæг! Ма йыл-иу бацауæрд. Уымæн йæ бæх дæлимонты хаст у,— бирæгъдзæрмттæй тæрсгæ кæны, стæй ноджы дæ бæхы æвиппайды хъулон-мулонæй куы ауына, æмæ йыл хъуытæзтæ ‘мæ мырмырæгтæ алы ‘взæгтæй куы сцæгъдой, уæд æй уромæг нал бауромдзæн, дæ разæй лидздзæни, æмæ-иу æй ды фæсте цæв, уымæн разæй цæвгæйæ мæлæт нæй — сыгъдæг æндон у разæй.

Рагацау ацыдис Сослан сæ нысангонд бынатмæ. Æрæмбæхсти, Сатана йыл фестын кодта сылæг мигъ, æмæ æппындæр тыппырмæ нæ зындис. Уалынмæ бахæццæ ис уырдæм Тотырадз дæр. Мигъы ‘рдæм йе ‘ргом сарæзта Тотырадз æмæ ныхъæр кодта:

— Рацу, Сослан, хæцæм, абонмæ нын æмгъуыд уыдис!

Цæй Сослан æмæ цæй цыдæр! Фæлæууыд лæппу иудзæв гар, стæй мигъы ‘рдæм йæ фарс азылдта æмæ та ноджыдæр ныхъæр кодта: — Ие, Сослан, кæм дæ? Абонмæ нын æмгъуыд куы уыдис — рацу, хæцæм!

Сослан зынæг та уæддæр никуыцæй ис. Алæууыдис та иудзæвгар. Хъæуы ‘рдæм разылдта йæ бæхы ‘ргом, афтæмæй ныхъæр кодта: — Ард де ‘рдыгæй, Сослан, абон уыди нæ хæсты бон, аймæ фæсайдтай дæ дзырд. Æгас Нарты ‘хсæн мæнгардæй фæцæр!— загъта Тотырадз æмæ араст ис.

Сослан дæр, цыма хæмпæлы бынæй цъиусур февзæрд, уый хуызæн мигъы бынæй фæгæпп ласта æмæ дзуры Тотырадзмæ:

— Мæнæ дæн, мæ дзырд нæ фæсайдтон, фæлæу мæм!

Алымбеджы фырт дæр ма уыцы иу зылд бæргæ фæкодта йæ бæхы, фæлæ бæх Сосланы бирæгъдзæрмтты кæрц æмæ хъулон-мулон арæзт бæхы куы ауыдта, стæй йыл сæдæ хъуытазы æмæ сæдæ мырмыраджы алы ‘взæгтæй куы суасыдысты, уæд куыннæ фæтарстаид! Ахаста йæ барæджы. Тотырадз дæр ма йæ бæргæ уромы, фæлæ йын ницыуал фæразы: йæ тых, йæ бонæй йын йæ идоны рохтыл æрбахæцыд æмæ сæ æрбатыдта, авнæлдта йын йæ барцмæ æмæ йын æй æрбар-æдывта, уæддæр ын уромын нæ комы. Аивæзта йæхи размæ Тотырадз æмæ бæхæн йæ дыууæ хъусыл фæхæст ис, æрбастыгъта хъустæ дæр саргъы гоппмæ, уæддæр йæ лидзыны куыст кæны бæх. «Гъей, дарæг дæ ма уа, æз дзы куы нæ тæрсын, уæд ды кæдæм лидзыс, кæдæм? » — загъта Тотырадз æмæ та аивæзта ноджы размæ æмæ бæхæн йæ бинаг æфсæрыл фæхæст ис, æрбафаста уый дæр йæ мæргъгæйы онг. Гъе уæддæр бæх йæ уад нæ уадзы. Уалынмæ йæ Сослан баййæфта æмæ йæ фатæй фæсте ставд цæфтæ ‘мæ лыстæг хуынчъытæ ныккодта, стæй йын арцæй йæ уæнтæ нытъæпп ласта. Тотырадз асхъиудта йæ бæхæй æмæ зæххыл фæдæлгом ис, йæ уд фелвæста.

Сослан дæр йæ бæхыл сиргæ-сиргæ рараст ис йæ хæдзармæ хъæлдзæгæй.

Тотырадзы мадæн йæ зæрдæ куыннæ ‘хсайдтаид йæ чысыл хъæбулмæ! Рарвыста дыууæ лæппуйы æмæ сын загъта:

— Абон фæс-Нарт-Хусдзæгаты, Раст æмæ хæрам æвзарæн тыппырмæ уыдис нысангонд мæ фырт æмæ Нарты Сосланæн; бабæрæг ма мын æй кæнут.

Дыууæ лæппуйы араст сты бæрæггæнæг. Фæндагыл сæ ауыдта дардмæ Сослан, йæ сæр басылыхъæй æрбатыхта, ма мæ базоной, зæгъгæ, афтæмæй сыл æрбамбæлдис.

— Кæдæм цæут, лæппутæ?— фæрсы сæ.

— Абон Алымбæджы фырт Тотырадз Раст æмæ хæрам æвзарæн тыппырмæ ацыди Сосланимæ хæцынмæ, æмæ сæ чи фæмард ис, уый бæрæг базонынмæ нæ рарвыста йæ мад.

— Дзæгъæлы цæут,— дзуры сæм Сослан,— Алымбеджы фырт уæрæх быдырты йæ бæхыл хъазгæ фæцæуы, Сосланы мард та уартæ бирæгътæн холыйæн баззад.

— Дæ цæрæнбон бирæ, мах ма уый тыххæй дзæгъæлы фыдæбон кодтам,— загътой лæппутæ æмæ раздæхтысты фæстæмæ. Бацыдысты Тотырадзы мадмæ æмæ йæм дзурынц:

— Дæ хæрзæггурæггаг мах,— дæ фырт Тотырадз Сосланы амардта! Зæронд ус сын æрцæттæ кодта нард фыдæй дзаг тымбыл фынг, доны арæхæн сын лæвæрдта алы нуæзт. Хæрынц, минас кæнынц лæппутæ. Мадæн уæддæр йæ зæрдæ кæм лæууы!— лæппуты уæле абадти æмæ сæ фæрсы: — Уæхуыдтæг æй федтат Тотырадзы, æви уын исчи радзырдта уыцы хъуыддаг?

— Мæнг зæгъын худинаг у,— загътой лæппутæ,— нæхуыдтæг æй нæ федтам, фæлæ нын иу бæхджын загъта.

— Цавæр уыди уыцы бæхджын, ничи уæ йæ æрхъуыды кодта?

— Лыстæг æм фæкастæн,— загъта лæппутæй иу,— æмæ дисы бацыдтæн: бæхджынæн йæ сæр уыди басылыхъы тыхт, фæлæ йæ иу цæсты дыууæ гагуыйы уыди.

Йæ рустæм февнæлдта, йæ уæрджытæ æрхоста Тотырадзы мад æмæ ныккуыдта:

— Сослан уыди, уæдæ, уый, Сослан! Уый йеттæмæ Хуыцауы скондæй йæ иу цæсты дыууæ гагуыйы никæмæн ис. Фæцæут сæ хæцæн бынатмæ, æмæ кæд разæй цæф уа мæ фырт, уæд-иу æй æрхæссут, æз ыл кæуынæй мæхи бафсадон, æмæ йæ нæ уæлмæрдты бавæрæм; кæд фæсте цæф уа, уæд æй искуы фаджысты баныгæнут — уæлмæрдты ныгæнын аккаг нæу, уымæн æмæ уæд лидзгæ кодта, афтæмæй фæцæф ис.

Лæппутæ рацыдысты æмæ Тотырадзы мард æрхастой хъæумæ; хæдзармæ йæ нæ бахастой, фæлæ йæ уыцы-иу цыдæй фæхæссынц фаджыстæм ныгæнынмæ. Фæндагыл сыл æрбам-бæлдис Сырдон.

— Кæдæм æй хæссут?— фæрсы сæ Сырдон.

— Уæртæ фаджыстæм, ныгæнынмæ: лидзгæ кодта, афтæмæй фæмард ис,— дзуапп ын радтой лæппутæ.

— Йæ бæхы ма йын фенут, бæхы аххосæй мард ма уæд, уый йеттæмæ ахæм гуырд куы нæ уыд!

Ацыдысты бæхмæ æмæ йæ федтой. Радзырдтой йын йæ хабар: йæ идоны рохтæ — скъуыд, йæ барц дæр — афтæ, йæ дыууæ хъусы саргъы гоппы онг — стыгъд, йе ‘фсæрыкъæдз йæ мæргъгæмæ фаст.

— Уæдæ бæхы аххос уыд, уый йеттæмæ лæппуйы аххос нæ уыд,— загъта йæ мад.

Ахастой уæд марды уæлмæрдтæм æмæ йæ бавæрдтой мæрдтимæ. Иæ мад ын афæдзæй-афæдзмæ хистытæ кодта. Алы сабатизæры дæр-иу сабæттагимæ цыд йæ уæлмæрдмæ. Афтæмæй йыл иу уазал рæстæджы æрбафтыдис Сослан æмæ дзуры рыст усмæ:

— Дойны мын у тынг, авæр ма мын дæ нуæзтæй. Ус йæ цæссыгтæ згъалгæйæ ракастис зулмæ йе знагмæ æмæ загъта:

— Гъæ, дæ хъал бон ныккалай, гъе! Де стыр тых басæтта! Сæ хъæстæ сын ды фæдæ, ныр та сын сæ фæлдисинæгтæ дæр дæхæдæг хæрыс! Сослан усы бæхы сынæгæй скъуырдта, йæ нозтытæ йын акалдта, йæ хæринæгтæ йын ныххæлиу кодта, йæхæдæг худгæ рацыдис.

Ус ингæныл ныддæлгом ис æмæ зæрдиаг куыд ныккодта:

— Сосланæн йе стыр хъару никуы асæттдзæн, йе стыр тых æвзары æмæ дын ацы изæр дæ фæлдисинаг къæбæртæ дæр ныххæлиу кодта! Мады цæсты сыгæй ингæн ныххуынкъ ис, æмæ уыцы хуынкъæй Алымбеджы фырт чысыл Тотырадзмæ хуры рухс кæсын байдыдта. Сайдæй йыл кæй рацыд Сослан æмæ йæ афтæмæй кæй амардта, уый тыххæй мæрдты хæцгæ кæндзысты Алæгаты Алымбеджы фырт Тотырадз æмæ Ахсæртæггаты болат Сослан. Æмæ диссаг уыдзæни уыдоны хæст: мæрдтæ сæм кæсынмæ ‘мбырдтæ кæндзысты. Хъабахъ кæмæн уыд мæрдтæй, уый йæ хъабахъæй кæсдзæни, цырт кæмæн уыд, уый йæ цыртæй, дугъ кæмæн уыдис, уый та бæхы рагъæй кæсдзæнис уыцы хæстмæ.

БЕДЗЕНÆДЖЫ ФЫРТ ЧЫСЫЛ АРÆХДЗАУ

Дæллаг Нартæн лæппу райгуырди, Уæллаг Нартæн та чызг. Дыууæ дæр иу æхсæв. Лæппу-иу авдæнæй сбырыди æмæ-иу ноггуырд чызгмæ бахъуызыди æмæ-иу æхсæв бонмæ йемæ фæци. Уый адыл гыццыл чызгыл йæ авдæн-бæттæнтæ над æххæссыдысты. Дис кодтой, уæдæ нæ чызг цæмæй дангæл кæна, зæгъгæ, Уалынмæ чызгæн лæппу райгуырди — йæ цокора сыгъзæрин, ахæм. Сатанамæ фæуадысты: «Нæ чысыл чызг лæппу куы ныййардта!»

— Быны хъæр уæ рацæуæд! Уый уæ Дæллаг Нарт куы фехъусой, уæд уæ фæндырты фæцæгъддзысты. Ныр гæнæн нал ис, фæлæ Борæты аххæрæгæн йæ кæрон ныллыг кæнут; уымæй лагъз скæнут æмæ сывæллоны уым нывæрут, тæлытæ йыл бакæнут, дæлæ йæ фурдмæ фæхæссут æмæ йæ уым баппарут, цалынмæ уæ Дæллаг Нарт нæ базыдтой, уалынмæ,— зæгъы Сатана.

Сатана сын куыд бацамыдта, афтæ бакодтой; лæппуйы фурды баппæрстой, æмæ йæ дон ласы, уæдæ цы кæны.

Быдыры кæмдæр царди Бедзенæг-æлдар; уыди æнæзæнæг лæг. Фос æм бирæ уыди, уыдис æм ноджы кæфахсджытæ. Иу бон куы уыди, уæд кæфахсджытæ сæмбæлдысты лагъзыл æмæ йæ доны былмæ раппæрстой, мæнæ цы дзæбæх лагъз и, зæгьгæ.

Схастой йæ Бедзенæг-æлдармæ.

— Сæфтаут-ма йын йæ сæр, кæддæра йæ хуылфы цы ис,— зæгъы кæфахсджытæн æлдар.

Сæфтыдтой лагъзы сæр, æмæ дзы сывæллоны цъгехахст ссыди. Бедзенæг-æлдар æркасти лæппумæ æмæ ныццин кодта:

— Уæ, йæ рынтæ йын бахæрон, Хуыцауæн,— ай цæрынæй-хæрынмæ цæмæ бæллыдтæн, уый мын куы радта.

Йæ усмæ фæуади:

— Тагъд æвгъæды бадгæ!

Ус тыхæвгъæды бады, æмæ йын лæппуйы йæ фарсмæ цæвæрдтой. Бедзенæг-æлдар фидиуæгмæ фæдзырдта:

— Дунетæн фехъусын кæ, Бедзенæгæн лæппу райгуырди, зæгъгæ. Фидиуæг фехъусын кодта дзыллæйæн, Бедзенæгæн лæппу райгуырди, зæгъгæ. Йæ зонгæтæй чи загъта: «Æрæджы уым куы уыдтæн, æмæ ахæмæй куы ницы бафиппайдтон!» Чи загъта: «Кæд фидиуæг рæдигæ фæкодта?» Æрæмбырд сты æнæхъæн дзыллæтæ Бедзенæг-æлдармæ. Бедзенæг-æлдар урс галтæ, урс уæрыччыты хуызæн, æргæвды фыр цинæй.

Иу абонæй иннæ абонмæ фæминас кодтой дзыллæтæ Бедзенæг-æлдары хæдзары. Ноггуырды цæрæнбон фæнозтой, фæзарыдысты. Куывд куы райхæлди, уæд уазджытæ фæцыдысты сæ хæдзæрттæм.

Лæппу бахъомыл ис, адæмы æхсæнмæ цæуын байдыдта. Уæд иу хатт куы уыди, уæд лæппу бацыд Бедзенæг-æлдармæ æмæ йæ бафарста: — Баба, ном та мыл цæуылнæ сæвæрыс?

— Ном æвæрæн дыл нæма ис, цалынмæ дыл ме ‘рдхорд Нарты Сослан сæвæра ном, уæдмæ.

Цы ма загътаид лæппу!

Лæппу иу бон цуаны ацæуын сфæнд кодта æмæ йæ мадæн загъта: — Цуаны цæуын, æмæ мын фæндаггаг сцæттæ кæн. Фæндаггæгтæ йын скодта. Райста сæ æмæ Сау хохы бынмæ бацыд цуаны. Цуан кæны, афтæмæй йыл Хуыцау Сосланы сæмбæлын кодта. Кæрæдзийæн æгъдау радтой, стæй лæппу дзуры Сосланмæ.

— Иумæ цуан кæнæм æви нæ?

Сослан зæгъы:

— Бынат уал æркæнæм нæхицæн, стæй уæд фендзыстæм.

Лæппу февнæлдта, мусонг акодта сæхицæн æмæ та дзуры Сосланмæ: — Цæй, ныр иумæ цуан кæнæм æви нæ?

— Цæй, ацуан кæнæм, æрмæст, цы амарæм, уыдон нын иумæйаг куыд уой, афтæ,— зæгъы Сослан.

Райсом раджы ацыдысты, изæрмæ фæцуан кодтой. Изæры лæппу раздæр æрцыдис сæ бынатмæ. Арт скодта, физонджытæ артыл бавæрдта, лыстæн бакодта, афтæ Сослан дæр æрбахæццæ ис.

Физонджытæ бахордтой. Лæппу Сосланы фæрсы:

— Бафæрсын аипп ма уæд, мæ хистæр, фæлæ истæуыл фæхæст дæ æви нæ?

Æмæ йын Сослан загъы:

— Ацы бонæй налатдæр мыл бон нæма скодта — тæрхъус дæр мæ къухы нæ бафтыдис. Дæуæн та куыд рацыди дæ цуан?

— Мæныл дæр ацы бонæй æвзæрдæр бон никуы скодта, цы чысыл бонтæ ацуан кодтон, уыдонæй — дыууиссæдзы иу хъуаг йеттæмæ нæ амардтон сагтæ,— загъта лæппу.

Сосланæн хъыг уыдис, æмæ йе ‘рфгуытæ фæтар кодта.

Ныххуыссыдысты æхсæвы.

Райсомæй сыстадысты, аходæн бахордтой æмæ та ацыдысты цуан кæнынмæ. Изæрæй та лæппу раздæр æрцыди, арт скодта, физонджытæ артыл бавæрдта Сосланы æрцыдмæ. Сослан дæр та ‘рцыди, æхсæвæр бахордтой, æмæ та лæппу Сосланы фæрсы:

— Куыд рацыд абон дæ цуан?

— Никуы ‘мæ ницы — ацы дыууæ боны æппын мæнæн^мæ къухы ницы æфты, фæлæ дæуæн куыд ацыд дæ цуан?

— Ницы мæнæн дæр — æртиссæдзы иу хъуаг амардтон, æндæр мæ къухы нæ бафтыд,— зæгъы лæппу.

Сослан та мæстæй мæлгæйæ ныххуыссыди.

Сыстадысты та райсомæй, аходæн бахордтой æмæ та ацыдысты феейнæ коммæ цуаны.

Изæры та лæппу раздæр æрцыди; арт скодта, физонджытæ артыл бавæрдта, афтæ та Сослан дæр фæзынди.

Бахордтой æхсæвæр, æмæ та лæппу Сосланы фæрсы:

— Мæ хистæр, абон дæр ницы бафтыди дæ къухы?

— Нæй, ницы,— ацы æртæ боны мæ къух ницæуыл хæст кæны, фæлæ ды цы бадæ?

— Ницы, ныууадзæм нæ цуан, мæнæн дæр ницы æфты мæ къухы, абондæргъы фæзылдтæн æмæ цыппарыссæдзы иу хъуаг йеттæмæ сырдтæй мæ къухы нæ бафтыдис.

Ныххуыссыдысты та, фæлæ Сослан фыр мæстæй нæ фынæй кæны: «Ныр уаргæ кæндзæни сырдты æмæ мæнæн къаддæр хай дæдтдзæнис, æмæ уый бæсты мæ мæлæт хуыздæр у,— цы цæсгомæй ма бацæудзынæн Нарты ‘хсæнмæ?!»

Сбон та ис, аходæн бахордтой, æмæ лæппу Сосланмæ дзуры: — Цом, мæ хистæр, æмæ байуарæм, Хуыцау нын кæй радта, уыдон. Æртæ ‘мбисы скодта сырды мæрдтæ лæппу. Сослан фыр мæстæй кæсгæ дæр нал кодта сырды мæрдтæм, йе ‘рфгуытæ ныттар кодта.

Уæд лæппу дзуры Сосланмæ:

— Сис, мæ хистæр, уый дын дæ хистæрæггаг.

Сослан йе ‘рфгуытæ фæбæрзонд кодта æмæ систа иу хай.

— Сис ныр та æмбалы хай.

Сослан та дыккаг хай дæр систа.

— Мæнæ ацы хай та мæн фæуæд,— зæгъгæ, сырды мæрдтæ йе ‘ккойы акодта, Сосланæн хæрзбон загъта æмæ араст ис.

Сослан йæ фæстæ кæсгæйæ баззад æмæ дис кæны: «О, Хуыцау, æз Нæртон лæг куы дæн, æмæ ай хуызæн тыхджын лæгыл куы никуы фембæлдтæн, уæд цавæр у, цы у?!» Фæсте йæ сурын байдыдта. Лæппу фæстæмæ фæкасти; Сослан æрцæуы, уый куы федта, уæд æрлæууыд æмæ Сосланы фæрсы:

— Цы ма дæ ферох и, мæ хистæр?

Сослан дæр ын зæгъы:

— Иумæ фæцуан кодтам æртæ боны, æмæ дын дæ ном нæ базыдтон æмæ дæ фæсте уый тыххæй расырдтон.

— Ном мын нæма ис. Мæ фыдæн загътон, ном мыл цæуылнæ æвæрыс, зæгъгæ, æмæ мын загъта: «Цалынмæ дыл Нарты Сослан сæвæра ном, уæдмæ дыл ном æвæрæн нæй».

Æмæ йын Сослан цин гæнгæ афтæ зæгъы:

— Уæдæ, Сослан æз дæн,— дæ фыды æрдхорд,— æмæ дæ ном фæуæд Бедзенæджы фырт чысыл Арæхдзау.

Арæхдзау æрцыди сæхимæ æмæ йæ фыдæн загъта:

— Æдзух Нарты кой кæнынц адæм, æмæ мын сæ æнæ бабæрæг гæнгæ нæй.

— Уæ, дæ рынтæ дын бахæрон, ды мын балцы цæуынхъом куы фæуис, уæд ма мæнæн уымæй æхсызгондæр цы уаид,— зæгъы йын Бедзенæг,— фæлæ дæ кæд афтæ тынг фæнды, уæд дæлæ идон райс, æмæ дæ кæцы бæх фæнды, уый æрцахс рæгъауы æмæ фæфæндараст у.

Æрцахста Арæхдзау рæгъауæй иу бæх, саргъ ыл сæвæрдта æмæ рараст ис Нартмæ.

Хъæугæрон ыл къулбадæг ус сæмбæлди:

— Дæ фæндаг раст, Бедзенæджы фырт чысыл Арæхдзау.

— Зæрдырай фæу, хорз ус!

— Кæдæм цæуыс, мæ хур?

— Нарты бабæрæг кæнын мæ зæрды ис.

— Æмæ уый цы хуызæн бæхыл цæуыс?— уыдонæн сæ фийæуттæм кйердзын хæссынæн ахæм бæхтæ куы ис; уый дæ кард цы хуызæн у?— уыдонæн се ‘фсинтæм цыхт лыг кæнынæн ахæм кæрдтæ куы ис; уый дæ хъæргæнаг цы хуызæн у?— уыдонæн сæ фийæуттæм уадындзтæ уый хуызæттæ куы ис. Ды Бедзенæджы фырт нæ дæ, кæцæйдæр дæ хæмпæлæй æрхаста. Уæд дын, йæхицæн буц цы бæх дары æмæ цæуынмондагæй æрттигътæ чи хæры, уый радтаид. Уымæн йæ бæх у асткъахыг æмæ цыппæрхъусыг, дæуæн йæ цæст кæй нæ уарзы, уыцы бæх. Æмбисонд йæ кард, йæ хъæргæнаг — хæстмондагæй цъæх арт чи уадзы.

Арæхдзау фæстæмæ раздæхти.

— Цæмæн раздæхтæ, Арæхдзау?— фæрсы йæ Бедзенæг.

— Æз дæ фырт нæ дæн!

— Цæуылнæ дæ?

— Уæд мын, цæуынмондагæй æфсæн æрттигътæ цы бæх хæры, уыцы бæх радтис, хæстмондагæй дын цъæх арт цы хæцæнгæрзтæ уадзынц, уыцы хæцæнгæрзтæ мын радтис.

— О, дæ рынтæ дын бахæрон, ды мын уыцы бæхыл бадынхъом æмæ уыцы хæцæнгæрзтæ хæссынхъом куы уаис, уæд ма мæнмæ уымæй хуыздæр цы кæсы! Фæлæ чысыл дæ нырма, æмæ семæ нæ сарæхсдзынæ,— зæгъы йын Бедзенæг.

— Уый мæхи хъуыддаг у!— зæгъы Арæхдзау.

— Уæдæ, уæртæ ныккæнды, дыууæ галы кæй нæ фæлда хынц, ахæм къæй ис, æмæ уый бын сты мæ бæх дæр, мæ гæрзтæ дæр.

Æмæ бакодта Бедзенæг лæппуйы æмæ йын бацамыдта йæ бæх æмæ йæ гæрзтæ.

Арæхдзау къæй йæ къахы фындзæй стъæпп ласта, æмæ къæй фæуæлгоммæ ис. Бæхы раласта, хъара сапон райста, хъара Теркмæ æрбаласта бæхы æмæ йæ пылыстæг цæппузыры хуызæн скодта. Саргъ сæвæрдта, йæ гæрзтæ райста, сбадти бæхыл æмæ рараст и Нартмæ. Нарт сæ дзаггарзыл æмбырд кæнынц æмæ кæрæдзимæ дзурынц: — Цæй æмæ та минас кæнæм!

Уæд Уырызмæг зæгъы:

— Дæлæ нæ быдыры цыдæр фыдбылыз: мæй æмæ хур, мигъ æмæ дунейы маргъ иумæ ссæуынц, фæсте гутоны хахх зайы.

Кæсынц, æмæ йын ничи ницы иртасы.

Сатана мæсыджы бадтис. Сæрвыстой мæсыгмæ Сатанамæ:

— Дæ хорзæхæй, дæ арвы айдæнæй нын уыцы цæуæджы хъуыддаг раиртас.

Сатана акасти арвы айдæнæй:

— Гъе, Нарт, Нарт, цæрынæй-хæрынмæ тых фæкодтат дзыллæйæн, ныр уæхимæ ссæуы тыхгæнæг. Мигъ кæй хонут, уый у йæ бæхы комы тæф; дунейы маргъ кæй хонут, уый йæ асткъахыг бæх зæххæй фæрчытæ тоны йæ сæфтджытæй, æмæ йæ сæрты халæттау тæхынц; мæйтæ, хуртæ кæй хонут, уыдон — йæ гæрзтæ, цæстытæ сæм нæ лæууынц, афтæ æрттивынц; фæсте гутоны хахх кæй хонут, уый та уый у, æмæ у гыццыл лæппу, æмæ йæ кард зæхмæ хæццæ кæны æмæ йæ гæрдгæ цæуы. Ныр фурдмæ кæсут, æмæ йын кæд йæ тæнæг агура, уæд дзы тас нæу; кæд æмæ, цы ранмæ æрбахæццæ уа, уым комкоммæ æрбацæуа, уæд уын уый, цы тыхтæ фæкодтат, уыдон бакæндзæн уæхицæн, йæ гыццылмæ йын ма кæсут. Кæсынц, æмæ цы ранмæ схæццæ ис, уым фурды цæхгæрмæ, кæсаг куыд æрбасыффытт кæна, афтæ æрбауади,— тæнæг дæр нæ бацагуырдта, ивылд дæр нæ бацагуырдта.

— Мах дæ хорзæх, Сатана, цалынмæ нæм не схæццæ ис, уалынмæ нын уынаффæ бакæн,— дзурынц Нарт.

— Тагъд уæ куывдмæ цæугæут Алæгаты стыр хæдзармæ, æмæ уым авд рæнхъæй сбадут. Сосланы уырдыглæууæг скæнут. Лæппу у цæуæг æмæ уæле бадын нæ комдзæн æфсæрмæй, æмæ авд рæгъы дымæгмæ сбаддзæн, æмæ авд рæгъы дæр уымæ сиддзысты. Нозтæй йæ куы нæ амарат, уæд ын мæлæт нæй. Дзæгъæл дзырд æм мачи кæнæд, уæд уæ сыхгæйттæ фæкæндзæн, фесафдзæн уæ. Уымæн йе стыр ныфс йæ бæх у; баздæхут, æмæ Уырызмæджы Хъулоны авд хатты æнæдон сасмæй байсæрдут æмæ йæ авд хатты змисы мидæг стулын кæнут. Уыцы хуызæнæй-иу ын йæ бæх бабæттут Уырызмæджы Хъулонимæ иу бæхбæттæныл. Уазæджы бæх змис тондзæн, Хъулон та буарæй тондзæн æмæ йын йæ фæрстæ фæхуынчъытæ кæндзæн. Хъæумæ куы схæццæ уа, уæд æм æз дзурдзынæн: «Раздæх, фысым дын дæн, цæуæг лæппу куы дæ». Куы мæм æрбаздæха, уæд æй æз æрбахондзынæн æмæ йын йæ хæринагыл ныккаддзынæн хин æмæ кæлæн — ныфс æм куыд нæуал уа, афтæ. Кæд æмæ мæм не ‘рбаздæха, уæд ын æз, уæртæ уынджы, йæ размæ цæттæ фæткъуы фестын кæндзынæн, дæлæмæ куыд згъæла, афтæ. Уымæй куы бахæра, уæд дæр хъауджыдæр нæу — ныфс æм нал уыдзæн.

Уалынмæ Арæхдзау дæр æрбацæуы, æмæ йæм Сатана хъæр кæны мæсыгæй:

— Æгас цу, Бедзенæджы фырт Арæхдзау, раздæх — фысым дын куы дæн!

— Мæ фыд дæр дæ хуызæн налæттæм фысыммæ нæ цыд,— зæгъы йын Арæхдзау.

— Уæд та дæ разы дзæгъæл фæткъуыйæ дæ ком ауазал кæн, дæ дзыппытæ дæр дзы айдзаг кæн,— дзуры та Сатана.

— Уæ налат, кæс-ма дæ бæласмæ!

Ехсæй йæ ныццæвы, æмæ бæлас гыбаргыбур гæнгæ кæдæмдæр фæтæхы. Ссыдис Нарты æмбырдмæ. Ракалдысты иæм:

— Æгас цу, Бедзенæджы фырт Арæхдзау!— нæ дардбæстаг уазæг. — Йæ бæх уал ын бæхбæттæныл абæттут,— тæвд у æмæ ауазал уа, дæлæ Уырызмæджы Хъулон дæр бæхбæттæныл баст у, æмæ йæ уыимæ абæттут,— дзурынц иутæ.

— Йæ гæрзтæ йын сисут æмæ йын сæ искуы æрцауындзут,— дзурынц иннæтæ.

Йæ гæрзтæ йын систой æмæ сæ куы иу рагъæнмæ бадавынц, куы иннæ рагъæнмæ, фæлæ сæ рагъæнтæ нæ уромынц — æртонынц уайтагъд. — Уыдонæн сæ рагъæн æз мæхæдæг дæн — æриут сæ ардæм!

Æмæ сæ йæ уæлæ ‘рбаста.

Уæле йæ бадын кæнынц, æмæ нæ комы. Ракуырдта æмæ авд рæнхъы дымæгмæ сбадт, ам мын æмбæлы, зæгъгæ. Авд дæр сидынц, æмæ авд рæнхъы сидт дæр уымæ цæуы. Цас нуазы, цас хæры, уæддæр йе ‘гъдæуттæ иннæтæй хуыздæр кæны. Сослан уырдыг лæууы æмæ нуазæн фæстæмæ нæ исы. Хызы фырт ЧелАхсæртæг уым уыди рæбынæй бадæг, Сайнæг-æлдар та дзы уыди хистæрæн. Сослан-иу дзаг нуазæн куы фæцæйхаста, уæд-иу фынджы кæрæттыл кафгæ бацыд рæбынмæ — хистæрты ‘рдæм. Фынгæй-иу къæбæр дæр нæ ахауд, дзаг нуазæнæй-иу æртах дæр не ‘ркалд, афтæмæй-иу фынгæн йæ иу кæронæй йе ‘ннæ кæронмæ бацыд. Хызы фырт Сосланмæ дзуры:

— Уæ нозтæй карздæр чи у, уымæй ма мын иу дзæбидыры сыкъа æрбахæссут.

Уый йын ронг бахаста.

Дынджыр галы скуы систа, нуазæн райста Хызы фырт æмæ дзуры Сосланмæ:

— Дæлæ нæм уазæг куы ис, Бедзенæджы фырт чысыл Арæхдзау. Адзурма мын æм, æз дæр ын мæ нуазæн авæрон.

Адзырдта йæм, æмæ Арæхдзау фæсæррæтт ласта цæрдæг, йæ уæззау гæрзтæ йæ уæлæ, афтæмæй, фынгмæ схызти æмæ дунейæн æмбисонды кафт кæнгæ фæцæуы. Хызы фыртмæ бацыди, æмæ йын Хызы фырт зæгъы: — Мæнæ дын мæ нуазæн, уазæг дæ æмæ!

Арæхдзау нуазæн йæ тæккæ бынæй бануæзта, галы скуы дæр, мæнæ бирæгъ куыд уа, афтæ ахсыдта, Хызы фыртæн раарфæ кодта æмæ йæ бынатмæ рацыди. Хызы фырт æнхъæлдта, уæдæ ма ацы нуазæн куы бануаза Арæхдзау, уæд ахаудзæн, фæлæ йæ Арæхдзау хъуыды дæр не ‘ркодта.

Хызы фыртæн уый фæхъыг ис æмæ радзырдта:

— Куыдзы хъæвдын, дæ кæфы смаг калгæ ардæм цы ссыдтæ!

— Æз æцæг куыдзы хъæвдын — абон майрæмбон, иннæ майрæмбоны æз ацы уынгтæ бæхы фаджыс куы нæ фестын кæнон,— загъта мæстыйæ Арæхдзау. Фæтæргай ис æмæ рацыд.

Йæ бæхы куы федта,— хæрз маст та йын уæд уыдис. Йæ бæх фæтыхджындæр Уырызмæджы Хъулоныл, фæлæ ‘йæ уæддæр тынг ныддæндагдзæфтæ кодта Уырызмæджы Хъулон.

Арæхдзау куы рацыд, уæд Хызы фырт хорзау нал уыди, катайы бацыд: «Хуыцау мæ бабын кодта, дзæбæх лæгæй мæхи нæ фæхæсджын кодтон! Фæстæмæ мын æй чи раздахид, уымæн стыр лæвар ракæнин». — Æз æй раздахин, фæлæ мæнгард лæг дæ, нæ дыл æууæндын,— дзуры йæм Сослан.

— Хуыцау æмæ зæхх ме ‘вдисæн,— зæгъы Хызы фырт,— цыдæриддæр мæ курай, уымæй дæ зæрдæхудт нæ райсдзынæн. Хызы фыртæн уыди фыд рæсугъд чызг — Бедуха, зæгъгæ.

— Уæдæ мын Бедуха-рæсугъды радт, æмæ дын æй раздахдзынæн,— зæгъы йын Сослан.

— Арæхдзауимæ мæ бафидауын кæн æрмæст, æмæ дæу фæуæд,— загъта Хызы фырт.

Сослан йæ хъандзалсæфтæг бæх раласы, абады йыл æмæ Арæхдзауы фæсте расурьг, куы йæ фæцæйæййæфта, уæд дзуры йæхи нымæры: «ныр йæ разæй фæуин, æмæ мæ разыбадæг хондзæн, фæсте йæ сурин, æмæ мæ фæдисон хондзæн!.. Цæй, цыдæриддæр уа,— йæ фæрсты цон.

Æмæ йæ фæрсты бацыд.

— Йе, Бедзенæджы фырт чысыл Арæхдзау, курын дæ, æмæ нæ тæргайæ ма ацу, дæу тыххæй Нарт æттæгмидæг сысты.

— Хуыцау уæ кæрæдзийы цæгъдæг фæкæнæд!— зæгъгæ, йæм дзуры Арæхдзау.

«Цæй, лæппу у, æмæ йын исты зæрдæлхæнæнтæй зæрдæ сæвæрон, кæд истæмæ бабæллид», ахъуыды кодта Сослан æмæ дзуры:

— Арæхдзау, куы раздæхис, уæд дын хорз лæвар ракæнин.

— Зæгъ-ма мын, дæ лæвар цы у, уый.

— Мæ бæх.

— Æмæ дын æм цы миниуæг ис?

— Хуыцау, зæхх — ме ‘вдисæн, Хурыскæсæнæй йын Хурныгуылæнмæ цæсты фæныкъуылдмæйы цыд йеттæмæ нæу.

— Гъе, уæууæй, Сослан, уый диссаг кæмæ кæсы!— мах кæрæдзимæ къуымæл нуазынмæ ахæм бæхтыл фæцæуæм.

— Уæдæ ма мæм иу лæвар ис ноджы дæр — мæ кард.

— Æмæ дын æм цы миниуæг ис?

— Хуыцау, зæхх— ме ‘вдисæн, дæ цæст цы фена, хъæдæй, дурæй йæ цæуыл рауадзай,— цыргъдæр йеттæмæ къуымых нæ кæны.

— Гъæ, уæууæй, Сослан, æмæ махæн не ‘фсинтæм цыхт лыг кæнынæн ахæм кæрдтæ куы ис.

— Уæдæ ма мæм иу лæвар ис.

— Уый та дын циу?

— Мæ карды сæр — мæ хъуымбылæг.

— Æмæ дын æм цы миниуæг ис?

— Хуыцау, зæхх — ме ‘вдисæн, сау мæйдар æхсæв мæ быдыры астæу куы æрæййафы, уæд уый рухсмæ мæ хæдзармæ сфардæг вæййын.

— Гъæ, уæууæй, Сослан, ды Нæртон лæг нæ дæ, уыдон диссæгтæ кæмæ кæсынц! Махæн нæ фыстæ æрæгмæ куы ‘рцæуынц, уæд нæ чындзытæ сæ къæртатыл ахæмтæ бакæнынц фыстæ дуцгæйæ, мæйдары.

— Уæдæ мын дæу раздахыны тыххæй Хызы фырт Бедуха-рæсугъды дæдты.

— Афонмæ дæр мын уый загътаис, Сослан,— зæгъгæ, загъта Арæхдзау æмæ раздæхти.

— Курын дæ, æмæ дын дæ хорз хæзнатæ кæй фаудтон, уый дын хъыг ма уæд,— зæгъы Арæхдзау Сосланæн, æмæ рараст сты Нарты хъæумæ. Фæндагыл сыл Уазы фырт Дзех. дæр амбæлди; кæрæдзийæн сæ хъуыддæгтæ радзырдтой.

— Мæ фыдыстæн, уæдæ æз сымæхæй нал фæцæудзынæн,— загъта Уазы фырт Дзех æмæ семæ рацыди.

Хызы фырт куы базыдта, раздæхтысты, уый, уæд йæ ард фæсайдта æмæ Бедухайы къухыл рахæцыд æмæ Айнæджы фидармæ ссыд.

СÆУУАЙ

Нарты Борæтæ авд азы фæллой фембырд кодтой сæ зæронд мæрдтæн кады хист скæнынæн.

Хисты бонмæ ма æртæ азы куы уыди, уæд фидиуæг ныхъæр кæнын кодтой:

— Борæтæ æртæ азы фæстæ хист кæнынц сæ зæронд мæрдтæн, æмæ алчи йæ дугъон бæхмæ куыд базила; дугъ та уыдзæн Ахъденджыз æмæ Хъараденджызы астæу сакъадахæй Нарты Хъазæн фæзмæ; Хъазæн фæзы уыдзæн тырыса сагъд, æмæ уыцы тырысамæ чи æрбаразæй уа, уымæн фыццаджы хай — уацайраг лæппу, дыккагæн та — уацайраг чызг; аннæ бæхтæй дæр иу дæр æнæ хай нæ уыдзæнис, хæцæнгарзæй, фосæй æмæ æндæр хæзнатæй.

Фидиуæг куы фехъусын кодта, уæд алчи дæр йæ дугъон бæх æууæрдын байдыдта.

Къандз сæумæ раджы фидиуæджы хъæр куы фехъуыста, ныхасы бадгæйæ, уæд мæстæйдзагæй æрбацыдис йæ хæдзармæ æмæ йæ пылыстæг къæлæтджыныл мæсты бадт æркодта; бандон ныссасти йæ быны. Æмæ йæ уæд йæ ус фæрсы:

— Цы кодтай, нæ зæронд лæг, цæуыл та мæсты дæ абон?

Къандз ын дзуапп радта:

— Фидиуæг хъæр кæны,— Борæтæ, дам, сæ зæронд мæрдтæн кады хист кæндзысты æртæ азы фæстæ, æмæ, дам, алчи йæ дугъон бæхмæ куыд базила. Дугъæттæй фыццагæн хай уыдзæн уацайраг лæппу, дыккагæн та — уацайраг чызг; аннæтæй дæр, дам, æнæ хай иу дæр нæ фæуыдзæнис. Гъе ныр фыццаджы хай мæн уыдаид, мæ бæхæн барæг куы уыдаид, уæд, æмæ ууыл кæуын, мæ мæстæй бандон дæр уый тыххæй ныммур ис мæ быны. Ус æртæ мыдамæсты ракодта, ронджы дурынимæ авд æттæгуæлæ бæстыхайы сæрмæ суади æмæ Хуыцаумæ скуывта: «О, Хуыцау, æнæ байзæттагæй нæ ма амар!»

Æнæ ацаходгæйæ кувинæгты фæстæмæ ‘рхаста; зæронд лæгæн ронджы дурын баназын кодта, æртæ мыдамæсты дæр ын бахæрын кодта. Уый фæстæ ус зæронд лæджы риуыл бакъул кодта. Хуыцау усы куывд айста, æмæ ус, уый адыл, базæрдæхсайгæ ис. Уæд иу рæстæджы,— бон æмæ æхсæв кæрæдзийæ куыд хицæн кодтой,— афтæ дын Къандзы усæн райгуырдис лæппу, æмæ йыл ном сæвæрдтой Сæууай. Сæууайæн дзидзи дардта йæ мад, æмæ йын йæ дзидзитæ стыдта дæндагæй; стæй та йæм æркодтой æндæр усы дзидзи дарынмæ, æмæ уый дзидзи дæр стыдта. Къандз куы базыдта хъуыддаг, уæд йæ кæстæриуæггæнджытæн загъта, цæмæй Сæууайы ахæссой æмæ йæ ныппарой цъитийы цъассы, Сæууайы ахастой æмæ йæ ныппæрстой цъитийы цъассы, æмæ йæ бирæгътæ уым се ‘хсырæй хъомыл кодтой. Уайтагъд ахъомыл ис Сæууай æмæ цуан кæнын байдыдта.

Дугъмæ ма ‘ртæ боны куы уыдис, уæд та Къандз ныхасæй æрбацыдис йæ хæдзармæ, пылыстæг бандоныл та ‘рбадт, æмæ та уыцы бандон дæр лыстæг згъæлæнтæ бацис.

— Уыцы лæппуйы та ма мын Хуыцау мæстæй марынæн радта!— зæгъы Къандз.

Уый хæд уæлвæд æм фийау æрбацыд æмæ йьга радзырдта, иу лæппу хæхты зилы æмæ сырдтæй мыккаг нал уадзы, зæгъгæ. Къандзæн йæ зæрдæ фехсайдта, æмæ зæгъы кæстæртæн:

— Ацæут æмæ ардæм æркæнут уыцы лæппуйы!

Ацыдысты æмæ æркодтой лæппуйы.

— Цæуыл æнкъард дæ, мæ фыд?— фæрсы Сæууай.

Къандз хъуыддаг радзырдта.

— Æмæ кæм ис дæ бæх?

— Мæ бæх ныккæнды æнæ дондæдтæг æмæ æнæ хицауæй æфсæн æрттигътæ хæры. Ацу йæм, æмæ дæ кæд йæхимæ бавналын бауадза, уæд æцæгæй ды уыдзынæ Къандзы фырт æмæ мын мæ бæхæн барæгæн бæздзынæ, кæннод цы кæнон!

Сæууай ныккæндмæ ныццыдис бæхмæ; бæх æй йæ фæстаг къæхтæй рариуыгъта, фæлæ лæппу бæхы къæхтæ ацахста æмæ йæ зæххыл ныххоста æмæ йын зæгъы:

— Фæлдысты фæуай, æгъгъæд дын нæу фаджысы æмбийынæн?

Бæх лæппуйы йæ дæндæгтæй ацахста æмæ йæ зæххыл феууæрста. Лæппу та йын йæ хъустыл фæхæцыд, зæххыл та йæ фæхоста æмæ йын зæгъы:

— Æппын дын ардыгæй ацæуынæн ницы гæнæн ис æви цы, æз Къандзы фырт Сæууай кæй дæн, уый нæ зоныс?

Стæй йæм уæд бæх сдзырдта:

— Ды Къандзы фырт куы нæ уаис, уæд мын ныры онг мæ къæдзилы хъисмæ дæр куы ничима ‘рбавнæлдта, ды та мæ зæххыл куы фæхостай; ныр абонæй фæстæмæ мæнæн бæздзынæ барæгæн.

— Ды та мын бæхæн бæздзынæ абонæй фæстæмæ.

Сæууай йæ фыдмæ ссыди æмæ йын зæгъы:

—Гæрзтæ дын ис æви нæ?

— Мæ кардæн йæ фындз йæ фистоны сагъд, афтæмæй лæууы æмæ цъæх арт уадзы, ме ‘рдын та ‘фсæн рæхыстæй æфсæн цæджындзмæ баст у æмæ хæстмондагæй сырх арт уадзы. Гъе ныр, мæ фырт, кæд дæ бон бауыдзæнис, уæд дын, гъа авд дæгъæлы, æмæ æвдæм дуар куы бакæнай, уæд гæрзтæ уым сты, æмæ сæ райсын куы бафæразай, уæд гæрзтæ уыдзысты дæу, кæннод та уыдзæнис дæ мæлæт, æмæ дын ма ‘ххос ма уæд.

Сæууай æхсæз дуарыл бахызти, æвдæм дуар куы бакодта, уæд кард йæ фындз феуæгъд кодта, æфсæн цæджындзыл сæмбæлди æмæ йæ сæнчы хуызæн ахауын ласта. Сæууай карды фистоныл фæхæцыд æмæ йæм дзуры: — Арт мауал уадз, мæнæ мæ астæу — дæ бынат!

Æрдынмæ бавнæлдта, æмæ æрдын æртæ æхсты фæкодта уæларвмæ, йæхи рацæйтыдта æфсæн цæджындзæй.

Сæууай йæм фæцарæхст æмæ йæ йе ‘фцæджы афтыдта æмæ æд гæрзтæ рацыди фæстæмæ.

Бæх ахæм бæх уыд, æмæ-иу дон нæ банозта бирæ æзты дæргъы, цалынмæ-иу æй, æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ хицæн цы афон фæкæнынц, уыцы афон Нарты Дзыхыдонмæ балас-тæуыдаид, уæдмæ.

Уыцы афон та-иу Сатана цыдис авд æттæгуæлæйы сæрмæ куывды, уырдыгæй-иу касти, зæххыл æмæ уæларв амондæй æмæ æнамондæй цы ис, уыдон базоныны тыххæй.

Иухатт куы уыди, уæд федта Къандзы бæхы Нарты Дзыхы-донмæ баласгæ. Сатана бæхы дон нуазгæ федта æмæ базыдта, Къандзы бæх кæй у, уый,— бæхæн йæ ныхыл уыдис Бонвæрнон стъалы. Æрцыдис æмæ Уырызмæгæн радзырдта:

— Нæ цин хуымæтæджы фæцис, дугъы уацайраг лæппу мах нал фæуыдзæнис: Дзыхы-доны дон нуазгæ федтон Къандзы бæхы, фæлæ йæ донмæ чи раласта, уый нæ рабæрæг кодтон.

Уырызмæг Сатанайы бафхæрдта, Къандзæй мыккаг куы нæуал ис, уæд ын йæ бæх донмæ чи раластаид, зæгъгæ.

Сатана та дыккаг уыцы афон дæр ацыдис æмæ йæ каст Дзыхы-донмæ скодта, æндæр ранмæ нал касти. Сæууай та йæ бæх дон нуазынмæ раласта. Сатана йæм кæсы,— бæхы ноджы бæлвырддæр базыдта, фæлæ йæ чи раласта, уый не сбæлвырд и: Сæууай бæхы ныхы стъалыйæ дзæбæх нæ зындис.

Сатана сæхимæ бацыдис æмæ та йæ мой Уырызмæгæн загъта: — Нæ цин хуымæтæджы у, уацайраг лæппу мах нæ фæуыдзæн: Къандзы бæхы абон дыккаг хатт Дзыхы-доны дон нуазгæ федтон, фæлæ та йæ ласæг чи уыдис, уый нæ раиртæстон.

Уырызмæг та фæмæсты ис æмæ Сатанайы тынгдæр бафхæрдта, гæды ныхæстæ мын ма кæ, зæгъгæ.

Æртыккаг уыцы афон дæр та Сатана авд æттæгуæлæйы сæрмæ ссыдис æмæ та Дзыхы-донмæ йæ каст скодта. Кæсы та, æмæ бæх Къандзы бæх кæй у, уый тынг бæлвырд раиртæста, фæлæ та уæддæр йæ ласæг бæрæг нæу — дзылары бос зындис, фæлæ дзыларыл чи хæцыдис, уый бæрæг нæ уыдис. Сатана та йæ мой Уырызмæгæн радзырдта, бæх бæлвырд Къандзы бæх кæй у, фæлæ та барæг кæй не сбæрæг ис, уый. Уырызмæг та Сатанайы ноджы тынгдæр бафхæрдта, цæмæн мын гæды ныхæстæ кæныс, зæгъгæ, афтæ-уфтæ фæуинаг!

Уæд Сатана Уырызмæгæн радзырдта йæ фын:

— Цыма ды Хъазæн фæзы фыццаджы хайыл быцæу кодтай, фыццаджы хай никæмæн лæвæрдтай; цыма Уаскъуыппы бæрзондыл сау сынт бадтис, йæхи рауагъта æмæ дыл, цыма, йæхи скъуырдта æмæ дын дæ фæрсчытæй фараст басаста. Æз дæ, цыма, мæ зæлдаг кæлмæрзæны ‘рбатыхтон, æрбахастон дæ ме ‘ккойы, пылыстæг сынтæджы дæ æрæвæрдтон, æмæ уым тарф рынчынæй хуыссыдтæ; æз дæ уæлхъус лæууыдтæн; хист дæр, цыма, нал бахордтай, дугъы та дæ дыккаг хай — уацайраг чызг дæр нæ фæцис. Ныр, нæ лæг, мæ ныхæстæ дæ зæрдыл дар, ма дæ ферох уæнт! Дугъы бæхтæ Ахъ-денджыз æмæ Хъара-денджызы астæу иу аз сæ фæллад уадзынц.

Сæууай йæ бæх сифтыгъта, йæ фыды гæрзтæ бабаста æмæ йæ фыд Къандзмæ дзуры:

— Балцы цæугæйæ-иу куыд рараст дæ нæ хæдзарæй?

Къандз ын загъта:

— Æз-иу балцы цæугæйæ ахызтæн мæнæ нæ сæйраг рудзынгыл. Лæппу бæх ныкъæрццытæ кодта æмæ сæйраг рудзынгæй бындзау атахтис. Араст ис Хъара-денджыз æмæ Ахъ-денджызы астæу сакъадахмæ, дугъæттæм. Быдырты æмæ хъæдты сагтæ æмæ сæгуыттæ маргæ рафардæг ис, сæ цæрмттæй сын хуыйæндæгтæ уагъта, афтæмæй.

Дугъы рауайæн æхсæв дугъæтты фынæйæ баййæфта Сæууай æмæ сын сæ идæттæ æмæ сæ сæргъты дзауматæ фæхуыдта, йæхæдæг дарддæр рацыди, йе ‘фтаугæ йæ быны бакодта, саргъ — йæ нывæрзæн, йæ андиаг нымæт йæ уæлæ æркодта, афтæмæй æрхуыссыди æмæ бафынæй ис. Бæхы йæхи бар ауагъта, æмæ бæх денджызы йæхи цынадта.

Дугъæттæ араст сты æмæ, гъа ныр Нарты фæзмæ бахæццæ уыдзысты, зæгъгæ, афтæ Сæууаймæ йæ бæх бацыдис, райхъал æй кодта æмæ йын дзуры:

— Сыст æмæ цом,— абон дугъæттæн сæ бахæццæйы бон у, æмæ махæн дæр цæуын афон у.

Бæх уыдис ног над, сыгъдæг, айкæвдылды хуызæн. Сæууай бæхыл саргъ баппæрста, абадт ыл æмæ араст ис Нарты фæзмæ.

Нарты фæсивæд авд æттæгуæлæйы сæрæй кастысты дугъæттæм, кæй бæх æрбаразæй кæны, уый базоныны тыххæй. Кæсынц, æмæ Уырызмæг æмæ Хæмыцы бæхтæ, галтæ ифтыгъдæй куыд уой, афтæ, фæрсæй-фæрстæм разæй æрызгъорынц; сæ фæстæ та, æртыккаг, уыдис Сосланы бæх, æппæты фæсте баззад Сырдоны бæх, æмæ йæ Нарты фæсивæд мæстæй марын байдыдтой: «Дæ бæх та уæртæ уæргътæ æрбахæссы, гæды Сырдон!» Уалынмæ, дын, кæсынц, æмæ Къандзы зыгъар бæх æрбаразæй кæны, зынын байдыдта дзæбæх, фæлæ йæ уæлæ чи бады, уый нæ иртасынц,— саргъы гоппæй уæлæмæ дæр нæ зыны.

Æмæ сын Сырдон зæгъы:

— Мæ бæх æппæты фæсте, уаргъдзау у, фæлæ уын æз, диссаг цы у, уый радзурон: иу зыгъар бæх уын уæ бæхты рахиз хъустæ тоны æмæ сæ галиуырдæм калы; æппæты фæсте ис мæ бæх æмæ æппæты разæй уый хъус атыдта, стæй кæй куыд æййæфта, афтæ сæ тонгæ цыдис. Æмæ ныр, Нарты хъал фæсивæд, сымах дæр, мæнæй уæлдай, фыццаджы хайæ ницы фендзыстут.

Сослан нал фæлæууыдис, сгæпп кодта мæсыджы цъуппмæ, къухаууонæй акаст; куыддæр йæ бæхы ауыдта, йæ бæхы хъусы атынд дæр уæд æрцыдис; стæй та федта Хæмыцы бæхы хъусы атынд, стæй та Уырызмæджы бæхы хъусы атынд.

Уалынмæ дугъæттæ æрбахæццæ сты.

Сæууай тырысайыл йæхи уарийау ныццавта æмæ йæ раскъæфта æмæ Бурæфæрныгмæ дзуры:

— Рахæсс мын ныр мæ фыццаджы хай!

Уырызмæг мæстæйдзагæй Бурæфæрныгæн зæгъы:

— Ма радт ацы хæрæджы къæлæуæн фыццаджы хай, ныр ма йæ хъуымыз йæ донгомтæй куы кæлы!

æууай Уырызмæгæн зæгъы:

— Барын дын, хистæр кæй дæ, уымæ гæсгæ, фæлæ мын мæ фыццаджы хай дзырддаг ма кæн!

Уырызмæг æм лæдзæгæй бавзыста. Сæууай йын нал багæдзæ кодта, бæхыл абадтис, сынты тахт акодта, Уас-къуыппы бæрзондыл алæууыдис, уарийау йæхи рауагъта Уырызмæгмæ, скъуырдта йæ æмæ йын йæ фæрсчытæй фараст басаста. Сатана Уырызмæгмæ æрбауадис, йæ фæрстæ йын зæлдаг кæлмæрзæнæй бабаста, хæдзармæ йæ бахаста æмæ йæ пылыстæг сынтæгыл æрæвæрдта æмæ йæм уым зылдис.

Адæм хæрнæг хæрыныл куы сбадтысты, уæд Сæууай бацыдис æмæ Бурæфæрныгæн загъта:

— Мæ уацайраг лæппу æмæ Уырызмæджы хай — уацайраг чызджы — ардæм, мæнмæ æрбакæн.

Бурæфæрныг зæгъын ницыуал суæндыд æмæ, Сæууай куыд загъта, афтæ бакодта — уацайраг лæппу æмæ йæм уацайраг чызджы æрбакодта. Сæууай сæ йæ фæсарц авæрдта, йæ фыдмæ сæ ‘рбахаста æмæ йын зæгъы: — Мæнæ дын мæ фыццаджы хай — лæппу-уацайраг, мæнæ дын уый та мæ тыхæй байст, дыккаджы хай, чызг-уацайраг.

Къандз йæ фырт Сæууайæн зæгъы:

— Бæздзынæ мын абонæй фæстæмæ фыртæн, æмæ дæ адæм хондзысты Къандзы фырт Сæууай.

Ацы хъуыддагыл рацыдис бирæ афонтæ. Иу бон Сæууай йæ фыдмæ бацыдис æмæ йын загъта:

— Æз балцы цæуын.

— Цæугæ, мæ чысыл Сæууай, фæлæ уал дæхи гыццыл барæвдыдтаис, гъе уæд хуыздæр уыдаид дæ балцы ацыд, кæннод, Къандзы цотæй дæ, уый Уырызмæгтæ куы базоной, уæд дæ цæрын нæ ныууадздзысты,— дæ дæс æфсымæры дын куыд байсæфтой, афтæ дæ байсафдзысты, æмæ та уæд æз дзæгъæлæй зайын.

— Ма тæрс, мæ зæронд фыд, æз дын мæхи бæсты уадзын лæппу æмæ чызг, æмæ уал дæ уыдон ирхæфсдзысты; мæныл та Уырызмæгтæ нæ дæр хиндзинадæй, нæ дæр зондæй, нæ дæр тыхæй фæуæлахиз уыдзысты, уымæй дæ ныфсуæд мæнæй!

Сæууай йæ бæхыл сбадтис æмæ араст ис. Иæ фыд ын фæндараст загъта. Ссыди Сæууай Нарты Хъазæн фæзмæ æмæ бахъæр кодта Уырызмæгмæ:

— Цом, Уырызмæг, хæтæны!

Йæ хъæрæй Уырызмæджы хæдзары цары сæгтæ æрызгъæлдысты. Дыккаг хъæр та бакодта, дыккаг хъæрæн æркалдысты уæлæндгуытæ, уæддæр Уырызмæг æттæмæ нæ ракастис. Æртыккаг хъæр бакодта, æмæ æртыккаг хъæрæй хæдзары уæладзæнтæ ‘рсастысты.

Æмæ уæд Сатана Уырызмæгмæ дзуры:

— Ды уал ам бад, æз æм акæсдзынæн.

Сатана рауад æмæ Хъазæн фæзмæ лæппумæ дзуры:

— Райсоммæ йæм фæлæу — ацæттæ йæ кæнон.

Сæууай Хъазæн фæзы, йе ‘фтаугæ йæ быны, саргъ йæ нывæрзæн, йæ андиаг нымæт йæ уæлæ, афтæмæй æрхуыссыди.

Сатана бацыдис æмæ зæгъы Уырызмæгæн:

— Фыдбылызы лæппу дыл бафтыдис, æмæ дын æнæ цæугæ нæй, фæлæ дæхи цæттæ дар, дæхицæн кæстæриуæггæнджытæ акæн.

Уырызмæг Сатанамæ байхъуыста, йæхи ацæттæ кодта æмæ араст ис, йæ ехс барæй байрох кодта сæхимæ, афтæмæй. Сослан æмæ Хæмыцы дæр йемæ ракодта. Æрбацыд Хъазæн фæзмæ; кæсы, æмæ Сæууай хуыррыттæй хуыссы, æмæ йæм фæдзырдта:

— Сыст, лæппу, уæлæмæ, æмæ цом!

Сæууай йæ бæхыл саргъ авæрдта, абадтис ыл, æмæ араст кодтой. Бирæ куы фæцыдысты, уæд Уырызмæг зæгъы:

— Мæ ехс байрох ис нæхимæ, æмæ йæм фездæхон, сымах уал цæут, æз дæр уæ феййафын.

Сæууай кæм ауагъта Уырызмæджы, сæ хистæры.

— Æз æм фездæхдзынæн æмæ уæ тагъд раййафдзынæн,— зæгъы Сæууай. Йæхи ехс Уырызмæгæн радта, афтæмæй раскъæрдта Уырызмæджы хæдзармæ. Æрхæццæ ис; йæ бæх Уырызмæджы бæхбæттæныл абаста, уазæгдонмæ бацыдис æмæ уым бады. Сатана йæм йæ чызджы тас æмæ хъуывгъанимæ рарвыста. Чызг Сæууайы къухтыл дон æркодта. Лæппу йæхи æхсы. Йæхи æхсад куы фæци, уæд чызгмæ дзуры:

— Цы хорз чызг дæ, фæлæ æвгъуаг къуылыхæн.

Чызг йæ мадмæ кæугæ бацыдис æмæ йын зæгъы:

— Ныры онг мыл куы ничима схудтис, уæд мæ уыцы уазæг къуылых цæмæн схуыдта?

Сатана чызджы басабыр кодта, йæ басмахъ ын раласта, еууы нæмыг дзы ссардта æмæ хæцы йæ чызгмæ:

— Дæ басмахъы еууы нæмыг уыдис, уый нæ зыдтай, фæлæ йæ уазæг базыдта; ацу, фынг ын ахæсс — ныр дæ къуылыхæй нал бафаудзæн. Фынг йæ разы куы æрæвæрдта чызг, уæд та йæм Сæууай дзуры: — Дзæбæх чызг дæ, æрмæст ма дæ рахиз фарс рæсыддæр куы нæ уаид, уæд.

Чызг та йæ мад Сатанамæ бацыд æмæ йын зæгъы:

— Мæ рахиз фарс та мын рæсыд схуыдта уыцы уазæг. Сатана йæ чызджы ‘гънæджытæ фефтыдта æмæ дзы, судзины хуыды фæстæ цы чысыл æндах аззайы, ахæм райста. Чызджы та бафхæрдта, дæхимæ зилын нæ зоныс, зæгъгæ.

— Ацу, ныр ын йæ фынг рахæсс, æмæ ма дыл цы фау сæвæра, уый мын-иу зæгъ,— дзуры Сатана йæ чызгмæ.

Чызг та Сæууаймæ куы бацыд фынг исынмæ, уæд та йæм Сæууай дзуры:

— Гъагйтт, уæууæй, гъе, чызгай, цы рæсугъд æмæ цы уындджын дæ, фæлæ дæ рахиз цæст цъынд у, æмæ æвгъау дæ сохъырæн.

Чызг фынг ахаста æмæ та кæугæйæ йæ мадæн рафæзмыдта уазæджы ныхас.

Сатана йын загъта:

— Куыннæ дæ хона сохъыр?!— æмæ бакасти йæ чызджы цæстмæ æмæ дзы цæстыхау райста æмæ та йæ чызгмæ хæцыдис, æппын чызгау дæхимæ зилын нæ зоныс, зæгъгæ.

Сатана та чызгмæ радта Уырызмæджы ехс, чызг ехс рахаста æмæ йæ Сæууаймæ балæвæрдта.

Сæууай чызгæн раарфæ кодта:

— Кæй дæ, уымæн хайыр у; уый фæстæ кæй уай, уымæн дæр-иу хайыр фæу — ды дæ тынг хорз чызг, хуыздæр скæнæн кæмæн нæй, ахæм. Уый адыл йæ бæхыл сбадти æмæ йе ‘мбæлтты раййæфта, ехс Уырызмæгмæ радта, йæхи ехс райста æмæ йе ‘мбæлттæн зæгъы: — Сымах уал сабыр цæут, æз ауайон разæй æмæ уын уе ‘рцыдмæ бынат æркæнон.

Ацыд; сагтæ ‘мæ сæгуыттæ амардта, сæ цæрмттæй сын мусонг ацарæзта, арт скодта, æмæ физонджытæ куыд æрцæттæ кодта, афтæ йе ‘мбæлттæ дæр æрбахæццæ сты. Физонджытæй сæхи хорз федтой æмæ æрхуыссыдысты, нæ фæллад суадзæм, зæгъгæ. Сæууай, кæстæр куыд уыди, уымæ гæсгæ, æхсæв бæхтæн гæс ныллæууыди. Райсомæй куы сыстадысты, уæд Уырызмæгмæ дзуры:

— Гъе ныр нæ, кæм нæ батых кодтай, ахæм бæстæм фæкæн. Уырызмæг ын зæгъы:

— Дыууæ фурды æхсæн уыдтæн мæ лæппуйы рæстæджы, мæ хъулон бæх дзы байрагæй æрластон, æндæр мын æнæсаст бæстæ никуыуал баззадис. — Уæдæ уал сымах ацы ран сырды фыдæй уæхи хорз уынут, æз уыцы бæстæ бабæрæг кæнон,— зæгъгæ, зæгъы йе ‘мбæлттæн Сæууай.

— Уыцы ранмæ зын цæуæн у — денджызтæй йæм фæндаг нæй, æмæ фесæфдзынмæ,— дзуры йæм Уырызмæг.

Сæууай Уырызмæджы коммæ нæ бакастис; йæ бæхыл саргъ авæрдта æмæ араст ис. Сур зæххыл куыд цыдис, афтæ доны дæр бауади. Уыцы бæстæм бахызтис; кæсы, æмæ хъулон бæхты рæгъау хизы. Бацыди æмæ рæгъауæй æртæаздзыд хъулон байраг æрцахста æмæ йæ раласта. Фæстæмæ та баздæхти æмæ бæхты рæгъау ратардта. Фæдисы фæцагъта, йæхæдæг йе ‘мбæлттæм æрбахæццæ ис æд рæгъау.

Сæ фæллад куы суагътой Нарт, уæд сæ рæгъау уарын фæнд скодтой. Уырызмæг сæ хистæр куыд уыд, уымæ гæсгæ дзы куырдтой, цæмæй сын ныллæууыдаид уарæг. Уырызмæг сын нæ бакуымдта. Бирæ радзур-бадзуры фæстæ Сæууайæн йæхи скодта уарæг,— рæгъау ратæрын кæм базыдтай, уым сæ уарын дæр базондзынæ, зæгъгæ.

Сæууай сразы ис рæгъау байуарыныл.

Хъулон байраг рахицæн кодта æмæ йæ хицæнæй бабаста, иннæты фондз дихы акодта. Уырызмæг хъуыддаг нæма бамбæрста, æмæ йын уыдис тынг хъыг. Сослан æмæ Хæмыцмæ дзуры:

— Ацы лæппуйы нын амарын хъæуы, кæвдæсарды хай кæнынмæ нын хъавы.

Хæмыц æмæ Сослан сабыр кæнынц Уырызмæджы:

— Тагъд ма бакæнæм, бакæсæм уал, куыд уарынмæ сæ хъавы, уымæ. Сæууай фондз хайæ иу дæдты Уырызмæгæн:

— Уый уал дын дæ хистæрæггаг.

Стæй та йын иннæ цыппар хайæ дæр иу хай радта:

— Уый та дын æмбалы хай.

Уый фæстæ хæйттæ айсыны бар радта Хæмыц æмæ Сосланæн. Æмæ систой фæйнæ хайы уыдон дæр. Фæстæг хай,— йæхи хай,— дыууæ ‘мхуызон дихы бакодта æмæ сæ радта Хæмыц æмæ Сосланæн. Хъулон байраг та йæхицæн бахай кодта æмæ бамбарын кодта сусæгæй Сосланæн, хъулон байраджы Сатанайæн мады бæхæн кæй дæдтдзæн, уый.

Сосланæн цы бамбарын хъуыдис, Сæууай йæхи Уырызмæджы сиахс бакæнынмæ кæй хъавы, уый.

Раздæхтысты сæ балцæй æмæ Уырызмæджы хæдзармæ ‘рбацыдысты. Хъæубæсты ‘мбырдæй баййæфтой. Хæмыц æмæ Сослан куы радзырдтой Сæууайы хъару æмæ миниуджытæ, уæд ма хъæубæстæ æндæр цæуыл дис кодтой! Сослан Сатанайы хъусы дзуры:

— Нæ хойы нын Уастырджи æмæ æндæр зæдтæ куырдтой, фæлæ чызг никæмæн бакуымдта; ныр æй ацы лæппу куры, æмæ йын æй æнæ радтгæ нæй.

Сатана ‘мæ йæ чызг дæр загътой, кæд ахæм гуырд у, уæд мах разы стæм, зæгъгæ.

Уырызмæг куывд скодта йæ уазæг Сæууайы тыххæй; бирæ адæм æрхуыдта куывдмæ; адæм дæр бамбæрстой уайтагъд, куывд цæй фæдыл у, уый. Сæууаймæ нуазæн радтой Уацамонгæйы, æмæ йæ анозта. Æртæ боны фæбадтысты Нарт куывды. Куывд куы райхæлди, уæд Сæууай йæ хæдзармæ цæуын фæнд скодта.

Раарфæ кодта йæ фысымтæн Сæууай æмæ сын зæгъы:

— Абоны бонæй афæдзы дæргъы иу бон фæзындзынæн,— æмæ араст ис сæхимæ.

Уырызмæг Сæууаимæ каис бакæндыл цин куыннæ кодтаид! Фæлæ йын йе ‘рцæуыны бон бæлвырд кæй нæ зыдта, ууыл хъынцъым кодта. Тохъылтæиу фæхаста æмæ-иу сæ аргæвста, æмæ та-иу сæ адæм бахордтой.

Уæд иу бон Нарты Бурæфæрныг кодта æртæ абоны куывд. Нарт уырдæм хуынд уыдысты, зæрондæй, лæппуйæ.

Сæууай афæдзмæ куыннæ сырæзыдаид! Хъуын ыл рахæцыди. Афæдзмæ ма æртæ боны куы хъуыди, уæд йæ фыдæй бар ракуырдта æмæ загъта: — Æз цæуын балцы.

Йæ мад æмæ йæ фыд нæма зыдтой, Уырызмæджимæ каис бакодта сæ фырт, уый.

Сæууай араст ис Уырызмæджы хæдзармæ. Йæ бæх Уырызмæджы бæхбæттæныл бабаста, йæхæдæг уазæгдонмæ бацыдис æмæ уым бады. Хæдзары Сатана æмæ йæ чызджы йеттæмæ ничи уыди — Бурæфæрныджы куывды уыдысты лæгтæ. Сæууай къулæй Сосланы дыууадæстæнон фæндыр райста æмæ дзы цæгъды, йæхæдæг фæндыримæ зары: «Цæй бын баистут, Нарт,— уазæгмæ уæ фæкæсæг куы нæуал ис!» Сатана рарвыста уазæгдонмæ: «Базонут-ма, уыцы уазæг чи у!» Бацыдысты, бакастысты уазæгдонмæ æмæ Сатанайæн загътой:

— Дæлæ дзы иу пыхцыл æмæ хъуынджынрихи лæг бады æмæ фæндырæй цæгъды.

Сатана йын сыгъзæрин фынг арвыста, уазал ницыгомау хæринæгтимæ. Сæууай уазал хæринаг куы федта, уæд ын хъыг уыдис, хъæддзау мийаг куы нæ дæн, зæгъгæ. Фынг йæ къахæй скъуырдта, æмæ уынджы сæмбæлдис цыппар дихы фæцис. Фынджы сæстытæ æрæмбырд кодтой, Сатанамæ сæ бахастой æмæ йын хъуыддаг радзырдтой. Сатанайæн тынг хъыг уыдис, æмæ уацайраг гуымирымæ бадзырдта: — Ацу æмæ уыцы уазæджы ныммур кæн,— куыд бауæндыдис уый, нырмæ махæн ахæм ми куы ничима бакодта!

Гуымиры йæм ацыдис. Кæрæдзимæ фæлæбурдтой. Сæууай йæ къулыл ныццавта, æмæ гуымиры лыстæг пырх ныццис. Сатана уый куы базыдта, уæд куывдмæ фæфæдис кæнын кодта, ахæм æвзæр хъуыддаг ис, æмæ тагъд фæзынут, зæгъгæ. Куывдæй рацæйхæлæф кодтой, фæлæ сæ Уырызмæг нæ бауагъта. «Раздæр уал базонут, цавæр у, уый,— уазæгмæ куы ‘нхъæлмæ кæсæм, чи зоны, уый у».

Нарты ‘взаргæ фæсивæд, Сослан сæ разæй, афтæмæй рацыдысты æмæ æрæййæфтой Сæууайы уазæгдоны, дыууа-дæстæнон фæндырæй хъарæджы цагъд гæнгæ:

— Гъæ, фесæфат, Уырызмæджы хæдзарвæндаг, сæ уазæг чи у, уый чи нæ зоны æмæ уазæгæн хъæддзауы фынг чи ‘рвиты.

Сæууай куыддæр Сосланы ауыдта, афтæ фæндыр къулыл ацауыгъта æмæ фæсдуар сиахсы лæуд акодта. Сослан æй уайтагъд базыдта æмæ йын «æгас цу, не сиахс», зæгъгæ, загъта. Хъуыддаг Сатанамæ куы сыхъуыстис, уæд йæ чызджимæ хорзау нал фесты — мæнæ ныл цы æмбисонд æрцыдис, зæгъгæ. Сослан сæ басабыр кодта. Адæм сæ куывд Уырызмæджы хæдзармæ раивтой æмæ ирæдыл æртæрхон кодтой: иу сæдæ бæхтæ; бæхтæй алкæмæн дæр цы хъæуы дзаумайæ — нымæтæй, басылыхъæй, гæрзтæй,— уый; алы сырды мыккагæй фæйнæ сæдæйы.

Æмæ Сæууайæн загътой:

— Ныр ацу, ирæд бафидын кæд дæ бон бауа, уæд дæ хъуыддаг кæн æмæ дæ усы ахæсс.

Сæууай ирæдыл сразы ис.

Хæрзбон сын загъта Сæууай Нартæн æмæ рацыди. Ирæд цы хъуыдис, уыдон уайтагъд Уырызмæджы кæрты ‘рбалæууын кодта æмæ зæгъы: — Æз уæм чындзхæсджытимæ фæзындзынæн, фæлæ ма мæм ахæм цæстæй куы ракæсат, уæд уын нæ ныббардзынæн.

Сæууай сæ хæдзармæ ацыди æмæ йæ фыдмæ баминæвар кодта: — Æз каис бакодтон æнæ дæу бафæрсгæ нæ тудæджынтимæ æмæ ирæдыл сразы дæн. Ныр гæнæн нал ис, æмæ чындзхæсджытæ кæнын хъæуы. Йæ фыд ын йæхи хуызæн адæм бацамыдта чындзхæсджытæн — Хурыскæсæн æмæ Хурныгуылæны дауджыты, хистæрæн та сын Æфсати. Сæууай сыл азылд æмæ сын фехъусын кодта, йæхи сын не схъæр кодта, фæлæ сын загъта,— Саумæраты Къандз ахæм æмæ ахæм бон йæ фыртæн ус хæссы æмæ уæ чындзхæссæг хоны, зæгъгæ; фæлæ йæ уыдон сæхуыдтæг базыдтой Къандзы бæхæй, уымæн æмæ Къандзы бæхыл Къандзæн йæхи фырт йеттæмæ æндæр лæгæн сбадæн нæ уыди. Сæууай йе ‘зæр бахаста Æфсатимæ. Æфсати Къандзы бæхыл барæг куы ауыдта, уæд ныддис кодта— уый ме ‘рдхорд æфсымæр Къандзы бæхыл чи бады, зæгъгæ. Куы базыдта, Къандзы фырт у, уый, уæд тынг фæцин кодта лæппуйыл. Сæууай Æфсатимæ баминæвар кодта, Къандз дæ чындзхæссæг хоны æмæ ма фæзивæг кæн, зæгъгæ. Куыд нæ ацыдаид Æфсати йæ уарзон æрдхорды фыртæн чындзхæссæг! Араст сты; Æфсатийы чызджы дæр семæ акодтой. Иннæ чындзхæсджыты Уырызмæджы хæдзары ‘мбырдæй æрыййæфтой. Уырызмæг æмæ иннæ Нарт Æфсатийы куы федтой, уæд базыдтой, се сиахс Къандзы фырт кæй у, уый, уымæн æмæ зыдтой, Æфсати æмæ Къандз рагæй æрдхæрдтæ кæй сты.

Уырызмæг æмæ Къандз тудæджынтæ кæй уыдысты, уымæ гæсгæ Сæууай зæгъы:

— Фынджы рагъыл туджы фидыд æрцæуæд, абонæй фæстæмæ хæлары цардæй куыд цæрæм!

Æмæ фидыд æрцыди, уæдæ цы уыдаид.

Æфсати уадындзæй ныууасыдис, æмæ Уырызмæджы кæрт алы сырдæй байдзаг ис,— лæвар йе ‘рдхорд Къандзы тыххæй.

Хорз фæминас кодтой иу къорд боны, стæй уæд сæ чындзы — Сатанайы буц чызджы — рахастой Къандзы хæдзармæ.

Сатанайы чызг Сæууайы зæронд мад æмæ фыды Ноггæнæн суадоны цынадта, æмæ сног сты. Хорз куывдтæ æмæ чындзæхсæвтæ фæкодтой, адæм сыл фæцин кодтой, æмæ Сæууай Сатанайы чызджимæ амондджын ус æмæ лæгæй фæцардысты сæ зæронды бонмæ.

УАСТЫРджи ÆМÆ НÆРТОН ÆНÆФЫНДЗ МÆРГЬУЫДЗ

Уастырджииæн уыдис дыууæ усы.

Дард балцы ацæуын сфæнд кодта Уастырджи æмæ йæ дыууæ усæн зæгъы:

— Фæндаггæгтæ мын æрцæттæ кæнут, хæрынæн мын адджын чи уа, хæссынæн рог, стæй мын тагъд ахуыйут дзаумæттæ.

Дыууæ усы февнæлдтой бæлццоны арæвдз кæнынмæ. Уæд хистæр ус кæстæрмæ афтæ дзуры:

— Ахуый тагъддæр, ахуый, нæ лæг тагъд цæуы.

Уæд ын кæстæр ус зæгъы:

— Цас тæрсыс нæ лæгæй, Нарты Мæргъуыдз, мийаг, дын куы нæ у! Хистæр ус кæстæрмæ уæд афтæ бадзуры:

— Æмгар æмгарæн нæ лæгæй сомы куы кæны, адæмы хæрзтæ нæ лæджыстæн куы кæнынц, уæд ма Мæргъуыдз та чи у? — йæ кой дæр ын куы ничи хъусы!

Бон-изæрмæ хистæр ус кæстæрмæ дзургæ дæр нал скодта. Изæры Уастырджи æрцыди, æмæ уымæ дæр нал дзырдта.

— Цы кæныс, цæуылнæ мæм дзурыс?— зæгъгæ, йæ фæрсы Уастырджи. — Куыд ма дæм дзурон,— абон мын дæлæ дæ уарзон ус цы загъта?! Ахуый, зæгъгæ, йын зæгъын, нæ лæг цæугæ кæны балцы, æмæ тагъддæр фезмæл. Уый мын афтæ бакодта: «Уагæ ры цас тæрсыс нæ лæгæй,— Нарты Мæргъуыдз дын куы нæ у, мийаг!»

Æхсæвы ныххуыссыдысты. Райсомæй Уастырджи йæ бæхыл сбадтис æмæ араст ис. Уынджы сæмбæлд йæ кæстæр усыл æмæ йын афтæ зæгъы: — Уæ, æнаккаг, знон та цытæ фæдзырдтай?

Уый ын загъта:

— Бæгуы фæдзырдтон, фæлæу æмæ дын сæ дæхицæн дæр зæгъон. Нал æм фæлæууыди Уастырджи. Араст ис æмæ цæуын байдыдта. Иу æвицог бæстæм бафтыд æмæ сæмбæлд бæхрæгъауыл,— уыцы иухуызон цъæх бæхтæ уыдысты, йе дзы къах æндæрхуызон нæ уыди, йе хъус. Йæхи нымæры дис кæны Уастырджи; « адон иу лæджы бæхтæ уаиккой, æмæ уый бæрц иу лæгмæ куыд уыдзæн?»

Сæ гæсты сын бафарста:

— Адон кæй бæхтæ сты,— иу мадæй райгуырæгау уыцы æмхуызон куы сты?

— Адон сты Нарты Мæргъуыдзы бæхтæ,— зæгъгæ, загътой бæхгæстæ. Ноджы тынгдæр ныддис кæны Уастырджи: «уæ, йæ хæдзары ахсджиаг амæла, цавæр лæг у! Уæдæ йæ дауджытимæ дæр куы никуы федтон!» Уырдыгæй рацыд æмæ та иу галрæгъауыл æрбамбæлди — сыгъдæг иухуызон урсдзых æхсынтæ. Бафарста хъомгæсты:

— Кæй галтæ сты адон?

Æмæ сæ гæстæ загътой:

— Адон сты Нарты Мæргъуыдзы галтæ.

«Цавæр лæг у уагæры,— йе йæ дауджытимæ куы никуы федтон, йе йыл зæххыл куы никуы сæмбæлдтæн?!» дисты бацыд Уастырджи. Уырдыгæй дæр та ацыди. Фембæлд ахæм фысты дзугыл, æмæ зæххыл нæ цыдысты, ноджы уыдысты уыцы иухуызон — саукъæхтæ æмæ саусæртæ.

Бафарста фийæутты:

— Адон кæй фос сты?

Уыдон загътой:

— Адон сты Нарты Мæргъуыдзы фысвос.

«Цавæр диссаг у, уый бæрц хъару йæм кæцæй ис? Дауджытæй дæр уый бæрц фос куы никæмæ уынын!» Уырдыгæй ацыди; иу боны бонцау та куы фæцыди, уæд сæмбæлд хъугрæгъауыл —æмхуызон фæздонджын хъудздзытæ. Тынг та фæдистæ кодта Уастырджи. Бафарста хъомгæсты: — Адон кæй хъудздзытæ сты?

— Адон сты Нарты Мæргъуыдзы хъудздзытæ. Дисгæнгæйæ та рацыд уырдыгæй дæр. Иу боны бонцау та куы фæцыди, уæд иу хъæумæ баввахс hq; кæсы, æмæ хъæуы сæр дыууæ зæронд лæджы иумæ бадынц æмæ кæрæдзийæн ныхæстæ кæнынц,— сæ иу родгæс уыди, се ‘ннæ та уæлыгæс. — Уе ‘зæр хорз уа,— зæгъгæ, сæм сдзырдта Уастырджи.

— Хуыцауы хорзæх дæ уа, уазæг, æмæ æгас цæуай!

— Ныббарут мын, Нарты Мæргъуыдз кæм цæры, уый мын бацамонут. Дыууæ зæронд лæджы фæдис кодтой:

— Мæргъуыдз кæм цæры, уый чи нæ зоны, уый цавæр адæймаг у? Уастырджи сын зæгъы:

— Ма мыл фæхудут, дардæй æрцæуæг лæг дæн.

Уæд сæ кæрæдзимæ бакастысты дыууæ зæронд лæджы æмæ загътой: — Æвæццæгæн, Мæргъуыдз кæдæм нæ хæццæ кæны, ахæм бæстæ дæр ма ис.

Æмæ йын бацамыдтой:

— Дæ конд дзæбæх у, дæ уынд дзæбæх у, дæ бæхы арæзт дæр хорз у. Хъæуы астæуты стыр уынгыл ссу, иу ран уыдзæни авд уазæгдоны: æппæты уæллаг дауджыты бынат у, уый дæле — æлдæртты бынат, уый дæле та — фæрссаг адæмы бынат, уымæй дæлæмæ та кæвдæсæрдты æмæ иннæты бынæттæ сты. Дауджыты бынатæн бæхбæттæн уыдзæни сыгъзæринæй, бæхбæттæнæй уазæгдонмæ та уыдзæн авгæй астæрд. Æлдæртты бынатæн йæ бæхбæттæн уыдзæн æвзистæй, бæхбæттæнæй уазæгдонмæ та уыдзæни æргъæуæй астæрд. фæрссаг адæмты бынатæн йæ бæхбæттæн уыдзæни æрхуыйæ конд. Бæхбæттæнæй уазæгдонмæ та нæзы фæйнæгæй астæрд. Кæвдæсæрдты æмæ иннæ адæмты бынаты бæхбæттæнтæ та уыдзысты хъæдæй. Бæхбæттæнæй уазæгдонмæ та уыдзæн хъæмп тыд. Дзæбæх лæппу дæ, æмæ дауджыты бынатмæ сфардæг у.

Ацыдис. Куы схæццæ ис æмæ бæстыхæйтты фæлгонцмæ куы бакасти, уæд йæхи нымæры æрхъуыды кодта: «цæй, мæхи ма растауон, кæвдæсæрдты бынаты ныллæууон». Æмæ рахызти кæвдæсæрдты уазæгдоны цур. Бабаста йæ бæх бæхбæттæныл, йæхæдæг бацыди кæвДæсæрдты уазæгдонмæ æмæ уым сбадтис. Мæргъуыдзæн йæ кæстæриуæггæнджытæ рауадысты æмæ бæх федтой: сыгъзæринæй йыл цæфхæдтæ уыд, йæ саргъы дзаума та алы зынаргъ дурæй фæлыст. Ахæм диссаджы бæх куы федтой, уæд кæстæриуæггæнджытæ уазæгмæ нал бауæндыдысты, фæлæ Мæргъуыдзмæ ссыдысты. Æмæ йын загътой:

— Ныббар нын, фæлæ нæ кæвдæсæрдты уазæгдоны иу уазæг æрынцад, æмæ йын йæ бæхы алыфарс азылдыстæм, æмæ нæм дауджытæй дæр ахæм бæхыл ничима уыди.

Мæргъуыдз сын загъта:

— Ацæут æм æмæ йæ бафæрсут, чи у, цавæр у, уымæй!

Рацыдысты йæм, рудзынгæй йæм бакастысты,— мидæмæ цæуын æм нæ бауæндыдысты. Уазæгдоны цырагъ сыгъди, æмæ цырагъæй уазæджы дзаумæттæ тынгдæр æрттывтой. Фæстæмæ ссыдысты Мæргъуыдзмæ æмæ йын зæгъынц:

— Бацæуын æм нæ бауæндыдыстæм, бакастыстæм æм, æмæ æнкъардæй бады. Диссаг у йæ уынд.

Уæд Мæргъуыдз йæхæдæг дисы бацыдис: «ау, мæ кæстæри уæггæнджытæй ахæмтæ куы ис, æмæ дауджытимæ чи цæуы, уæд уыдон кæмæ нæ уæндынц, уый цавæр уыдзæн? Уастырджи, зæгъгæ, ма фæдзурынц, æмæ уый мæхæдæг дæр никуы федтон. Цæй æмæ фæдис фæкæнон, фæдисмæ Уастырджийы цæуаг хонынц, æмæ кæд уый уа, уæд æй базондзынæн». Мæргъуыдз ахæм сау рувас рауагъта, æмæ йæ алы ‘рду дæр хурау худгæ кодта, Бонвæрнонау тыбартыбур. Фæсивæд рувасы асырдтой быдырмæ, æмæ та сын хъæугæрæтты æрбалыгъди. Дыккаг хатт та йæ асырдтой, æмæ сын хъæуы астæуты алыгъди.

Къæйных сылгоймæгтæ схъæр кодтой:

— Фæдис! не ‘рра фæсивæд быдырты цы рауай-бауай кæнынц: мæнæ куы и сырд!

Æмæ сылгоймаджы хъæр дардмæ кæм нæ хъуысы!— кæвдæсæрдты уазæгдонмæ фехъуысти. «Ай цавæр фæдис у?» — зæгъгæ, разгъордта Уастырджи æмæ йæ бæхыл абадти. Уæд æм иу ус афтæ дзуры:

— Уæ, уаих фæуай, уæртæ лæппу,— адæм фæдисы куы ацыдысты, сырд та мæнæ куы фæлидзы, уæд ды фæсте цæмæн баззадтæ; кæд нæ уæндыс, уæд дыл мæ кæлмæрзæн æркæнон!

— фæлæу, мæ хæдзар, хорз ус, мæнæн дæр мæ амал цы уа, уый кæндзынæн.

Фæцайгайдта Уастырджи, аййæфта рувасы, йæ арцыл æй систа æмæ йæ схæссы дæлæ. Адæм йæ фæдыл ссæуынц дис гæнгæ. Мæргъуыдз дæр тынг фæдис кодта уазæджы арæхстдзинадыл æмæ бæхыл йæ размæ рацыди. — Æгас цæуай!— загъта уазæгæн.

Мæргъуыдз æмæ уазæг ныхæстæ кæнгæ схæццæ сты Мæргъуыдзы бæстыхæйттæм. Мæргъуыдз уазæджы ныхæстыл адардта, æмæ уазæг кæвдæсæрдты уазæгдоны бæсты дауджыты уазæгдоны смидæг ис. Фæхъуыды кодта, ам куы нæ æрфысым кодтон, зæгъгæ, æмæ йæ бæхы фæстæмæ рацæйласта кæвдæсæрдты бæхбæттæнмæ, фæлæ йæ кæстæри-уæггæнджытæ нал рауагътой, æмæ æрфысым кодта дауджыты уазæгдоны.

Рахастой йын фынг, æмæ сæм бадзуры:

— Кæд лæппу дæн, уæддæр мын ныббарут, фæлæ цалынмæ Мæргъуыдз æрбацæуа, уæдмæ æз фынгмæ не ‘рæвналдзынæн.

Сыхъуысти Мæргъуыдзмæ, уазæг æнæ дæу кæрдзын нæ хæры, зæгъгæ. Мæргъуыдз йæ пылыстæг басмахъытæ йæ къæхтыл бакодта, йæ тинты кæрц йе уæхсчытыл æркодта æмæ йæм рацыди уазæгдонмæ.

Де ‘зæр хорз, зæгъгæ, загъта уазæгæн. Æгъдау радтой кæрæдзийæн. Æрбадтысты. Хæрынц æмæ нуазынц. Уæд Уастырджи йæхи нымæры дис кæны: «Хуыцау, ды амонд кæмæн нæ радтдзынæ, ахæм нæй! — мæнæ амонд кæй мидæг ныттымбыл кодтай, мæнæ! Ай дзы йе ас куы нæ ис, йе дзы конд куы нæ ис, уæдæ йæ цæсгомыл фындз дæр куы нæ ис, уæд цавæр амонды хицау у?»

Бахордтой, банозтой. Мæргъуыдз уазæгæй куры:

— Хæтæны куы фæцæуиккам иумæ.

Сразы ис уазæг.

Мæргъуыдз дзырд радта йæ кæстæртæн:

— Боны цъæхмæ мын рæгъауæй дыууæ бæхы куыд æрбахæццæ кæнат, афтæ.

Боны цъæхмæ кæстæртæ рæгъауæй дыууæ бæхы ‘рбахæццæ кодтой. Мæргъуыдз Уастырджийæн зæгъы:

— Дæ бæх фæллад уыдзæн, æмæ мæ бæхтæй искæуыл рацу хæтæны. Уазæг загъта, мæхи бæхыл йеттæмæ хæтæны никæй бæхыл сарæхсдзынæн, зæгъгæ.

— Уазæг, мæ коммæ бакæс,— дæ бæх фæллад уыдзæн, æмæ мæ бæхыл рацу, дæ бæх та уал йæ фæллад суадздзæн.

Акасти Уастырджи бæхбæттæнмæ æмæ федта бæхбæттæны саргъæвæрд бæх — гæбæрбарц, гæбæрдымæг. Уæд Уастырджи загъта йæхи нымæры: «утæппæт рæгъæуттæй йæхицæн æндæр хуыздæр бæх йæ цæст кæмæн нæ уарзы, уый мæнæн цавæр бæх радтдзæн?!» Бафарста Мæргъуыдзы: — Уыцы бæхыл цæуыс?

Мæргъуыдз загъта:

— О, уыцы бæхыл.

— Ау, æмæ уыцы дзæбæх рæгъæуттæ дæ мад куы нæ ныййардта, уæд сыл цы ауæрдыс,— иу дзæбæх бæхыл дзы цæуылнæ рацæуыс?

Уæд ын Мæргъуыдз зæгъы:

— Уæу, мæнæ æрра уазæг,— конд хъаруйæн æххуыс нæу, уый нæ зоныс?!

— Уæу, мæнæ цы лæг ис! Уыцы бæхыл дæ мемæ чи фена, уый цы зæгъдзæн?

— Ай æрра уазæг нæу?! Куы дын зæгъын, конд хъаруйæн æххуыс нæу, зæгъгæ.

— Ау, æппын дзы уый æммадæлон куыд ничи ис дæ рæгъауы?!— зæгъы Уастырджи.

Уазæджы ныхæстæ Мæргъуыдзы зæрдæмæ куы нæ фæцыдысты, уæд ын афтæ зæгъы:

— Сусæны мæй у, æмæ хорз бæхтыл ауæрдын хъæуы.

Ницыуал æм сдзырдта Уастырджи.

Араст сты æмæ цæуын байдыдтой. Иу æртæ бонцауы æнæ ‘рынцайгæйæ фæцыдысты.

Иу райсом раджы Мæргъуыдз зæгъы:

— Гъе ныр изæрмæ куы нæ бахæццæ уæм, уæд нæ балц фехæлдзæни. Цæуынтæ та систой, æмæ Уастырджийы бæх стайын байдыдта. Æрцæфтæ кæны Уастырджи йæ бæхы, расæпп кæны, фæлæ та уайтагъд фæсте аззайы. Мæргъуыдзы бæхыл — гæбæрбарц, гæбæрдымæгыл — цæст дæр нæ хæцы, скъæры размæ.

Мæргъуыдз Уастырджимæ дзуры:

— Æрцæфтæ-ма йæ кæн, изæрмæ нæ нæ бынатмæ бахæццæ кæнын хъæуы,— дæ мад æй куы нæ ныййардта, мийаг.

Æрбамбырдтæ йæ кæны Уастырджи йæ бæхы, разгъоры æнæбары, фæлæ та цæсты фæныкъуылдмæ фæсте аззайы.

— Гъæ, уæ бындар фæуат, ацы рæстæджы лæппутæ,— бæхыл ауæрдынмæ диссаг сты! Уæвгæ ацы сыгъзæрин цæфхадджын бæхтæ хæфсау хæлынвад сты,— зæгъгæ, загъта Мæргъуыдз.

Уыцы ныхæстæм Уастырджи йæ сæр ныттилы æмæ зæгъы:

— Ай, цы мыккаг сты — бæхæй, лæгæй, адон хуызæн дауджытимæ дæр куы никуы федтон!

Бахæццæ сты иу доны былмæ, æмæ Уастырджи дон куы федта, уæд дзы мæт бацыди: «кæд нæ ацы доны иннæрдæм цæуын хъæуы, уæд мæ ацы фæллад бæхыл дон ласдзæни». Мæргъуыдз доны багæпп ласта, æмæ дзы йæ бæхы сæфтæг ныгъуылгæ дæр нæ фæкодта. Уастырджи дæр дзы багæпп кодта, æмæ йæ дæлæ дон фæласы. Уæд æм Мæргъуыдз фæстæмæ æрбаздæхти æмæ йæ йæ фæсарцмæ æрбайста, йæ бæхы йын доны хъæдласæгау æрбаласта æмæ афтæ зæгъы:

— Уæ, уæ бындар фæуат, ацы рæстæджы лæппутæ!— доны гæдыйау пыррыкк кæнынц.

Изæрæй иу бæстæм бахæццæ сты.

Мæргъуыдз зæгъы Уастырджийæн:

— Ды уал ам лæу, æз афæлгæсон.

Ацыди æмæ иу бæрзонд цъуппæй акасти.

Фæстæмæ кæугæ æрбаздæхтис, æмæ йæ Уастырджи фæрсы:

— Дæ кæуын дæ былалгъыл куы дарыс, мæ фысым?!

— Куыннæ дарон мæ кæуын мæ былалгъыл?— уалæ ма уыцы тигъмæ ссу æмæ дзы акæс, æрмæст-иу былæй дæхи тынг ма авдис.

Уастырджи дæр ссыд бæрзонд тигъмæ, систа йæ худ æмæ фæлгæсы: «О, Хуыцау, цы диссаг у ай? — хур арвыл фенын, фæлæ йæ зæххыл ныры йеттæмæ никуы федтон!» Фæстæмæ раздæхт æмæ зæронд Мæргъуыдзæн дзуры:

— Хур арвыл фенын, фæлæ йæ зæххыл ныры йеттæмæ никуы федтон. — Уый хур нæу, мæ уазæг, уый цæдæджинаг у; ахæм цæдæджинаг, æмæ дзы иу йе ‘дзаг куы сфыцынц, уæд сын авд азы фаг у: алы бон дæр дзы сæ фаг нуазынц, уæддæр цæдæджинаг дзагæй-дзагдæр кæны; ноджы ма йæм ис ахæм миниуæг, æмæ дзы ноггуырдæн авдæнмæ йæ ных куы байсæрдынц, уæд сывæллоны афæдз дзидзи нæ хъæуы. Уый уыдис нæ фыдæлты хæзна, æмæ нын æй Донбеттыртæ тыхæй байстой.

— Нæ амал цы уа, уый кæндзыстæм,— зæгъы Уастырджи.

Райсомæй бон куы сцъæх ис, уæд Уастырджи ахæм сау рувас фестади, æмæ йæ алы хъуын дæр хъуытазау уасгæ кодта, мырмырагау та зæланг. Хъæуы кæрæтты алыгъди æмæ фæсивæды хæрзты быдырмæ асайдта. Дыккаг лыгъд æркодта æмæ сывæллæтты æмæ зæронд лæгты дæр асайдта. Мæргъуыдз та ахæм цæргæс фестади, æмæ йæ иу базыр барæджы нымæты йас уыд, йæ зæнгтæ — бæрз бæласы стæвдæн, йæ сæр та Нæртон куырдадзы хъæстарæджы йас. Адæм рувасыл куы фесты, уæд зæронд Мæргъуыдз дæр йæхи зилгæ-зилгæ ауагъта, йæ ныхтæй цæдæджинаджы дыууæ хъусыл ныххæцыди æмæ йæ рахаста. Уалынмæ рувас дæр, æвзаг ластæй, лæфлæф гæнгæ, æрбахæццæ ис. Фæстæмæ лæгтæ фестадысты Мæргъуыдз æмæ Уастырджи; сæ бæхтыл абадтысты æмæ рараст сты. Доны былмæ куы ‘рбахæццæ сты, уæд Уастырджийы бæх хорзау нал уыди — бастади. Мæргъуыдз бавнæлдта æмæ Уастырджийы йæ фæсарцмæ ‘рбаргъæвта æмæ йæ доны фаллаг фарс фæкодта, йæ бæхы дæр ын идадзæй айста, æмæ йын йæ тæнрæбынтæ ехсæй æрдзæхстытæ ласта, æмæ сæ фæстæ гæпп кодта бæх. Доны фаллаг фарс сæ куы фæкодта Мæргъуыдз, уæд афтæ зæгъы: «О, Хуыцау, мæнæн мæ уазæгыл мæ зæрдæ куыд риссы, адæм лæг кæй хонынц, уый зæрдæ дæр-иу йæ уазæгыл кæддæриддæр афтæ риссæд!»

Доны иннæ ‘рдыгæй фарс куы фесты, уæд Уастырджи йæхи бæхыл сбадти,— ницæмæйуал тарсти.

Иу ран иу обаумæ æрбахæццæ сты, рахызтысты æмæ сæ бæхтæ хизынмæ суагътой. Уастырджи бæхты цурмæ рацыди, фæлæ Мæргъуыдз обауы сæрмæ схызти æмæ скуывта. Куы скуывта, уæд йæ цæсты сыгтæ обауыл æркалдта, схуылыдзы фаг. Уый фæстæ сæ бæхтыл сбадтысты æмæ рацыдысты. Мæргъуыдз сæхи ‘рдæм фæндагыл рацыди, Уастырджи та сæхи ‘рдæм фæндагыл: куы хицæн кодтой, уæд кæрæдзийæн арфæ ракодтой. Уазæг буц у, зæгъгæ, Мæргъуыдз цæдæджинаджы Уастырджийæн радта.

Уастырджи фæндагыл йæхи нымæры дистæ кæны: «цавæр хъаруджын лæгыл сæмбæлдтæн! Дауджытæй дæр ахæм куы никуы федтон. Цымæ уыцы хъаруджын лæгæн йæ фындз цы кодта? Уæ, куыд амардтæн, куыннæ йæ бафарстон!» фæстæмæ йæ бæх фездæхта æмæ Мæргъуыдзы æрбаййæфта. — фæлæу-ма мæм, мæ фысым,— загъта Уастырджи.— Фæрсын дæ, Мæргъуыдз: дæ конд конд куы у, уæд дыл фындз цæуылнæ ис? Дыккаг фарст та дæ уымæй кæнын: зæронд куы бадæ, уæд дын ус цæуылнæ ис? Æртыккаг фарст та дæ уымæй кæнын: ацы обаумæ куы ‘рхæццæ вæййæм, уæд куы ныллæууыс æмæ кæуын куы байдайыс, уæд уый цæмæн у? — Уæ, мæ уазæг, уыдæттæй мæ куы нæ бафарстаис, уæд хуыздæр уыдаид. Фæлæ мæ ныр кæм бафарстай, уым дын радзурдзынæн мæ хъуыддæгтæ. Æз лæппуйæ афтæ уыдтæн фындзæй, æмæ-иу сау зæххыл сырд кæуылты ацыдаид, уый базыдтаин. Æмæ бæстыл æртæ хорзы уыди, æмæ дзы иу мæ хай уыди, иннæйы Уацилла ахаста, æртыккаджы та — Уастырджи. Æз рахау-бахау кæм нæ кодтон!— хæтæны арæх цыдтæн. Иуахæмы та фæцыдтæн дард балцы. Æмæ мæм мæ уатæй ахæм смаг цыдис, цыма дзы искæй лæг хуыссы. Смаг куы базыдтон, уæд,— мæнæ ацы бæхты мыккаг хæйрæджытæй у,— æмæ йыл абадтæн æмæ мæ хæдзармæ æрхæццæ дæн. Хæдзармæ бацыдтæн; кæсын, æмæ лæг æмæ ус фæрсæй-фæрстæм хуыссынц. Мæ кард фелвæстон æмæ сæ скъуыхтæ кодтон, мæхæдæг уазæгдоны ныххуыссыдтæн. Райсомæй Нарты адæм мæ кæрты кæуын байдыдтой. Æз цыма ницы базыдтон, афтæ сæ бафарстон: «Цæуыл кæут, Нарт?» Уыдон загътой: «Цæуыл кæуæм,— дысон дæ лæппу æмæ дæ усы куы сыргæвстай!» Баныгæдтой сæ… Уæлмæрдтæй куы æрбацыдтæн фæстæмæ, уæд сæрдасæнæй мæ фындз ахауын кодтон. Гъе афтæ, мæ уазæг. Уæлæ цы обауыл фæкæуын, уым ис сæ ингæн. Уый дын мæ дзуапп дæ фарстытæн. Уастырджи загъта:

— Цом-ма, кæм ныгæд сты, уыцы обаумæ, æмæ сын рухсаг зæгъæм. Ацыдысты уыцы обаумæ; сæ сыджыт сын ракъахтой. Уастырджи йæ нымæт систа, æрытыдта йæ обауы фарсмæ:

— Марадз, мæ фысым, æмæ мæрдты рахæсс æмæ сæ ацы нымæтыл æрæвæр.

Уастырджи нымæтын ехсæй æрцавта ус æмæ лæппуйы, æмæ райгас сты. Мæргъуыдзы фындзыл дæр рахаста нымæтын ехс, æмæ йæ фындз йæ бынаты абадти.

Стæй йæ Уастырджи бафарста:

— Нæ мæ зоныс, Мæргъуыдз?

— Нæ,— загъта Мæргъуыдз.

— Æз дæн уæларвон Уастырджи.

Уыдон уыцы ран фæуагъта, йæхæдæг атахт йæ хæдзармæ, æмæ йыл дауджытæ тынг фæцин кодтой.

Йæ хистæр усæн загъта:

— Хъыг дын ма уæд мæ кæстæр усы ныхас — Нæртон Мæргъуыдз кæд зæххон лæг у, уæддæр мæнæй æнæсæрæндæр нæу.

Уæд йæ кæстæр усæн загъта:

— Бирæ федтон дæу тыххæй фыдæбæттæ, фæлæ хъаруджын лæгыл дæр сæмбæлдтæн.

Уæд ын кæстæр ус загъта:

— Мæргъуыдзы ус мæ хо у, æмæ йыл æнæбары хъуыддаг сæмбæлди, æмæ ды адæмæн хостæ кæныс, æмæ кæд уымæн дæр исты хос скæнис, райгас æй кæнис, уый тыххæй дын æй загътон.

— Дæ зæрдæ ‘рынцайæд — райгас дын кодтон дæ хо æмæ йæ лæппуйы,— зæгъы йын Уастырджи.

НАРТЫ СÆФТ

НАРТЫ СÆФТ

Нарты тыхджынтæ иууылдæр фæцардысты хæцгæйæ. Бирæ тыхгæнджыты тых басастой. Нал сын уыд, сæ тых ма кæимæ бавзæрстаиккой, ахæм. Хъуыды кæнын байдыдтой, чемæ ма бавзарæм нæ тых, зæгъгæ. Уæд сын фыдбылызы Сырдон загъта:

— Хуыцауæн кувгæ кæнут, фæлæ ма йæ тыхæй дæр бафæлварут. Нарт ын загътой:

— Кæм и, куы нæ йæ зонæм.

Сырдон сын загъта:

— Куы йæ смæсты Ксенат, уæд уæм йæхæдæг зындзæни.

Нарт Сырдоны фæрсынц:

— Æмæ йæ цæмæй смæсты кæнæ?

— Цагъды фæуат, Нарт,— загъта Сырдон,— кæд искуы ис, уæд ын кувгæ мауал кæнут æмæ йын йæ ном ферох кæнут. Стæй уæ дуæрттæ бæрзонд саразут, цæмæй уæ сæртæ гуыбыр ма кæнат, на ‘мæ, мæнæн кувынц, зæгъгæ, зæгъдзæн. Афтæ куы бакæнат, уæд уæ йæхæдæг агурдзæн.

Нарт Сырдоны коммæ бакастысты. Сарæзтой сæ дуæрттæ бæрзонд. Ныууагътой сæ кувын.

Куы нæуал хъуыды кодтой Хуыцауы, уæд сæм зæрватыччы рарвыста: — Фæцу мын Нартмæ æмæ мын сæ бафæрс, цæуыл у сæ тæргай? Зæрватыкк æртахти, Нарты Ныхасы талайыл абадт æмæ сын хатиагау радзырдта:

— Æз уæм дæн минæвар. Цы лæгæн куывтат, уый мæ рарвыста: «Цы кодтон, Нарт, цæуыл фæтæргай стут?»

Уырызмæг æй бамбæрста æмæ Нартмæ бадзырдта:

— Кæй агуырдтам, уый нæм йæхæдæг минæвар æрæрвыста, æмæ минæварæн дзуапп радтын хъæуы. Цы дзуапп ын радтон, ууыл атæрхон кæнут æмæ мын æй æмдзыхæй зæгъут.

Нарт ын загътой:

— Æмæ нæ цы тæрхон кæнын хъæуы?— Рагæй йыл куы тæрхон кæнæм. Мах Хуыцауæн лæггад бирæ фæкодтам,— фæлæ нæм уый йæхи дæр никуы равдыста. Гъе ныр рацæуæд, æмæ нæ тых бавзарæм.

Уырызмæг афтæ радзырдта зæрватыккæн. Зæрватыкк атахт æмæ сфардæг ис Хуыцаумæ æмæ йын рафæзмыдта Нарты ныхæстæ.

Хуыцау та зæрватыккæн зæгъы:

— Иу здæхтма акæн æмæ сын зæгъ: «Мийаг уыл куы фæтых уон, уæд уын уæ мыккаг иууыл сыскъуынон, æви ма уæ фыдвæд ныууадзон?» Раздæхт зæрватыкк æмæ та Нартмæ æртахти.

Радзырдта сын Хуыцауы ныхас.

Нарт бакастысты кæрæдзимæ æмæ зæгъынц:

— Кæд нын нæ мыккаг скъуыны, уæд нын æй бынтон сыскъуынæд. Се ‘дылытæ дзурынц:

— Æвæды бæсты уадз æмæ фыдвæд дæр уа.

Æмæ сæм уæд Уырызмæг бадзуры:

— Фыдвæдæй æвæд хуыздæр у. Цы дзы кæнæм æнусы цардæй? Нæ нæ хъæуы æнусы цард, фæлæ нын радтæд æнусы кад.

Нарт Уырызмæджы ныхасыл уæлдай нал загътой.

Хуыцау смæсты ис æмæ сæм Уастырджийы рарвыста, æмæ сæ Уастырджи ралгъыста: «Уæ боны куыст иу голладжы дзагæй фылдæр ма кæнæд!»

Цалдæр хоры мæкъуылы-иу æрнай кодтой Нарт, æмæ сын дзы-иу рауад æрмæст голладжы дзаг. Фæлæ Нарт хъуыдыджын куыннæ уыдысты, æмæ ныхъуыды кодтой æмæ бон æрмæст иу угæс най кæнын райдыдтой, æмæ сæм алы угæсæй дæр цыдис иу голладжы дзаг, мæкъуылæй та — дæс голладжы. Афтæмæй сæ цард цыдис æфсæстæй. Хуыцау сын сæ хин куы базыдта, уæд сæ ралгъыста, æмæ сæ хуымтæ бон цъæх кодтой, æхсæв та- иу кæрдинаг сысты.

Бон-иу ацыдысты Нарт, æмæ — сæ хортæ цъæх; æхсæв дæр-иу сæм куы ацыдысты кæрдынмæ, уæд дæр-иу цъæх фестадысты. Уæд сарæзтой сæ хуымты цур халагъудтæ æмæ дардтой сæ фæтты фындзтыл саджил æрцытæ æмæ-иу хорты уымæй фехстой, æмæ-иу уыцы саджил арц кæй алыг кодта, уый-иу райсоммæ дæр баззадис цæттæ æфсирæй.

Æфсирæн-иу йæ хъæды арх дæр æрыссадтой йæ нæмыджимæ æмæ афтæмæй афæдзæй-афæдзмæ фæцардысты.

Стæй загътой: «Нæхуыдтæг куы радтам Хуыцауæн дзырд — æнусы цардæй æнусы кад хуыздæр у, зæгъгæ».

Æмæ уый адыл алчи дæр йæхицæн ингæн къахыныд ныллæууыдис, æмæ уым сæхи калын байдыдтой.

Афтæ ‘рцыди се сæфт разагъды Нартæн.

ДЗЫРДУАТ

А

Агуыр — æвæццæгæн, туркаг адæмы хатт — огуз-огур. Ирон адæмы фыдæлтæ — алантæ — огуримæ æмбæлыдысты нæ эрæйы VI— VII æнусты. Адайы хох — Ирыстоны хæхтæй иу, ис Зæрæмæг, Цъæй æмæ Рацъы æхсæн.

Аза, Аза-бæлас — кадджытæм гæсгæ, зайы «дзæнæты»; ис æм низтæ сурыны æмæ мард æгас кæныны тых.

Аласа — чысыл уæвгæйæ, тынг домбай чи у, ахæм бæхты мыккаг. Алæгатæ — Нарты сæйрагдæр æртæ мыккагæй иу. Кæс «Æртæ Нарты». Алæмæт — ам: тынг диссаг, стыр æмбисонд.

Аминон — ирон мифологийы — мæрдты бæсты дуаргæсы сæрмагонд ном.

Андиаг нымæт — дагъистайнаг нымæт; анди, зæгъгæ, афтæ хуыйны иу адæмы хатт Дагъистаны.

Ангусаг саргъ — цавæрдæр бæстæйæ («Ангусæй») æфтгæ саргъ. Арвы айдæн — аргъæуттæ æмæ кадджытæм гæсгæ — æгас дунейы, суанг зæххы бын дæр, цы хъуыддæгтæ цæуы, уыдон кæм зынынц, ахæм айдæн.

Арвы рон — арвы æрдын.

Арт — схонæй зынг цы æндоны гæбазæй ацæгъдынц, уый.

Архъызы дæндаг — кæнæ хъох-дæндаг, Хæмыцы дæндаг; кадджытæм гæсгæ, ахæм дæндаг кæй комы уыдаид, уымæн йæ фæндоныл «нæ» никæцы сылгоймаг загътаид.

Арц — рагон рæхойæн хæцæнгарз; йæ даргъ хъæды кæроныл сагъд уыдис æрхуыйæ кæнæ та æфсæйнагæй конд цыргъ фындз.

Арыхъ — Елхоттæй хурыскæсæны ‘рдæм цы нæухохы рагъ ацыдис, уый сæрмагонд ном.

Арыхъытæ — лæнчытæ æмæ къуыппытæ арæх кæм ис, ахæм ран. Арыхъ-сапон — ам: хорз сапон. Арыхъыты ранæй-рæтты вæййы фынкгæнаг цъæх æлыджы мыккаг; фыццаг заманы дзы найгæйæ æхсадтой бæхтæ.

Астæрд — дурæй, хъæдæй, авгæй æмæ æндæр истæмæйты цъарæвæрд. Астæуккаг Нарт — Нарты хъæуы æртæ сыхæй иу. Кæс «Æртæ Нарты». Астфисынон, цыппæркъуымон хæдзар — раджы заманы-иу иуæй-иу хæдзæрттæ кæнæ мæсгуытæ, фидардæры тыххæй, арæзт цыдысты афтæ, æмæ дзы мидæгæй уыдис цыппар къуымы, æттæрдыгæй та — аст фисыны. Астымгæрдæг-къуыстымхал — астымты, дурджын рæтты кæрдæг тыхджын вæййы, æмæ, ома, астымгæрдæг арæххалæй, бирæйæ; хорз, бæзджын кæрдæг.

Ахар-калак — æвæццæгæн «Ахал-калак», горæт Гуырдзыстоны. Ахæсты аргъ — ахст лæджы, уацайраджы суæгъдгæнæггаг фиддон. Ахст («цæргæсы хъæр æмæ сыл уарийы ахст фæкодта») — цъæхахст, цъæхснаг тыхджын хъæр.

Аххæрæг, аххæрджытæ — хохаг хæдзары цары хъæдтæ, цæджындзтыл чи æнцайы, уыдон; аххæрджыты уæлæ æвæрд вæййынц лыстæгдæр хъæдтæ — уæладзæнтæ, уыдон уæлæ та хъилтæ — æндзæлмттæ, стæй уæд пыхс, хъæмп æмæ сыджыт.

Ахъ-денджыз — Каспийы денджыз.

Ацц — хъæддаг бабыз (хъаз?).

Æ

Æвæд лæг — æнæцот, æнæбайзæдтаг, æвæстаг.

Æвидигæ — æнæихсигæ; цасдæриддæр дзы хъауай, уыйас ногæй-ногмæ æфтгæ кæуыл кæны, ахæм исты.

Æвицог бæстæ — æнæсгæрст, æнæбæрæггонд, æнæхæрд бæстæ. Æгъуыстуай куыд фæдæн — ома, куыд фесæфтæн, куыд бабын дæн. Æйкæвдылд, айкæвдылд — «бæхы уым сапонæхсад, æйкæвдылд акодта» — ома, хорз æй цынадта.

Æлутон, æлутон фых бæгæны — ирон адæмы фыдæлтæ æлутон, зæгъгæ, афтæ хуыдтой бæрæг хицæн æгъдауыл конд бæгæны. Фæстагмæ «æлутон» æмбарын байдыдтой афтæ, цыма уый у цавæрдæр диссаджы хæринаг кæнæ нозт, йæ гыццыл фæхъæстæйæ дæр адæймагæн йе стонг мыккагмæ чи сæтты, низтæ чя суры, марды чи æгас кæны, адæймаджы цæрæнбон даргъдæр чи кæны, ахæм.

Æлхæд — ам: æлхæд адæймаг, цагъайраг кусæг.

Æмбырддон хæдзар — (кæс «Ахсæртæггаты зæронд хæдзар»). Æммадæлонтæ — иу мадæй гуырдтæ.

Æмхицхæрæн Бæрæг обау — цавæрдæр бынаты, раны сæрмагонд ном. Æмцек — фыццаг заманы-иу уыдис ахæм æгъдау, æмæ æдыхдæр мыккагæй чи уыд, ахæм хæдзар-иу хæссынмæ иста лæппу (кæнæ чызг) тыхджындæр мыккагæй. Æмæ уæд уыцы дыууæ хæдзары (дыууæ мыккаджы) кæрæдзийæн уыдысты æмцектæ. Хъомыл кæнынмæ-иу цы лæппу кæнæ цы чызг радтой, уый та хуындис хъан.

Æндзалм — кæс «Аххæрæг».

Æрвыг — æрвгъуыз цъæх.

Æргъæу — рæсугъд æмæ зынаргъ дуры мыккаг, перламутр.

Æргъæуон цæхæр кæсаг — æргъæухуыз, перламутрхуыз цæппæрджын кæсаг.

Æрдамонгæ хæдзар — мыккаг-иу ард кæм хордтой, æвæццэегæн, ахæм хæдзар.

Æрдзæ («амардта сæдæ сæдæ æмæ æрдзæ сæдæ сырды») — мин. Æрмийæ, æрмидаргæйæ æхсын — хæцæнгарз къухы, армы даргæйæ, æнæ истæуыл æрæвæргæйæ æхсын.

Æртæ абоны куывд — æвæццæгæн, æртæ къуырийы дæргъы куывд. Æртæ Нарты — Нарты сæйрагдæр æртæ мыккаджы: Ахсæртæггатæ, Борæтæ æмæ Алæгатæ. Иуæй-иу варианттæм гæсгæ та, Нарты хъæуы æртæ сыхы: Уæллаг Нарт, Дæллаг Нарт, Астæуккаг Нарт.

Æрттигътæ — фæтты кæрæттыл-иу цы æртæтигъон æфсæн фындзтæ (бырынчъытæ) конд уыдис, уыдон.

Æрфæн — Нарты хистæр Уырызмæджы æмбисонды бæхы сæрмагонд ном. Кадджытæм гæсгæ уый у зæххон бæхты «хистæр», ома, дам, бæхты мыккаг зæххыл уымæй рацыдис. Ирд æхсæвты арвыл цы урсбын фæтæн тæлм фæзыны æмæ ирон адæм «Æрфæны фæд», зæгъгæ, кæй хонынц, уый ном дæр рауадис ацы мифон бæхы номæй.

Æстæмæй-астмæ — амоны, «иннабонæй-иннабонмæ» цы амоны, уый. Кæс «Иннабонæй-иннабонмæ».

Æфсати — ирон мифологийы — сион сырдты æмæ цуаны бардуаг. Йæ бадæн бынатыл, кадджытæм гæсгæ, нымад уыд Адайы хох.

Æфсургъ — ирон мифологийы — тæхгæ æмæ æвæллайгæ, æвæлмæцгæ бæх.

Ахсæртæггатæ — Нарты сæйрагдæр æртæ мыккагæй иу. Кæс «Æртæ Нарты».

Ахсæртæггаты зæронд хæдзар, Алæгаты стыр хæдзар, Борæты æрдамонгæ хæдзар, нарты иу-мæйаг хæдзар, Нарты æмбырддон хæдзар — Нарты кадджыты бирæ ис ахæм ныхæстæ; уыдон сты, æгас мыккаг ма-иу се ‘ппæт иумæ куы цардысты, уыцы незаманты царды æгъдæутты бæрæггæнæн.

Æхсинæг — бæлон.

Æхснарцъы — къутæр зайæгойы мыккаг, йæ зæнг вæййы фылдæр- фылдæр æнгуылдзы стæвдæн.

Æхсын — тар бурбын хуыз уæныггал.

Б

Бабиаг æфтаугæтæ — цавæрдæр бæстæйæ («Бабийæ») æфтгæ
æфтаугæтæ.

Бадæн (Хæмыц… ныхъагр кодта Нартмæ: «Тулæг кæмæ ис, уый тулæджимæ рацæуæд, бадæн кæмæ ис, уый бадæнимæ рацæуæд, уыдон кæмæ не сты, уый та — фистæгæй, æмæ ахæссут уæхицæн сырдты мæрдтæ!») — ам: æвæццæгæн, бæх.

Баджиз дардзæн — бахъыг дардзæн.

Базæрдæхсайгæ ис — басывæрджын ис.

Бакайдта — ам: фæхъæуын кодта, фæцагъта.

Байзæдтаг — цот, зæнæг, фæстагæттæ.

Балсæджы Цалх — ирон мифологийы — тыхджын удгоймаг цалхы хуызы, цардис уæлæрвты.

Балц — (кæс «Стæр», «Хæтæн»).

Барастыр — ирон мифологийы — мæрдты бæсты хицау.

Бардуаг — рагон мæнгуырнындзинадмæ гæсгæ — бæрæг исты бар кæмæ ис, уыцы дауæг, зæгъæм: «Абоны бардуаг», «Рыны бардуаг», «Бынаты бардуаг».

Барысчъи — афтæ хуынди, марды тыххæй-иу фыдызгъæл æмæ урссаг куы нæ хордтой, уæд уый.

Басмахъытæ — рагон къахы дарæс, хæдзары дарынæн, схъæл фындзтæ сын, сæ зæвæттæ та гом.

Бæлгъæ — бæрæг нæу, афтæ цавæр адæм æмæ бæстæ хуындысты, уый. Бæх æууæрдын — дугъон бæхмæ сæрмагонд зылд кæнын.

Бæхджыны нуазæнтæ — «Уастырджийы гаджидау» кæнæ «фæндаггоны нуазæнтæ», зæгъгæ, кæй хуыдтой, уыдон.

Бестау — Пятигорск-горæты цур цы хох ис, уый ном. Тюркаг æвзагыл «бестау» амоны — «фондз сæры», ома, фондз цъуппы цы хохæн ис, уый.

Бидасы тахъа — Нарты кадджытæм гæсгæ, номдзыд Бидасы æмбисонды згъæр худ; хæсты коймæ-иу йæхæдæг абадти хæстоны сæрыл, æмæ-иу уыцы хæстон лæджы уæд кард дæр нал карста, фат дæр дзы нал хызти, Болат — рагон æндоны мыккаг.

Бонасадæн кæнын — хи фæстиæттæ кæнын.

Бонвæрнон (кæнæ Боброн) — сæууон стъалы, боны ‘рдæм цы стыр, ирд стъалы скæсы, уый.

Бонцау — иу бон цас ацæуæн ис, уый. Фæндаджы дæргъ-иу фыццагон рæстæджы нымадтой бонцаутæй.

Борæтæ — Нарты сæйрагдæр æртæ мыккагæй иу. Кæс «Æртæ Нарты». Бузна, бузнаг нæл хуы — фыдмитæгæнаг, налат хъæддаг хуы. Бурæ («бурæ нæл фыс») — хæрзхаст.

Бурæмæдз — мифон сасмы мыккаг.

Быцентæ — лыстæг адæмы мыккаг, Нарты Хæмыцы каистæ, Донбеттыртæй равзæргæ, цардысты зæххы бын.

Г

Галæгон — ирон мифологийы — дымгæты бардуаг.

Галуан — дурæй амад рæсугъд стыр хæдзар, фидæрттæгонд, мæсгуытимæ, йæ алфæмблай—æмæхгæд быру.

Галхатт — дыууæ галæй иу хаттæн цы раласæн ис, уый.

Гамхуд — аргъæуттæ æмæ кадджытæм гæсгæ, ахæм худ, æмæ-иу æй адæймаг йæ сæрыл куы æркодта, уæд-иу ын уынæн нал уыдис, йæхæдæг та уыдта алцы дæр.

Гæбæт — лалым.

Гæтæг — ирон мифологийы — суадæтты бардуаг, Сырдоны фыд. Гурæй-г урмæ (гуырæй-гуырмæ) цæуын — ома, хæд фæстæ цæуын. Гуры фидар — ис Гуры горæты, Гуырдзыстоны.

Гуыдын — раджы заманты-иу бæрæг истæй тыххæй, истæй номыл кодтой, иу лæг сисын кæй нæ фæрæзта, ахæм стыр уæлибых; уый хуындис гуыдын; стыр кæрдзын дæр уымæ гæсгæ фæсномыгæй фæхонынц гуыдын.

Гуым, Гуымыбыдыр — багстæйы ном; æвæццæгæн уый у — Хъуым, Хъуымы быдыр Цæгат Кавказы, ныры Пятигорскы цур.

Гуымирытæ — ирон таурæгътæм гæсгæ, зæххыл фыццаг равзæрд Уадмеритæ, зæгъгæ, ахæм адæмы мыккаг. Уыдон уыдысты ставд æмæ тыхджын адæм: кæмтты нæ цыдысты, зæхх сæ нæ урæдта. Уыдон фæстæ фæзынди æндæр адæм — Камбада, зондæй дæр æмæ тыхæй дæр Уадмериты хуызæн, фæлæ асæй тынг къаннæг, æмæ зæххыл цæрынæн нæ бæззыдысты. Уыдон фæстæ равзæрди Гамеритæ, уыдон дæр та фесты æгæр стыр адæм, æмæ та Хуьщау сфæлдыста ног адæмы мыккаг — Гуымирыты. Уыдон дæр зæххы аккаг нæ фесты, æмæ та уæд Хуыцау сфæлдыста Уæйгуыты. Уыдон дæр нæ фæрæстмæ сты, æмæ уæд Хуыцау сфæлдыста Нарты. Нарт рауадысты загххы аккаг адæм.

Гуыппырсартæ — уæнгджын, домбай, æххæстзонд, æгъдауджын æмæ номдзыд лæгтæ.

Д

Дауæг, дуаг — ирон мифологимæ гæсгæ, бæрæг исты бартæ лæвæрд кæмæ уыдис, ахæм «чысыл» Хуыцау.

Дæ хал, дæ бæндæн фæхауа — æлгьыст, ома, дæ мыккаг сыскъуыйа, цот дæ ма рацæуа, дæ цард рæстмæ ма фæуа.

Дæлдæртæ — лæггадгæнджытæ, дæлдæр адæм.

Дæллаг Нарт — Нарты хъæуы æртæ сыхæй иу. Кæс «Æртæ Нарты». Дæлтъур — фыццагон ирон хæдзары артдзæсты фæйнæ фарс-иу уыдис дуртæ æвæрд æхсидæвты кæрæттæ æрæвæрынæн, æмæ ахæм дур хуындис дæлтъур.

Дæргъ уæрхмæ гæрста — ома, йæ фæндаг цыбыр кодта.

Догъ, донхъ — хъуг, фыс, сæгъ иу дыгъдæн цы ‘хсыр æркæны, уый. Догъгъæрæг, доххæрæг — хуымтæм, уыгæрдæнтæм æмæ

аф. д. дон уадзæн чысыл къанау.

Донбеттыр — ирон мифологийы — денджызтæ æмæ стыр дæтты бардуаг; Донбеттыртæ — Донбеттырæн йæ хæдзарвæндаг, денджызы бын цæрæг адæмы ном, стæй сæ бæстæйы ном дæр.

Дур-дура — Нарты Хæмыцы бæхы ном.

Дывæрссагæй (дывæрццыгæй) рабадтысты — дыууæ рæнхъæй.

Дыдзы хур — ирон мифологийы — мæрдты бæсты хур.

Дыдзы хъарм — цъус хъарм, хъæрмуст.

Дыууадæстæнон фæндыр — рагон ирон фæндыр.

Дыхъусыг — 1) тъæпæнбын стыр æрхуы аг (цæдæджинаг); 2) дыууæхъусджын стыр дурын.

Дз

Дзаггарз — нозт, тынгдæр бæгæны цы стыр мигæнæны рахæссынц бадтмæ, уый.

Дзауматухæг — фыццаг рæстæджы-иу ирон адæммæ, чындз хæсгæйæ, чындзы дзауматæ уыдысты хицæн лæджы æвджидгонд, æмæ уый хуындис дзауматухæг.

Дзæгъындзæг — маргъы мыккаг, гæркъæраджы хуызæн.

Дзæнхъайы цæст — кристалл.

Дзигло, хæххон дзигло — хæххон чысыл цъиу; ам уæйгуытæ афтæ хонынц Нарты.

Дзындз-аласа — зæлдагхуыз, сыгъзæринхуыз аласа. Кæс «Аласа». Дзыхы-дон — Нарт нуазынæн цы донæй хастой, уый.

Е

Елиа — ирон мифологийы — арвы нæрд æмæ арвы æрттывды бардуаг. Ердо — хуынкъ рагон ирон хохаг хæдзары цары, фæздæг æмæ рухс цæуынæн; иуæй-иу рæтты ма йæ хонынц «сæйраг», «сæйраг рудзынг». Ехсыхъæд — къутæр зайæгойы мыккаг, йæ зæнг вæййы фылдæр-фылдæр ехсы хъæды стæвдæн.

З

Залгъæд — ныллæг къутæртæй чи зайы, ахæм зайæгойы мыккаг. Йæ зæнг у лыстæг æмæ цыбыр.

Залты мит, залты мит æмæ æнусы цъити — иттæг бирæ миты æруард, ома, залты бæсты цы мит æруары, ахæм.

Згъæр, згъæр хæдон — фыццагон хæстон дарæс, згъæр цæгтæй конд, адæймаджы буар кард æмæ фæттæй хъахъæныны тыххæй.

Зилахар — Нарты хъазæн фæз, Нарт фат æмæ ‘рдынæй, кардæй, дугъы уайынæй, кафын æмæ симынæй сæ хъару кæм æвзæрстой, уый. 3онынджын — цы ‘рцыди æмæ цы ‘рцæудзæн, уый чи зоны, ахæм адæймаг.

3ым — хъæддаг гогыз.

И

Ивазн — цæнгтæ фæйнаердæм айвазгæйæ, иу къухы кæронæй иннæмæ, рагон рæстæджы дæргъбарæн.

Ивар — стъраф.

Иннабонæй-иннабонмæ, иу абонæй иннæ абонмæ— æвæццæгæн, къуыри. Иумæйаг æмбырддон хæдзар — кæс «Ахсæртæггаты зæронд хæдзар».

К

Кадзитæ — кадджытæм гæсгæ — зæххы бын, денджызы бын цæрæг адæм; дæлимонтæ, зинтæ.

Кайын — хъауын, фæхъуаг кæнын.

Кæраз — цæджындзтыл арæзт тапкагонд. Рагон рæстæджы-иу æрвдзæфы кæнæ æнæуый марды æвæрынæн ныссагътой бæрзонд цыппар цæджындзы, сæ уæлæ цæхгæрмæ кау кæнæ хъилтæ æвæрд, афтæмæй. Кæрдих — карст, хай исты хæринагæй.

Кæфты-Сæр-Хуыйæндон-æлдар — ирон мифологийы — кæфты, кæсæгты бардуаг.

Курдиат — 1) кадджытæм гæсгæ Нартмæ Хуыцауæй уыдис ахæм лæвар, æмæ-иу сæ цы бафæндыд, уый-иу агрцыдис;2) стыр зæрдæргъæвддзинад, стыр зонд, иттæг арæхстдзинад истæмæ; зæгъæм, фыссæджы курдиат, нывгæнæджы курдиат; 3) курындзинад.

Куый хъæд, куый дур баисты — ома, фæйнæрдæм ныххæлиу сты, ныппырх сты.

Куырдалæгон — ирон мифологийы — уæларвон куырд, куырды куысты бардуаг; Нартæн кодта хæцæнгæрзтæ, сæрыдта Нæртон адæмы.

Куырыппы бæрзонд — нæухох, ис Цæгат Ирыстоны, Куырыппы районы. Куыф — стыр чыргъæд; хохы дзы хуымтæм фæласынц фаджыс.

Къ

Къала бæлас — æнæхъæн бæлас æд къалиутæ æмæ æд уидæгтæ. Къаты бон — кусгæ бон (бæрæгбон нæ, фæлæ).

Къæрит, къæрид — кæрцы хæррæгъ, æвзæр кæрц.

Къæсса — цармæй конд голлаггонд.

Къоти — хæф, цъæй, фаджыс. «Къоти калын» — хæлæф кæнын, зыд кæнын.

Къулбадæг ус — ирон аргъæуттæ æмæ кадджыты — сидзæргæс ус, хибар ран цæрæг, хинтæ ‘мæ кæлæнтæгæнæг, дунейыл цы ‘рцыди æмæ цы ‘рцæудзæни, уыдон зонæг.

Къусбæрттæ кæны фæныкæй — фæныкæй хъазы, фæнык бары.

Къухццæг — хъомвосæй найкæнгæйæ, цæджындзмæ æппæты хæстæгдæр цы стур вæййы, уый.

Къуыстил — æнæхъæн хъæды лыггагæй конд, къахт мигæнæн. Къуыстымхал — кæс «Астымгæрдæг-къуыстымхал».

Л

Лæгдон — рæстæгмæ цæрæн бынат хъахъæнджытæн, фосгæсгæн æмæ аф. д.

Лæглæууæн дзыхъ — ирон куырдадзы мидæг-иу хъæстарæг арæзт уыдис ныллæг къуыдырыл, æмæ цæмæй куырды æгæр тынг гуыбыр кæнын ма хъуыдаид, уый тыххæй-иу хъæстарæджы фарсмæ уыдис дзыхъ къахт, гъе уый хуындис лæглаеууæн дзыхъ.

Лыстхуыд — ома, лыстæг сынкæй хуыд.

М

Мады бæх — фыццаг рæстæджы-иу сиахс, ирæдæй уæлдай, чызджы мады номыл цы бæх лæвар кодта, уый.

Мæ сæры хицау — кæс «Хицау».

Мæргъгæ — бадæн саргъы гæрз, бæхы риуыл кæнгæ, саргъ фæстæмæ цæмæй нæ быра, уый тыххæй.

Мæрдæгъдау, марды æгъдау — фыццаг рæстæджы-иу, мардмæ бацæугæйæ, нæлгоймæгтæ хостой сæ сæртæ (ехсæй, тымбыл къухæй), сылгоймæгтæ — сæ уæрджытæ, сæ рустæ; уый хуындис мæрдæгъдау. Мæрт — фыццаг заманы хорбарæн, 6 килограммы бæрц.

Мæхæлыстыгъд — лалымыстыгъд.

Мидгъуын къæрит — бæгънæг буарыл конд кæрц.

Миф — рагон адæмы таурæгъ, дуне æмæ адæмты равзæрды тыххæй, æрдзы фæзындты тыххæй, хуыцæуттæ æмæ хъæбатыры тыххæй.

Мифологи — искæцы адæмы равзæрды тыххæй, дауджытæ, сгуыхт лæгтæ æмæ æндæр ахæмты тыххæй рагон таурæгътæ, мифтæ се ‘ппæт иумæ.

Мондадæджын — æфхæрæн дзырд сылгоймагæн; хæлд, æдзæсгом. Мусонг — сырддзæрмттæй кæнæ бæласы къалиутæй конд рæстæгмæ цæрæнбынат, халагъуд.

Мыдамæстытæ — мыдджын хыссæйæ конд кувинæгтæ.

Мысыр — Египет.

Н

Наййаг — най цы стурæй фæкæнынц, уый; æфхæрæн дзырд.

Налхъуыт-налмас — зынаргъ дуры мыккаг, æвæццæгæн, бриллиант. Нæ хицау — кæс «Хицау».

Нæрæмон — йæхиуыл хæцын, йæхи уромын чи нæ фæразы, æрхъæцмæ чи нæ хъæцы, ахæм адæймаг.

Ногбон — ам: ногбоны бардуаг.

Ноггæнæн суадон — кадджытæм гæсгæ-иу уыцы суадоны доны йæхи чи цынадта, уый-иу фестадис хæрз æрыгон адæймаг.

Ныв, нывыконд — амонд, хъысмæт, ныхыфыст.

Ныккæнд— зæххы бын конд цæрæн бынат, фосы бынат, хæзна дзауматæ æвæрæн бынат.

Ныккола — ирон мифологийы — дуаджы ном.

Нымд кæнын — æфсæрмы кæнын, æгъдау дæдтын.

Ныхыдзуарджын — амондджын.

П

Пысултæ — уæлæдарæс.

Р

Реком — ирон мифологийы — стурвосы бардуаг. Рекомы кувæндæттæ Ирыстоны ис цалдæр раны. Сæ тæккæ рагондæр ис Цъæйы комы

Рифтаг — дзæкъул, хордзен.

Ронг — Нарты нозт, тынгхæрзад æмæ карз.

С

Сагъадахъ — Нарты кадджыты: иу варианттæм гæсгæ у фатдон, иннæ варианттæм гæсгæ та — хæдæхсгæ фатдон.

Саденджыз — æвæццæгæн, Сау денджыз.

Сафа — ирон мифологийы — артдзæсты, уæларт рæхысы, цыргъаджы æмæ бинонты царды бардуаг.

Сахсæн — бæхы къæхтæбæттæн, гæрзæй конд.

Сæйраг, сæйраг рудзынг — кæс «Ердо».

Сæрæй исгæ æмæ бынæй ахадгæ — кадджытæм гæсгæ — ома, уæле дзы цас исай, уыйас бынæй æфтгæ кæуыл кæны, ахæм.

Сæрджын саг — ома, стырсыкъаджын саг.

Сæры хицау — кæс «Хицау».

Сæрын — æфсæйнаг, æндон хъæбæрдæр кæнын. Ам фылдæр вæййы Нарты хъæбатырты сæрыны кой. Зæгъæм, Батрадз йæхи байсæрын кодта уæларвон куырд Куырдалæгоны куырдадзы. Сослан йæхи байсæрын кодта бирæгъы ‘хсыры.

Сæццæйæ аззад — джихæй, сагъдауæй аззад.

Сехы гоппыл фæхау — æлгъыст, ома, фесæф, бабын у.

Силæм — куыдзы ном; кадджытæм гæсгæ, Силæм у зæххон куыйты «хистæр», зæххон куыйты мыккаг цы куыдзæй рацыд, уый.

Совахъ — маргъы мыккаг.

Софиайы зæппадз — Батрадз Софиайы зæппадзы куыд ныгæд æрцыдис, уый фæсномыгæй æвдисы чырыстон дины фæуæлахиздзинад муртаккаг диныл. Чырыстон дин цыдис Византийæ, æмæ уым та стырдæр æмæ рæсугъддæр аргъуан уыдис Софийайы аргъуан.

Ссын — ам: цыргъ кæнын.

Стæггаг, сымахæй нæ стæггаг куы уаид — ома, сымахæй нæм сылыстæг куы уаид,

Стæр — хæстон балц къордæй.

Стæрон — стæры уæвæг.

Стыг, «мигъы стыг» — мигъы цъупп.

Стыггай — къордгæйттæй, дзыгуыртæ-дзыгуыртæй.

Стъæлды фæуай — ома, фесæфай, бабын уай.

Суанг — («Дысон иу суангыл цуаны ацыдтæн») — фахс.

Сухы цагъд — ома, бындзагъд.

Сы — сыкъа.

Сылæг мигъ — бæзджын сур мигъ.

Т

Танхъа — фынк.

Тапка — цауд агъуыстгонд.

Тарандæелос — ирон мифологийы — дзуар; йæ кувæндæттæ баззадысты Тырсыйы, Тибы.

Тархъы Сындз — бæсты ном Каспийы денджызы был.

Тахъа — згъæр худ; кæс «Бидасы тахъа».

Тæтæртупп — ирон мифологийы — дуаджы ном.

Телыг — ставд лæдзæг.

Тинты кæрц — зынаргъ сырддзæрмттæй конд кæрц.

Тулæг — уæрдон.

Тутыр — ирон мифологийы — бирæгъты бардуаг.

Тыбауы хох — ис Цæгат Ирыстоны, Дæргъæвсы комы.

Тылиф кæнын — хи фæиуварс кæнын, фæфæливын.

Тъ

Тъæр — къонайы цур сугтæвæрæн, дур кæнæ æфсæйнагæй.

Тъыфыл цæргæс — стыр цæргæс.

У

Уаддымд — ирон мифологийы — уадау тагъд уайаг бæхы мыккаг. Уаддымдтæ — уад йæ мит кæмæн фæхаста, ахæм зæххы гæппæлтæ хæхты.

Уадсур — ирон мифологийы — уад æййафæг бæх.

Уаз, Уаза, Уазы къуыпп — хохы ном Дыгургомы.

Уарби — бæрæг нæу, афтæ цавæр бæстæ æмæ адæм хуындысты, уый. Уарпы фидар — уыдис ныры Кубаны облæсты, Урупы доны был. Уарт — фыццаг рæстæджы — карды цæфæй хи хъахъæнæн стыр чъиригонд хæстон дзаума, цонгыл кæнгæ.

Уас-къуыпп — кувæн къуыпп.

Уацамонгæ, Амонгæ, Нартамонгæ — Нарты диссаджы зонынджын къус, кæхц, хъæбатыры кæхц. Уыдис æм ахæм миниуæг, æмæ-иу стыр хæстон скуыхтдзинæдтæ чи равдыстаид, стæй йæ хæстон скуыхтдзинæдты тыххæй æрмæст дæр æцаегтæ чи радзырдтаид, уымæ-иу йæхæдæг йæхи æгъдауæй бацыди; иннæтæй йæ къухы никæмæн æфтыд Уацамонгæйæ бануазын. Уæладзæн — кæс «Аххæрæг».

Уæлæндыг — зæронд ирон хæдзары-иу артдзæсты сæрмæ уыдис дыууæ хъилы ауыгъд, сæ уæлæ та кау (хуынди «æндыг») — истытæ æвæрынæн. Уыцы хъилтæ хуындысты уæлæндгуытæ.

Уæллаг Нарт— кæс «Æртæ Нарты».

Удæвдз — Нарты кадджыты — диссаджы уадындз, йæхæдæг йæхи æгъдауæй алы зарджытæ чи кодта, ахæм.

Уыдисн — дисны.

Уырдæндах — уырд — тынуафæн дзаума; уырдæндах — уырдтæ цы æндахæй арæзт сты, уый.

Уытъыр —доны цæрæг зулкъ.

Ф

Фалгæрæттæ — куыройы фыдæй фæлгæтæджы æхсæн цы ссады рыгтæ æрæмбырд вæййы, уыдон.

Фæлвæра — ирон мифологийы — фысвосы бардуаг.

Фæндырты уæ фæцæгъддзысты — ома, зарджытæ уыл фæкæндзысты. Фæринк — цирхъ кæнæ Ахсаргарды мыккаг.

Фæсмæргомау лæппу — къæйныхгомау лæппу.

Фæснах — бæрæг нæу, фæлæ, æвæццæгæн, роныл ауыгъд истытæ æвæрæн.

Фæтк — æгъдау, уаг.

Фæтыг — бæрæг хицæнхуызон æндоны мыккаг.

Фосы конд — мулкыл фæхæст.

Франк, фæранк — тигр.

Фурд — 1) денджыз, 2) сындæг чи цæуы, ахæм стыр дон.

Фыдвæд — фыд цот, æвзæр байзæдтаг.

Х

Харæ хъуымац — зæлдаг хъуымацы мыккаг.

Хатиаг æвзаг — бæрæг нæу, цавæр æвзаг у, уый.

Хахиаг хæрх идон— бæрæг нæу, цавæр идон у, уый.

Хæзмы быдыр — бæрæг нæу, цавæр быдыр у, уый.

Хæлцон — дзæкъул, хызын.

Хæрзæджытæ — адæмы хæрзтæ.

Хæстбойнон (хъæстбойнон) баци — басывæрджын и.

Хæтæн — балц фос фæкæныны тыххæй.

Хицау — ам: фыццагон ирон æгъдаумæ гæсгæ сылгоймагæн не ‘мбæлди йæ лæджы ном, йæ тиуы ном, йæ лæджы фыды ном, уыдонæн сæ мыккаджы ном дзурын, фæлæ сæ-иу амыдта фæсномыгæй. Йæ лæджы хуыдта «мæ сæры хицау», йæ лæджы фыды — «нæ хицау» æмæ аф. д.

Хорасан худ — хорз цъæх уæлдзарм худ. Хорасан, зæгъгæ, афтæ хуыйнынц бæстæ æмæ горæт Ираны.

Хорæлдар — ирон мифологийы — хорты бардуаг.

Хорхор бæх — хорæй хаст бæх,

Хор-хос— хор æмæ хосæй цыдæриддæр ис, уый. Ам: бирæ фæллæйттæ. Хуыйысæр — рагон ирон хъисын фæндыр.

Хуындæджы бадæг — фыццаг рæстæджы ирон адæммæ уыдис ахæм æгъдау: ног чындзæн, йæ чындзы ‘рцыдæй цалынмæ афæдз рацыдаид, уæдмæ йæ фыды хæдзармæ цæуын не ‘мбæлди. Афæдзы фæстæ-иу ацыд йæ цæгатмæ æмæ дзы-иу дзæвгар рæстæг фæци. Гъе уыцы рæстæг хуынди «хуындæджы бадæн» рæстæг, чындз та-иу хуынди «хуындæджы бадæг». Хуысар хъуымац — зынаргъ зæлдаг хъуымац.

Хуыцауæгас загъта — Хуыцаумæ скуывта.

Хъ

Хъабахъ — фыццаг рæстæджы — даргъ хъил, йæ уаелæ нымæты кæнæ фæйнæджы гæбаз фидаргонд, марды номыл мысан æхсынæн.

Хъамбул уæраг — фидар уæраг.

Хъан — кæс «Æмцек».

Хъандзал — 1) æндоны хицæн мыккаг, тынг хъæбæр; 2) æндонæй конд цъæт.

Хъандзалджын тулæг — цъæтджын уæрдон.

Хъандзалсæфтæг бæх — æндонсæфтæг бæх.

Хъара денджыз — Сау денджыз.

Хъара сапон — сау сапон.

Хъæрæу — иуцæстон, сохъыр. Хъæргæнæг — топп (цуанонты
æвзагыл).

Хъох-дæндаг — кæс «Архъызы дæндаг».

Хъуаз — хъуг (сыл) саг.

Хъугом — егъау хуымгæнды зæхх хæхбæсты.

Хъуымбылæг — къоригонд; хъуымбылæгтæ-иу аивдæрæн кодтой карды фистоныл.

Хъуытаз — чысыл дзæнгæрæг.

ц

Цам — къæмдзæстыг, æгад, аххосджын.

Цæдæджинаг — стыр æрхуы аг бæгæны æмæ фыдтæ фыцынæн, йæ бын цыргъ. Уыдис хæзна дзаумайыл нымад.

Цæхгæр — бæгæныстон стыр уæрæх гарз.

Церечы згъæр — кадджытæм гæсгæ — номдзыд лæг Церечы згъæр хæдон. Хæсты коймæ-иу йæхæдæг йæ хицауы уæлæ фестад, æмæ йæ уæд кард нæ карста, фат дзы нæ хызти.

Цирхъ — хъамайы хуызæн Ахсаргард.

Цокора, коцора — 1) сæрыхъуынты бындзыг сæры астæу; 2) басылыхъы, худы уæлæ къæдзилгонд.

Цыкурайы фæрдыг — зынаргъ дуры мыккаг. Ам: мард æгас кæныны, цæфтæ дзæбæх кæныны тых кæмæ ис, ахæм фæрдыг. Ома, цы курай, уый дæдтæг.

Цылыхъ — цармæй конд фæндаггон доннуазæн дзаума.

Ч

Чемæ — кæимæ.

Чъ

Чъырын — чъыримæ амад мæсыг.

___________________________________

* Нарты кадджытæ. Гасситы Викторы номыл рауагдадон-полиграфион куыстуат. Дзæуджыхъæу, 1995 г.