Зынджыбардуаг Уазыкъуылдымыл арт ыскодта, æмæ артæн йæ фæздæг арвмæ цыд. Дзуæрттæ йæм ысмæсты сты, æмæ йыл Галæгонмæ бахъасткодтой: “Нал нæ уадзы цæрын йæ фæздæгæй, фæхæсс-ма йын й’ арт искуыдæм”.
Галæгон ысдымдта, æмæ арт тынгдæр ысцырын, хъæдыл сирвæзт, кæрдæг ыссыгъди, дуртæ сырх зынг фестадысты æмæ тъæнджытæхаудтой. Зынджы тæлмытæ цæм фæхæддзæ сты дзуæрттæм. Æмæ хъаст байдыдтой дзуæрттæ Хуыцаумæ: “Фервæзын нæ кæн ацы Зынджыбардуагæй – æмбиссыгъд фестæм, æмбиссæфт фæкодтам”.
– Æгъгъæд цæ фæцагътай дзуæртты, – загъта уæд Хуыцау Зынджыбардуагæн. – Мауал цæ саф!
– Нæ цæ ныууадздзынæн, Хуыцау! Фæлтау, мæ цæхæрыл физонджытæ чи кæна æмæ дæуæн дæр чи кува, ахæм лæг сæвзæрынкæн дунейыл, æмæ цæ ныууадзон.
– Ахæм лæг райсом фæзындзæн…
Хуыцау сæумæраджы сфæлдыста цы хуызæн хъуыди, ахæм лæг, æмæ йæ Зынджыбардуагмæ æрæрвыста:
– Кæрæдзиуыл нæ хæцы ‘мæ йæ бахсид дæ цæхæры.
Зынджыбардуаг лæджы й’ арты бахсыста, сæууондоны йæ ныппæрста, æмæ лæг цъæх æндон фестади.
Лæджы ном Зынджыбардуаг ысхуыдта Сæуæссæ, дунемæ сæуыскастыл кæй фæзынд, уымæн, æвæдздзæгæн.
– Хуыцау дæ сфæлдыста, æз дæ м’ арты бахсыстон, æмæ цæр ныр дæхицæн, – загъта Зынджыбардуаг Сæуæссæйæн.
– Æз ардыгæй афтæмæй н’ ацæудзынæн, – загъта Сæуæссæ. – Дæ зынгæй мын уыцы бар радт, æмæ йыл физонджытæ куыд кæнон, мигæнæнтæ йыл куыд аразон. Æмæ уæд ацæудзынæн.
Зынджыбардуаг æм урс дзæнхъадуртæ-æрцъыкæхсонтæ радта Сæуæссæмæ.
– Ам куы нæ уон, уæд-иу адон кæрæдзиуыл цæв, хус къæцæлтæ цыл- иу бадар, æмæ ссудздзысты сугтæ. Райсомæй цæ мæ иу фырт – Зынгæвзалы – æвзалы кæндзæн, изæрæй цыл меннæ фырт – Артæртхутæг – æртхутæг æвæрдзæн. Æмæ йын афтæмæй ахуыссæн нал уыдзæн никуы дæ зынгæн.
Уыйадыл Зынджыбардуаг фæцыди уæларвмæ. Фæлæ урс дзæнхъадуртæ йæхимæ нывæрдта Сæуæссæ.
Сæуæссæ куырдадз ыскодта, фæттæ дзы рацагъта ‘мæ цуаныцардæй царди.
Уæд та иубон ысфæндкодта Сæуæссæ цуаны фæцæуын. Бирæ фæхатти хæхты ‘мæ кæмтты, фæлæ иунæг сырдыл дæр нæ сæмбæлд. Тынг ныффæллад, æмæ иуран доныбыл афынæй. Уæд фурд æрбафæйлыдта, уылæнтæ йæ хæрдмæ фехстой Сæуæссæйы ‘мæ фехъал. Кæсы, æмæ иу урс саг цъитидон нуазы. Сæуæссæ йæм фæкасти ‘мæ дзуры йæхинымæр: “Ай æххормагæй куы сæфын… Нæй йын ацы сагæн æнæ амаргæ”.
Фат ыл фæкодта, фæлæ саг йæ гуыбыныл ахуыссыд. Æмæ йæ сæрты батахти фат. Дыггаг фат фехста Сæуæссæ. Саг фæгæпласта, æмæ йæ бынты батахти фат. Æмæ саг йæхицæн æнцад-æнцой араст.
Сæуæссæ дискæны: “Ай цæуылнæ лидзы мæ фатæй? Уæд та йæ ахсгæ ‘ркæнон?
Цæуы сындæггай йæ фæдыл Сæуæссæ, къуыппæй-къуыпмæ, халæй- халмæ, фæлæ йæм а ныр февналон зæгъгæ, уыйбæрц æввахс æм нæй бацæуæн. Сайы йæ йæ фæдыл саг. Афтæмæй йæ басайдта Зилгæцады былмæ. – Цы дæ хъæуы, мæ хур, артæйгуырд Сæуæссæ? Цы цæуыс мæ фæдыл? – дзуры йæм саг.
– Сыдæй мæ уд хауы. Нæй мын æнæ сæфгæ, æмæ дын хъуамæ дæ фыдæй физонджытæ скæнон.
– Уæ, ма кæ, Сæуæссæ. Ды мæ фыдæй физонджытæ не скæндзынæ, фæлтау мæм байхъус, æмæ дын цы зæгъон, уый бакæ. Æз дæн Донбеттырты мад. Ис мын иунæг чызг æмæ авд фырты. Дзæбæх лæппуйы каст кæныс, æмæ уал фæлтау ам лæу, суадз дæ фæллад. Исчи дæм зындзæн махæй æххуысмæ. Дыууæ хатты дæм рарвитдзысты хонæг, фæлæ-иу ма баком. Æртыггаг хатт дæм куы фæзына хонæг, уæд дын æнæ цæугæ нæй. Урс саг Зилгæцадмæ бахызт æмæ фæдæлдон.
Сæуæссæ Зилгæцады цур баззади ‘мæ та хуыссы фæлмæцыд æмæ фæлладæй.
Бадзырдта Донбеттырты мад йæ хæдзармæ:
– Кæм ыстут? Ныртæккæ Зилгæцады был ыстыр тыхстæй федтон иу лæджы, æмæ йæ тагъд æрбахонын хъæуы нæ фынгмæ. Стонг лæджы бафсадын удыбæстæ у.
– Фæуайæд-ма исчи, æмæ йæ ‘рбакæнæд, – загъта уæд хистæр Донбеттыр йæ фырттæн.
Кæстæр Донбеттыр фæцырд, æмæ уайтагъд цады был балæууыд. Ауыдта Сæуæссæйы ‘мæ йæм дзуры:
– Табу дæхицæн. Абон нæм куывд и, æмæ дæ мæ фыд ыстыр зæрдиагæй хоны. Махæн нæ бæстыл чи цæуа, уый нын уазæг у. – Æз ам уæ куывдмæ, мыййаг, æнхъæлмæ нæ кæсын, – загъта Сæуæссæ. – Арфæ йын ракæ дæ фыдæн, æмæ йын зæгъ: “Мæ рæстæг н’ амоны”.
Æмæ раздæхт фæстæмæ кæстæр Донбеттыр.
Сæхимæ ‘рцыди ‘мæ загъта йæ фыдæн:
– Нæ мын ракуымдта. Арфæ дын кæны ‘мæ зæгъы, мæ рæстæг дам н’ амоны.
Уæд зæронд Донбеттыр загъта:
– Чындзытæй йæм арвитут искæй.
Кæстæр чындзы йæм арвыстой. Ссыди та уый дæр цады былмæ. Дæрддзæф æрлæууыд, æмæ йæм дзуры Сæуæссæмæ:
– Мæ хицау куывд кæны, æмæ мæ дæумæ рарвыста хонæг.
– Дæ хицауæн бузныг зæгъ. Ацæуин бæргæ, фæлæ мæ рæстæг н’ амоны. Æмæ раздæхти чындз, æмæ рафæзмыдта хистæр Донбеттырæн Сæуæссæйы ныхæстæ.
– Бæлвырд, цардагур æмæ йемылæг у, – загъта зæронд Донбеттыр. – Нæй гæнæн, æмæ йæм нæ чызджы арвитут сыгъзæрин бæлæгъы. Æмæ йæм радтой хъалац чызгмæ. Сбадын æй кодтой донбæлæгъы, æмæ йæ хонæг рарвыстой. Баленк æм кодта Донбеттырты чызг Сæуæссæмæ. Хæстæг æм нæ бацыд – æгъдау афтæ н’ амыдта – фæлæ йæм дæрддзæфæй дзуры нымдгæнгæ:
– Уæ, цы хур, цы зæд дæ? Абон мæ фыд куывд кæны, æмæ дæ хоны. Сæуæссæ йæм хæстæг æрбацыд, æмæ йæм уæд чызг хъалацнуазæн авæрдта.
Æмæ загъта Сæуæссæ:
– Бузныг дæ фыдæй, бузныг дæ мадæй, бузныг уе гасæй дæр! Æмæ схæцыд хъалацыл, æмæ йæ анызта йæ тæккæ бынтæм.
Уæд уыцы рæстæг сæ цурты иу кæф æрбацæйленккодта. Сæуæссæ йæ ацахста ‘мæ йæ нылхъывта. Хъалац сойæ айдзаг и, æмæ йæм æй авæрдта чызгмæ фæстæмæ.
– Дæ нуазæн бирæ, хорз чызг! Цæуын – нал ис æндæр гæнæн! Æмæ сбадтысты чызг æмæ лæппу сыгъзæрин бæлæгъы. Зилгæцад цæ зилгæ ныххæддзæкодта Донбеттыртæм.
Кæсы Сæуæссæ, æмæ авд лæппуйы архайынц кæрты, уæларт агты дон æхсиды.
– Цы ми кæнынц уыцы æвзыгъд лæппутæ ‘мæ чи сты? – афарста Сæуæссæ чызджы.
– Уыдон ме фсымæртæ сты. Куывдæн кусæртытæ кæнынц.
– Уæд уæртæ уыцы сылгоймæгтæ та чи сты?
– Уыдон та мæ чындзытæ сты. Кæрдзын кæнынц.
– Сæ фарсмæ уыцы ус та чи у?
– Уый та нæ мад у. Фынгтæ æвæры.
– Уæлейыбадæг – уый та чи у?
– Уый та нæ фыд у.
Цалынмæ уыцы ныхæстæ кодтой чызг æмæ лæппу, уæдмæ сыгъзæрин бæлæгъ бахæстæг Донбеттыртæм. Рахызтысты бæлæгъæй Донбеттырты чызг æмæ Сæуæссæ. Чызг хъалац балæвæрдта йæ фыдмæ.
Сойцард фæкæнæд, сойцард, зæгъгæ загъта Донбеттырты хистæр. Арфæ цын ракодта сеппæтæн дæр Сæуæссæ. Æрбадын æй кодтой фынгыл, æмæ йыл узæлынц. Бур физонджытæ хъармæй-хъарммæ хастой фæсивæд, сау бæгæны сырсыр кодта къусты.
Уæд зæронд Донбеттыр, йæ къухы хъалац, афтæмæй ракуывта. Хæрынтæ ‘мæ нуазынтæ систой бадтыадæм. Фæлæ Сæуæссæ йæхиуыл хæцыд – бирæ нæ хордта ‘мæ бирæ нæ нызта.
Зæронд Донбеттыр æй афарста Сæуæссæйы:
– Цы Хуыцау дæ ‘рбахаста, хорз лæппу, Зилгæцадмæ?
– Сырдагур рацыдтæн, – загъта Сæуæссæ. – Ницæуыл сæмбæлддæн. Стæй иу урс саг ауыдтон. Дыууæ хатты йæ фехстон фатæй – нæ мын фæцæф и, æмæ йæ уæд æртыггаг хатт нал фехстон. Æрцахсынмæ йæ хъавыдтæн, фæлæ мын уымæй дæр ницы рауад.
Фæрсæгау та йæм дзуры зæронд Донбеттыр:
– Æвæдздзæгæн, исты хорздзинадмæ ‘нхъæлмæкæсыс, лæппу… – Хуыцауы куы бафæндид. Фæлæ уый сымахæй аразгæ у. Мæн ардæм сыгъзæрин бæлæгъы чи ‘ркодта, уый у, бæргæ, мæ бæллиц, цæуыл цæуы ныхас, уый.
Æмæ уæд фæрсынц Донбеттыртæ сæ чызджы:
– Уазæг сæмбæлд нæ куывды. Дæумæ ‘рцыди, куыд æмбарæм, афтæмæй. Æмæ йын цы ком радтæм?
Чызг ныфсæрмы. Дзургæ ницы скодта, фæлæ йын йæ зæрдæ цы бамбарын хъуыд!
Донбеттыртæн сæ куывд чындзæхсæвмæ разылд. Æнæхъæн къуыри нæ рауагътой сæ уазæджы. Иннабонæй иннабонмæ нæ систой сæ фынгтæ. Стæй цæ Зилгæцады былмæ фæхæддзæкодтой Донбеттыртæ сæ хо ‘мæ Сæуæссæйы.
Цард цыл бацайдагъ уыйфæстæ Сæуæссæ ‘мæ Донбеттырты чызгыл, æмæ цын райгуырди æртæ фырты: Борæ уыди сæ хистæр, Дзылæу – астæуггаг, æмæ Болатбæрзæй – сæ кæстæр.
Афтæ, гъе, равзæрдысты Нартæ.
Нарты Борæ Сæуæссæйы хистæр фырт уыди. Æмæ цуаны фæцыди иу хатт. Бахæддзæ фурды былмæ, æмæ, мæхи æрыхсон куыд загъта, афтæ йæ Донбеттыртæ ауыдтой æмæ йæм дзурынц:
– Уæ, Борæ, нæ хæрæфырт! Дæлимонтæ дæ ахсдзысты, сæ дон цын ызмæнтыс…
– Æрцахсæнт мæ! Фæлæ ма ме фсымæрты куы фенин… Дзылæу чысыл у, Болатбæрзæй – æнахъом.
– Уыдонæн ма тæрс…
Æмæ Дæлимонтæ, æцæгæй дæр, февзæрдысты Борæйы цур, æрцахстой йæ, æмæ йæ фæрсынц:
– Цæмæн нын ызмæнтыс нæ дон?
– Дон цæугæ у. Цы сызмæстон, уый аласдзæн.
Февнæлдтой йæм уæд, æмæ йæ Дæлимонбæстæм фæхастой. Бабастой йæ уым иу дурдзæджындзмæ ‘мæ тæрхон кæнынц.
– Цы ма йæм кæсæм? – зæгъынц иутæ.
– Цы йыл тагъдкæнæм? Ахъазæм уал дзы, – зæгъынц иннæтæ. Дæлимонтæ Борæйæ хъазын байдыдтой. Чи йыл бырон бакалы, чи – дон. Чи та йыл дур баппары.
– Хорз дæм кæсы нæ цард? – фæрсынц æй Борæйы.
– Уас хорз – уæ хæдзар, кæд мæ бастæй цы дарут! Тохъхъыл нæ дæн, мыййаг, æмæ нæ фæлидздзынæн.
Суагътой дурдзæджындзæй Борæйы. Уый йæ кард фелвæста æмæ цæ басырдта. Кæй кæм æййæфта, уым æй дыууæ кодта. Дæлимонтæ сæ сæр æфснайыныл фесты. Фæлæ ма цæ кæм уагъта!
Дæлимонты хистæр æргъæусынтæгыл хурмæ хуыссыд, æмæ йæм Борæ бауад. Йæ сæрыхъуынтыл ын ысхæцыд, æмæ йын афтæ:
– Тагъд мын Нартыбæстæм фæндаг бацамон!
Дæлимонты хистæр нырдиагкодта:
– Уадзгæуал мæ скæн. Стæй дæ уæд арвы кæронмæ дæр фæкæндзынæн. – Уадзгæ дæ не скæндзынæн – æууæнк уыл нæй сымахыл!
– Уæдæ мыл бæхбадт акæн.
Дæлимонты хистæрыл бæхбадт акодта Борæ. Æмæ йæ ахаста йæ уæлæ дæлимонты хистæр. Уайтагъд æй сурмæ схæддзæкодта, æмæ йæм дзуры: – Гъа, ныр дæхæдæг ацу.
Борæ ныууыгъта дæлимонты хистæры йæ сæрыхъуынтæй, æмæ дзы æртæ ‘рдуйы аззад йæ къухы. Дæлимонты хистæр донмæ базгъордта ‘мæ загъта:
– Уыцы æртæ хъуыны доны баппар! Кæннод мæ дæлимонтæ сæхимæ нал бауадздзысты!
– Зæрдæрисгæ кæд дæ, уæд дæ æнæ уыцы хъуынтæ дæр бауадздзысты. Кæннод рацу, æмæ мæ зæронд фыд Сæуæссæйæн дондæдтæг у.
Дæлимонты хистæр ницуал загъта, æмæ араст Дæлимонбæстæм. Борæ сæхимæ ‘рцыди, æмæ йæ фыды кæугæ æрæййæфта.
– Цы кæуыс уый, баба?
– Куыд нæ кæуон? Д’ ацыды фæстæ Буртæг ам уыди, æмæ дын дæ кæстæр æфсымæрты фæхаста.
– Æ, куыдзæй цы куыдз райгуырд, уыцы Буртæг! Къахæй цæуин, æмæ кæд фæхæддзæуыдзынæн? Бæх та ахæм кæм и, æмæ мæн Буртæджы бæстæм чи фæхæсса!
– Бæх бæргæ ис, фæлæ бæхæн барæг хъæуы. Дæлæ ныггæнды йæ фаджыс хæры. Ралас æй, æндæр дæ ницы хъæуы.
Борæ ныггæнды дуар басаста. Бæх æм ракасти ‘мæ йын афтæ зæгъы: – Дæ цæрæнбон бирæ, мæнæн ма рухсыцъыртт чи фенын кодта! Æмæ йæ раласта Борæ ныггæндæй, æмæ йæ арыхъæхсад ныккодта доны. Саргъ ыл сæвæрдта ‘мæ та фæрсы Сæуæссæйы:
– Æппын, цæмæй хæцыддæ, ахæмæй дæм ницыуал баззад?
– Дæ разы фæстарваз – мæ кард, къуымрæбын – мæ фат æмæ ме рдын.
Борæ цæ райста. Йæ бæхыл абадт, æмæ фæраст и. Æмæ смидæг и Буртæджы ‘фсады ‘хсæн. Райдыдта цæ цъыччытæкæнын, фæлæ Буртæджы ‘фсад хъæды сыфтæрæй фылдæр уыдысты.
Бон-изæрмæ фæхæцыди, æмæ стæй сæ хæст ныууагътой. Борæйы йæ бæх аскъæфта, æмæ йæ цъитидонмæ схаста.
– Хъусыс, Борæ? – загъта бæх. – Дæлимонты хистæры сæрыхъуынтæй иу дæ карды фистоныл атух. Æмæ дын уæд хæцын фенцондæруыдзæн. Борæ дæлимоны сæрыхъуын йæ карды фистоныл атыхта, æмæ та дыггаг бон дæр ысхæцыди Буртæджы ‘фсадимæ. Æфсад куынæг байдыдтой, æмæ Буртæгæндæр йæ ныфс къаддæр кодта. Буртæджы ‘фсад та сæхи фидæрттæм байстой.
Æмæ та йæм йæ бæх дзуры Борæмæ:
– Дæлимонты хистæры сæрыхъуынтæй дыггаг дæр æрбатух дæ кардыфистоныл.
Борæ дыггаг сæрыхъуын дæр æрбатыхта йæ карды фистоныл. Æмæ фидæрттыл ысхæцыди.
Буртæг æй ауыдта, æмæ йæ хъару ‘рсасти. Ай мæ нал ныууадздзæни зæгъгæ загъта йæхинымæр, æмæ рарвыста Борæмæ:
– Бафидауæм, Борæ!
– Нæ бафидаудзынæн!
Буртæгæн æфсæнмæсыг уыди, æмæ уым йæхи бамбæхста.
Уæд та йæм йæ бæх дзуры Борæмæ:
– Æфсæнмæсыг æнцонсæттæн нæу. Фæлæ дæлимонты хистæры сæрыхъуынтæй æртыггаг æрду дæр дæ кардыфистоныл абæтт.
Борæ æртыггаг æрду дæр карды фистоныл æрбатыхта, æмæ æфсæн мæсыджы къултæ уисы лыг æркодта кард.
Буртæг уый куы федта, уæд йæ ныфс æрсасти бынтондæр æмæ загъта:
– Бафидауæм, Борæ! Ард дын хæрын: Нарты зæххыл нал ацæудзынæн. Борæ йæм дзуры:
– Тагъд, ме ‘фсымæртæ кæм ысты, уый мын зæгъ!
– Тарстæн цын, æмæ цæ бамбæхстон. Фæлæ ныртæккæ ам уыдзысты. Æмæ цæ ‘рбакодтой Дзылæу æмæ Болатбæрзæйы. Борæ йæ разæй ыскодта Буртæджы рæгъæуттæ. Ракодта йæ дыууæ ‘фсымæры дæр, æмæ Нартæм æрхæддзæ сты.
Зæронд Сæуæссæ фæцинкодта йæ фырттыл, æмæ цæм дзуры: – Уæ, мæ хъæбултæ, иугай ма цæут – гуымирты дуг у! Кæд цæут, уæд иумæ!
Куыд æм нæ байхъуыстаиккой йæ фырттæ Сæуæссæмæ! Уæдмæ Дзылæу æмæ Болатбæрзæй дæр фæхъомыл ысты. Æмæ цуаны цыдысты иумæ æртæ лæппуйы. Иумæ куыстой сæ фыды куырдадзы. Хъæбæрдуры мыггæгтæ донау тайын кодтой сæ куырдадзы, æмæ арæзтой æрттигътæ ‘мæ кæрдтæ. Скодтой цирхъ Сæуæссæйæн, уарт æмæ згъæргуыр. Скодтой хъæдын дзывырæн æфсæн фындз.
Æмæ зарыдысты лæппутæ сæ куырдадзы:
Бандидзæм æфсæнкæрдтæ, бандидзæм,
Æфсæндзывырæй хуым бакæнæм.
Бандидзæм нæ цирхъытæ уæларвон зынгæй.
Бандидзæм ызгъæргуыртæ, бандидзæм.
Карды цæфæй лыг ма кæной, бандидзæм.
Фаты нæмыг цæ ма хиза, бандидзæм.
Лæппутæ дуртæй кодтой æфсæн, æфсæйнагæй та хæцæнгарз арæзтой.
Буртæг уыди Нартæн цыфыддæр ызнаг. Райдыдта иу бон æфсад æмбырдкæнын, æмæ загъта: “Нарты Борæйæ мæ маст куы нæ райсон, уæд мæрдты бæсты авд марды кæндзынæн”.
Æнæхъæн афæдз фæцæттæкодта йæ бирæ ‘фсад. Афæдзы фæстæ цæ Лæхъыбыдырмæ фæкодта. Уым цæ фæлварын байдыдта. Æмæ цыл йæ зæрдæ куыддæр фæдардта, афтæ ‘рбарвыста Нарты Борæмæ:
– Мæ мастæн маст исын, ма мæ бамбæхс!
– Ау, æмæ фидауын куы домдтай дæхæдæг. Тыхкæнынмæ дæр дæхæдæг куы цыддæ!
– Д’ ард дæхи уæд! Фæлæ абон майрæмбон, иннæ ацафонмæ, мæнæй цы рæгъæуттæ фæтардтай, уыдон æртывæрæй куыддæр не рырвитай, афтæ дæм фæцæуын!
– Рæгъау нал фендзынæ. Тыхæй ц’ ахæссай, уый дæр фендзыстæм! Тынг ысмæсты ис Буртæг Борæмæ, æмæ йæхи цæттæкодта майрæмбонмæ. Нартæ дæр зыдтой сæ хабар, æмæ ‘рфидаркодтой сæхи сæ фидæртты.
Буртæг карз лæг уыди. Йе фсадæй чи н’ арæхсти, уый сæр-иу акъуырдта, æмæ йæ фатæхстмæ æвæрынкодта.
Иуахæмы рабырста, æмæ Буртæджы ‘фсад бæстæ сæ сæрыл хастой. Æртыхстысты Нарты фидæрттыл.
Æмæ йæм барвыста Буртæг Борæмæ:
– Æддæмæ ракæс, æмбæхсгæ ма бакæн!
Борæ йæм рацыди ‘мæ загъта:
– Й’ ардæй басудзæд, махæй йæ дзырд чи фæмæнгкæна! Н’ адæмы цæуыл цæгъдæм? Нæ дыууæ бавзарæм нæ тыхтæ. Чи басæтта, уый сæр ралыгкæнæд æфсад.
Буртæг “нæ” зæгъын нæ бафæрæзта, æмæ Борæимæ хæцынтæ систой. Буртæджы ‘фсад иуырдыгæй уыдысты, Нартæ – иннæрдыгæй. Æмæ фæхæцыдысты бон-изæрмæ. Изæры сæ хæст ныууагътой, æмæ фæйнæрдæм фæцыдысты.
Дыггаг бон дæр та схæцыдысты, æмæ суанг талынгмæ ахаста сæ хæст. Талынджы та ныууагътой сæ хæцын, æмæ алчи йæ бынаты ‘рлæууыд. Буртæг фæсидти йæ цумагæнæгмæ ‘мæ йын афтæ зæгъы:
– Нарты Борæмæ бацу ‘мæ базон, йе згъæр ма йын йæ буар кæм не мбæрзы, уый.
Цумагæнæгыл цы бон уыди, æмæ бацыди Борæмæ.
– Дæ фыдæхæй фесæфон! Донхæссæг дын ныллæудзынæн. Æрмæст мæ маргæ ма акæн.
– Чи дæ, уый уал зæгъ, – дзуры йæм Борæ.
– Æз дæн Буртæджы ‘фсадæй, фæлæ дзы ралыгътæн – нæ мæ фæнды хæцын Нартимæ.
Борæ йын ницæмæ ‘рдардта йæ ныхæстæ. Фæлæ Буртæджы цумагæнæг аивæй хъахъхъæдта Борæйы, æмæ базыдта, ызгъæр ын йæ дæлæрмттæ кæй не мбæрзы.
Иу æхсæн цумагæнæг йæхи фынæйæфсон ыскодта. Стæй фæсвæдты сындæггай ахъуызыди ‘мæ фехъусынкодта Буртæгæн:
– Дæ фыдæхæй фесæфон, мæ паддзах! Борæйæн йе згъæр йæ дæлæрмттæ не мбæрзы.
Æртыггаг бон дæр та схæцыдысты, æмæ Борæ Буртæджы цумагæнæджы ауыдта.
– Æ, уæртæ фæлдыст! Дæхи ме уазæг куы кодтай, æмæ дæхæдæг ам куы дæ!
Борæ фæмæсты æмæ Буртæджы й’ арцыл систа. Стæй арцысыдз зæххыл æрсагъта, йæхæдæг цумагæнæджы басырдта, æмæ йын йæ сæр акъуырдта. Сæр атылди, æмæ гуымирты хистæр Æвдзæрæны раз банцади. Æвдзæрæн сæрыкъуыдыр систа, æрысмыста йæм, загъта:
– Ай Нарты Борæйы кæрддзæф у.
Нал бахаста Нартæм йæ ныфс Æвдзæрæн, æмæ мæстæймæлгæ, тъæппытæхаугæ ‘рцыди сæхимæ.
Æвдзæрæн йæхицæн бынат нал ардта ‘мæ загъта: “Нарты Борæмæ фæцæуон фидыды алдзæн, стæй йæ хинæй ныммардзынæн”.
Сбадти йæ дынджырхъусджын бæхыл, æмæ рацæуы. Фæндагыл хъуыдытæкæны: “Ныр мæ йæхимæ куы нæ бауадза, æмæ мæ ку’ амара! Уæд мæ худинаг ныхъхъæруыдзæн, йæхи къухæй йæхи амардта зæгъгæ. Цæй, кæд ахæм нæ разынид.”
Цæуы Æвдзæрæн. Уагуадзæн афонты ‘рбахæддзæ и.
– Борæ, ракæс æддæмæ!
Борæ Æвдзæрæны хъæрмæ рауади.
– Фыдæхы уохыл кæд дæ, уæд мæм фæлæу. Кæд хорзы уохыл, уæд мидæмæ рахиз.
– Фыдæхæй хорз хуыздæр у. Уый тыххæй дæм æрцыддæн иунæгæй дæр. – Мæ Хуыцау – ме вдисæн. Хæрзгæнæгæн æз хорзы бацæуын кæддæриддæр, – фæлæ фыдгæнæгæн дæр аггаг фæвæййын.
– Уæдæ мын хорзырдæм фысым фæу.
Æмæ Æвдзæрæн бацыди мидæмæ, арфæ ракодта, æмæ уырындыхъ ыздухгæ бандоныл рабадти. Борæ дæр йæхи ‘руагъта йæ цуры. Борæйы мад цын сæ разы фынг авæрдта, æмæ цыл уызæлы.
Фæсхæрд æм дзуры Борæ Æвдзæрæнмæ:
– Фыдæхы уохыл мæм кæй не рцыддæ, уый тыххæй – дын мæ лæвар. – Цы мын лæваркæныс?
– Мæ бæх.
– Бæх дæхи уæд! Ахæм сугхæссæнтæй фæлмæцыд дæн.
– Уæд та дын мæ фат.
– Уыцы фæныкысхъауæнтæй дæр мæ къона дзаг у.
– Уæд та дын – мæ кард.
– Фенын-ма мын æй кæн.
Борæ йæм йæ кард радта. Æвдзæрæн фестади, кард куы райста, уæд.
– Хæрæг-цыдæр! Ды æцæгæй афтæ фенхъæлдтай, æмæ дын æз дæ кæрдзын хæрынмæ ‘рцыдтæн? Æз дæ марынмæ фæзынддæн.
Æвдзæрæн кард фæхаста. Фæлæ йæм Борæ фæцырди, артдзæстæй йæм æртыскæн фелвæста ‘мæ йæм æй фæдардта. Æвдзæрæн æртыскæн атæхынкодта. Дыггаг цæфæн æм ныстуан фæдардта Борæ. Æвдзæрæны кард рæхысыл атыхсти, æмæ йыл Борæ йæхи ныццавта Æвдзæрæныл. Йæ быны йæ ракодта ‘мæ йæм арцы фындз ныддардта.
– Йæ-й-йи, ма мæ амар! Æз дæ мад, дæ фыды уазæг! Нал дæ бахъыгдардзынæн, – лæгъстæмæ фæци Æвдзæрæн.
– Дæуыл æууæнк нæй. Мæхи хæдзары мæ марынмæ кæм хъавыддæ, уым мæ æддæ бынтонæнцад нал ныууадздзынæ.
Æмæ й’ арц ныссагъта Борæ Æвдзæрæны риуы.Стæй йын фурды баппæрста йæ мард.
Бонтæ цыдысты ‘мæ ивгъуыдтой азтæ. Рарынчын Нарты мад – Донбеттырон, æмæ амард. Тынг ыл фæхъыгкодтой бинонтæ.
– Мады ад – ныфсдæдтæг, мады уарзт – тыхдæдтæг, – дзырдтой йæ фырттæ. –
Рухсаг у, нæ мад!
Стыр зæппадз ын сарæзтой. Бавæрдтой дзы сæ мады, æмæ зæппадзы ныхыл æрттиваг болат ныссагътой. Сæ мады номыл фехстой арвмæ æфсæнфæттæ. Фæттæ хурыл сæмбæлдысты, æмæ хур æрдынæг æркодта зæппадзыл.
Борæ уыдис цуаны Талмыхъæды. Ницæуыл сæмбæлди ‘мæ рæгътыл фæстæмæ раздæхти. Хæхты тигътыл æфцджытæм æрхызти. Æфцджытæй – уæлвæзтæм, стæй къуылдымтæм æмæ дæлбылтæм æрцыди. Хъæды кæрон æрлæууыд, суадонмæ ныккасти ‘мæ ауыдта иу æхсинæг ыстæхгæ. Æхсинæг æй йæ фæдыл асайдта хæхтæм.
Борæ цæуы æхсинæджы фæстæ гурæй-гурмæ, æмæ уалынджы иу хохмæ бахæддзæ сты. Хох уыди хъæдæй æмбæрзт. Хъæд та ахæм уыд, æмæ дзы калмæн абырæн нæ уыди, маргъæн – атæхæн: æгæндæг хъæд.
Уæд арвы дуар байгом и, æмæ æхсинæг фæтары.
Борæйæн ацæуæн нал уыди. Йæхи ‘руагъта нæзыбæласы бын хъуынакæрдæгыл æмæ дзалафæсалыл. Стæй тарф фынæй аци.
Дыггаг хатт та байгом и арвы дуар, æмæ дзы ракалди урс фæлм. Фæлæ та бæстæ æрымбæрзта ногæй, æмæ та арвы дуар ахгæдта фæстæмæ. Фæлмæй лæг йæ фæндаг нал æвзæрста. Стæй та фегом и арвы дуар, æмæ бæстæ райхъал. Мæргътæ зарынтæ систой, фырцинæй хæрдмæ хаудысты сырдтæ, бæстæ ныррухс. Дæтты хъæр айзæлди дардыл, æмæ урс фынг калгæ, абухгæ, лæгæрстой хæххон дæттæ размæ.
Борæ фехъал и, акасти фæйнæрдæм, æмæ та ногæй ауыдта æхсинæджы.
Уæд æхсинæг фæлмы астæумæ йæхи систа ‘мæ фестади чызг. Стæй та ногæй æхсинæг фестад. Фæлмы хуылфы зилгæ ацыди ‘мæ сфардæг уæларвмæ. Уыйфæстæ фæлм апырх и, æмæ та арв ирдæй разынд. Æмæ цавæрдæр сусæг фæнд сæвзæрд уæд Борæйæн йæ зæрды…
Борæ уым баззади æнæхъæн къуыри. Къуырийы фæстæ сæхимæ ‘рцыд, æмæ зилын байдыдта минæвæрттыл. Авд бонмæ авд хистæры ссардта. Кусарт цын акодта. Физонæггаг рахиз фарсæй, фондз фæрсчы йæ уæлæ, афтæмæй цæ ‘рбалыгкодта. Ронг дæр нывæрдта ‘мæ нысанбынатмæ ‘рцыдысты. Уым физонæджы тæф ысуагътой æмæ карз ронгæй Хуыцаумæ скуывта хистæр зæронд лæг:
– Табу дæхицæн, иунæг Хуыцау! Цы хъуыддаджы фæдыл цæуæм, уый нын хорзæн фæуæд! Уастырджи, нæ фарс фæу, æмæ нын нæ зæрдæ барухскæн! Борæ цæмæ бæллы, уый бафтæд йæ къухы!
Уоммен зæгъгæ загътой иннæтæ.
Уæд базмæлыди сау зæхх, бæлæстæ цы уыдысты, иу ахæм ма сырæзтысты. Сæлфынæг дымгæ уызæгау кодта. Арвы дуар фегом, æмæ хæд- зилгæ асин февзæрд сæ разы. Борæ ‘мæ йæ минæвæрттæ асиныл абадтысты, æмæ цæ уый уæларв урс суадоны раз æрывæрдта.
Араст ысты минæвæрттæ Хуыцауы кæртмæ.
Арвыцæрджытæ цæм æнхъæлмæкастысты. Уæд цын сыстадысты сæ бынæттæй. Æрбадын цæ кодтой уазджыты – фынгтæ сæ бацыдмæ цæттæ уыдысты.
Рацыди иу рæгъ, дыггаг, уыйфæстæ æртыггаг рæгъ дæр. Боныфæстагмæ бафидыдтой, æмæ Хуыцау йæ хæрæфыртæн ыстыр лæвæрттæ ракодта. Нартæ сæ чындзы рахастой, æмæ ‘рфардæг ысты хæд-зилгæ асиныл зæхмæ. Куыд æввахскодтой зæхмæ, афтæ æрдз хъæлдзæгдæр кодта. Мæргъты мыггаг сæ сæрмæ тахти. Зæххыл рахызтысты, æмæ уæд та алымыггаг сырд систой цæуынтæ семæ.
Нартызæхмæ ‘рхæддзæ сты. Борæ ахæм чындзæхсæв ыскодта, æмæ иуы дæр æнæ ‘рхонгæ нал фæци. Алчидæр ын арфæтæкодта. Æнæхъæн къуыри н’ аскъуыди Борæйы чындзæхсæв. Хъæды сырдтæ ‘мæ мæргътæ дæр кæрæдзимæ нал февнæлдтой уыцы къуыри.
Ахæм номхæссæны фынгæвæрд уыди Борæйы фынгæвæрд. Къуырийы фæстæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
Борæ та Хуыцауы хæрæфыртимæ цæргæйæ баззад.
Сæуæссæйы дыггаг лæппу Дзылæу уыди, æмæ цуаны цæуын сегасæй фылдæр уарзта. Иубон фæцыди иу бæрзонд хохы сæрмæ, афæлгæсыд, фæлæ ницæуыл æрхæцыд йæ цæст. Хъæдырдæм акасти, æмæ хъæды бæлæстæ бындзарыл нызмæлынц, чи та хъил авæййы ‘мæ афæлдæхы. Диссаг æм фæкаст Дзылæумæ, æмæ диссаг дæр куыд нæ уыди, æмæ загъта: “Ноджы ма бакæсон”.
Æмæ федта дыууæ сæрджын саджы. Сæ сытæй кæрæдзийы гуымскодтой сагтæ, æмæ сæ сыты къуыртцытæй ком арыдта, бæстæ æрвнæрæгау кодта. Сагтæ сæ хæцын нæ уагътой, пырхкодтой сæ сæфтджыты бын дуртæ, æмæ сæ рыг арвыл æмбæлди.
Уæд сæхи рахастой хæцгæ-хæцын. Ныффуттытæласынц, æмæ дон уысммæ йæ цыд фæуыромы. Сæ хид цъыккæны. Хъæдмæ та сæхи байстой, бæлæстæ цыл фæлдæхтысты ‘мæ пыхсы стыхстысты. Стæй сæ дыууæ дæр бæласы саджилæджы ныффидар ысты, æмæ цын ацæуæн нал уыди. Дзылæу бæрзонд хохæй йæхи рахста, уæрдæг абыдта, æмæ цын сæ сытæ фидар абаста ‘мæ сеггой абадти. Сагтæ фæтарстысты. Сæхиуыл ахæцыдысты, æмæ бæлас атыдтой. Семæ йæ ахастой æд уидæгтæ, æмæ Дзылæу дæр – сеггой. Дзылæу уæрдæхæй сагты йæхимæ ‘лхъывта. Фæлæ тарст сагтæн сæ бон нал уыди сæхи уыромун, æмæ дымгæйау тахтысты. Комы бацыдысты. Уым уыдис æртæ гуымиры галуан. Бæрзонд, дурæй амад æртæ æмбонды ныззылди й’ алыварс. Фыдздзаджы сæрты багæпкодтой. Дыггаг æмбонды сæрты дæр бахызтысты. Фæлæ æртыггаг æмбондыл хизгæйæ бæлас фæфидар и систыл, æмæ нал афæрæзтой ахизын. Æрсабыр ысты, æмæ Дзылæу зæгъы:
– Уæ, фыдбылызы сагтæ! Ай мæ кæдæм æркодтат, кæй æмбондтæ сты адон?
– Уæдæмæ нæ ды кæдæм æркодтай? Ныр мах дæр сæфт, æмæ – дæхæдæг дæр.
Æртæ гуымирæн диссаджы рæсугъд хо уыди – Æдзæдзымæсыгæй касти. Дзылæу йæ рыгтæ цагъта, æмæ йыл чызг худти.
– Уо, уæлæ ‘хсинæг! – дзуры йæм Дзылæу. – Цæй зæрдиагæй худыс? Ам цæрæг уыдзынæ, æмæ дæм æппын доныкъус нæ разындзæн? Мæхи æрыхсон.
Чызг йæ худын фæуагъта. Æдзæдзымæсыгæй æрхызти. Даргъ хъуывгъаны йын дон рахаста. Дзылæу йæхи æрыхсадта, æмæ бакасти чызгмæ. Йæ зæрдæмæ фæцыди ‘мæ дзуры:
– Тæхуды фæуа, ды кæй хай фæуыдзынæ, кæй къуымты разилдзынæ дæ цъылынимæ!
Чызг фефсæрмы и. Хъуывгъан уым фæуагъта, æмæ та Æдзæдзымæсыгмæ балыгъды, йæ сæрмæ сызгъордта мæсыгæн, æмæ йæм радзырдта уырдыгæй: – Йæ, дæлæ лæппу, тагъддæр цу! Ме фсымæртæн се рцæуынафон у. Ам дæ æрæййафдзысты, æмæ дæ бахсындзысты. Дæ сагты дæр дын ысфизонæгкæндзысты.
– Уæд та мын бæндæны скъуыддзаг авæр сæрбосæн.
Чызг æм сæрбос æрæппæрста. Дзылæу сагтæй бæлас фæхицæнкодта, æмæ та дзуры чызгмæ:
– Зæгъ-ма, æхсинæг, кæд ма дæ фендзынæн?
– Æргом дын куы зæгъон, уæд мæ зæрдæмæ фæцыдтæ. Фæлæ стыр тасы дæн ме фсымæртæй. Кæд хъуыддаг кæныс, уæд мæ иу æнафоны фен. Арвыкæронмæ дæр фæцæудзынæн демæ.
Дзылæу сагтыл абадти, æмæ Нартæм рараст. Дурæмбондæй рахызти, иучысыл ауади ‘мæ ‘рбаййæфта иу хуымы кæрон иу къаннæг лæппуйы тухæнтæгæнгæ.
Дзылæу æй фæрсы:
– Цы кæныс, лæггаг?
– Мæ фыд фæрынчын, æмæ нæ хуым æнæласт у. Ацы сагтæ æнæхъæн быдыр дæр баласдзысты. Адæг ацараз, дæ хорзæхæй, æмæ мын баххуыскæн. Стыр бузныг дæ фæуыдзынæн.
Дзылæу тулдзбæлæстæ рацагъта, æмæ адæг абыдта. Лæппуйы адæгыл авæрдта. Хуым баластой æмбойны.
– Фæсмон ма фæкæ дæ лæггадыл, – загъта лæппу, – алас адæг дæхицæн. Мæнæн дæр кæд мæ фыд фæсæрæн уаид. Æмæ дæм уæд æз дæр зындзынæн.
Дзылæу адæгыл нæргæ рацыди. Изæрдалынгтæ кодта, афтæ сæхимæ ‘рфардæг и. Хъуыдыты ацыди: “Уæдæ чи уыдаид, цымæ, уыцы къаннæг лæппу? Фæлæ баххуыскæнын удыбæстæ у. Æмæ йын хæлар уæд мæ фæллой.” Сагты сæ кæрты ‘рбаста Дзылæу.
Стæй йæ хуыссæны афынæй.
* * *
Къаннæг лæппу дæр йæ фыдмæ бацыди.
– Бузныг Дзылæуæй – иу Хуыцауы уарзон лæппу Нартæй. Уым мæм фæкасти.
Æххуыс дыууæрдæм у зæгъгæ загъта зæронд лæг. – Дæ зæрдыл æй бадар. Кæм тыхса, уым та йын-иу ды баххуыскæн.
Дзылæу афтæ фæллад уыди, æмæ, райсом куыд æрбабон, уый зонгæ дæр нæ бакодта.
Болатбæрзæй фестади, æмæ сагты ку’ ауыдта, уæд афарста йæ фыды.
Ацы сагтæ та кæй ысты?
– Фен-ма Дзылæуы. Кæд ам и, уæд уый уыдзысты. Кæд ам нæй, уæд та Борæйы афæрс.
Болатбæрзæй йæ асгæрста Дзылæуы йæ хуыссæны.
– Ам ис Дзылæу.
Сæ ныхæстæй райхъал и Дзылæу, æмæ рудзынгæй ракаст. Йæ хуыз йæхимæ нал уыди.
Æмæ йæ фæрсы Сæуæссæ:
– Цавæр фæллад бакодтай, хуызæртау дæ куы нæ уал и?
– Ницы дæн фæллад!
– Уæдæ та ды дæр кæд никæй федтай!
– Федтон бæгуыдæр – æртæ гуымиры хойы. Мæ бон æй зæгъын дæр нæу.
– Уый æнцонтыл рахæссæн нæй. Нæдæр ын рахæссæн ис, нæдæр бадзурæн ис æнцонæй семæ. Уыдонæн сæ цæрæнбынатмæ цъиу дæр нæ батæхдзæн.
– Уый та ныр мæхицæй кæнгæ у.
– Бар дæхи, фæлæ арæхстгай.
Дзылæу бацыди Болатбæрзæймæ ‘мæ йæм дзуры:
– Мемæ дын æнæцæугæ нæй, æрмæст дæ иу нард фæхсын рахæссын ма ферох уæд.
Болатбæрзæй бæхтæ сифтыгъта, нард кусарт дымитбосыл абаста. – Цæттæ стæм, Дзылæу!
Абадтысты сæ бæхтыл, æмæ фæцыдысты гуымир-уæйгуытæм. Æризæр и, æмæ Дзылæу бахъæркодта уæйгуытæм:
– Ам ыстут, цы?
Хъæрмæ ничи ракасти.
– Кæм ыстут, фысымтæ? – дыггаг хъæр та бакодта.
Уæддæр та ничи ракасти. Æртыггаг хъæр бакодта:
– Иу уæ æгас нал у? Кæм ыстут?
Уæд чызг дзуры йе фсымæртæм:
– Бын бауат, цавæр ыстут? Акæсут-ма, чи у? Уæд та тыхст адæймаг…
Кæстæр гуымир æм рауади.
– Ахсæв мæ фысым фæу, – загъта Дзылæу. – Къахæй бирæ фæцыддæн, æмæ ныффæлладдæн. Нæхимæ та хæддзæ нал бауыдзынæн.
Бакодта йæ мидæмæ уæйыг. Чызг катайыл ысси: “Ныр исты куы срæдийа, уæд йæхи ‘рбайсафдзæн уыцы лæппу”.
– Фарн а хæдзары!
– Фæрнæйдзаг у.
Æрбадын æй кодтой. Æртæ гуымиры фестадысты. Иу саджы мард бакойкодта, иннæ арт æндзæрста, æртыггаг сугтæ хаста. Уыдон сæ куыстытæ куыд кодтой, афтæ уæйгуыты хо æмæ Дзылæу та сусæг ныхасыл фесты.
– Мацы срæди!.. Æмæ иунæг дæ? – афарста йæ чызг.
– Ме фсымæр нæм æнхъæлмæкæсы.
– Иууылдæр куы бафынæй уой нæ бинонтæ, уæд алидздзыстæм. Фæлæ нæ куитæ базондзысты.
– Фæхсын цын рахаста ме фсымæр.
* * *
Гуымиртæ æхсæвæр ацæттæ кодтой. Фынг æрывæрдтой, æмæ дзурынц Дзылæумæ:
– Айс, ахæр, уазæг.
Дзылæу иу арм ыстыдта, æмæ уæд гуымиртæ дæр бавнæлдтой хæрынмæ.
Амыртмырткодтой саджымард, æмæ схуыссыдысты. Дзылæу хуыссыди хицæнæй.
Фæсæмбисæхсæв гуымиртæ фыдфынæй баисты. Дзылæу сыстади. Уæдмæ Болатбæрзæй куитæн нард фæхсын аппæрста, æмæ куиты рæйынмæ нал æвдæлд. Болатбæрзæй рудзынджы бын балæууыди, æмæ йæм Дзылæу дзуры: – Дæ кард мæм ысдæдт – æвдузæнтæ стонон.
Болатбæрзæй йæм кард ыслæвæрдта, æмæ Дзылæу æвдузæнтæ стыдта. Ралæвæрдта чызджы, æмæ йæ Болатбæрзæй рахаста.
Дзылæуæй йæ кард æрбайрох и, æмæ сабыр рацæйхызти. Фæлæ йын дуар рахаудта, æмæ гуымиртæй иуы ныхыл сæмбæлд.
– Амардтай мæ, гъеуый, æмæ кæцы дæ? – ныхъхъæркодта гуымир. Хъæрмæ куыйтæ срæйдтой. Дзылæу рагæпласта. Сисамадыл рацæйхызти, фæлæ йæ ацахстой куыйтæ. Хъæрмæ иннæ гуымиртæ дæр фехъал ысты. Бæстæ сæ сæрыл систой. Сæ хойы абæрæгкодтой, фæлæ ма цы ссардтаиккой!
Дзылæу тыхамæлттæй аирвæзти – йæ фæдджи йын атыдтой куыйтæ. Гуымиртæ йæм æркастысты, æмæ кæстæр гуымир загъта:
– Уый нæ уазæджы фæдджи у!
Дуæрттæ фегæмттæластой æртæ уæйыджы, æмæ æртæрдæм алæбурдтой. Дзылæу иу бæрзондмæ бахæддзæ и. Хистæр гуымир æй баййæфта, æмæ хæцынтæ систой. Хохы фæхсты йас дуртæй кæрæдзийы хостой. Дуртæ лыстæг уыр кодтой, æмæ коммæ лæбырдысты. Кæрæдзимæ армæй бавнæлдтой. Хистæр гуымир Дзылæуы базыг фездыхта. Уæд Дзылæй йæ иннæ къухæй гуымиры ныххурхкодта, æмæ йæ фехста айнæджысæрæй. Дзылæй, йæ цонг æлвæст, афтæмæй коммæ ‘рцæйхызти. Фæлæ йыл лæсæн æрцыд, æмæ йæ дуртæ хойгæ рахастой, æмæ лæппу доны былмæ ныххаудта. Баззади иунæгæй, æмæ йæ цæфтæй туг фæцыд. Йæхи æрыхсын дæр йæ бон нал уыди, афтæмæй уым талынгмæ баззад.
Болатбæрзæй æмæ гуымирты хо уыууылты рацæйцыдысты, æмæ Дзылæуы ауыдтой.
– Мемæ цæ чи хæцыди, уый хохы сæр баззади. Фен-ма йæ, æгас у æви мард у? – загъта Дзылæу Болатбæрзæйæн.
Болатбæрзæй хохы сæрмæ суади. Уæдмæ гуымирты хо Дзылæуы бын дзалайæ лыстæн æркодта.
Æз дæуæй фæцæуинаг нал дæн зæгъгæ загъта чызг Дзылæуæн. Дзылæу æмæ гуымирты хо боны ‘рбарухсмæ кæрæдзийæ нал фæхицæн ысты. Куыддæр Бонвæрнон ысзынди, афтæ Дзылæу ыстыхсти ‘мæ йæ уд систа.
Ныккуыдта гуымирты хо. Болатбæрзæй кæуын фехъуыста, æмæ йæхи раппæрста хохæй. Гуымирты хо йæ цæссыгæй йæхи ‘хсадта. Фæмасткодта Болатбæрзæй дæр. Стæй дзуры гуымирты хомæ:
– Æгъгъæд у кæуынæн. Фæцу ныр де фсымæртæм. А Дзылæуы æз фæхæсдзынæн Нартæм, йæ фыдыуæзæгмæ.
Чындз йæ чъылдым фездæхта:
– Кæдæм мæ ‘рвитыс? Æз нæ хæдзармæ фæцæуинаг нал дæн. Болатбæрзæй фефсæрмы и. Сынт ацарæзта мардæн. Систой йæ дыууæйæ ‘мæ ‘рхастой Дзылæуы Нартæм.
– Сæгдзæф чындз дæм æркодтон, – загъта Болатбæрзæй йæ фыдæн. – Дзылæуы уд та дзæнæттаг баци.
Фæмасткодтой Сæуæссæ ‘мæ бинонтæ æгасæй дæр. Сарæзтой бæрзонд мæсыг.
Идæдзчындзы йын йæ сæры бакодтой. Дзылæуы та зæппадзы бавæрдтой. Сæуæссæ дургаст кодта, æмæ йын Болатбæрзæй йæ сау сагъæс мид=зæрдæмæ ‘мбæрста.
* * *
Иубон фæрсы Болатбæрзæй йæ идæдз=чындзы:
– Уыцы ‘хсæв мæ кард Дзылæумæ слæвæрдтон, æмæ йын уым баззад. Бацæуин, æмæ мæ куыйтæ базондзысты.
Идæдз-чындз Болатбæрзæйæн сусæг фæндаг бацамыдта.
– Дæ кард, кæм аззади, уым уыдзæни.
Болатбæрзæй араст и гуымиртæм. Хохы сæрмæ схæддзæ. Уым федта хистæр гуымиры мард, саусауидæй зынди ‘мæ мæрдзытæф калдта. Ацыди ‘мæ ауыдта гуымирты сисамæдтæ. Гуымиртæ уым нæ уыдысты. Болатбæрзæй сусæг фæндаг не ссардта. Асин ыскодта ‘мæ бахызти уырдыгæй. Кард ыссардта ‘мæ загъта йæхинымæр:
– Ацы куыйтæн сæ хос мæнмæ и!
Цъыхыры ‘мæ хъæмп самадта фидæрттыл. Атр цыл бандзæрста, æмæ сæ фæздæг арвыл æмбæлди.
Дыууæ гуымиры цъитийы сæрæй кастысты.
– Цы диссаг уыдзæни, нæ фидæрттæй уый цавæр фæздæг кæлы? Рагæпластой, æмæ сæ къæхтыхъæрæй кæмттæ арыдтой. Болатбæрзæй цæ базыдта, æмæ комынарæджы бабадт сæ размæ. Æмæ дуррæдзæгъдæн систа. Бæстæ рыджы бын фæци. Сæ гыбаргыбур хъуысти Нартæм, æмæ идæдз-чындз Сæуæссæмæ ‘рдзырдта сæ мæсыджы сæрæй:
– Болатбæрзæй иунæгæй хæцы гуымиртимæ, æмæ йын баххуыс хъæуы. Сæуæссæйæн Борæ дард балцы уыди ‘мæ æрæгмæ зынд.
Дыггаг бон фылдæр хæст самадта Болатбæрзæй гуымиртимæ. Дардмæ хъуысти сæ гыбаргыбур æмæ сæ нæрын.
Уох-хай, цыдæр æрцыди Нартыл зæгъгæ загъта Борæ.
Сæхимæ ‘рхæддзæ ‘мæ фæрсы Сæуæссæйы:
– Ай, æмæ цы у?
– Уæлæ афæрс дæ идæдз-чындзы.
Борæ мæсыджы бынмæ бауад æмæ хæрдмæ схъæркодта:
– Уæ, менæзæгъа чындз. Ай цавæр рын у? Кæцæй цæуы? Нартæ йæ быны куы фесты.
– Де фсымæр ныр дыггаг бон хæцы гуымиртимæ, æмæ тыхсы. Борæ бæхыл абадти, æмæ цæ чъылдымдзæф фæкодта гуымирты. Дыууæ гуымиры скъуымбилкодтой Борæ ‘мæ Болатбæрзæйы. Гуымирты адæм загътой: “Нарты мыггаг нырма чысыл у. Фæлæ цы сты, уымæй сæттын нæ комынц. Куы фæфылдæр уой, уæд нæ бындзагъд кæндзысты. Баххуыскæнæм дыууæ гуымир-æфсымæрæн”.
Гуымирты мыггаг цæрц-æфсад ыскодтой. Цæст цыл кæм æххæссыдаид! Æмæ рабырстой Нартæм. Æртыггаг бон ыстынг ис мæлæтдзаг тох. Кæрдтæй хæцыдысты. Борæ дæлимонты хистæры æртæ хилы карды фистоныл æрбабаста, æмæ цæ йæ разæй айста гуымирты.
Сæуæссæйы идæдз-чындз фæдзырдта зæрватыкмæ. Йæ дзыггутæй иу хил ратыдта ‘мæ загъта:
– Ацы хил аскъæф, æмæ йæ Болатбæрзæймæ радт. Йæ кæстæр æнгуылдзыл æй æрбатухæд!
Зæрватыкк идæдз-чындзы сæрыхъуын аскъæфта, æмæ йæм дзуры Болатбæрзæймæ:
– Байхъус-ма, Болатбæрзæй!
– Уæ, ма мæ хъыгдар! Мæ уд мæ хъуырмæ у.
– Нæй дын æнæ байхъусгæ!
– Хæцгæ кæндзынæн, æмæ дзур: цы дæ хъæуы?
– Мæнæ ацы сæрыхъуын дæумæ рарвыста дæ идæдз-чындз. Æрбатух æй дæ кæстæр æнгуылдзыл, æмæ уæд дæ фæллад фесæфдзæн.
Болатбæрзæй райста сæрыхъуын, æмæ йын æрхауди. Куыд æй фæгуыбыркодта, афтæ цъæррæмыгъдцæф фæци. Зæрватыкк хъуын фелвæста. – Абæтт æй де нгуылдзыл.
Болатбæрзæй та райста хъуын, æмæ та йын æрхауди. Афтæмæй рог цæф фæци. Зæрватыкк та æртыггаг хатт дæдты сæрыхъуын Болатбæрзæймæ. – Сæфыс, фæлæ сæрыхъуын атух дæ кæстæр æнгуылдзыл.
Болатбæрзæй райста сæрыхъуын. Йæ кæстæр æнгуылдзыл æй куыд баста, афтæ галиу уæхск уæззау цæф фæци.
Фæлæ æртывæр тых сæвзæрди Болатбæрзæйы уæнгты. Йæ цæф ницæмæуал æрдардта, æмæ цыл ногæй ысхæцыди гуымиртыл. Кæрон нæ уыди сæ хæстæн. Гуымиртæ ‘мæ Нартæ бон изæрмæ фæхæцыдысты. Изæрæй бонмæ та ногæй сæхи цæттæ кæнын байдыдтой хæцынмæ.
Нартæй æртæ бонцау æддæдæр Нозы фырт Бæргъуан царди. Нарты Борæимæ хæлар нæ
– фыдызнæгтæ уыдысты. Æмæ дын зæрватыкк уый сæрты фæцæйтахт. Бæргъуан æм дзуры:
– Кæцæй тæхыс, ацы зæрватыкк?
– Кæд нырма уый нæ зоныс, уæд дæ исчи æд хуыссæнтæ хæсдзæни. Нартæ æртæ боны дæргъы тугкалæн хæст кæнынц гуымиртимæ, æмæ сæ удмæ сты.
Бæргъуаны нæ бауырныдтой уыцы ныхæстæ, æмæ Хуракæсæнхохмæ ссыди. Акасти Гуымиртыбæстæм, æмæ нал зыны Гуымиртыбæстæ рыгæй. Тохы хъæр æрвнæрæгау кæны.
Раздæхти фæстæмæ Бæргъуан, æмæ ныхъхъæркодта й’ адæмыл: – Фæдис фæцыди, фæлæ æрымбырд ут!
Бæргъуаны адæм æртæ хъæуы цардысты, æмæ дыууæ хъæуæй æрæмбырд ысты. Бæргъуан цæ фæрсы:
– Исчи ма не ‘рцыди?
– Дæллагхъæуæй иу ызмæлæг дæр нæй.
– Нырвитут цæм искæй.
Нырвыстой Дæллагхъæумæ ‘мæ цæ фæрсынц:
– Цæуылнæ цæут фæдисы?
– Мах æмбырдæй æмбырд ыстæм, фæлæ кæцырдæм цæуæм?
– Нарты ныхмæ. Гуымиртæн баххуыскæнæм.
Дæллагхъæу не сразы сты ‘мæ загътой:
– Махæн Нартимæ хæцгæйæ нæу. Кæд хæцæм, уæд гуымиртимæ. Фехъусынкодтой Бæргъуанæн Дæллагхъæуы фæнд. Æмæ Бæргъуан загъта йе фсадæн:
– Нарт гуымирты куы басæттой, уæд райсом та мах басæтдзысты. Дæллагхъæу кæд æххуысмæ нæ цæуынц, уæд махæн цæстысындз ысты, æмæ цæ фæцæгъдæм.
Бæргъуаны фæндыл ысразы сты æфсæдтæ. Изæрдалынг бакодтой сæхиуыл, æмæ цæм талынджы ныббырстой. Лæджы мыггаг нал ныууагътой. Усы та маргæ ничи кодта уыцы заман. Сæ хæдзæрттыл цын арт бандзæрстой, æмæ Бæргъуаны ‘фсад æмæхсæвæджы араст ысты сæ фæндагыл гуымиртæн æххуысмæ.
Фæцыдысты бирæ. Кæм фæлмæцгæ кодтой, кæм – тухæн. Æмæ ныххæддзæ сты иу хус быдырмæ. Дойныйæ мардысты. Иу ран дон ыссардтой, æмæ дзы зыднуæзт бакодтой. Фæрынчынтæ сты, æмæ сæ сæрæн нал уыдысты, фæлæ сæ цыд ыской кодтой уæддæр.
Ныххæддзæ сты гуымиртыбæстæм Бæргъуаны ‘фсад.
Дæллагхъæуы ма баззад иу зæронд лæг – Зæрисæр. Ракодтой йæ Дæллагхъæуы чызг-фæсивæд, æмæ йæ фæрсынц:
– Цы нын амоныс уæддæр хуыздæрæн?
– Мæнмæ иу фæнд ис, æмæ уын æй нæ сусæгкæнын. Уыд ахæм хабар. Æз рынчын уыддæн. Нæ чысыл лæппу хуым бакодта, фæлæ йæ баласын йæ бон нæ уыд. Нарты Дзылæу адæг ацауæзта, æмæ йæ баластой иумæ. Нарт æххуысæн æххуыс ысты, хæстæн – хæст. Нартæн баххуыскæнын фарны хъуыддаг у, Бæргъуанæн та ацы маст ма ныббарут.
Зæрисæры чызг сыхыл азылди, æмæ сæ сыхы чызг-фæсивæды йемæ тархъæдмæ акодта. Иу тулдзбæласы цур æрæмбырд ысты, æмæ бахордтой æрдхæрæны ард. Уыйфæстæ сæхи хæстахуыр кодтой. Милмæ фæлвæрдтой, кардæй хæцыдысты.
Къуырийы дæргъы гуымиртæ ‘мæ Бæргъуаны ‘фсæдтæ æнцой нæ уагътой Борæ ‘мæ Болатбæрзæйы. Къуырийы фæстæ та ногæй ысхæцыдысты. Æмæ цæ Зæрисæры чызг-æфсад чъылдымдзæф фæкодтой. Бæргъуаны ‘фсад куынæг байдыдтой…
Зæрисæры чызг-æфсадыл ызгъæртæ конд уыди, лæгдарæсы уыдысты. Æмæ цæ ничи зыдта, чи сты, уый.
Уæд, Болатбæрзæй дзуры Борæмæ:
– Чи уыдзысты ацы ‘фсад?
– Зын зæгъæн у. Чи сты, уый фæсхæст рабæрæгуыдзæн.
Æхсæвы гуымиртæ авд хатты фæфылдæр ысты, стæй куы ‘рбабон, уæдта ногæй хæцын байдыдтой.
Зæрисæры чызг дæр йе фсадимæ смидæг и гуымирты астæу. Æртывæр фыддæр ысхæцыдысты. Болатбæрзæй гуымирты афтæ фæцагъта, æмæ дон нал зынди сæрыкъуыдыртæй. Фæлæ та цæ дыггаг бон ногæй хæцгæйæ уыдта. Фæхæцыдысты бон-изæрмæ, æмæ изæры Болатбæрзæй Луанылæгæтмæ бафтыди. Борæ нал федта Болатбæрзæйы. Болатбæрзæйыл гуымиртæ хох бафæлдæхтой. Æмæ ахсты бахаудта лæппу.
Луанылæгæты гуымирты хистæр Æвдсæроны ‘фсымæр аууоны йæ фæллад уагъта, æмæ йæм Болатбæрзæй дзуры:
– Ды та кæцы дæ?
– Æз де уазæг, ма мæ амар! Æвдсæрон уæйыджы кæстæр æфсымæр дæн. М’ амардæй дыл ницы бахæцдзæн, фесæфдзынæ, æмæ ды дæр ам бамбидзынæ. Фæлтау дæ ауадзынкæндзынæн мæ сæры аргъмæ.
Болатбæрзæй йæ нал фæцагайдта. Борæ та Болатбæрзæйы агуырдта. Æмæ талынджы, хæст куы банцади, уæд Борæ сæхимæ фæцæйцыд. Луанылæгæты фæрсты æрцæйызгъордта, æмæ йæ Болатбæрзæй базыдта. – Бафæрс-ма-иу нæхимæ, цы сæртæ алыгкæнын, уыдон та дыггаг бон куы райгас вæййынц. Æмæ уый цæй аххос у?
Борæ нæ базыдта Болатбæрзæйы. Фæлæ уæддæр сæхимæ фæрсы Сæуæссæйы:
– Сæртæ ракæнæм, доны цæ бакалæм, фæлæ та райсоммæ райгасвæййынц, æмæ хæцын байдайынц. Уый, цæмæн афтæ у?
– Уæ, æвзæртæ, хæцын нæ зонут. Гуымирты хæст сымах афтæмæй нæ фæуыдзыстут. Уыдонмæ сидын куыдхистæрæй хъæуы, кæннод кæстæры сæр хистæр йæхиуыл асæрфы, æмæ та райгасвæййы.
– Ме фсымæр дæр, нæ зонын, цы фæуыдаид…
– Уый гуымиртæ хинæй æрцахстаиккой. Уыдонмæ йæ хъæуы агурын. Уæд Борæ нызгъордта Куырдалæгонмæ.
– Мæ карды ком мын фæцыргъдæркæн.
Куырдалæгон кард сырх зынг ыскодта, æмæ йæ уыйфæстæ сойæсæрстæй цъитидоны нытътъыста. Кард сыгъдæг болат фестади. Æмæ Борæ фæстæмæ ратындзыдта.
Райсомы та хур куыддæр ыскасти, афтæ авд æфсымæры хистæр Æвдсæрон радыгай æрвыста гуымирты, фæлæ цæ Борæ быныцагъд кодта. Æвдсæронæн дæр ма цы гæнæн уыд, уынгæджы фæци, æмæ загъта: – Фæуадз мæ иу къуыри. Фенон ма мæ кæстæр æфсымæры. Стæй мæ амар.
– Дзырд мын радт, ме фсымæры дæр мын кæй æркæндзынæ. Уый йын ард бахордта.
Æвдсæрон уæйыг Луанылæгæтмæ суади ‘мæ хох рафæлдæхта. Цæугæ де фсымæрмæ зæгъгæ йын загъта Болатбæрзæйæн.
– Æмæ ды кæдæм цæуыс?
– Къуыримгъуыдæй дзы мæхи ракуырдтон. Мæ иунæг æфсымæр ам уыди, уый зыдтон. Уадзгæ дæр дæ уый тыххæй акодтон. Уыййæддæмæ ам бамбыдаис.
Болатбæрзæй ауагъта Æвдсæроны. Уый йе фсымæры аскъæфта, æмæ йæ уæйгуытæм ысхаста.
– Авд æфсымæры уыдыстæм, фондзæй цагъды фестæм. Мæхицæн дæр мæ кæрон æрцыди, фæлæ гъиай нæ кæстæр у, æмæ уе уазæг уæд.
Æмæ скуыдта Æвдсæрон.
– Цæуыл кæуыс, æгас куы дæ?
– Нартыл нæ бон тых кæнын нæу. Уагæры ма фылдæр куы бауой! Уæд цын тыхгæнæг тых нал ыссардзæн.
Уыцы ныхас уæйгуытæм тæлммæ фæкасти æмæ загъта сæ хистæр: – Хорз бакодтай, æмгъуыд кæй райстай, уымæй. Мах уæдмæ ‘фсад ыскæндзыстæм, æмæ дæм зындзыстæм.
Æвдсæрон раздæхти. Уæйгуыты хистæр æфсад æрæмбырдкодта гуымиртæй æмæ уæйгуытæй. Арвæй уал æртахы не рхаудтаид, уыдон цас уыдысты.
Æвдсæрон дæр та хæцын райдыдта. Уæд фæзындысты уæйгуыты хистæры ‘фсæдтæ.
Зæрисæры чызг цæ куы федта, уæд загъта:
– Фылдæр æфсадæй та ‘рцæуынц гуымиртæ.
Сæхи ныццавтой чызг-æфсад, æмæ Бæргъуаны ‘фсæдты бынтон ыскуынæгкодтой. Бæргъуанæн гæнæн нал уыди, æмæ фæцæйлыгъд, фæлæ Зæрисæры чызг йæ размæ февзæрди ‘мæ йæм дзуры:
– Гъей, лидзгæ бæргæ кæныс, фæлæ кæдæм?
Кæрдтæм февнæлдтой. Зæрисæры чызгæн йæ сæрзæнт æрхауди, æмæ йæ дзыггутæ ‘ркалдысты.
Болатбæрзæй уæд йе фсымæрмæ ‘рцæйцыди, ауыдта чызджы, æмæ йæм хибарæй хъавыди. Ницы загъта Борæйæн.
Чызг-æфсад се хсæн фæкодтой Зæрисæры чызджы. Йæ сæрзæнт ыл акодтой, æмæ та схæцыдысты гуымирты ‘фсæдтимæ. Бон-изæрмæ фæхæцыдысты. Изæры ныууагътой сæ хæцын. Зæрисæры чызг Бæргъуаны сæр ахауын кодта, æмæ йæ талынджы Дæллагхъæумæ ‘рхаста. Хъилыл æй ныссагъта, æмæ йæ сæвæрдта, Бæргъуан кæй фæцагъта, уыдонæн сæ зæппадзы сæрмæ. Йæхæдæг та æмæхсæвæджы ацыди йæ чызг-æфсæдтæм. Райсомы Зæрисæр зæппадзыл ауыдта Бæргъуаны сæр хъилыл сагъдæй. Хъæу базмæлыди ‘мæ цинкодтой сеппæт дæр Бæргъуаны сæфтыл. Гуымиртæй ма чи баззади, уыдон Борæмæ барвыстой: “Бауадз нæ улæфын бонæмгъуыдмæ”.
Борæ сразы ‘мæ загъта Болатбæрзæйæн:
– Мах дæр уал нæ фæллад ысуадзæм.
Æмæ бонæмгъуыдмæ сæ хæст ныууагътой.
Болатбæрзæй æнкъардкодта, æмæ йæ Борæ базыдта. Иуизæр куы уыди, уæд æй фæрсы:
– Цы кæныс, ме фсымæр, бинонтæ кæнын ма ‘рымыс…
– Уый нæ, фæлæ, нæ фарс цы ‘фсад хæцы, уыдон мæ фæнды базонын. – Æз дзы иу чызджы федтон æмæ, Нартæн цы бавæййы, уый мын æнæ базонгæ нæй ахсæв.
– Дæхи уал хъахъхъæ, базондзыстæм æй!
– Æнæ цæугæ йæм нæй.
Борæ ницыуал загъта, æмæ Болатбæрзæй æхсæвы хæрзæввахс бацыди чызг-æфсæдтæм. Уæд Æвдсæрон гуымир æрбацæйхъуызыди. Зæрисæры чызг йæхи ‘хсадта, æмæ йæ буары уындæй мæй тæмæнтæ калдта. Болатбæрзæй ныхъхъавыди Æвдсæронмæ. Фат Æвдсæроны цæсты смидæг и, æмæ гуымир уыраугæ алыгъд.
Зæрисæры чызг фæзылди, ауыдта Болатбæрзæйы, æмæ йæм дзуры: – Ды уыддæ, ды фехстай Æвдсæроны?
– Уо, æз уыддæн.
Афарста дын уæд Болатбæрзæй чызджы:
– Чи дæ? Нартæн цы бавæййыс?
– Нартæн хæстæг ницæмæй дæн, фæлæ цæ иу ыстыр хорз мæ зæрдыл дарын. Мæ фыд æй арæх æрымысы. Рынчын уыди нæ фыд, æмæ мæ чысыл æфсымæрæн та йæ хуым – æнæласт, æмæ йын æй Нартæй иу лæппу баласта. Нарт æххуысæн æххуыс ысты кæддæриддæр зæгъгæ фæдзуры нæ фыд ныр дæр ма. Æмæ цын мах дæр нæ рохкæнæм сæ дзæбæх.
– Æмæ цæ кæцы уыди, цымæ, Нартæй?
– Дзылæу æй хуыдтой.
– Уый ме фсымæр уыд. Й’ адæг æмæ йæ сагтæ ныр дæр нæхимæ сты. Уæд дын Болатбæрзæй æмæ Зæрисæры чызг кæрæдзийы бауарзой. Æмæ райсом бонысцъæхтæм Болатбæрзæй уым баззади. Стæй æрцыди уыйфæстæ сæхимæ.
– Мæ цыд рæстмæ фæци. – загъта БОлатбæрзæй Борæйæн.
– Чи дын уыди уыцы чызг?
– Уый Зæрисæры чызг уыди. Дзылæу цын кæддæр сæ хуым баласта адæгæй, æмæ нæм ныр æххуысмæ ‘рцыди. Чызг-æфсад æркодта.
Бонæй та ногæй хæст ыстынг и. Болатбæрзæй ысмидæг и гуымиртæ ‘мæ уæйгуыты ‘хсæн. Уыйас æфсад Болатбæрзæйы се хсæн фæкодтой, æмæ йæ ‘рцахстой. Болатбæрзæй цæ бирæ фæцагъта. Изæры та ныууагътой сæ хæст. Гуымиртæ ‘мæ уæйгуыты ‘фсад кæрдтæй цавтой Болатбæрзæйы. Фæлæ сæ кæрдтæ цъулатæй истой, иу хъуын дæр н’ алыгкодтой. Уæд ын йæ уæнтырдыгæй сысчъилкодтой йе згъæр. Уым ын гомæй федтой йæ буар. Арцыл æй систой. Æрсагътой арц зæххыл, æмæ йæ афтæмæй хъеллаугæнгæ ныууагътой тыгъд быдыры.
Борæ нæ базыдта Болатбæрзæйы сæфт, æмæ талынджы бацыди чызг- æфсадмæ. Зæрисæры чызгмæ бадзырдта ‘мæ йæ фæрсы:
– Ме фсымæр нæ зыны, кæд сымахмæ нæй?
– Нæй ам. Уый абон æфсады ‘хсæн бахауд, æмæ кæд уа, уæддæр уыдонмæ.
Акастысты дыууæ, æмæ федтой арцыл иу цыдæр хъеллаугæнгæ. Зæрисæры чызг дзуры йе фсадмæ:
– Цæуын иунæгæй, уæртæ хъеллау чи кæны, уымæ, хъуамæ йæ рахæссон.
– Уæ, иунæгæй дын зын уыдзæни! Искæй нæ ауадз æмбалæн. – Ничи мæ хъæуы.
Æмæ араст и Зæрисæры чызг, æмæ бадзырдта Æвдсæронмæ: – Д’ ард – де уазæг, ды куы фæсайай, æмæ мæм æргом куы нæ рацæуай!
– Фод афтæ!
Æвдсæрон дæр æргомæй рацыд йæ бæхыл, æмæ уæйгуыты ‘фсад гуымиртимæ ракалдысты йемæ.
Зæрисæры чызг æм дзуры:
– Дур фестæд, махмæ ‘ввахс чи ‘рбацæуа!
Æмæ ‘рлæууыдысты æфсад. Æвдсæрон æмæ Зæрисæры чызг хæцынтæ систой. Кæрдтæй цæхæр акæлы, æмæ бæстæ арт ысуадзы. Зæрисæры чызг кард фæхаста, æмæ Æвдсæрон-гуымирæн йæ иу сæр атахт. Ратылд дæлæмæ, æмæ Борæйы цур банцад. Борæ сæрыкъуыдырмæ дзуры:
– Æ, фæлитой! Нал дын и аирвæзæн!
Зæрисæры чызг дыггаг риуыгъд ракодта, æмæ та Æвдсæроны сæртæй иу атылди, æмæ чызг-æфсæдты цур банцади. Æркастысты йæм, æмæ загътой.
– Бирæ цæрæнбон дын нал и!
Уалынмæ æртыггаг сæр дæр ысхъиудтытæгæнгæ доны смидæг и. Йæ фæстæ цыппæрæм, фæндзæм, æхсæзæм… Иу сæр ма уыди Æвдсæроныл æмæ дзуры:
– Мауал мæ амар. Фæлтау бафидауæм – æнусты мастæй æнустæм хæлар цард хуыздæр у.
– Фод афтæ!
Иу къуырмагуымир фæзынди уым уыцы рæстæг. Сæ ныхæстæ цын нæ фехъуыста. Фæстæты ‘рбахъуызыд æмæ дзæккорæй чызджы фæрсчытæ ныццавта.
Зæрисæры чызг та кардæй нырриуыгъта Æвдсæроны. Æвдсæронæн йæ сæр ахауын кодта. Къуырмагуымиры та йе фцæгготæй фелвæста, Болатбæрзæйы æд арц раскъæфта, æмæ ‘рцыди Борæйы цурмæ. Борæ къуырма гуымиры дыууæ фарсты акодта.
Болатбæрзæйы ‘рхастой Нартæм, æмæ йын зæппадз ыскодтой. Уым æй бавæрдтой. Стæй йын йæ уæлкъæсæр къуырмагуымиры иу æрдæг сæвæрдтой, йæ иннæ ‘рдæг та йын куыйтæн аппæрстой.
Гуымирты хистæр уый куы федта, уæд нал ауагъта хæцынмæ йе фсады ‘мæ дзуры Борæмæ:
– Нæ хæст уал ныууадзæм.
Борæ дæр фæллад уыди, æмæ сразы и. Уыйадыл сæ хæст ныууагътой, æмæ фæцыдысты.
Гуымирты хистæр æрæмбырдкодта ‘фсадхон æмæ загъта:
– Нарт мæ бындзагъд фæкодтой. Ныр та уæйгуыты дæр цæгъддзысты. Рæстæг ахæм ыскодта ‘мæ фæстиатгæнæн нал и.
Зæхх цæ нæ уырæдта, цæст цыл не ххæсти. Гуымирæй, уæйыгæй – Бæргъуаны ‘фсæдтæй ма ц’ аззади – сæмбырд ысты сеппæт. Цыма хъæд фенкъуысти, уый цыд кодтой.
Борæ ‘мæ Зæрисæры чызг-æфсад кæрæдзиуыл амбæлдысты, æмæ дзуры Борæмæ Зæрисæры чызг:
– Ныр куыд хæцдзыстæм гуымирты ‘фсæдтимæ, зæхх цæ куы нæ уыромы, цæст цыл куы нæ ‘ххæссы!
– Бирæ куыд ысты, сæ тых афтæ нæу. Нæхи æрымбæхсæм, æмæ цæ дыууæ дихы фæкæнæм. Хæст талынгмæ ку’ ахæсса, уæд фемхæддзæ уыдзысты. Стæй фæцæгъддзысты сæ кæрæдзийы. Чи ма цæ аззайа, уыдон та мах бар фæуæнт, æмæ фендзыстæм!
Сæхи æрæмбæхстой иу нарæг комы, Борæ – донæн йæ рахизырдыгæй, Зæрисæры чызг – донæн йæ галиу фарс.
Фæцæуы гуымирты хистæр комынарæджы ‘мæ дзуры:
– Уæдæ ам, нæ хæцæнбынаты, змæлæг куы нæ ис, уæд кæм уыдзысты? Сайдæй ныл ма рацæуæнт Борæ ‘мæ Зæрисæры чызг-æфсад.
Нарæг комæн йæ тæккæ уынгæджы рахизфарсырдыгæй Борæ сæ размæ фæци. Уæд дын гуымирты хистæр Борæйы цур куы фестид. А ныр æй æрцæва, афтæ йæ Борæ барæхуыста, æмæ рахауди гуымирты хистæр йæ тæлтæг бæхæй.
Æфсад уый куы федтой, уæд фæсабыр ысты. Сæ ныфс асасти, фæлæ цыл гуымирты раздзог фæхъæркодта:
– Фидыды алдзæн хæст фæуыромут.
Æмæ Борæ сразы. Хæст фæуырæдтой, æцæгæйдæр. Æмæ гуымирты хистæр фæсидт уæд кæстæр уæйыгмæ.
– Мæнæн мæ мæлæт æрцыд, фæлæ райсом сæумæраджы бацу Борæмæ. Уый цалынмæ йе згъæр не ркæна, уæдмæ йæм æууæнкæй бацу. Уый йæхи æхсдзæни. Ды фæцырд у, æмæ йæ чъылдымдзæф фæкæн. Кæннод ын амæлæн нæй уымæн.
Райсомæй раджы кæстæр уæйыг бацыд Борæмæ.
Бахатыркæн зæгъгæ йын загъта Борæ. – Æз уал мæхи æрæхсон. Йæхи ‘хсынмæ куыддæр фæгуыбыркодта Борæ. Æмæ куыддæр й’ армыдзаг дон ыскалдта йæ цæсгомыл, афтæ йæ кæстæр уæйыг чъылдымдзæф фæкодта.
Борæ ма бæргæ фæзылди. Кæстæр уæйыгæн йæ сæр ыстыдта ‘мæ йæ фехста.
Сæр гуымирты хистæры хъæбысы абадт, æмæ ма йæ цæстытæ иу ирд фæкодта. Æмæ дзы разынди Борæйы ныв, йæ фæсонты кард сагъд. Зæрисæры чызг, Борæ фæцæф зæгъгæ, уый куы базыдта, уæд ысхæцыд гуымирты ‘фсæдтыл æмæ цæ ‘мбис фæкодта.
Гуымирты хистæр аууоны хуыссыд, æмæ чызг-æфсадыл йæ цæст ахаста.
Зæрисæры чызг-æфсады иу чызг Бурхан хуынди. Уый æфсæдты фæстæ цыд барæй. Гуымирты хистæр Зæрисæры чызгыл фат ысуагъта, æмæ чызг уæззау цæф фæци.
Уæд Бурхан йæ сенккард фæцъортласта, æмæ гуымирты ‘фсæдты къуыммæ бахаста. Кæй цæ нырриуыгъы, уый дыууæ фæвæййы. Изæрмæ цæ бирæ нал фæцыд. Ныууагътой сæ хæст.
– Æз нæхимæ нал цæуын, – загъта Зæрисæры чызг, – фæлæ Борæимæ Нартæм ацæудзынæн. Бурхан дæр рацæуæд немæ.
Чызг-æфсад фæцыдысты сæхимæ ‘мæ загътой Зæрисæрæн:
– Дæ чызг Нарты чындз баци…
Борæ ‘мæ Зæрисæры чызг æрцыдысты Нартæм.
Гуымирты хистæр амарди ‘мæ йæ бавæрдтой. Фæлæ та афæдзы фæстæ йе фсад уæйгуытимæ иумæ сæ фæнд ысиукодтой. Æмæ афсæрстой иубон. Нартæ фехъуыстой хабар, æмæ Сæуæссæ скатай: цы бакæна, кæдæм фæкæндзæн йæ дыууæ идæдзы?
Уæд Борæ фæрсы Сæуæссæйы:
– Цæуыл тыхсыс?
– Куыд нæ тыхсон? Не знæгтæ ‘рбырсынц.
– Дæ идæдз-чындзытæн с’ афæдз æрцыд. Афæдз фæбадтысты ‘мæ цæ арвит ныр кад æмæ радæй. Арвычызджы та Бæртæлæгмæ фæкæн. Дæхæдæг дæр ацу йемæ. Мæн ам уадзут мæхи бар.
Борæ куыд загъта, афтæ бакодтой. Систой сæ саутæ дыууæ чындзы ‘мæ фæцыдысты. Арвычызджы та Сæуæссæ Буртæлæгмæ фæкодта, йæ рагон хæлармæ.
Утæппæт æфсад бырсгæ рацæйцыдысты. Хур цыл не ххæссыд, афтæ бирæ уыдысты. Сæ къæхтыхъæрæй бæстæ арыдта.
Уæд Бæртæлæг фæрсы Сæуæссæйы:
– Уый цæй нæрын у, цымæ?
– Уый – Нартыбæстæм ызнаг æрбабырсы.
– Фæгæдзæкæн, Сæуæссæ, æз Борæйы Сечъылæгæтмæ ‘рбакæнон. Уырдыгæй йын хæцын æнцондæр уыдзæн.
Бæртæлæг Нартыл рацыд, æмæ акодта Борæйы Сечъылæгæтмæ. Йæхæдæг раздæхт, фæлæ йыл гуымиртæ ‘мæ уæйгуыты ‘фсæдтæ хæрзæмбæлд фесты, æмæ схæцыдысты йемæ.
Борæ цæ ауыдта. Рауагъта йæхи йе згъæрты. Смидæг и æфсæдты ‘хсæн æмæ цæ цæгъдынтæ систа.
Гуымиры фырт дзуры Борæмæ – уый сæ раздзог уыди:
– Фæлæу мын гъеныр, мæ фыды марæг!
Уæд æм Борæ хæстæгдæр бацыд, æмæ йын афтæ зæгъы:
– Кæд хæцæм, уæд лæгæй-лæгмæ. Ацы ‘фсæдты фæстæдæр арвит. Æфсæдты фæстæдæр арвыстой. Февнæлдтой кæрæдзимæ дыууæ знаджы. Гуымиры фырт Борæйæн йæ хъæдгомы арц фæсагъта, фæлæ йæм Борæ дæр фæцырд и. Нырриуыгъта йæ кардæй, æмæ гуымирæн йæ сæр фæтахти. Борæ йæхæдæг дæр ахаудта зæххыл.
Смæсты сты гуымиртæ. Калдтой хъæд, æмæ Борæйы бынмæ стыр цагъдамад ыскодтой уыцы бæлæстæй. Арт цыл бандзæрстой, æмæ йæ басудзын уыди сæ зæрды. Фæлæ Донбеттыртæ хабар куы базыдтой, уæд уыдон дæр ысмæсты сты, æмæ доны уылæнтæ артмæ сарæзтой, æмæ гуымирты ‘фсад хæхтæм фæлыгъди.
Артæй йæ бæргæ байстой Борæйы Донбеттыртæ, фæлæ нал фервæзти Борæ йæ цæфтæй…
Уæларвцæрджытæ зæхмæ сæхи ‘руагътой. Донбеттыртæ сурмæ рахызтысты. Сæуæссæ Бортæлæджы хæдзарæй ысхæддзæ и. Æмæ тæрхонкæнын байдыдтой сеппæт дæр, уæдæ йæ хуыздæр кæм бавæрæм зæгъгæ. Уæларвцæрджытæ загътой:
– Уæларв æй бавæрæм – æрвон сиахс уыди.
– Дæларв æй бавæрæм, – загътой Донбеттыртæ. – Донбеттырты хæрæфырт уыди.
– Зæххон гуырд уыди, æмæ йæ ам нæхи зæххыл бавæрæм, – загътой Нартæ.
Уæд Зынджыбардуаг загъта:
– Чи кæм райгуыры, уым æй бавæрынц. Æмæ сразы сты уыцы ныхасыл адæм сеппæтдæр, æмæ йын æрттивгæ зæппадз ыскодтой Борæйæн, æмæ йæ кадимæ бавæрдтой, Нарты уæзæгыл.
Сæуæссæ нал ацыд Бæртæлæгмæ, фæлæ баззади Нартæн сæхимæ. – Ныр мæхæдæг дæр мæ зæнæджы фæстæ цæринаг нал дæн, – загъта Сæуæссæ Бæртæлæгæн. – Мæ маст ма сисон æххæст ацы уæйгуытæй. Сæуæссæ скодта йæхицæн дурын чъырынтæ, райста иу æфсæн дзæккор, æмæ ‘нхъæлмæ касти уæйгуыты фæзындмæ.
Бæртæлæг æрцыди сæхимæ.
Борæйы ус, Арвычызг, уыцы рæстæджы фæтæлæнтæ, æмæ сагъæсы бафтыд: уæдæ куыд уыдзæн, уæдæ цы бауыдзæн?
Нарты Сæуæссæ фæзæронд и ‘мæ фидары бадти, йæхи хызта уæйгуытæй. Уæйгуытæ йæм мæсты уыдысты – бирæты дзы фæцагъта, бирæты та дзы цæнкуылтæ фæкодта. Сæуæссæ зыдта – нæ йæ ныууадздзысты уæйгуытæ, æмæ фидары мидæг уæрм ыскъахта. Уым уазал дон цыди. Куы- иу ыстæвд Сæуæссæ, уæд-иу дзы ныббырыд, æмæ-иу йæ болат буар йæ ранмæ ‘рцыд.
Сæуæссæ йæ дзæккорыл æфсæн зæгæлтæ ныффидаркодта, сæвæрдта йæ мæсыджы сæр, æмæ-иу афæлгæсыд: мыййаг, искуыцæй куы фæзыной уæйгуытæ. Фидары дуæрттæн ахæм æрвгæнæнтæ сарæзта, æмæ бакæнын нæ куымдтой.
Уæд та иуахæмы мæсыджы сæрмæ схызти. Афæлгæсыд, никуыцæй ницы зынди ‘мæ æрфынæй. Раст уыцы рæстæг фæзындысты уæйгуытæ, æмæ кæсынц Сæуæссæйы фидармæ.
– Фат-фæдисон фервитæм. Кæд дзы исчи разына фидары, уæд æнæ ракæсгæ нæ фæуыдзæн. Кæд дзы ничи ракæса, уæд та нын сусæгæй цæугæ у. Фидары фисынтыл арт ыскæнæм, æмæ йæ басудзæм. Æддæмæ дзы куы цæуа исчи, уæд нын ‘й амарын æнцондæр уыдзæни.
Фат фехстой уæйгуытæ, æмæ æгæр сæрдзыд атахти. Фидармæ нæ бахæддзæ и ‘ххæст, æмæ, кæм сæмбæлд, уым сыджыт ыспырхкодта. Æмæ фидары сæрмæ скалдысты йæ пырхæнтæ. Сæуæссæ ницы базыдта, нæ райхъал йæ фынæйæ.
Дыггаг фат та æгæр бынты ацыд, фидармæ хæддзæ дæр нæ баци. Æмæ та æртыггаг хатт фехстой. Фат ратахти. Сæуæссæйæн фидары мидæг цы уæрм уыди, дон кæм дардта, уыцы уæрмы къæйыл сæмбæлди. Къæй ахаудта, æмæ гыбаргыбургæнгæ ныттылди уæрмы бынмæ, æмæ дон уæлæмæ цæуын нал уагъта.
Фехъал и Сæуæссæ, акасти ‘мæ – й’ алыварс сыджытæй йе дзаг. Æмæ дискæны, ай цæй сыджытыкалд у? Æрхызти бынмæ, доны уæрммæ бацыди, æмæ – къæй уым нал. Дон хæрдмæ скалди. Ныххызти бынмæ, уæрмы бынæй къæй систа, кæсы, æмæ – фат йæ уæлæ. Цæхгæр ысгæппласта Сæуæссæ, æмæ афæлгæсыд. Уæйгуытæ хохæй коммæ ‘рхызтысты, æмæ æнæхъæн æфсадæй рацæуынц. Сæуæссæ цæ базыдта, æмæ йæ фидары дуæрттæ æрæхгæдта, йæ бæхы фæсгæнах æрæмбæхста. Мæнæ рацæуынц уæйгуытæ. Сæуæссæ фæсгæнах сусæг бацæуæныл къæй бахъилкодта. Йæхæдæг бæхыл абадти, йæ кард дардыл фæхаста, æмæ уæйгуыты ‘хсæн ысмидæг и, æмæ цæ фæйнæрдæм цæгъдынтæ систа. Йæ кард кæуыл æрныдзæвы, уый карст фæткъуыйау фæдихвæййы. Зæронд Сæуæссæ уæйгуыты йæ фæдыл асайдта. Æмæ йæ чи куыд æййæфта, афтæ цæ куынæгкодта. Уæйгуытæ бамбæрстой Сæуæссæйы хин. Æртæ дихы фесты, æмæ иутæ размæ фесты, иннæтæ фæрсырдыгæй цыдысты, æртыггæгтæ та йæ фæстейы сырдтой. Фæттæ йыл æхстой йæхиуыл дæр, мæ йæ бæхыл дæр. Уый дæр кæй фатæй æхста, кæй кардæй карста, кæй арцæй мардта.
Сæуæссæ ‘рбазылди фидарырдæм. Уæд йæ бæх фæцæф и, туджыахстытæ скалдта йæ хъæлæсæй, цалдæр гæппы ма бафæрæзта ‘мæ зæххыл æрхауди. Сæуæссæ агæпласта, фæсгæнахмæ бауади, къæй рафæлдæхта, æмæ Хуыггомы смидæг и. Мидæгæй æфсæнæхгæнæн рагуыпласта, æмæ уæйгуытæн бацæуæн нал уыди. Фидары сæрмæ ‘рлæууыди йæ кардимæ ‘мæ загъта:
– Тыхкæнынмæ куы цæут, уæ, саусæр уæйгуытæ! Уе ргом мæм раздахут!
Уæйгуытæ кæрæдзиуыл бæндæнтæ абастой, æмæ схизынц. Фæлæ Сæуæссæ бæндæн фæлыг кодта, æмæ та рахаудысты уæйгуытæ сæрбихъуырæйттæгæнгæ. Уæйгуыты хистæр цæм дзуры:
– Асинтæ саразут, æмæ йæм афтæмæй ысбырæм. Кæннод нæ не суадздзæн йæхимæ.
Уæйгуытæ асинтæ аразын байдыдтой. Фидары къултæ авд ивазны бæрзæндæн уыдысты. Асинтæ куыд цæттæкодтой, афтæ цыл бырыдысты. Уæд Сæуæссæ иу фисынæй иннæмæ фæйнæг авæрдта. Куы сцæйхизынц уæйгуытæ, уæд та фæйнæгыл ранцайы Сæуæссæ, æмæ асинтæ рахъилвæййынц, æмæ уæйгуытæ зæххыл сæмбæлынц.
Ницы тых кодтой афтæмæй дæр Сæуæссæйæн. Уæйгуыты хистæр Авдсæрон уыди. Æмæ йæм Сæуæссæ дзуры:
– Ныр куыд цæгъдынкæныс де фсад? Дæхæдæг цæуылнæ уæндыс, æви дын уæлдайаг ысты! Де фсад куы нæ уой, уæд та дæхи дæр ма ‘вдис. Ацы ‘фсадимæ æз мæхæдæг фидаудзынæн.
Стыр хъыг фæкастысты уыцы ныхæстæ Авдсæронмæ ‘мæ загъта: – Дæхимæ мæ бауадз ысхизын, æмæ схæцæм лæгæй-лæгмæ.
Сæуæссæ сразы и. Авдсæрон фидары сæрмæ схызти асиныл. Уым Сæуæссæ асин фæстæмæ раппæрста. Хæцынтæ систой. Сæуæссæ йæ рариуыгъта ‘мæ Авдсæронæн йæ иу сæр атылд æфсадыл. Уый цæм адзырдта:
– Мæ сæр мын æрцахсут, æмæ йæ тагъддæр сæппарут фæстæмæ. Авдсæронæн йæ тых иу хатт фæкъаддæр. Сæуæссæйæн та иу хатт фæфылдæр.
Уæйгуытæ сæ хистæры сæр æрцахстой, бæргæ ма йæ сæппæрстой, фæлæ йæ Сæуæссæ ацахста ‘мæ йæ фæныкмæ ныппæрста. Стæй дыггаг сæр дæр фæнычы абадт. Йе хсæз сæры йын алыгкодта Сæуæссæ уæйгуыты хистæрæн. Уæйгуыты хистæр ыстарсти мæлæтæй æмæ дзуры:
– Цы фестут уæдæ, æз йемæ хæцдзынæн, æмæ асинтыл ысбырут тагъддæр!
Уæйгуытæ та асинтæ авæрдтой фидары къултыл, æмæ бырынц уæлæмæ. Бирæтæ дзы сирвæзти. Сæуæссæ уæд Авдсæрон уæйыгæн йе вдæм сæр дæр ракъуырдта, æмæ сæр зæхмæ ‘рхауди, йæ гуыр ын раппæрста фидары сæрæй. Уæйгуытæ сæр йæ бынаты авæрдтой, æмæ та уæйыг райгас. Дзуры йе фсадмæ:
– Ме хсæз сæрæй æнæ хай фæдæн, фæныкдылд фесты, æмæ мыл нал баныхæсдзысты. Уæ иутæ фидармæ схызтысты, уый уынын, иннæтæ хъæдтæ ‘рбатулæнт, æмæ фидарыл арт бандзарут.
Уæйгуытæй иутæ хъæдтæ ‘мæ сугтæ ластой, чи цæ хæццæ кодта, чи сугтæ амадта фидарыл. Сæуæссæ базыдта, цæмæ хъавынц, уый. Фидары цурмæ йæхи сласта. Ныр уæйгуытæ йæ фæстæ бырынц. Фидары сæр йæ дзæккор-къулæг йæ къухы бафтыд, æмæ цыл ралæууыд уæйгуытыл. Уыцы даргъ æфсæнзæгæлтæ кæуыл аныдзæвынц, уый цæрдхуынкъ фæкæнынц. Афтæмæй цæ йæ разæй систа. Куыд уырдыгдæр хизы, афтæ фылдæрæй цагъды кæнынц. Уæйгуыты хистæр дзуры:
– Уæхи йыл баппарут æмæ йæ ‘рцахсут. Иуыл фæцагъды бæсты уадз æмæ мах фесæфæм.
Уæйгуытæ дæр сæхи ‘ппæрстой Сæуæссæйыл. Уæдмæ арт сирвæзт фидарыл. Сæуæссæ уый куы федта, уæд рагæппласта фидарæй. Уæйгуыты хистæры йæ быны афсæрста. Йæ сæр ын ракъуырдта ‘мæ йæ цæхæрмæ баппæрста. Сæр ма цæхæрæй дыууæ гæппы сцæйкодта, фæлæ йыл арт ысхæцыди ‘мæ басауæвзалы.
Уæйгуытæ бакалдысты Сæуæссæйыл, сæ быны йæ ‘ркодтой æмæ йыл арт бафтыдтой. Сæуæссæ сырх цæхæр ысси. Йæ бæттæнтæ бæргæ асыгъдысты, азгъордта ма фидармæ, цæмæй уæрмы донæй йæхи ‘руазалкæна, фæлæ йæ нал бауагътой уæгуытæ. Уый цыл йæ дзæккор- къулæгæй балæууыд. Фæсгæнахы дуар фегомкодта. Фæлæ та йæ уæйгуытæ нал бауагътой мидæмæ бахизын.
Уæд Сæуæссæ мæстæй рагæппкодта фæстæмæ, куыройыцалхау ныззылдта йæхи, æмæ йæ буар кæуыл ныдзæвди, уый-иу фæтымбыл æмæ ‘рбамард. Фæцагъта ма Сæуæссæ уæйгуытæй бирæ, фæлæ йе фсæн буар æрфæлмæн и. Афтæмæй йæ фыртæвдæй зæхх фескъуыд, æмæ дзы Сæуæссæ ‘гасæй аирвæзти.
Уæйгуытæй ма чи баззад, уыдон сæ мæрдты сæггойкодтой. Фæлæ уыйбæрц мæрдтæ ахæссын сæ бон нал уыди, æмæ фæйнæ авд марды ахастой. Нал цæ фæрæзтой. Уæд цын иу уæрм ыскъахтой æмæ цæ уым ныккалдтой. Ахастой ма сæ хистæры мард, уый дæр æнæ сæрæй. Афтæ фесæфти зæронд Сæуæссæ.
Арвычызг Бæртæлæджы хæдзары æррынчын, æмæ йæ хъæрзын цыди. Æмæ Бæртæлæг афарста йæ усы:
– Куыд у нæ рынчын?
– Тынг уæззау, фæлæ дард ма фæцу.
Бæртæлæгæн хъæдмæ æнæцæугæ нæ уыд, æмæ, суанг цалынмæ ‘рбабон, уæдмæ уым фæци. Боныцъæхтыл зæрватыкк ратахти, æмæ хæрзæггурæггаг фæци Бæртæлæгмæ:
– Арвычызгæн лæппу райгуырди.
– Табу Хуыцауæн – Нартæ мыггагдзагъд нæ фесты. Фæтæх адæмы уарзон, Хуыцаумæ ‘мæ йын зæгъ: хæрæфырт ын райгуырди.
Зæрватыкк атахти Хуыцаумæ ‘мæ йын загъта:
– Дæ хæрзæггурæггаг мæн, Хуыцау! Хæрæфырт дын райгуырди. – Уæдæ йæ ном Уæрхæг фæуæд. Атæх фæстæмæ, æмæ зæгъ Бæртæлæгæн – сырды ‘хсыры йæ ныннайæд. Дæхæдæг та Нартæн мыггагмæ фидиуæг- хъæргæнæг фæу.
Зæрватыкк ратахти ‘мæ Бæртæлæгæн Хуыцауы фæндон загъта. Стæй та фездæхти фæстæмæ зæрватыкк. Æмæ йæм Бæртæлæджы ус дзуры:
– Фæтæх та Бæртæлæгмæ ‘мæ йын зæгъ: “Дыггаг цæрæццаг дæр райгуырди Арвычызгæн”.
Зæрватыкк та Бæртæлæгмæ батахти:
– Дыггаг лæппу дæр та райгуырди Арвычызгæн.
– Фæцу та уæдæ Хуыцаумæ.
Æмæ зæрватыкк Хуыцаумæ атахти.
– Дыггаг хæрзæггурæггаг: Арвычызгæн дыккаг лæппу райгуырд. – Уæдæ йæ ном Уæрхтæнæг фæуæд, дæхæдæг та адæмæн адджын фæу. Зæгъ Бæртæлæгæн, æмæ йæ сырды ‘хсыры ныннайæд.
Зæрватыкк ратахти ‘мæ Бæртæлæджы цур абадт:
– Хуыцау дыггаг гуырды та Уæрхтæнæг ысхуыдта. Уый дæр сырды ‘хсыры найынкæны.
– Батæх нæхимæ, фыдæбоны дæ бафтыдтам, æмæ зæгъ не фсинæн: доны хъæстæ цæ ма фæкæнæд, цалынмæ йын æз зæгъон, уæдмæ.
Зæрватыкк ратахт æмæ дзуры Бæртæлæджы усæн:
– Хуыцауызондæй, цалынмæ Бæртæлæг зæгъа, уæдмæ цын сæ буар доны хъæстæ ма фæкæн.
Уæд Бæртæлæг рацахста цалдæр сырды, къуприты цæ радыгъта æмæ цæ бахæддзæкодта сæ хæдзармæ.
Бæртæлæджы ус æмæ Арвычызг сырды ‘хсыры æрыхсадтой лæппуты æмæ цæхæр ыскалдтой сæ дыууæ дæр.
Бæртæлæг Нарты лæппутæн куывдтæ фæкодта. Æрхуыдта арвыцæрджыты. Скодта Донбеттырты дæр, æмæ цæ æнæхъæн къуыри нал ауагъта.
Бахъомыл ысты чысылгай Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Бæртæлæджы хæдзары.
Иубон сыхæгты чызг суадонæй дурыны дон æрцæйхаста. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг федтой чызджы ‘мæ кæрæдзимæ бакастысты. Уæрхæг йæ къухы ‘нгуылдзтыл фатбос авæрдта, æмæ цæнгтыл ахæцыди фæйнæрдæм, фатбос айтынгкодта. Уæд Уæрхтæнæг бæрзыкъалиуæй фат ацарæзта, йæ фындзыл ын ызгъæр абаста, æмæ Уæрхæджы уæхскæй фехста чызджы дурын. Фат атахти, æмæ ныппырх и дурын, æмæ чызг кæугæ ссыди сæхимæ. – Нарты фаззæттæ мын мæ дурын асастой.
Цæй ницы кæны зæгъгæ бакодта мад. – Уазæг ысты, æмæ цын ацы хатт хатыр фæуæд.
Иннæ хатт дæр та байдзагкодта йæ дурын чызг æмæ рацæуы. – Уæрхтæнæг, кæм дæ? – дзуры йæм Уæрхæг.
– Мæнæ дæн.
– Уæртæ та уыцы чызг дон рахæссы йæ дурыны.
– Уæдæ та йæ фехсæм.
Уæрхæг та йе нгуылдзтыл фатбос абаста, йæ цæнгтæ къæлæтгонд авæрдта, фатбос айтынгкодта. Уæрхтæнæг та фат ацарæзта ‘мæ Уæрхæджы уæхскæй ныхъхъавыди. Фехста, æмæ та чызджы дурын базгъæлæнтæ. Лæппутæ ныххудтысты. Чызг та йæ мадмæ кæугæ ссыди.
– Цæуыл та кæуыс?
– Цæуыл кæуын, куы зæгъай, уæд та мыл Нарты фаззæттæ амбæлдысты, æмæ та мын асастой мæ дурын.
– Ацу ма иу хатт, æмæ ма дын æй кæд асæттой, уæд-иу зæгъ: “Сымах кæд афтæ хъæбатыр ыстут, уæд уыцы хуызæнæй уæ фыдыбæстæ цæуылнæ ‘рцагурут?” Æндæр-иу мацы сдзур.
Чызг æртыггаг хатт ацыди дон хæссынмæ.
Нарты лæппутæ та йæ ауыдтой.
– Уæрхтæнæг, ныр та ды айтынгкæн фатбос де нгуылдзтыл – æз дæр иу хатт фехсон, – загъта Уæрхæг.
Уæрхтæнæг фатбос йе нгуылдзтыл абаста, йæ цæнгтæ фæйнæрдæм акодта, айтынгкодта фатбос, æмæ Уæрхæг, чызг дон куы ‘рцæйхаста, уæд æй фехста. Æмæ та базгъæлæнтæ дурын.
Уæд цæм чызг дзуры:
– Уæ тых мæ дурыныл цы ‘взарут? Уыцы хуызæнæй уæд уæ фыдыбæстæ ‘рцагуриккат!
Арвыцæфау фесты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Æрбаздæхтысты фæстæмæ Бæртæлæгтæм. Уым сæ мады фæрсынц:
– Кæм райгуырдыстæм?
– Мæнæ ам. Кæм цæрут, уым.
– Уæд æнæуый та кæмæй ыстæм? Кæм и нæ фыдыбæстæ?
– Уæ, йæ зæгъæг сымах тæригъæд дæр фæхæсса, æмæ мæ тæригъæд дæр. Фæлæ мæ кæд нал уадзут, уæд уын æй зæгъдзынæн: сымах ыстут Нартæй. Уæ фыдæлтæ тыхджын æмæ кадджын бæргæ уыдысты, фæлæ сæ цард иугæндзон хæцгæйæ ‘рвыстой уæйгуытæ ‘мæ гуымиртимæ. Уæ бæстæ у Нартыбæстæ, фæлæ уæйгуытæн баззад. Сымах ам райгуырдыстут, уыййæддæмæ фесæфтаиккам неппæт дæр. Ныр æй хатын – уе уæнгты нæртон туг ис. Нал ныллæудзыстут, уый зонын. Æмæ мæн дæр уемæ фæкæнут. Фæлæ Нартыбæстæм афтæ цæугæ нæу – раздæр уал цын хъуамæ исты хæрзтæ ракæнат Нартæн.
УÆРХÆГ ÆМÆ УÆРХТÆНÆГ НАРТЫ
ХЪАЗТЫ
Нарты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы фыд Борæ, рухсаг уæд, йæ цæргæйæ цуаны уыди иу хатт иу ран æрвдур ыссардта. Æрхаста йæ сæхимæ ‘мæ Арвычызгæн афтæ зæгъы:
– Ацы æрвдурæй æз хъуамæ кард ыскæнон.
Кард аразынмæ Куырдалæгонмæ фæцыди. Борæ ахаста йемæ æрвдур æмæ йæм дзуры Куырдалæгонмæ:
– Кард мын дзы сараз.
Куырдалæгон æрвдурмæ ‘ркæстытæкодта ‘мæ загъта:
– Ай æрвдур у, æмæ дзы мæ бон кард саразын нæ бауыдзæн. Фæлтау æй Сафамæ схæсс.
Ссыди Сафамæ Борæ ‘мæ йæм равдыста йе рвдур.
– Амæй мын кард сараз. Æрмæст уал мын дзы туас рацæгъд, æмæ мæ дзабыртæ барæхсон.
Сафа æрвдурæй туасаг фæхицæнкодта. Туас дзы ацарæзта ‘мæ йæм æй радта. Сафа кард сарæзта уыцы æрвдурæй, ахæм кард æмæ хурау æрттывта. Дур дзы рариуыгъта Сафа, æмæ дыууæ фæхауди дур. Сафайы зæрдæмæ тынг фæцыди. Уый тæккæ халдих æндæр кард ацарæзта. Стæй дзуры Борæмæ:
– Дæ кард цæттæ у!
Борæ йæ туас фæтъыста карды, æмæ дзы иннæрдæм ауад. Фæмæсты и Борæ ‘мæ Сафайæн афтæ:
– Рахæсс мын мæ кард, ай мæн нæу!
Сафа карды хуынкъ андæгъта, æмæ та йæм æй ногæй рахаста. Нæрæмон дæр та туас фæтъыста карды æмæ та дзы иннæрдæм ахызти. Æмæ йæм нал фæлæууыд уæд Борæ:
– Рахæсс мын мæ кард, хæрæджы фырт цыдæр! Кæннод дын дæ дзоныгъгом фадын!
Сафа фæтарсти ‘мæ, æрвдурæй цы кард сарæзта, уый радта йæ хицауæн. Уым дæр та нæрæмон туас фæтъыста. Фæлæ дзы нал ахызти, фæбырыди карды фарсыл уыцы туас. Стæй уæд загъта Борæ:
– Гъеуый æцæг мæ кард у, фæлæ ма мын дыггаг хатт афтæ куы бакæнай, уæд дын нал ныббардзынæн.
Борæ уырдыгæй сæхимæ рацыди. Уыйфæстæ бирæ хæтæнты фæцыд, бирæ фыдæбæттæ бавзæрста, бирæ маст. Стæй бабын и, фесæфт. Фæлæ, Сафа æрвондурæй цы кард сарæзта, уый нæ фесæфт…
Сæ мад цæ хъомыл кæнын байдыдта йæ фыртты, æмæ слæгтæ сты. Уæд цын иубон афтæ зæгъы сæ мад Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн: – Хъазынхъом фестут, уæ сæрыл мæ ‘рхæссат. Фæлæ иугæндзон хæдзары бадын аив нæу. Нартæ уыл худдзысты.
Æвдадзыхос фæци Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн сæ мады ныхас æмæ сæхи рарæвдзкодтой.
Мад та цæм дзуры:
– Афтæ цæугæйæ нæу!
– Уæдæ куыд?
– Уæдæмæ Нартæн сæ хъазæн бон майрæмбон у. Хъазт йæ тынгыл к’ уа, уæд Нартырæгътыл базилут. Банымайут Нарты адæмы, æмæ кæмæн æфцæгготхор, кæмæн дзабираг æрхæссут сырдыцармæй. Æмæ цæм лæвæрттимæ бацæут. Уыдон уæ исдуг семæ хъазын нæ уадздзысты. Сымах радтут уæ лæвæрттæ, æмæ уæд Нартæн сæ бон зæгъын ницыуал бауыдзæн, æмæ уæ бауадздзысты хъазтмæ.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дæр афтæ бакодтой. Нарты хъазты фæсивæдмæ дзурынц:
– Уæ хъазтмæ нæ бауадзут.
Нарты фæсивæд ныххудтысты. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Нартæн æфцæггæттæгтæ радтой сырдыцармæй, æмæ загътой:
– Мæнæ уын лæвæрттæ, æмæ нæ бауадзут!
Нарты фæсивæдæн лæвæрттæ сæ зæрдæмæ фæцыдысты, фæлæ загътой: – Аггаг лæвæрттæ сты. Ницы зæгъæн цæ ис. Фæлæ не фцæггæттыл куыд кафæм?
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг цын дзабирæгтæ дæр радтой сырддзæрмттæй. Æмæ уæд Нартæ ницыуал загътой.
Нартæ æртæ дихы уыдысты: иу ран фатæхсæн кодтой, иннæ ран – дурæппарæн, æртыггаг ран та йерыскафт кодтой.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг фатæхсджытæм бацыдысты. Кæмттæ нæрыдысты фæтты ‘хситтæй. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг арфæ ракодтой фæсивæдæн: – Фарн уæ хъазты! Фæлæ сырд зынæг куы нæ и, уæд цы ‘хсут. – Мæлæты гуырдтæ стут! Кæд афтæ хорз арæхсут, уæд-ма бафæлварут уæ фæттæ.
Фехстой сæ фæттæ Уæрхæгитæ æмæ, раздæр цы сырдтæ фæцагътой, уыдон рæдзæгъдтыл сæмбæлдысты фæттæ.
Дурæппарджытæм бацыдысты уыйфæстæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг, æмæ цын загътой:
– Фарн уæ хъазты! Фæлæ цавæр дурæппæрст у! Исты Нарты адæмæн куывд нæ кæнут, мыййаг, æмæ цын дурæй бадæнтæ не вæрут!
– Кæд сымах ахæм арæхстджын ыстут, уæд ма дурæппæрстæй куывддаг дуртæ сæвæрут.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг райдыдтой дур æппарын, æмæ дывæлдах лæуд кодтой. Стæй зæгъынц Нартæн:
– Фенут-ма нын нæ дурæхст!
– Цы цæуæм афтид дуртæм! Фæлæ кæд афтæ арæхсут, уæд-ма дæлæ Нарты кафты равдисут у’ арæхстдзинад.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг йерысæйкафджытæм æрцыдысты.
– Фарн уæ хъазты! Фæлæ цæй хъазт у уæ хъазт! Куы нæ уæ физонæджы тæф цæуы, куы нæ цины зард ис уæ куывды!
– Уыцы хуызæнæй нæ уæхæдæг цæуылнæ фæкæнут уæ куывдмæ? – Бæргæ уæ фæкæниккам, фæлæ уæ æнæхъæн къуыри бахъæудзæн уæд бадын нæ куывды!
– Ницы кæны – лæг фыдæбонæн конд у…
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дæр ныххæцыдысты Нарты йерыскафты. Æмæ симгæ-симын, дурæхстæй бадæнтæ кæм ыскодтой, уыййонг кафгæ ‘рцыдысты.
– Мæнæ уын бадæнтæ, æмæ уал уæхи ‘руадзут.
– Нæ разы куы ницы и, – зæгъынц Нартæ, – уæд нæ афтид дурын бадæнтæй буцкæнут?
– Уыдон та дæлæ рæдзæгъдтæй лæууынц.
Фатæхсджытæ, сырдты рæдзæгъдтæ ку’ ауыдтой, уæд сагъдауæй аззадысты.
– Царм цыл куы нæ ис!
– Сæ цæрмттæй цын лæвæрттæ фæкодтам – æфцæггæттæ ‘мæ нын дзабыртыл бахардз ысты сымахæн.
Бамбæрстой Нарты фæсивæд хабар, æмæ физонджытæ кæнын байдыдтой.
Ныр Нарты хистæртæ Нартыхъæуы уæлкъуыбырæй кæсынц.
– Нæ фæсивæд уый цавæр зард кæнынц?
– Дыууæйы хъæлæс дзы хицæнкæны, æмæ чи сты, цымæ?
Уалынмæ гуымс-симды уынæр райхъуыст. Æмæ та Нарты зæрæдтæ дисы бацыдысты:
– Цæмæн раивтой цымæ сæ йерысы симд фæсивæд?
– Симды дæр дыууæйы къæхтыхъæр хицæнкæны.
Уæд афтæ зæгъынц Нарты фæсивæдæн Уæрхæг æмæ цын Уæрхтæнæг. – Сымах дæр карæй мах карæн ыстут. Фæлæ уæм йе хистæр нæй, йе æгъдаудæдтæг?
– Хистæрæй фылдæр та нæм цы ис!
– Уæдæ нæ куывды сæр цæуылнæ сты?
Нарты фæсивæд бамбæрстой сæ рæдыд, æмæ фидиуджытæ рарвыстой Нартæм:
– Уой, Нарты фаззæттæ куывд кæнынц Нарты номыл, æмæ уæ стыр зæрдиагæй хонынц!
Ныххæррæтластой Нарты зæрæдтæ, æмæ æгъдаудæдджытæ, æмæ аивылдысты куывдмæ Нарты чызг-фæсивæд та цын дурынты карз ронг хастой.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æрбадынкодтой Нарты, сæхæдæг уырдыг лæууынц.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы лæгдзинады кой ахъæр и Нарты ‘хсæн. Хистæртæй иу зæгъы:
– Æртæ лæппуйæ ауайут Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы мадмæ, æмæ дзы ракурут сæ фыды кард, йæ фат æмæ йæ уарт.
Æртæ кæстæры æртæ уысммæ ‘рбадавтой кард, фат æмæ уарт. Хистæр райста кард. Сласта йæ йæ кæрддзæмæй æмæ æрвдурæй кард баталынгкодта хуры. Æмæ зæронд лæг загъта:
– Нартæн кард ныфс æмæ ‘хсарæн баззад. Æмæ ацы карды номæй æхсарджын!
Зæронд лæг кард Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ радта, æмæ цын сæ цæрæнбоны тыххæй акуывтой.
Дыггаг хистæр райста фат æмæ загъта уый дæр:
– Нартæн фат баззади кадæн, æмæ ацы фаты номæй Нарты ‘хсæн кадджын ут!
Дыггаг хистæр фат радта Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ, æмæ та цын сæ цæрæнбоны тыххæй банызтой.
Æртыггаг хистæр райста уарт æмæ загъта:
– Нартæ сты хистæр-дзæбæх æмæ кæстæр-арæхæн. Хистæр зондамонæг у, æмæ зондджын хистæйрагæй хайджын ут. Кæстæр та æгъдаухæссæг у, æмæ уæ кæстæйраг та æнæсæттон уæд. Ацы уарты ном зонд æмæ ныфсимæ фæхæссут!
Радта æртыггаг хистæр уарт Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ, æмæ та æртыггаг рæгъæн дæр уыдон тыххæй нуазæнтæ банызтой.
Стæй симдыл ныххæцыдысты Нартæ. Уыйфæстæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг ыссардтой сæ фыдыуæзæг æмæ цæргæйæ баззадысты Нартыбæсты.
Иуахæмы Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг цуаны фæцыдысты, æмæ цыл Саукомы иу ран æрталынг.
– Ныр мах фæстæмæ нал фæцæудзыстæм, фæлæ ‘хсæвдары баззайæм ам. Æндæргæнæн нал и, – загъта Уæрхæг.
Уадзынц сæ фæллад, æмæ дын талынджы кæйдæр хъæрзын цæуы: – Уæ, мæ мæлæт ай кæм æрцыди!
Базгъордтой йæм Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Кæсынц, æмæ айнæг хæхты бын чидæр хъæрзы.
– Чи дæ, кæцæй дæ? – фæрсынц æй Нартæ.
Æз дæн Зынджыбардуаджы фырт зæгъгæ загъта, чи хъæрзыдта, уый. – Мæ ном Зынгæвзалы у. Ме фсымæримæ цуаны уыдыстæм – уый та Артæртхутæг хуыйны. Урссæр гуымир нын нæ сырдтæ байста. Мæн ардæм фехста, æмæ мыл айнæг ныффæлдæхта. Ме фсымæры та ‘ндæр ранмæ аппæрста. Нæ зонын, æгас ма у, æви ахицæн йæ дунейæ…
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уайтагъд айнæг рахъилкодтой, æмæ Зынгæвзалы фервæзти. Зынгæвзалы йæхи бауыгъта, æмæ сырх зынг фестади. Ныррухскодта ком. Æмæ дурты цæндты бынæй æвирхъауы уæззау хъæрзын æмæ уынæргъын райхъуыст. Æмæ бацыдысты уырдæм æртæйæ. Зынгæвзалы агурын байдыдта. Ацы дурты цæндты бын ис, æвæдздзæгæн, ме фсымæр зæгъгæ загъта.
Калынц дуртæ фæйнæрдæм Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æмæ ссардтой Артæртхутæджы. Уыцы рæстæг Зынджыбардуаг та йæ фыртты агуырдта, æмæ цыл афтæмæй æрбамбæлди уый дæр.
– Адон уын чи сты?
– Адон фæрцы ма баззадыстæм æгасæй. Уыййæддæмæ не сæфт уыд. Урссæр гуымир нын бакодта ацы митæ.
– Кæм цæры, уый ма нын бацамонут, – загъта Уæрхæг. – Мах уын уæ маст райсдзыстæм.
– Иунæгæй йын ницы бакæндзыстут. Æмæ мах дæр уемæ фæкæнут. – Мах ахæм адæм ыстæм, æмæ искæимæ куы фæхæцæм, уæд немæ ничи вæййы.
– Уæд та, чи стут, уый нын зæгъут.
– Мах ыстæм Нартæй. Никæй зонæм нæхицæй дарддæр.
– Æххæст ма зынгæй ард куы бахæриккат, уæд уын тыхгæнæг тых бæргæ нал ыссарид, – загъта Зынджыбардуаг.
– Уый нæ бон у.
Артæртхутæг йæхи Уæрхæджы æрмтты ‘руагъта, æмæ йæм Зынгæвзалы сырх зынгæй ысгæпкодта. Уæрхæг зынгæй ард бахордта. Уыйфæстæ Уæрхтæнæг дæр афтæ. Зынгæвзалы ‘мæ Артæртхутæг дæр бахордтой ард æмæ цыппар лæппуйæ кæрæдзийæ ‘фсымæртæ загътой.
– Ныр мах Урссæр гуымирмæ цæуæм. Кæд ныл исты фыдбылыз цæуа, уæд-иу нæм фæзынут.
Урссæр гуымир царди дыууæ хохы ‘хсæн. Бацæуæн æм нæ уыди – дыууæ хохы кæрæдзийы фырытау хостой. Хæхтæ фæйнæрдæм фæцыдысты, æмæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг бахызтысты мидæмæ. Фæлæ ‘ххæст нæ бахæдздзæ сты, æмæ цыл Урссæр гуымир æфсæндуæрттæ ‘рбахгæдта. Баззадысты лæппутæ, æмæ ма бæргæ афæлвæрдтой, фæлæ сæ бон ницыуал баци. Æфсæндуæрттæ æртæивазыгтæ уыдысты, æмæ цын кæнын нал бакуымдтой. Уæд Зынджыбардуаг арвæй касти ‘мæ дзуры йæ фырттæм:
– Сымах чи фервæзынкодта, уыдон ахсты бахаудтой. Урссæр гуымир йæ фынæйыл у. Фæлæ куы райхъал уа, уæд цæ фыдбылызы ‘ппардзæн. Баххуыс цын хъæуы.
Зынгæвзалы ‘мæ Æртæртхутæг сæхи хохыл рауагътой. Æфсæндуæрттыл сæхи сцавтой, фæлæ цын кæнын нæ бакуымдтой.
– Æз зынг фестдзынæн, – загъта Зынгæвзалы, – æмæ зиллæттыл атулдзынæн, сфæлмæн цæ кæндзынæн. Ды дуарыл бахæцдзынæ, æмæ-иу æй мидæмæ баппар.
Зынгæвзалы зынг фестади. Æфсæндуары зиллæттыл атылди ‘мæ цæ æрфæлмæнкодта. Уæдмæ Артæртхутæг дуарыл банцади. Стæй йæ батъæпласта, æмæ дуар мидæмæ батахт. Урссæр гуымир дуармæ фынæйкодта. Æфсæн дуар ыл сæмбæлди, æмæ нырдиагкодта гуымир: – Чи мæ амардта?
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ хид калгæ рагæпластой. Ауыдтой Зынджыбардуаджы фыртты ‘мæ загътой:
– Мах сымахæй нал фæхицæнуыдзыстæм.
Урссæр гуымир фæйнæрдæм ахъахъхъæдта. Ауыдта цыппар лæппуйы ‘мæ цыл фæбогъласта:
– Чи стут, ам цæмæн ыстут?
– Мах дæумæ цæуæм!
Урссæр гуымир сырдтымæрдтæ йæ дзыхмæ ‘ппæрста. Амыртмыртт дзы кодта цалдæр æд ыстджытæ. Æмæ та цæ фæрсы лæппуты:
– Цы уæ хъæуы ам?
– Тыхгæнæг ыстæм.
Урссæр гуымир ныуулæфыди, ныххудти йæ дзыхыдзаг æмæ загъта: – Кæд хæцгæ – уæд хæцгæ! Фæлæ мын иу комдзаджы фаг дæр куы нæ стут.
Урссæр гуымир айнæгмæ авнæлдта. Стыдта дзы, авд мусуаты кæм бацыдаид, ахæм фарс, æмæ цыл æй рахста. Лæппутæ иуырдæм агæпластой. Дур коммæ атахти ‘мæ уым ныппырх и.
Уæрхæг æм дзуры:
-Мах дуртæй цы кæнæм? Дæхæдæг раст.
Урссæр гуымир авнæлдта, æмæ къалабæлас æд уидæгтæ срæмыгъта, æмæ цыл æй фехста. Ацы хатт дæр та лæппутæ сæхи фæхибаркодтой. Æмæ къалабæлас комы ныллыстæгысхъистæ и. Стæй афынæй гуымир.
– Уый афтæмæй нæ сыхъалуыдзæни, – загъта Артæртхутæг. Фæлтау ын йæ риуыл арт ыскæнæм. Йæ буар судздзæни, æмæ уæд райхъалуыдзæн. Цыппар лæппуйæ урссæр гуымиры риуыл хъæдтæ фæцамадтой. Æдхихбæлæстæ йыл ныккалдтой.
– Æз ыл арт бафтаудзынæн, – загъта уæд Зынгæвзалы. – Фæлæ нæ уыйфæстæ цыппар раны ‘рлæууын хъæуы, æмæ йыл цыппарырдыгæй ысхæцæм. Цыппарырдыгæй æрлæууыдысты. Зынгæвзалы йæхи зынг фестынкодта, арт ысуагъта Урссæр гуымиры риуыл. Урссæр гуымирæн йæ риуыл зынг сирвæзти ‘мæ фехъал. Йæ риу ныхæгау акодта ‘мæ сдзырдта:
– Уох, цы мæлдзгуытæ стут – фынæй дæр мæ нæ уадзынц! Уæд йæ дарæс ыссыгъди, æмæ йыл зынг ысхæцыд. Урссæр гуымир фæтæррæстласта. Йæ буар ыссыгъди. Йæхи ма донмæ бæргæ ‘ппæрста, фæлæ Уæрхæджы фат йæ цæстыл сæмбæлд, æмæ – дæ балгъитæг афтæ! Урссæр гуымир Уæрхтæнæгмæ куыд фæци, афтæ йæ уый æрбахаста, æмæ фат иннæ цæстыл дæр сæмбæлд. Артæртхутæг ын арты ‘ртхутæг йæ хъæдгом цæстыты бакалдта. Æмæ басаугуырм бынтондæр Урссæр гуымир. Кæд мемæ хæцут, уæд мæм хæстæг уæддæр æрбацæут зæгъгæ загъта гуымир. – Æз уæ куы нæ уынын æппындæр.
– Куырм кæд бадæ, уæддæр ма бирæ у дæ бон.
– Уæд та уын мæнæ м’ арм фидыды алдзæн. Æмæ мæм радтут сымах дæр уæ къухтæ.
– Хъæды лыггаг æм бадæдтут, – загъта Зынгæвзалы.
Иу ыставд хъæдылыггаг æм балæвæрдтой урссæр гуымирмæ. Уый афтæ фенхъæлдта ‘мæ цæ искæй цонг у. Фæхæцыдис ыл, æмæ йæ лыстæг ысхъистæ бакодта.
Уæд лæппутæ дзурынц Урссæр гуымирмæ:
– Дæу махимæ бафидауын нæ фæндыд, сайгæ нæ кодтай. Мах дæм хъæдылыггаг дæр уымæн балæвæрдтам.
Ногæй та йыл ысхæцыдысты ‘мæ цæм уый дзуры:
– Нал мæ ныууадзат?
– Нал дæ ныууадздзыстæм!
Хæцгæ-хæцгæ йæ былмæ расайдтой. Урссæр гуымир хауæн был кæцæй федтаид! Доны хъæр æм хъуысти комæй, æмæ афтæ ‘нхъæлдта, æмæ йæм дон дард у. Акъахдзæфкодта. Был æй фæсайдта, уæдæ цы уыдаид, æмæ комы ныппырх и.
Йæ удисгæйæ ма йæ æрыййæфтой уым, æмæ йæм дзурынц:
– Цæй, куыд у дæ хабар?
– Нал фервæздзынæн. Фæлæ мæ сæры астæу æртæ даргъ хъуыны ис хицæнæй. Стонут цæ ‘мæ тагъддæр сисон мæ уд. Кæннод мын æнцонтыл нæй амæлæн.
– Зæгъ уал нын раздæр, ардыгæй фæндаг кæуылты у? Куыд ахиздзыстæм?
– Ардыгæй ку ‘ахизат, уæд тæккæ бацæуæны иу дуар фендзыстут, урсахуырст дуар. Бакæнут-иу æй, æмæ-иу ахизут уыууылты.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уыцы æртæ ‘рдуйы фехстой сæ фæттæй, æмæ цæ атæхынкодтой. Æртæ ‘рдуйы рацахстой Уæрхæг, Уæрхтæнæг æмæ Артæртхутæджы. Тынг цæ нылхъывтой, æмæ ныхъхъæркодтой:
– Мæнæ сты!
Зынгæвзалы йæхи зынг фестынкодта. Æрдутыл атылд, æмæ цæ басыгъта. Урссæр гуымир та дуртæм лæбурдта, æмæ цæ ‘хста лæппутыл. Фæлæ æрдутæ куы басыгъдысты, уæд цæ иу сыбыртт, иу хъæр дæр нал райхъуысти, æмæ Урссæр гуымир зæрдæскъуыд фæци. Цыппар лæппуйы, урсахуырст цы дуар уыди, уый бакодтой æмæ рацыдысты. Сæ кæрæдзийæн хæрзбонтæ загътой æмæ фæцыдысты сæ фæрныг хæдзæрттæм.
УÆРХÆГ ÆМÆ УÆРХТÆНÆГ
ГУЫМИРТЫБÆСТЫ
Иуахæмы Нарты зæххыл рацæуынц Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Сæ иуæй иннæ хæрзуынддæр, сæ иуæй иннæ хæрзконддæр. Чи цæ ауыны, уый йæхи тæхудиагæй бахæры. Зæронд лæгтæ фæзæгъынц:
– Æ, тæхуды, сымах кæй кæстæртæ стут!
Зæронд устытæ фæзæгъынц:
– Æ, тæхуды, сымах цы мад ныййардта!
Лæппу-фæсивæд фæзæгъынц:
– Тæхуды, сымах æмбал кæмæн ыстут балцы дæр æмæ бынаты дæр! Чызг-фæсивæд фæзæгъынц:
– Уæ, тæхуды ‘мæ сымах кæй къæсæрæй бахиздзыстут æмæ кæй фæсдуар ыслæудзыстут!
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг хъуыстой алкæй ныхас дæр, фæлæ сæхи мадзура дардтой, сæхи алкæмæ дæр аивæй æвдыстой. Нартыбæстыл æрзылдтытæкодтой. Иу ран æрыййæфтой Нарты сагсур фæсивæды тымбылæй хъазгæ.
Уæрхæг цæм дзуры:
– Мах дæр-ма бауадзут уæ хъазтмæ.
– Бар уæ ис, фæлæ куы фембылды уат, уæд-иу хъæстагæй ма фæцæут.
Райдыдтой хъазын. Нарты фæсивæд, кæд цыфæнды тынг æмæ арæхст хъазт кодтой, уæддæр цæ ‘мбылдтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
– Хорз ыстут, загътой уæд Нарты лæппутæ. Фæлæ уæ фыды кард Гуымиртыбæсты баззад, æмæ кæд ахæм æхсары хицау ыстут, уæд уæ фыды кард æрхæссут.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг рацыдысты сæхимæ ‘мæ загътой: “Нæ мад куы нæ сæтта, уæд ын исты фыд ыскæнæм”.
Уæрхæг цырын арт ацарæзта, Уæрхтæнæг та уæлкъæйыл цæкуыйаг æркодта…
– Нæ фыдæн кард уыди, æмæ кæм и, уый нын цалынмæ бацамонай, уæдмæ дæ ‘нцой не руадздзыстæм.
Мадæн ма цы гæнæн уыди.
– Мæ тæригъæд æмæ йæ уæ тæригъæд дæр уæд, сымахæн уыцы карды кой чи скодта. Уæ фыды кард ис Гуымиртыбæсты.
– Уæдæ мах уырдæм цæуæм.
– Афтæ нæ!
– Уæдæ куыд?
– Уæдæмæ уæ фыдæн Лæнцылæгæты ис дыууæ æрмахуыр домбайы, æмæ цæ уемæ акæнут.
Семæ ку’ ахъазат, уæд уæ бамбардзысты, чи стут, уый. Æмæ уыл æрæууæнддзысты.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг фæцыдысты Лæнцылæгæтмæ. Фæцæй-йæм- хæддзæкодтой, афтæ
ауыдтой уыцы дыууæ домбайы хъазгæ. Уæд домбæйттæ сæхи лæппутæм раппæрстой. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг фæцырд ысты, æмæ цæ сæ хъустæй рацахстой. Рахæцбахæц байдыдтой, кæрæдзийы-иу абырстой. Дыууæтæ дæр бафæлладысты. Стæй лæппутæ сæ цæнгтæ фæфистæгкодтой. Домбæйттæ басмыстой лæппуты цæнгтæм æмæ базыдтой, уыдон Нартæй кæй ысты, уый – иу фыды фырттæ. Райдыдтой цыл уызæлын. Домбæйттæ азгъордтой, саг рацахстой æмæ йæ ‘рбадавтой лæппутæм. Уæрхæг æй æрбаргæвста. Уæдмæ Уæрхтæнæг та арт кæнынмæ фæци – йæ къухтæ кæрæдзиуыл ацагъта, æмæ сугтæ цырын артæй ыссыгъдысты. Цæстыфæныкъуылдмæ физонджытæ ацæттæ сты. Æмæ дыууæ домбайы дыууæ лæппуимæ сихор бахордтой.
Раст уыцы рæстæг Гуымиртыбæстæй дæр дыууæ ‘взонг лæппуйы цуаны уыдысты, æмæ бынтон æнæнхъæлæджы ‘рбафтыдысты уырдæм.
Сæ фæндаг рацыди Нарты лæппутыл, æмæ цæ домбæйттимæ хъазгæ федтой. Гуымиртыбæстаг лæппутæй иу афтæ зæгъы:
– Цымæ ацы домбæйттимæ хъазын йæ ныфс чи хæссы, уыдон чи уой? – Уыдон ам, Хуыцауы фæндонæй уыдзысты, – зæгъы сæ иннæ. – С’ амарын æвзæр нæ уаид, æвæдза. Дардыл айхъуысид нæ ном. – Фæлтау уал цæ базонæм… Уæд та зæдтæ сты?
Гуымиртыбæстаг лæппутæ æрывæрдтой сæ саджы, æмæ кæстæр лæппу загъта:
– Зынггур цæм бацу. Уартæ сæ фæздæг цæуы.
Хистæр лæппу араст и, йæ гæрзтæ дæрддзæф æрывæрдта ‘мæ йæ худ систа фидыды алдзæн. Стæй бадзырдта:
– Зынггур уæм æрбацыддæн. Зынг нын авæрут!
Хъæрмæ домбæйттæ сæхи рацæйрæдывтой, фæлæ цæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг бауырæдтой. Фæрсынц бацæуæджы:
– Цы дæ хъæуы махæй?
– Зынг!
– Рацу нæм хæстæгдæр, фысым дын ыстæм.
– Æмбал ма ис мемæ.
– Ракæн де мбалы дæр!
Фæдзырдта йе мбалмæ, æмæ уый дæр йæ сырдымардимæ ‘рбацыд. Нарты лæппутæ цæ хорз федтой. Стæй Уæрхæг зæгъы:
– Сырдтимæ та ахъазæм.
Райдыдтой хъазын. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ сæртыл авæрынц домбæйтты. Стæй цæ хæрдмæ фехсынц. Стæй та се рагъыл абадынц. Æмæ цæ домбæйттæ тæссаг былтыл аскъæфынц. Куы та бæрзонд бæлæсты сæрты иу сæррæтт аласынц лæппутæ.
Гуымиртыбæстаг цуанæттæ дисы бафтыдысты ‘мæ хистæр зæгъы: – Адонимæ мах тыхæй ницы бакæндзыстæм. Фæлтау, цæуæм, æмæ, цы федтам, уый нæхимæ зæгъдзыстæм.
Бирæ цæм фæкастысты. Уыйфæстæ цын гуымиртыбæстаг лæппутæ хæрзбон загътой, æмæ рацыдысты сæ бæстæм.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дæр сæ домбæйттимæ ‘рцыдысты Нартæм. Гуымиртыбæстаг лæппутæ сæ хистæрмæ бацыдысты ‘мæ йæ фæрсынц: – Цы бæстæ нæ басастай, ахæм ма дын искуы баззад?
-Баззад, Нарты адæмимæ бирæ фæхæцыддæн, фæлæ цын мæ бон ницы баци.
– Дæ фыдæхæй фесæфæм, нæ хистæр! Абон дыууæ лæппуйыл сæмбæлдыстæм Лæнцылæгæты цур. Дыууæ стыр домбаимæ хъазыдысты, æмæ цæ ничи куымдта басæттын. Домбæйтты-иу сæ сæртыл авæрдтой уыцы лæппутæ, æмæ-иу сæрсæфæн къæдзæхты сæрты уыцыиу сæррæтт акодтой. Бирæ цæм фæкастыстæм. Хорз дæр ма нæ федтой саджыфыдæй.
Уæд цæ Гуымирты хистæр афарста:
– Цавæр уыд сæ конд?
– Ставдкæндтытæ уыдысты, хъамбулцæстджынтæ. Иу цæ уæрхмæ уæрæх уыди, иннæ та ноджы уæрæхдæр. Сæ цæсгом дæргъæлвæс.
– Дарæс та цыл цавæр уыд?
– Дарæс – нæртон дарæс.
– Уæд цæм гæрзтæй та цы уыди?
– Мæнæ дæумæ цы кард ис Нартæй, раст уыцы лæппутæм дæр ахæм кæрдтæ уыд.
– Гъе, æвзæртæ, уыдон не знæгтæ уыдысты. Цæуылнæ цæ ‘рфарстат сæ номæй?
– Домбæйттимæ хъæбысæй чи хæцыди, уыдонмæ ма мах нæ ныфс куыд бахастаиккам?
– Уæдæ мæнмæ Нарты фыдæлтæй сæ иуы кард и, æмæ, æнхъæлдæн, уымæн фаззон лæппутæ баззад. Кæд уой, уæддæр уыдон. Куы базоной се фхæрæджы, уæд ахæм адæмымыггаг ысты, æмæ сæ хъыгдарæджы мæрдтæй дæр ысласдзысты. Ныр мах хъæуы арф уæрмытæ скъахын æрбацæуæнты. Стæй хъæуы базонын, Лæнцылæгæтмæ ма ссæудзысты, æви нæ. Уæд цæ хъуамæ уым æрцахсæм. Кæннод цæ расайæм, æмæ цæ хинæй амарæм.
Райсомæй боныцъæхтыл Уæрхæг дзуры Уæрхтæнæгмæ:
– Кæимæ хæцыдыстæм, уыдонæй куы ницы хъæр хъуысы, уæд цы фесты?
– Дæлимонтæ нæ уыдысты, æмæ зæххыскъуыды дæр куыд æрбайсæфтаиккой! Уæдæ уæйгуытæ дæр нæ уыдысты!
– Уæд та нæ мады бафæрсæм?
– Гъе, тæккæ дæр раст у.
– Æмæ куы нæ сæтта?
– Ныр ын æнæсæтгæ дæр нал и.
Æмæ рацыдысты Нартæм фæллад æмæ фæлмæцыдæй дыууæ ‘фсымæры. – Ма схъæркæнæм нæ мадæн ацы хабар.
– Куы нæ йæ зона, уæд хуыздæр, – зæгъы Уæрхтæнæг дæр. Æрцыдысты сæхимæ. Сæ мад цæ фæрсы:
– Уый цæй фыдхуыз ыстут? Цæй фæллад бакодтат?
– Уæ, Æна нын цæра! – загъта Уæрхтæнæг. – Н’ арæнтæй иучысыл ахызтыстæм, Иу æнахуыр бæстыл фæзылдыстæм. Кæд фæфыдхуыз ыстæм, уæддæр фæллад не стæм!
Мад лæппуты раз фынг авæрдта. Уыдон цырд ахордтой, анызтой æмæ уайтагъд афынæй ысты. Афтæ тарффынæй баисты, æмæ хур куыд ыскасти, уый нал базыдтой.
Райсомæй Нартæ сæ Хъазæнфæзмæ æрымбырд ысты. Æмæ райдыдтой сæ диссаджы симд. Хæхты уонг кæмттæ нæрыдысты се мдзæгъдмæ. Дæттæ сæ цыд фæуырæдтой. Сырдтæ ‘мæ цæм мæргътæ æрыхъуыстой. Стæй цæм хур дæр худгæ ныккасти.
Зæдтæ ‘мæ дауджытæ бæрзæндтæй кастысты ‘мæ загътой:
– Нарты симды дыууæ фаззоны нæ зынынц, æмæ кæм уыдзысты? Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ сæ мад бацыди. Уыдон ма хуыррыттæй фынæйкодтой. Мад ахаста йæ цæст йæ хъæбултыл, цинæй æркалди йæ цæссыг. Стæй цæм дзуры:
– Куыд бирæ хуыссут? Æви уыл уæ фæллад кæд нæ фæтых? Лæппутæ цырд фæтæррæтластой сæ хуыссæнтæй, æмæ Уæрхæг зæгъы: – Уоу-уа! Цæй фынæй адæн!
Уæрхтæнæгæн симды хъæлдзæгхъæр йæ хъустыл ауад.
– Уый та цæй æмдзæгъд у?
– Уæ мæ хъæбултæ! – дзуры Арвычызг. – Уый Нартæн сæ симæн бон у, æмæ дуне уыдонмæ кæсы. Мæ цæст уæ бæргæ нæ уарзта райхъалкæнын. Фæлæ искæмæй æгуыдзæгдæр цæмæн уат? Сымах йеддæмæ иууылдæр Нарты симды сты.
– Цæуæм, Уæрхтæнæг, науæд – худинаг, – загъта Уæрхæг. – Фæлæуут, мæ хъæбултæ, исты ахæрут, афтæ куыд цæут? – Нырмæ кæй фæххуыссыдыстæм, уый нын æгъгъæд.
Фæлтау – фæстæдæр.
Араст ысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ домбæйттимæ. Бахæддзæ сты ‘мæ ныххæцыдысты симдыл.
Симынц Нартæ. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ домбæйтты сæртыл алæууынц, æмæ кафгæ рацæуынц къудийы уонг. Уыйфæстæ домбæйтты сæ иугай къухтæй сисынц.
Райхæлди Нарты симд, æмæ дыууæ ‘фсымæры сæ домбæйттимæ араст ысты цуаны Лæнцылæгæтырдæм.
* * *
Гуымир дæр йæ маст кæм ныууагътаид! Æмæ загъта йе фсымæртæн: – Æрсайæм Нарты лæппуты ‘мæ цæ нæ маст сисæм. Фæлæ цы ‘гъдауæй æркомдзысты, уый мын зæгъут.
– Зæронд лæджы цæм арвитæм хонæг фидыды алдзæн, – зæгъы сæ иу. – Зæронд ус хуыздæр у, уыууыл хуыздæр баууæнддзысты, – загъта иннæ.
– Нартæ зæронд хонæгыл нæ баууæнддзысты, фæлæ цæм уайсадæгчындзы арвитæм, – загъта æртыггаг.
– Радыгай цæ барвитæм, æмæ цын сæ дзуапп æмбардзыстæм, – загъта фæстагмæ йæ фæнд Гуымирты хистæр.
Сразы сты сæ хистæры ныхасыл, æмæ равзæрстой æртæ хонæджы: зæронд лæг, зæронд ус æмæ уайсадæгчындзы. Æмæ цæ кодтой семæ… Лæнцылæгæты сæрмæ хохы фаты ‘хситт æрвнæрæгау кодта. Гуымирты хистæр фæрсы:
– Цымæ уый цавæр хъæр у?
– Чи зоны, искæимæ хæцынц.
Уæд хистæр гуымир æмæ йе мбæлтты цурты дуннейы сырдтæ тæхгæуадæй сæррæттытæ систой. Хистæр гуымир æмæ йе мбæлттæ бамбæрстой, Нарты лæппутæ цуаны рацыдысты, уый æмæ ‘нхъæлмæ кæсынц се рбацыдмæ.
Уæдмæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дæр фæзындысты. Хистæр гуымир зæронд лæджы барвыста хатæг. Зæронд лæг цын акуывта.
Фырыхъулты хуызæн стут, зæгъгæ цæ раппæлыд. – Уæ тыхы диссаг уын хистæр гуымир базыдта, æмæ уæ хоны йæ фынгмæ.
– Бузныг, ыстыр бузныг, – загъта Уæрхæг. – Фæлæ майрæмбонмæ нæ хъæуæн æмгъуыд загътам, уæд цæ хынцдзыстæм мæнæ ме фсымæримæ, æмæ хъуамæ цæттæ уæм. Арфæ ракæн уæ хистæрæн, дæуæй та хатыр курæм нæ дыууæ дæр.
– Уæ рацыд хуыздæр уаид, кæннод мæм нæ хистæр фæхæрамуыдзæн. – Нæ фæхæрамуыдзæн, бузныг ын зæгъ мах номæй.
Раздæхт зæронд лæг, æмæ загъта гуымир-æлдарæн:
– Нæ комынц, Майрæмбоны сæ хъæуы хонынц, æмæ уæдмæ сæхи цæттæкæнынц.
Уæд та гуымир-æлдар барвыста зæронд усы. Зæронд ус цын арфæ ракодта ‘мæ цын афтæ зæгъы:
– Уæ, алфæн, алфæн, фидыды алфæн! Сымах мæ хъæбулты хуызæн куы стут. Уæ диссаджы тых уын не лдар фехъуыста, æмæ мæ ардæм, сымахмæ, хонæг сæрвыста. Ныр мын уыйбæрц хатыр куы бакæниккат, æмæ мемæ куы рацæуиккат, æмæ нæ хистæры фынгыл иучысыл ку’ абадиккат, уæд уый мæнæн дæр ыстыр кад уаид.
Уæрхæг та уымæн дæр загъта:
– Ды – нæ мады хуызæн, бузныг де рхъуыдыйæ. Фæлæ майрæмбоны нæ мыггагæн куывд кæнæм, æмæ стыр æнæвдæлон ыстæм. Бузныг зæгъ уæ хистæрæн, дæхицæн та дын арфæ кæнæм.
Раздæхти зæронд ус æмæ ракодта лæппуты ныхæстæ.
Гуымир-æлдар уæд барвыста уайсадæгчындзы. Уайсадæгчындз лæппутæн йæ сæрæй акуывта. Лæппутæ йын арфæ ракодтой æмæ загътой: – Æнæ хъуыддаг нæ уыдзынæ, нæ хойыхай, зæгъ дæ ныхас. – Мæн рарвыста нæ хистæрты хистæр, – загъта уайсадæгчындз. – Фехъуыста уын уæ диссаджы тых, æмæ уæ хоны. Сар æмæ тыхы фæдыл хонæг нæ дæн. Æгъдауæй уæм æрцыддæн, æмæ мæ ‘гъдауыл арвитут. Æфсымæртæ фæхибар ысты ‘мæ Уæрхæг бамбарын кодта Уæрхтæнæгæн: – “Нæ” зæгъын нæ бон нæу, фæлæ ды кæстæр дæ, æмæ йын ды зæгъ разыйы ныхас.
Æмæ уæд Уæрхтæнæг загъта уайсадæгчындзæн:
– “Нæ” зæгъын дын нæ бон нæу. Уæ хистæртæн дæр кад ыскодтам – сæ зæрдæ се вдисæн. Сом нæ фендзыстут уæ фынгыл.
Арфæ ракодта уайсадæгчындз, æмæ раздæхт. Загъта гуымир-æлдарæн лæппуты ныхæстæ.
Гуымир-æлдар ысцинкодта. Раздæхти йе мбæлттимæ фæстæмæ, æмæ байдыдтой сæхи цæттæкæнын Нарты лæппуты ‘рцыдмæ.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг бирæ сырдтæ фæцагътой. Сæ домбæйттыл цæ ‘рхастой Нартæм. Æмæ зæгъынц сæ мадæн:
– Æнæ цæра, мах райсомы бон ыстæм хуынды алфæн.
– Æна уæ фæхъхъау. Чи у уæ хынцæг?
– Нæ разыкодтам, дыууæ хистæры нæм æрбацыд хонæг, æмæ уыдонæн, фæлæ нын уайсадæгчындзæн дыууæ зæгъæн нæ уыди. Хонгæ та нæ кæны гуымирты хистæр йæхæдæг.
– Уый хинæйдзаг у, æууæнк ыл нæй. Фæлæ иугæр афтæ у, уæд уын æнæцæугæ дæр нæй. Æрмæст мæм хъусут: ацæут, фæлæ мацыхуызы фæхицæн ут кæрæдзийæ. Æмæ уын уæд ницы тас у.
Райсомы араст ысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Ныффæдзæхстой сæ мадæн:
– Кæд афонмæ нæ хæддзæкæнæм фæстæмæ, уæд-иу нын домбæйтты рарвит нæ фæдыл.
Араст ысты æфсымæртæ. Гуымир-æлдар цын йæхæдæг нуазæн рахаста сæ размæ. Сусæгкъахт уæрмытыл гауызтæ байтыдтой, æмæ цын уыдоныл фæндаг радтой.
Мах æгъдаумæ гæсгæ разæй ахизут зæгъгæ загъта гуымирты хистæр. Уыйадыл араст ысты лæппутæ гауызтыл. Цыдысты фæрсæй-фæрстæм. Æмбисы уонг куыддæр бахæддзæ сты, афтæ гауыз ныххаудта сæ быны, æмæ иу арф уæрмы аирвæзтысты.
Бамбæрстой лæппутæ сенамонд, ай цæ сайгæ ‘ркодтой, уый. Уæд цæм гуымир-æлдар æрдзырдта уæлейæ:
– Гъе, куыйты Нарт! Уæ фыдæлтæй цы кард байстон, кæд уымæ ‘рцыдыстут, мыййаг?
– Дæхæдæг æй раддзынæ, – дзуры йæм Уæрхæг. – Фæлæ ацы ‘фхæрд та дæ сæрæй бафиддзынæ!
Гуымир-æлдар ныххудти, æмæ цыл æрвылрайсом æхсидгæ дон куыд уадзой, ахæм дзырд радта. Дон цæ куы хъæуа, уæд-иу цын сæ мицъыра куыд дæдтой. Хæринагæй та цын, куыдз цы уæлдæйттæ ныууадза, уыдон куыд хæссой, уæрммæ ‘ввахс бацæуæг куыд нæ уадзой.
Гуымирты адæм сæ хистæры ныхас æххæсткодтой. Хæринагæн цын куыдзы уæлдæйттæ ‘ппæрстой, донæн цын сæ мицъыра лæвæрдтой, хи ‘хсынæн цыл æхсидгæдон калдтой. Уæрммæ дæр æввахс никæй уагътой. Уæд гуымирты хистæр ыстыр куывд ыскодта, æрхуыдта й’ адæмы: – Нарты адæм цагъды фесты. Ныр цын сæ бæстæм æрвитын ме фсад. Æрхæссæд, цы ссарой – хæзна уæд, фос уæд – æмæ æркæнæд уацайрæгтæ дæр.
Гуымир-æлдар æнæхъæн æфсад арвыста Нартыбæстæм.
– Гъе Уæрхтæнæг, æгады цардæй мæлæт хуыздæр у, – загъта уæд Уæрхæг.
Æхсæвыгон дыууæ ‘фсымæры уæрмыкъултæ къахын байдыдтой сæ фæтты фындзтæй. Сыджыт сæ бынмæ калдтой, æмæ сабыргай-сабыргай хызтысты уæлæмæ.
Уыд фыдздзаг кæркуасæн. Раст уыцы афон Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дæр сæ сæртæ сдардтой уæрмы былæй. Уæрмхъахъхъæнæг цæ ауыдта, фæдис хъуамæ ныхъхъæркодтаид, фæлæ йыл Уæрхтæнæг йæ фат ысуагъта, æмæ фат й’ астæуыл сæмбæлди хъахъхъæнæгæн, æмæ йæ бæласмæ зæгæлхуыд бакодта.
Схызтысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уæрмæй. Гуымир-æлдармæ фатифтыгъдæй бацыдысты. Баййæфтой йæ куывды бадгæ й’ адæмимæ. Æмæ йæм Уæрхæг дзуры:
– Гуымирты хистæр! Ды мах сафынмæ кæм æрсайдтай, уым дæхи мæлæт æрыввахсдæр и. Фæлæ ма дæ фæрсæм: кæм и нæ фыды кард? Гуымир-æлдар хорзау нал фæци. Уæрхтæнæг æм фат куы фæдардта, уæд й’ адæм фестадысты, æмæ цын хæст бацайдагъ. Гуымир-æлдар Нарты кард райста, æмæ цæм æфсæры. Уæрхтæнæг æй фатæй бахста, æмæ гуымир- æлдарæн йæ кард йæ къухæй фæтахти. Уæрхтæнæг кард фелвæста, æмæ цæ цæгъдынтæ систа. Кард, нæртон лæджы къухы бахаудта, уый бамбæрста. Арвы ферттывдау цæхæр ыскалдта, æмæ цас цагъта, уыйас цыргъдæр кодта. Алы риуыгъдæн дæр-иу йе хситт фæцыди.
Нартæм æгæр æрæгмæ куы цыдысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг, уæд цын Арвычызг сæ домбæйтты арвыста сæ фæдыл. Домбæйттæ уадид ныххæддзæ сты, æмæ райдыдтой гуымирты адæмы ‘ргæвдын æмæ тонын. Сæ богътæй гуымиртæ лидзынтæ систой.
Цæфæй фидыд æркуырдта сæ хистæр, фæлæ нал хъуыстой лæппутæ. Ныппырхкодтой гуымирты бæстæ, æмæ цын сæ фос ратæлæткодтой, æмæ рацæуынц Нартæм.
Гуымирты ‘фсæдтæй Нартæм чи ‘рцыди, уыдон та Нарты фос ратардтой, ракодтой цæ уацайрæгтæ.
Уæд кæрæдзиуыл сæмбæлдысты. Æмæ уацайрæгты фæрсынц Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг:
– Кæдæм цæут?
– Адон Нарты ныппырхкодтой, æмæ нæ уацары кæнынц.
– Æмæ кæцæй ысты? Кæнæ чи сты?
– Сæхи гуымиртыбæстаг хонынц.
Уæрхæг æмæ цæ Уæрхтæнæг сау быныцагъд фæкодтой, раздæхтой Нарты адæмы æд фос сæхимæ. Нартæ стыр кад ыскодтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн, æмæ сæ ном уæдæй нырмæ нал сæфы.
УÆРХÆГ ÆМÆ УÆРХТÆНÆГ БУРТÆДЖЫБÆСТÆМ КУЫД БАФТЫДЫСТЫ
Иубон Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дзурынц сæ мадмæ:
– Цатыбæрзондмæ цуаны цæуæм. Æмæ нæ арæвдзкæн истæмæйты. – Æмæ цы ми кæнут Цатыбæрзонды? Сырд алыран дæр æмпæрпæр куы кæны!
– Нæй нын æнæ цæугæ!
Арвычызг бамбæрста, адон æцæгæй дæр нал ныллæудзысты зæгъгæ ‘мæ цын уæд фæстагмæ сразы. Æмæ цæ срæвдзкодта.
– Ацæут, фæлæ уæ фæдзæхсын: æвзæрæй макæмæ мацы сдзурут. Макæй дæр хъыгдаргæ бакæнут. Цы фæнды маст уын куы скæна исчи, уæддæр-иу уæхиуыл фæхæцут. Мацы знаггад ракæнут ме нæзонгæйæ. Нырма сонт ыстут… Ма мæ ныууадзут иунæг æмæ дзæгъæлæй!
Æмæ араст ысты æфсымæртæ Цатыбæрзондмæ. Амардтой уым иу сæгуыт, æмæ сæхицæн физонджытæ кæнынц. Уæд дын кæсынц, æмæ Гуымир- æлдары фырт æмæ Æвдсæроны кæстæр æфсымæр фæцæуынц Цатыбæрзондыл. Ауыдтой уыдон дæр Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы.
Æмæ Гуымир-æлдары фырт загъта:
– Уæдæ чи уой адон?.. Цæй, æмæ цæм бацæуæм.
– Нæ, афтæ куы бакæнæм, уæд нæм фæхæрамуыдзысты. Исты куы бамбарой, мыййаг? Уæд ныл сæ фыдæх ныккалдзысты. Фæлтау нæ иу бацæуæд зынггур.
Уæдæ цæм æз цæуын зæгъгæ загъта Гуымир-æлдары фырт, æмæ бараст и Нарты лæппутæм. Дæрддзæф цæм æрлæууыди. Й’ арц æрсагъта ‘мæ цæм дзуры дардæй:
– Уе зæр хорз уа, æмæ хъармарт уат! Зынг мын авæрут, æмæ арт бакæнон æз дæр.
– Æмæ хицæн артæй цы кæныс. Уазæг – Хуыцауы уазæг. Хæстæгдæр нæм рацу. Мæнæ дын мах – фысым. Дæхи дæр батав.
– Бæргæ мæ фæнды, фæлæ уæд ме мбалы та кæмæн ныууадзон? Æнхъæлмæ мæм кæсдзæн.
– Ракæн де мбалы дæр.
– Цæй, кæд уæ афтæ фæнды, уæд ницыуал зæгъын.
Гуымир-æлдары фырт дын уæйыгмæ дзуры:
– Рацу ардæм, хонгæ нæ кæнынц.
Æвдсæроны кæстæр æфсымæр дæр æрбацыди. Арфæ ракодта Нарты лæппутæн, æмæ ‘рбадтысты тымбылæй фæзы. Лæппутæ уым бур физонджытæй сæхи хорз федтой. Стæй Уæрхтæнæг дзалагæрдæг ратыдта, æмæ дзы хуыссæнтæ ацарæзта.
Æхсæвы ныффынæйтæ сты.
Райсомæй сыстадысты уазæглæппутæ. Аходæн ыскодтой, стæй фæхицæн ысты. Æмæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг хъæды астæуты фæцæуынц. Гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыг кæсынц сæ фæдыл.
Уæд иуахæмы дыууæ ‘фсымæры иу ран дыууæ цъæх арсы ауыдтой. Сæхи цæм байстой хæстæгдæр. Ныр цæм æрсытæ лæбурынц, Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг та цæ хæрдмæ ‘ппæрстой. Фæстæмæ-иу цæ цырд ацахстой, æмæ та цæ-иу ногæй хæрдмæ фехстой.
Гуымир-æлдары фырт æмæ цæм уæйыг дисмæкæсæгау кастысты. Æрсытæ куы бафæлладысты, уæд хъæды астæуты лидзынмæ фесты. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгыл та худæг бахæцыд.
Уырдыгæй куы ‘рцыдысты Гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыг, уæд æлдары фырт сæхимæ радзырдта йæ мадæн:
– Диссаг федтон абон Цатыбæрзонды.
– Цы федтат уагæр?
– Дыууæ лæппуйы дзы федтам, хорз фысым нын фесты. Стæй нын хæрзбон загътой, æмæ ацыдысты. Мах сæ фæстæ кæсæм, æмæ дын дыууæ арсы рацахстой. Æрсытæ цæм лæбурынц, уыдон та цæ хæрдмæ ‘ппæрстой. Стæй æрсытæ сфæлмæцыдысты, æмæ хъæдыастæуты лидзынмæ фесты. – Æмæ цæ цæуылнæ бафарстат, чи сты, уымæй?
– Кæм ма нæ ‘вдæлди уый фæрсынмæ?
– Уæ, уæ туг фæкалат, ай цæй æнæсæрæн разындыстут! Уый уæ туджджынтæ уыдысты! Æмæ сымах та семæ хъарм физонджытæ хордтат! Авд уæйыг-æфсымæрæй ма иунæг баззад, иннæтæ Нарты къухæй мæрдтæм бацыдысты. Мæхи хъæбул дæр уыдон азарæй байсæфт! Уæд цæ куыд ауагътат? Ныр цын ницыуал бакæндзыстут. Фæлтау æфсад ыскæнут, æмæ цæ ныммарут.
Æрымбырд кодтой уыйфæстæ гуымиртæ ‘мæ уæйгуытæ бирæ ‘фсад… Æмæ ракалдысты æмгæргæрæй. Æмæ цæ æрсытимæ хъазгæ сæййæфтой лæппуты. Æнæнхъæлæджы цæ чъылдымырдыгæй æхсын байдыдтой сæ фæттæй. Æрсытæ богъбогъгæнгæ лыгъдысты. Дыууæ лæппуйы уый æнхъæл кæцæй уыдысты, фæлæ базыдтой уæддæр сæ уазджыты.
Стынг и хæст, фæлæ цы гæнæн уыд! Æмæ дыууæ ‘фсымæры хæхтæм айстой сæхи.
* * *
Уæд дын Зæрисæры чысыл лæппу Уадхохæй касти ацы æнæуаг митæм æмæ дзуры йæ мид-зæрды: “Æммыст, æмæ ныр Дзылæуы адæг ам ку’ уаид, уæд цыл æй æз бæргæ ауадзин уыцы ‘фсадыл”.
Стæй æвиппайды ‘рбалæууыдысты йæ зæрдыл тæккæ-знон ын йæ хо цытæ фæдзæхста, уыдон: “Дзылæуы адæг æд сагтæ Нарты ‘фтауцдоны ис. Адæджы сæр дæ куы бахъæуа, уæд уал-иу фыдздзаг Мигъыбардуагмæ суай, дæ мадыфсымæрмæ, Æмæ дæ уый ахæсдзæн æфтауцдонмæ”.
Чысыл лæппу схæддзæ Мигъылбардуагмæ.
– Нарты ‘фтауцдоны мæ тагъд февзæрынкæн.
Мигъ æй рахаста Зæрисæры чысыл лæппуйы, æмæ йæ Нарты ‘фтауцдоны æрывæрдта. Чысыл лæппу сагты адæгыл аифтыгъта, æмæ ратахти нæргæ Нарты хæстмæ. Гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыджы ‘фсæдтыл адæг рауагъта. Адæг кæуыл аныдзæвы, уый дзыхъмард фæвæййы. Гуымир- æлдары фырт æмæ уæйыджы ‘фсæдтыд адæг рауагъта. Адæг кæуыл аныдзæвы, уый дзыхъмард фæвæййы. гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыджы ‘фсæдтæ старстысты, фæйнæрдæм лыгъдысты, фæлæ цæ Зæрисæры чысыл лæппу æнцой кæм уагъта! Уæйыгæн йæ иу цонг йæ рæбыныл атыдта, гуымир-æлдары фыртæн та йæ син ныссаста.
Æфсадæй ма чи аззади, уыдон ныппырхытæ сты. Чи кæдæм лыгъд, уый бæрæг нал уыд.
* * *
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæхимæ ‘рцыдысты, æмæ цæ сæ мад фæрсы: – Цæй фæлладхуыз ыстут? Дысон хæдзары дæр куы нæ уыдыстут? – Сырд мардтам Цатыбæрзондыл, – райдыдта дзурын Уæрхæг. – Нæхицæн хъарм физонджытæ кодтам. А ныр хæрынмæ æрæвналæм, зæгъгæ, афтæ нæ уæлхъус дыууæ лæппуйы ‘рбалæууыд, зынг нæ агуырдтой. Мах цæ нæ базыдтам. Хорз цæ федтам бур физонджытæй, дзалагæрдæгæй цын лыстæн æркодтам. Райсомы дæр уæдæ хъæстагæй нæ баззадысты. Æмæ хæларæй фæхицæн ыстæм. Нæхицæн хъазыдыстæм дыууæ стыр арсæй. Фæлæ нæм уыцы лæппутæ бынтон æнæнхъæлæджы ‘фсад æркодтой… Зæгъ нын æй, æна, кæд нæ фыдæлтæ туг дардтой, мыййаг, искæмæй?
– Цæмæн уæ бахъуыди уый базонын?
– Æнцой нæ нæ уадзынц гуымиртæ ‘мæ уæйгуыты ‘фсад. Нырмæ дæр уыдонимæ уыди нæ хæст.
Æмæ Арвычызг дæрдтыл дзуры йæ хъæбултæн:
– Тæригъæдджын фæуа, сымах æнцой чи нæ уадзы! Æххæст уæ лæг- ранмæ куы рацæуиккат, уый мæ фæндыд. Уæвгæ уæ фыдæлтæ дæр ахæм уыдысты. Сæ хæцын æрдзæй рахастой. Сæ нæмттæ дзурын мын бæргæ не ‘мбæлы, фæлæ уæ фыдыфыд Сæуæссæ хуынди. Уымæн уыд æртæ фырты: Дзылæу – æртæ гуымиры хойы чи раскъæфта, Болатбæрзæй – æфсымæрты кæстæр, Зæрисæры чызг – йæ ус. Йæ хистæр фырт та Борæ уыди, уæхи фыд, Сæуæссæ ‘мæ Донбеттыроны хистæр зæнæг.
Нартæмхæстæг хæхты цардысты гуымиртæ, æмæ цæм ыстыр фыдæх хастой. Скодтой æфсад уæйгуытимæ. Сæ фарс хæцыдысты Бæргъуаны адæм. Бæргъуаны ныхмæ Зæрисæры чызг рацыд, фæлæ фæцæф и. Ныр сæхимæ ис, Дзылæуы ус дæр сæ хæдзары ис. Афæдзы бонмæ идæдз фæбадтысты. Стæй цæ Сæуæссæ кадимæ фервыста. Уæйгуытæ ‘мæ гуымир-адæм Нартыл ысхæцыдысты. Уæ фыдæлтæ уыдонæй бирæ фæцагътой, фæлæ сæхæдæг дæр бабын ысты. Æз æмбæхст уыддæн уæд Бæртæлæгмæ. Уæ фыдимæ уыдон æрдхорд-æфсымæртæ уыдысты. Гуыргæ дæр сымах уым ракодтат. Стæй уæ Бæртæлæгимæ ардæм æрбакодтам. Бæртæлæг нæ бирæ фæхъахъхъæдта. – Уæдæ-ма зæгъ, иу чысыл лæппу дыууæ стыр саджы адæгыл сифтыгъта ‘мæ нæ фарс хæцыди. Уый та чи уыди?
– Болатбæрзæйæн йæ бинойныг Мигъыбардуаджы хæрæфырт уыди. Чысыл лæппу та – уымæн йе ‘фсымæр у. Раджы кæддæр цын Дзылæу сæ хуым баласта й’ адæгæй. Дзылæуы дзæбæх уыцы лæппу ныр дæр ма нæ рохкæны.
– Уæдæ-ма нын зæгъ: Нартæй æппын хæцæнгарз нæ баззад? – Болатбæрзæйæн хæцæнгæрзтæ бирæ уыд. Фæлæ кæм фæмард, уым ын баззадысты. Уыдон уæ къухы куы бафтиккой, уæд нын уæйгуыты бон дæр ницыуал бауид.
Уæдæ нын уырдæм æдзæугæ нæй зæгъгæ загътой дыууæ ‘фсымæры ‘мæ араст ысты сæ дард фæндагыл.
* * *
Раст уыцы рæстæг уæйыг æмæ гуымир-æлдары фырт се фсæдтимæ Нартыхъæуы смидæг ысты. Дзурынц Арвычызгмæ:
– Æддæмæ рахиз фидары сæрæй. Æвгъау уыддæ, æвæдза, Нарты æнæсæрæнтæн.
– Æддæмæ хизын мæ рæстæг н’ амоны, – загъта цын Арвычызг, – Сылгоймагимæ дзурын уæ сæрмæ та куыд хæссут?
Нæ йæм байхъуыстой, фæлæ фидармæ бацæуæн н’ ардтой. Гуымир- æлдары фырт загъта:
– Басудзæм Нартæн сæ фидæрттæ, Арвычызг дæр йæ мидæг куыд басудза!
Райдыдтой ыставд хъæдтæ ласын. Самадтой цæ фидары алыварс, æмæ йыл арт бафтыдтой.
Уæд цæ Зæрисæры чысыл лæппу ауыдта. Атахти Зынджыбардуагмæ ‘мæ йæм дзуры:
– Æруадз æртхутæг Нарты фидарыл.
– Мигъыбардуагæй уал къæвда ракур.
Чысыл лæппу ауад, æмæ йæ мадыфсымæрæй къæвда ракуырдта. Фидарыл уарынтæ систа. Артæртхутæг йæхи ‘руагъта дæлæмæ. Æмæ ахуыссыди арт уæдæ цы кодта! Чысыл лæппу цыл адæг ауагъта, æмæ фæлидзæг ысты гуымир-адæм.
* * *
Ныр Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ цыды кой кæнынц. Чысыл лæппу цæ й ‘адæгыл аййæфта, æмæ цæм дзуры:
– Гуымир-æлдары фырт æмæ уын уæйыг арт бандзæрстой уæ фидарыл. Ауылты лидздзысты, æмæ цæ цæвут.
Гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыг æцæгæй дæр уыууылты фæцæйлыгъдысты. Уæрхæг æмæ цæ Уæрхтæнæг ауыдтой, æмæ цæм дзурынц: – Лидзгæйæ уын нал у, фæлæ хæцгæйæ у!
Фæлæбурдта Уæрхæг, ацахста гуымир-æлдары фырты, æмæ йæ сфаста йæ къæхтырдыгæй.
Уæрхтæнæг фæцырд и, уый та уæйыджы систа йæ барцæй, йæ сæр ын ыстыдта ‘мæ йæ фехста гуымиртыбæстæм. Уæйыг ма йæ цæстытæ иу ирд фæкодта.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дарддæр цыдысты. Сæ размæ фæзынд ивылд дон. Катай байдыдтой, уæдæ куыд ахизæм зæгъгæ.
Чысыл лæппу та тæхгæ рацыд й’ адæгыл, æмæ сæ цуры сабыр æрлæууыд. Уыдон æм дзурынц:
– Д’ адæгыл нæ ахизынкæн.
Лæппу цæ авæрдта й’ адæгыл, æмæ ивылд донæн агæпластой йæ сæрты.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг та цæуынц. Ауыдтой бæстæ судзгæ ‘мæ скатай ысты. Чысыл лæппу дæр та уым февзæрд. Адæгыл цæ авæрдта ‘мæ арты сæрты ахызтысты.
Цæуынц та лæппутæ ноджы дарддæр. Кæсынц, æмæ иу ран хæхтæ кæрæдзийы хойынц.
Иу хох загъта:
– Ныккæл!
Нæ кæлын зæгъгæ загъта иннæ.
Нартæн та ахизæн нал уыди, æмæ та Чысыл лæппу сæ цуры февзæрд. Адæгыл цæ авæрдта, æмæ цæ хæхты сæрты ахаста.
Нартæ фæрсынц Чысыл лæппуйы:
– Ацы хæхтæ цæуыл кæрæдзийы хойынц?
– Адонæй “ныккæл” чи дзуры, уый афтæ зæгъы: “Адæмæн сæ фæстаг быдырмæ цæуы.” Иннæ хох, “нæ кæлын” чи дзуры, уый разы нæу æмæ уый та афтæ зæгъы: “Нæ, адæмæн сæ фæстаг хæхтæм цæуы”. Нæ фидауынц, æмæ кæрæдзийы хойынц.
Ахызтысты уырдыгæй дæр, æмæ Чысыл лæппу йæ фæндагыл араст и… Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг та сæ цыды кой кæнынц. Амбæлди цыл иу зæронд ус, æмæ цæ фæрсы:
– Кæй хуртæ стут, уæ мад уæ хуртæй бафсæда? Уæ уынд – уынды хуызæн, уæ кондæн æмбал нæй, кæдæм тагъд кæнут?
– Махæн нæ фыдыфсымæр Болатбæрзæй уыд, – дзуры Уæрхæг. – Уый амардтой гуымир-æлдар æмæ уæйгуытæ. Йæ хæцæнгæрзтæ дзæгъæл баззадысты. Æмæ уырдæм у нæ цыды сæр, хъуамæ цæ ‘рхæссæм. Æнæуый та стæм Нарты адæмæй.
– Уæдæ ацæут, æз уæм ам фæлæудзынæн.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Болатбæрзæйы хæцæнгæрзтæм араст ысты, æмæ цæ ссардтой – мæнæ сыджыты сагъдæй лæууынц. Стæй фæттæ химидæг зилын байдыдтой. Уарт сырх зынгæй артау ыссудзы. Болатбæрзæйæн йæ кæрдтæ сæ кæмттæй зынджыстъæлфæнтæ ‘ппарынц.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг цæ систой, æмæ раздæхтысты. Цæуынц сæ фæндагыл Нартыбæстæм. Мæнæ та сæмбæлдысты уыцы зæронд усыл. – Æрбахæддзæ стут?
– Мæнæ стæм!
– Æмæ ахæм хуызы куыд ацæудзыстут Арвычызгмæ? Сымахæн хæдзары бадæн кæм уыдзæн! Æмæ Арвычызг афтæмæй иунæгæй кæдмæ цæрдзæни? – Мах нырма зонгæ дæр куы никæй кæнæм. Кæй хъуамæ ‘ркæнæм? – Уæртæ, авд доны фале зæхх судзгæзынгæй арт кæм уадзы, уым ис, йæ къултæ ‘ндонæй кæмæн ысты, ахæм фидар. Дыууæ рæсугъды бады йæ мидæг. Сæ цæсгæмттæ – хурæнгæстæ, сæ бакаст та – стъалыты хуызæн. Уыдон ын куы ‘ркæниккат Арвычызгæн!
Уæд Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг фатфæдисон фехстой фæйнæ фаты. Уæрхæджы фат дыууæ чызджы фидарыл сæмбæлд, Уæрхтæнæджы фат та – Чысыл лæппуйы уæлкъæсæр.
Дыууæ чызджы систой Уæрхæджы фат, æмæ йæ æрывæрдтой чыргъæды мидæг.
Чысыл лæппу та й’ адæгыл Нарты цур фестад.
– Цы сæр уæ бахъуыд?
– Дæ хорз хорз у, æмæ ма нын иу хорзы куы бацæуис, – загъта Уæрхтæнæг лæппуйæн. – Уæртæ авд доны фале, зæхх судзгæзынгæй арт кæм уадзы, уым фидæртты цæры дыууæ рæсугъды. Æмæ цæм мах усгур цæуæм. Нæ фæндаг дард у, нæ хъуыддаг барст у.
Чысыл лæппу цæ адæгыл авæрдта. Ныр Зæронд ус дæр семæ. Æртæ догны сæрты куыддæр ахызтысты, афтæ атыдта сагты сæрхъæдбос, æмæ сурмæ ‘рхаудтой сеппæт дæр. Цæуæн цын нал уыд – нал размæ, нал фæстæмæ.
Уыцы рæстæг Донбеттыр сæ цуры февзæрд, æмæ цæ фæрсы: – Цы кодтат уый, мæ хæрæфырты хъæбултæ?
– Мæнæ сагты сæрхъæдбос аскъуыд, æмæ нын цæуæн нал и. Æмæ дын уæд Донбеттыр дон фæхуыскъкодта.
– Уæртæ хъæдмæ бацæут, æмæ цын уæрдæхтæй ыскæнут сæрхъæдбос сагтæн.
Сурмæ ахызтысты. Уæрдæхæгтæ ракодтой хъæды, æмæ цæ сæрхъæдбос ацарæзтой. Абадтысты адæгыл, æмæ та цæуынц. Уæд та нæуæгæй сæрхъæдбос аскъуыди, æмæ цъæх фæзыл сæ тъæпп фæцыди. Ног сæрхъæдбос та аразынц лæппутæ. Стæй фæкастысты ‘мæ уæртæ иу уæйыг фынæйкæны. – Басудзут æй фынæйæ, – дзуры Зæронд ус.
– Цы нæ хъыгдары, уадз æмæ фынæйкæна! – загъта Чысыл лæппу. – Уый хуымæтæг нæ уыдзæн, ам æй ныммарæм! – загъта Уæрхæг. – Фынæй лæг амарын дæ сæрмæ та куыд хæссыс? Худинаг у! – загъта Уæрхтæнæг. Йæхæдæг уæйыджы фындзыхуынчъы арц фæцавта. Æмæ фехъал и уæйыг.
– Цы дæ хъыгдарын, цæуыннæ мæ уадзыс фынæй кæнын?
– Тыхгæнæджы хуызæн дæ, æмæ нæ тых бавзарæм.
– Ацу уал, кæдæм цæуыс, уырдæм. Фæстæмæ куы цæуай, уæд сæмбæлдзыстæм æмæ нæ тых дæр бавзардзыстæм уæд.
Уæрхæгитæ дарддæр цæуынц. Æмæ ныххæддзæ сты, авд доны фале, сæ къултæ ‘ндонæй кæмæн уыдысты, уыцы фидæрттæм.
Уыдон та уыдысты Нарты цыфыддæр ызнаг Буртæджы фидæрттæ. Буртæг йæхæдæг рагæй нал уыд. Уый раджы бабын Нарты Борæйы ‘хсарæй. Фæлæ йæ фидæртты цæргæйæ баззадысты Буртæгæн йæ дыууæ фырты. Æмæ дзуры Зæронд ус Нарты лæппутæм:
– Фидары хуылфмæ уæ никæй бауадздзысты. Ам уал лæуут, стæй уæм бæрæг уыдзæн.
Хъахъхъæнджытæ Зæронд усы фидары хуылфы фæмидæгкодтой. Цæй, цы баистут зæгъгæ цæ афарста Зæронд ус.
– Мæнæ иу фат… Нæ уæлкъæсæрыл æй ныссагъта Хуыцау, æмæ йæ мах дæр чыргъæды нывæрдтам де рцыдмæ.
– Уый Нарты лæппутæн сæ иуы фат у.
Хъахъхъæнджытæ цæ куы базыдтой, адон Нартæ сты зæгъгæ, уæд Буртæлæджы фырттæй кæстæрмæ фæдисы фесты. Сæ хуыз фæлыгъди ‘мæ йæм дзурынц:
– Уæ, дæ фыдæхæй фесæфæм! Диссæгтæ, диссæгтæ…
– Зæгъут, цы федтат?
– Æндон фидæртты ‘ддейы æртæ лæджы федтам. Никуы ма уыд ахæм гуырдтæ. Къахæй-къухмæ сты гæрзифтонг. Хуымæтæг нæм нæ фæкастысты. Цы цын бакæнæм?
– Арвитут цæм гуымир-уæйыджы!
Гуымир-уæйыг цæм расæррæтласта, фæлæ йæ Уæрхтæнæг æвиппайды уæрагсаст фæкодта.
Хъахъхъæнджытæ дзурынц Буртæджы фыртмæ:
– Гуымир-уæйыг уæрагсаст фæци.
Уый куыддæр фехъуыста, афтæ Буртæджы фырт загъта:
– Фидæртты дуæрттæ сæхгæнут. Фидæрттæм хæстæг макæй æрбауадзут!
Æфсад фидæрттæ æрæхгæдтой, æмæ цъиуæрбатæхæг дæр никæй уал уагътой.
Чысыл лæппу дæр та й’ адæгыл уым февзæрд, æмæ дзуры: – Ам хæцгæйæ нæу. Фæлтау æфсæндуарыл арт бафтауæм. Йе ‘вдузæнтæ ‘рфæлмæн уыдзысты, æмæ дуар йæхæдæг байгомуыдзæн. Æмæ цæ ‘нцонæй басæтдзыстæм æфсæдты.
Зæрисæры лæппуйы фæнд хорз фæкаст Нартæм, æмæ стыр арт ыскодтой æфсæндуары бын. Дуары ‘вдузæнтæ фæлмæнзылд байдыдтой. Уæрхæг æмæ йæ Уæрхтæнæг иу цæф ыскодтой дуар, æмæ йæ батыдтой мидæмæ.
Фæмидæг ысты фидары хуылфы, фæйнæрдæм кæсынц æмæ цæм талынгæй иу зæронд ус дзуры:
– Азилут уал фидæртты мидæг. Æз уын уæ фæндæттæн фадæттæ ссардзынæн. Ма тыхсут мацæуыл.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг азылдысты фидары хуылфы, æмæ дурдзæджындзыл æртæ зæронды ауыдтой – рæхыстæй бастæй: куыройыфыдтæ зилынц радыгай æмæ ссынц нартхорынæмыг. Сæ хид лæдæрсы зæрæдтæн. Нартхоры ссад се уæнтыл æрмæрины бæзнæн ысбадт. Уæддæр сæ куыст нæ уадзынц. Сæ хуыз фæцыди, æмæ ма тыхулæфт кæнынц. Æнæбары ма лæууынц сæ къæхтыл.
– Ай цы ми кæнут? – афарста цæ Уæрхæг. – Галтæ куы нæ стут, уæд ацы куыройыфыдтæ цæмæн зилут? Уæ уæрджытыл ма тыххæй куы лæуут. – Уæдæ цы кæнæм? Нæ хъалæй, мыййаг, куы нæ стæм ацы ран. Ахæстадæмæн сæ бон цы у?
– Ахæсты стут, уый æз дæр уынын, фæлæ ма уæ бæттын та цæмæн бахъуыди?
– Ахæсты канд мах не стæм. Ам мидæгæй бирæ адæм лæзæры. Йæ сонтыбонтæй йæ базæрондмæ чи удхар кæны ам, ахæмтæ дзы дзæвгар ис. – Мах дзы ‘рмæст уе ртæйы уынæм. Уæд иннæтæ кæм ысты?.. – Уæрхтæнæг мæстæй рафыхт. – Буртæг иунæг уыди, уæд мингай адæмты куыд æрцахста?!.
– Йæхæдæг ма гъа, фæлæ йæ фырттæ! Нæ уд ма удыл тыххæйты хæцы. Нæ туг нын банызтой доны бæсты!
Æртæ зæрондæн Уæрхтæнæг сæ рæхыстæ рарæмыгъта. Стæй адзырдта мæсыджырдæм:
– Æддæмæ ракæсут, цы нымбæхстыстут? Æви æппын уазæг никуы федтат?
Буртæджы фырттæй сæ иу рауад, æмæ цæм дзуры:
– Уазæг – Хуыцауы уазæг! Алыбон æгас нæм цæут кæддæриддæр. – Æмæ цыл йæхи цингæнæг ыскодта. Стæй цæ хæдзармæкæныныл ысхæцыд. – Ма бахизут йæ разæй, – дзурынц зæронд лæгтæ.
Уыдон дæр Буртæджы фырты разæй бауагътой. Стæй йæ фæстæ хъавгæ бахызтысты сæхæдæг дæр.
Зæронд ус та фæзынд кæцæйдæр. Чысыл лæппумæ дзуры:
– Бауай мидæмæ, æмæ бамбарын кæн Нартæн: ма хæрд сисæнт сæ къухмæ, ма дæр – нозт. Раздæр зæгъæнт сæ ныхас. Кæннæуæд цæ ‘рбайсафдзысты.
Чысыл лæппу ‘й адæг дуармæ фæуагъта, хæдзары фæмидæг æмæ Зæронд усы ныхæстæ сусæгæй Уæрхæджы хъусы адзырдта.
Уайтагъддæр фынг сæ разы февзæрди, хæрд æмæ нозтæй зæхмæ тасыд, ахæм фынг. Фæлæ Нарты лæппутæ ницæмæ ‘вналынц.
– Дардæй цæуæг ыстут, уый бæлвырд у. Фæллад æмæ фæлмæцыдæй хъуаг нæ уыдзыстут. Æрывналут фынгмæ, – загъта цын Буртæджы фырт. – Хæрынмæ, мыййаг, не рцыдыстæм. Мах æрцыдыстæм сылыстæгагур. Сымахмæ хонынц дыууæ рæсугъды, мах нæхæдæг дæр æрмæст дыууæ стæм. Зæгъут нын исты дзуапп. Æмæ уæд бахæрдзыстæм, баназдзыстæм, – загъта Уæрхæг.
Фысым цæм дзуры:
– Дыууæ чызджы мæнæ мæсыджы хуылфы бадынц.
Уæд Чысыл лæппу дæр бамбарынкодта, дыууæ чызджы кæм æмбæхст ысты, æмæ Уæрхтæнæг цæхæр ыскалдта.
– Ды мах афæливынмæ хъавыс, æз дын дæ мæнг ныхæстыл не ууæндын. Уæдæ мæсыджы хуылфы ‘мбæхстæй кæй дарыс, уыдон нæ цурмæ цæуыннæ ‘ркæныс?
Уæрхтæнæг мæсыджы тигъыл сæнцади йæ сынæгæй, æмæ йæ тигъ æркалди. Фæзындысты дыууæ чызджы. Ауыдтой цæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг, æмæ кæсынтыл цæм фесты. Æмæ уыцы рæстæг Буртæджы фырт дыууæ рæсугъды фидары цъуппыл абадынкодта:
– Гъеныр цæ райсут, кæд уыдоныл дзырдтат, уæд.
Уæрхæг фæдзырдта Чысыл лæппумæ:
– Гъеуыцы чызджыты зæхмæ ‘ркæн.
Чысыл лæппу абадти й’ адæгыл, фехситт дын кодта сагтыл, æмæ дымгæйау атахтысты. Мæсыджы сæрмæ схæддзæ сты. Стæй мидлæуд фæкодтой дыууæ саджы, æмæ цæ уайтагъд Чысыл лæппу адæгыл абадынкодта чызджыты, æмæ цæ æриста Уæрхæджы цурмæ.
Уæрхæг фæрсы Буртæджы фырты:
– Ныр та цы зæгъыс?
– Ныр цæ акæнут!
– Ау, æмæ чызг афтæ фервитынц? Чындзæхсæв цын цæуылнæ кæныс? – Чындзæхсæвы хъуыддаг мæнмæ нæ хауы. Мæ хистæр æфсымæр бынаты ис, æмæ кæнæд уый чындзæхсæв.
– Фæдзур ма йæм ардæм.
Буртæджы кæстæр фырт бацыд йе фсымæрмæ.
– Ахиз дæлæ уазджытæм. Нæ чызджыты нын мæсыгæй æристой, æмæ чындзæхсæв домынц.
Гæнæн ын нал уыд, æмæ рахызти. Арфæ ракодта Буртæджы хистæр фырт Нартæн æмæ загъта:
– Алыбон æгас нæм цæут, уазджытæ!
– Æнæнизæй цæр! Чызджытæ куы ‘рвитут, уæд цын чындзæхсæв та цæуылнæ кæнут?
Цы ма загътаид Буртæджы фырт, æмæ скодтой ыстыр чындзæхсæв. Фынгтæ равæрдтой кæрæй-кæронмæ, фæлæ адæм-зынæг нæй æппын. – Ай уæ чындзæхсæвы адæм куы нæ ис! Уæд уæм уый куыд кæсы? – афарста цæ Уæрхæг.
– Мæнæ – сымах, мæнæ – нæхæдæг. Чи ма нæ хъæуы? – загъта Буртæджы фырт.
– Хъæубæсты адæм.
– Нæ мын æрбацæудзысты.
– Мæнæ ахст цы ‘ртæ лæджы уыди, уыдоны цæм арвит.
Уыцы ‘ртæ лæджы цæм арвыстой, фæлæ адæмæй ничи ‘рцыди. – Чындзæхсæвы бæсты цын сæ мардмæ ‘рцæудзыстæм, – дзырдтой бирæтæ.
– Дардылфынгтæ хорз æрæвæрдтат, фæлæ дзы адæм нæ уынæм. Æнæ адæм та мах цæрын нæ зонæм. Ныггæнды кæй дарут, уыдонæн нымæц дæр нæй. Рауадзут цæ, æмæ уæд адæм сæхæдæг æрцæудзысты.
Цы ма загътаид Буртæджы фырт! Байгомкодтой уыйбæрц ныггæндтæ. Адæм цыдысты ‘мæ цыдысты. Иуы дæр цæ хуызы ртах нал уыди, мæрдонæнгæс æвдыстой сеппæт дæр. Кæрты нал цыдысты ‘мæ дуармæ цæуын байдыдтой. Хъæуы адæм уый ку’ ауыдтой, уæд – чи йæ фырты агуырдта, чи – йæ фыды, чи – йæ чызджы, чи та – йæ мады. Хъæр æмæ ахстæн кæрон нал уыди.
– Ам æфхæрд чи баййæфта, уыдон бон у абон, æмæ ‘рбадæнт мæнæ ацы фынгтыл, æмæ чындзæхсæвы чи заргæ кæнæд, чи та кафгæ, – загъта Уæрхтæнæг.
Уæд иу зæронд лæг, зыбыттаг зæронд, размæ рацыд æмæ дзуры Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ:
– Зæгъут-ма, уæ хорзæхæй, чи стут? Кæцæй æрцыдыстут? Айбæрц адæм ахæстæй чи фервæзын кодта, уыдон хъуамæ мах дæр зонæм. – Мах ыстæм Нартæй, дыууæ ‘фсымæры.
– Дзæбæхæй цæрат! Фæлæ æз иу хабар ахæм зонын: Нартæ-иу сæ маст нæ уагътой æнæрайсгæ, фыдгæнæджы-иу арты басыгътой, уæд сымахыл цы ‘рцыди?
– Ау, æмæ мах цастæ аххосджын ыстæм?
– Сымах ку’ ацæуат,уæд мах хъуамæ нæхиуыл арт бафтауæм. Æндæр нын ницыуал хос и. Цæрын нæ нал ныууадздзысты Буртæджы дыууæ фырты. Мæнæ цы ‘ртæ зæронд лæджы суагътат раздæр, уыдон ме ртæ фырты сты. Цы чызджыты кæнут, уыдон та – мæ чызджытæ. Тыхæй цæ байстой. Ацал- ауал азы цæ сæ мæсыджы дарынц. Дон, хоры хъæстæ сæхи нæ кодтой. Нæ мады конд хæринаг нын куы нæ дæдтат, уæд искæй хойраг нæ бахæрдзыстæм зæгъгæ, уыууыл ныллæууыдысты. Ме ртæ фырты мын бастæй фæдардтой, куыройыфыдтæ зилынц уыдон дæр цæргæ-цæрæнбонты. Ныр адæмы фæндон уæ дыууæмæ хауы. Буртæджы дыууæ фырты хъуамæ сындзынарты басудзæм.
Адæм дын ныхорхоркодтой уыцы ныхæсты фæстæ.
– Марын цæ хъæуы!
Адæмы фæндæй Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æрцахстой Буртæджы фыртты. Арты цæхæрмæ цæ бакодтой æмæ цæ басыгътой.
Стæй адæм чындзæхсæвы рабадтысты ‘мæ æнæхъæн къуыри фæминаскодтой.
Уыйфæстæ Чысыл лæппу й’ адæгыл авæрдта Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы, ноджы дыууæ чызджы, æмæ Нартæм æрфардæг ысты. Арвычызг дын куыннæ ныццинкодтаид! Иу ахæм чындзæхсæв та уый ыскодта. Æнæхъæн къуыри хæрд æмæ нозт уæлвынг уыдысты. Уыйфæстæ алчи фæцыди йæ фæрныг хæдзармæ, Арвычызг та йæ фырттæ ‘мæ йæ чындзытимæ цæргæйæ баззад.
УÆЙЫГ ДЫУУÆ РÆСУГЪДЫ КУЫД
АСКЪÆФТА
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг, фынæйæ цы уæйыджы федтой, уый райхъал. Акасти, æмæ – Буртæджы фидары цæрæг дæр нал и. Базыдта, дыууæ рæсугъды чидæр цыдæр фæкодта ‘мæ агурæг зилын байдыдта сæ фæдыл. Иубон Уæрхтæнæг дзуры Уæрхæгмæ:
– Мах аххосджын ыстæм уæйыджы раз. Нæ тыхтæ йемæ нæ бавзæрстам. Ныр уый зæгъдзæн фæтарстысты зæгъгæ. Уый та махæн ыстыр худинаг у, æмæ йæм фæцæуæм, бавзарæм нæ тыхтæ.
– Цы ма йæм цæуæм ардыгæй уырдæм? Кæд йæ зæрдыл æрлæууæм, уæд нæ йæхæдæг агурдзæн.
– Нæ, уый худинаг у, ныхас ныууагътам. Ныхас фæсайын æй Хуыцау бахизæд.
Ныр Чысыл лæппу дæр уым, æмæ уый дæр йæ дзырд баппæрста: – Ныхас ныхас у, цæуын æм хъæуы!
Æмæ абадтысты сæ сагадæгыл æмæ фæцæуынц уæйыг агурæг. Кæсынц, æмæ иу доны был иу бæгънæг лæг йæ къухтæ тилы. Фæрсынц æй Нартæ: – Цы кæныс, хорз лæг, бæгънæг цæмæн дæ?
– Барæй афтæ бакодтон, æндæр мын не рлæууыдаиккат. Æз Донбеттыртæй дæн. Сымах амардтат Буртæджы фыртты. Ацал-ауал азы цæм ахстæй фæци мæ иунæг лæппу. Ныр сымах руаджы фервæзти. Куывд ын кæнын, æмæ уæ хонын сымах дæр.
– Бузныг де ‘гъдауæй, бузныг де рхъуыдыйæ. Фæлæ нын уый фадат нæй. Дзырд загътам, фынæй цы уæйыг кодта, уымæн, æмæ йæ хъуамæ ссарæм. Махæн нæ дзырдæн фæсайæн нæй.
– Цæй, кæд афтæ у, уæд-иу уæ хæст фурды былмæ хæстæг ыскæнут. Мæ бон уын цы уа, уымæй уын баххуыскæндзынæн. Фæндараст фæут, æмæ уæхи фæндиаг ут.
Донбеттыр уадид фæдæлдон ис. Нартæ та дарддæр кæнынц сæ фæндаг. Æрцыдысты с’ адæгыл, уæйыг кæм фынæйкодта, уыцы бынатмæ, фæлæ дзы никæй æрæййæфтой. Дискæнынц, уæдæ кæдæм фæцыди уæйыг? – Банхъæлмæ уал кæсæм, – дзуры Чысыл лæппу – зындзæни ардæм. Чызджыты куыд акодтой, уый уæйыг зоны, æмæ цæ агурдзæн, æвæдздзæгæн, хæхты ‘мæ фæзты. Уæдæ ‘ндæр цы фæуыдаид?
Æрынцадысты фæзыл æртæйæ. Уæд дымгæ сыстад æмæ бæстæ йæ сæрыл хаста. Уыцы стыр бæлæстæ фæлдæхтысты сæ быныл. Кæсынц, æмæ уæйыг æрбацæуы. Йæхи ‘руагъта æмæ та æвиппайды афынæй. Донбеттыр дын уæд йæ хид калгæ ‘рбахæддзæ.
– Цы фестут, лæппутæ? Стыр бæллæхтæ! – Хæстулæфт кæны, афтæмæй дзуры Донбеттыр.
– Цавæр бæллæхтæ?
– Арвычызг йæ дыууæ чындзы дон хæссынмæ ракодта. Уыцы рæстæг уæйыг доныбылты зылди. Ауыдта дыууæ рæсугъды, æмæ цæ фæхаста йе рхуымæсыгмæ. Арвычызг та йæхи кæуынæй мары.
Лæппутæ тынг фæхъынцъымкодтой, æмæ дын Уæрхтæнæг фынæй уæйыгмæ базгъордта. Уæйыгæн йæ сæрастæу уыди æртæ урс хъуыны: иу дзы йæ ныфс уыд, иннæ йæ тых уыд. Æртыггаджы та йæ уд æвæрд уыд. Уæрхтæнæг цыл æнæнхъæлæджы куыддæр æгъдауæй фæхæст йæ къухæй, æмæ фынæй уæйыг фехъал.
– Цы кæныс уый, лæппу? Фынæй мæ бауадз!
– Уæлæмæ сыст, нæ тохы бон у!
– Тох чи фæкæны, уый искæй сæрыхъуынтæм нæ лæбуры. Фæлæ йæ кард райсы ‘мæ афтæмæй ысхæцы тыхæвзарæны.
Уæрхтæнæг дæр ын йæ хъуынтæ суагъта. Уæйыг йæ сæрыл æфсæнхуд æрсагъта, æмæ та йæ хуырхуыр ыссыд.
Уæрхтæнæг мæстæй рафыхт æмæ дын æй къахæй ыстъæпласта: – Уæлæмæ сыст, нæ хæцæн бон у!
Уый не стади. Æртыггаг хатт дæр та йæ ныууыгъта. Фæгæпкодта уæд уæйыг. Уæрхтæнæгимæ хъæбысæй-хъæбысмæ фесты, æмæ сæ кæрæдзийы хойын райдыдтой. Сæ хæст доныбылырдæм æрцыди. Уæйыг Уæрхтæнæджы систа, æмæ йæ раст мигъты сæрмæ фехста. Уæрхтæнæг дæр уæд йæхи рауагъта, æмæ уæйыгыл йæхи ныххуырста. Йæ фадхъултæм æй сыджыты ныссагъта.
– Йæ сæрастæумæ йын бахъав, – дзуры Донбеттыр Уæрхтæнæгмæ. – Уым ын ис æртæ хъуыны. Уыдон куы нæ фæлыгкæнай, уæд ын мæлæт нæй. Уæйыг Уæрхтæнæджы дыггаг æхст фæкодта. Уæрхтæнæг кард æлвæстæй рахаста, æмæ дзы нырриуыгъта уæйыджы сæр. Иу хъуын дзы фæхаудта, æмæ йæ Донбеттыр амбæхста. Уæйыгæн йæ ныфс асасти, фæлæ ма йæ тых- йæ бонæй фехста уæддæр Уæрхтæнæджы. Уæрхтæнæг дæр та кардæлвæстæй æрцæйтахт. Нырриуыгъта уæйыджы сæр, æмæ дыггаг хъуын дæр атæхынкодта. Уыцы хъуын дæр Донбеттыр амбæхста. Уæйыг та Уæрхтæнæгмæ февнæлдта, хъуамæ йæ фехстаид, фæлæ дзы нал тых уыди, нал – ныфс. Æмæ йæ ‘рбырста Уæрхтæнæг.
Уæд æм Донбеттыр дзуры Уæрхтæнæгмæ:
– Бафæрс æй æрхуымæсыгæй.
– А дунейы ма дæ кæд цæрын фæнды, уæд мын зæгъ: кæм и де рхуымæсыг? – афарста Уæрхтæнæг уæйыджы.
– Уый та ма уæ цæмæн бахъуыд?
– Уымæй нæ ма бафæрс!
Цы гæнæн ма йын уыди, æмæ цæ акодта уæйыг хохæн йæ тæккæ рæбынмæ. Къæдзæхастæуæй иу æфсæндуар зынд.
– Бакæнут дуар, æмæ мидæмæ бахизут, – загъта уæйыг. – Уым ис ме рхуымæсыг. Уым ысты дыууæ рæсугъды дæр, æмæ цæ ракæнут. – Сайгæ уæ кæны, ма йыл æууæндут. Æфсæндуар йæхæдæг бакæнæд, – дзуры Донбеттыр.
– А дуар дæхи аразгæ у, йæ бакæнын дæр дæхи бар у, – загъта йын уæйыгæн уæд Уæрхтæнæг.
Нæ разы кодта уæйыг, фæлæ йæ нал уагътой Нарты лæппутæ. Уæйыг æфсæндуар бакодта, æмæ бахызтысты мидæмæ. Дунейы стæгдарæй дзы бацæуæн нал уыд. Бирæйы ‘нгуылдзтæ дзы уыдысты ихсыд, чи та дзы дæндагдзæф уыди. Æмæ йæ фæрсынц Нартæ уæйыджы:
– Ай цавæр ыстæгдар у?
– Ам мæ бæстæ у, – загъта уæйыг. – Æз мæ бæстыл æрбацæуæг уагътон, фæлæ мæ бæстæй ацæуæг нæ уагътон, æмбæлæггаг истон. Кæуыл тыхкодтон, уыдоны сæфтон, кæуыл нæ тыхкодтон, уыдоны та ардæм сайдтон, æмæ цыл-иу æфсæндуар сæхгæдтон. Ам сыдæй мардысты. Кæрæдзийы ‘нгуылдзтæ ‘хсыдтой фырæххормагæй. Гъемæ уыдон ыстæгдартæ сты. Уæртæ уый та ме рхуымæсыг у. Дыууæ рæсугъды дæр уым ысты. Уæрхтæнæгæн дын йæ туг рахсысти, æмæ уæйыгæн йе ртыггаг хъуын дæр атæхынкодта. Иу хъæр ма фæкодта уæйыг:
– Амарддæн!
Уыцы хъуын дæр та систа Донбеттыр, æмæ йæ нывæрдта йæхимæ. Уæйыджы хъæрмæ дыууæ чызджы ракастысты æрхуымæсыгæй. Базыдтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы, æмæ цæм раппæрстой мæсыджы сæрæй Уæрхæджы фат.
Уæрхæг фат систа ‘мæ загъта:
– Чи стут, æмæ ацы фат сымахмæ цæмæн ис?
– Иу хатт æй кæддæр нæ уæлкъæсæрæй райстам.
– Кæд сымах уыцы чызджытæ стут, уæд уæ уынд æмæ уæ конд та цы фæци?
– Ахæстадæймагæн ма цæй конд æмæ цæй уынд вæййы!
Раргъæвтой чызджыты. Абадтысты Чысыл лæппуйы адæгыл æмæ сæхимæ ‘рцыдысты. Арвычызгæн дæр та йæ зæрдæ барухс, æмæ цыл фæцинкодта йæ чындзытыл.
Нарты адæм æппæтыл тыхкодтой. Цæрын цæ нал уагътой уæйгуыты, гуымирты, дæлимонты ‘мæ арвыцæрджыты.
Уæд зæдтæ загътой Хуыцауæн:
– Кæнæ дын – Нартæ, кæнæ – мах.
Хуыцау дæр цæм байхъуыста, æмæ Уазалихыбардуагмæ фæсидти. – Нартæ коммæ нал кæсынц, æмæ цæм ды куы бацæуис. Уæд тынг хорз уаид æмæ æз цы дзуæртты сфæлдыстон, уыдонмæ нал æвналиккой. – Нартæ зынгæй гуырд ысты, – загъта Уазалихыбардуаг Хуыцауæн. – Тæрсын сæ зынгæй.
– Уæд цæм фæсахсæвæрты бацу.
Уазалихыбардуаг йæхиуыл æризæркодта, æмæ фæсахсæвæрты бацыди Нартæм.
– Æз сымахмæ минæвар дæн!
– Минæвар кæд рæстмæгæнæг у – байхъусдзыстæм дæм, кæд ныхмæдзæуæг у – басудздзыстæм дæ.
– Хуыцау мæ сымахмæ рарвыста.
– Зæгъ, цы йæ хъæуы.
– Хуыцауы фæнды, цæмæй йын йесконд дзуæртты мауал хъыгдарат. – Уæд дæхæдæг та кæцытæй дæ?
– Æз Уазалихыбардуаг дæн.
– Кæд дæуæй хуыздæр кæй рарвыстаид, уый йын нæ уыд Хуыцауæн, уæд мах ихзæрдæлæджы мидæмæ нæ уадзæм.
– Байхъусут мæм, кæннод фæсмон фæкæндзыстут.
Нартæ Уазалихыбардуагмæ нал байхъуыстой, фæлæ йæ хъиладзагъдæй ратардтой.
Уазалихыбардуаг æхсæвы Нартыл й’ азар калдта. Фæлæ уыдон хъарм кæрцыты батыхтой сæхи, æмæ йæ хъуыды дæр нæ кодтой. Уазалихыбардуагæн уый æхсызгон кæм уыдаид! Хуыцаумæ ссыди ‘мæ йын афтæ:
– Къæрттæй цъула нæ кæнынц Нарт, стæй зæронды тых дæр ахадæн нал у. Фырттæ мын куы рацæуид дæ фæндонæй, амæй ай карздæр, амæй ай кæрæфдæр, уæд бæргæ басæттин Нарты. Æмæ мæм хъусгæ дæр кæниккой уæд.
Хуыцауы фæндонæй Уазалихыбардуагæн райгуырд дыууæ лæппуйы – фаззæттæ. Нæмттæ цыл сæвæрдтой Кар æмæ Кæрæф. Æмбал цын нæ уыди арвы бын, ахæм æнæуаг рахастой. Никæуыл цæвынæй ауæрстой, никæмæн баргæ кодтой. Уазалихыбардуаджы зæрдæ цæ рухскодта ‘мæ цæ стыр буц уыди.
– Фæлæууæд Нартæ! Уыдон мæн ницæмæ ‘рдардтой! Уыдон мын мæ дзырдæн аргъ не скодтой! Сар мын сæ сæр кæндзæни ныр. Сæ туг цын донæн баназдзынæн, уæлхъæдæй цæ ныссæлынкæндзынæн. Мизыны бон дæр цæ нал уыдзæн!
Дыууæ лæппуйы рахъомыл ысты. Нырма уал хъазынц фырыхъултæй. Кæй рамбулынц, уымæн цæ фæстæмæ йæ ныхыл ныццæвынц.
Уæд та иуахæмы фатæхсæн кодтой, æмæ Кар æмæ Кæрæф ноджы фыддæр фесты.
– Сымах кæд ахæм тыхджын ыстут, уæд уын уæ фыд аргъ цæуылнæ кæны? Бардуаджы номæй уын нæмттæ цæуылнæ дæдты? – загътой дзуæрттæ. Кар æмæ Кæрæф сæ фыдмæ фæцыдысты уæд, æмæ йæм дзурынц: – Ды махæн цы бавæййыс?
– Уæ фыд дæн. Номы куывд уын ыскодтон. Хуыцау – æвдисæн. – Фод афтæ, фæлæ нын бардуаджы номæй нæмттæ цæуылнæ дæдтыс? – Нырма ‘взонг ыстут…
– Мах ныр нæ лæджы кары стæм. Уæд нæм алы цæуæгæй уайдзæфы ныхас цæмæн хауы?
Уазалихыбардуаг уæд куывд ыскодта, дзуарæй-дуагæй – сеппæт дæр уым уыдысты.
Уæд дын Уазалихыбардуаг йæ фыртты Хуыцаумæ скодта.
– Кар фæуæд Уазалыбардуаг, – загъта Хуыцау. – Уый аххосæй хъæды сыфтæр бур кæнæд, зæхх та – сæлгæ. Дон уазал кæнæд, кæрдæг – хус. Бардуаджы номæй арфæгонд фæуæд Кæрæф дæр. Дон их куыд кæна, зæххы уазалæй дуртæ тъæнджытæ куыд хауой, æмæ схъисгай куыд бауой бæлæстæ!..
Уый та уый къухы лæвæрд фæуæд!
Кар æмæ Уазалыбардуаг ысси уыйфæстæ, Кæрæф та – Ихыбардуаг. Зæдтæ ‘мæ дауджытæ куывды сæхи хорз федтой, æмæ фæцыдысты сæ хæдзæрттæм.
Кар æмæ Кæрæф дæр сæхицæй ныббуц ысты, æмæ та хъазын байдыдтой се мцахъхъæнтимæ. Æмбылды-иу куы фесты, уæд-иу Кар йæ уазал рауагъта. Кæнæ-иу Кæрæф фыдих рауагъта.
Уæд та дын иубон дауджыты фырттæ афтæ зæгъынц:
– Уо, тыхджын ыстут, уый фæбæрæг и. Фæлæ нæ зонут, уæ фыды зæрдæйы цы стыр маст и, уый.
Кар æмæ Кæрæф дæр та сæ фыдмæ фæцыдысты:
– Нæ фыд, зæгъ-ма нын, ды дæ сусæг маст дæ зæрдæйы кæй тыххæй хæссыс? Æви афтæ ‘нхъæлыс, æмæ мах æдых ыстæм? А бæстыл махыл ничи фæтых. Ничи дæр нæм йæ ныфс хæссы.
Уæд цын сæ фыд афтæ зæгъы:
– Фæгæдзæкæнут, базондзыстут æй й’ афоныл, æз цæуыл мæстджын дæн, уый.
– Нæй дын ныууадзæн, зæгъ нын æй абон.
– Уæ, ацæут фæлтау. Уыйфæстæ уын æй зæгъдзынæн.
Уазалихыбардуаг катайы бацыд: “Ныр ме фхæрд куыд зæгъон мæ фырттæн? Нартæм тыхкæнынмæ куы цæуой, уæд сæ бон куы ницы бауа, æмæ бынтон фæсмойнаг куы фæуон? Нæ – мæ маст æрцæудзæн ист Нартæй, нæ- мæ фырттæй исты хур фендзынæн. Цы бакæнон? Цæй, фæлтау цæм фервитон Нартæм мæ хæрæфырты, æмæ йæ базонон, кæд, мыййаг, сæ ныхас аивтой”. Фæуади Уазалихыбардуаг йæ хæрæфыртмæ. Йæ хæрæфырт уыд Сæлфæнуазал, æмæ йæм дзуры:
– Фæуай мын Нартæм, æмæ цæ бафæрс, кæд, мыййаг, сæ фæнд аивтой.
Сæлфæнуазал Нартæм æрцыди. Кæсы, æмæ цæттæкæнынц Нартæ сæ куывдмæ. Сатæгсау ронг нард фæхсынтимæ ‘хсидынц.
Сæлфæнуазал цæм дзуры:
– Æз сымахмæ ‘рвыст дæн уæларвæй, æмæ мæм байхъусут. – Зæгъ, цы дæ фæнды.
– Уазалихыбардуаг мæ рарвыста мæн. Æппын уæ ныхас нæма аивтат? – Искæд бон ивын кæй бахъæуа, мах ахæм ныхас нæ зæгъдзыстæм. Раздæхт Сæлфæн сæхимæ ‘нкъардæй, æмæ ‘рбадти сæ къонайы цур. Уымæн йе фсымæр Салф уыди, æмæ йæ афарста Сæлфæны:
– Цы кодтай, цы дыл æрцыди? Зæгъ ма йæ мæнæн дæр.
Сæлфæн ын йæ хъæстытæ фæкодта. Æмæ рарасти уæд Сæлф Нартыбæстæм, æмæ Нарт сæ куывды бадтысты, афтæмæй цæ æрæййæфта. Нартæ Сæлфы уым рацахстой, йæ сæр ын сыскъуыдтой æмæ йæ фехстой уæларвцæрджытæм. Йæ гуыр та йын фурды басхуыстой. Сæр атахти, æмæ Кар æмæ Кæрæф кæм хъазыдысты, раст уым йæ дзæхст фæцыди.
Кар систа сæрыкъуыдыр æмæ дзуры Кæрæфмæ:
– Ацы сæр мæм зонгæйы хуызæн кæсы.
– Цом нæ фыдæн æй фенынкæнæм.
Ахастой сæрыкъуыдыр Уазалихыбардуагмæ.
– Æркæс-ма, нæ фыд, ацы сæрыкъуыдыр зонгæйы хуызæн у. Уазалихыбардуаг сæрмæ ‘ркасти ‘мæ загъта:
– Ай мæ хæрæфырт у, æмæ цы кодтаид? Бауайут-ма сæ хæдзармæ. Кар æмæ Кæрæф сæ хæрæфырты хæдзары фæмидæг ысты ‘мæ баййæфтой Сæлфæны.
– Нæ фыд дæм дзуры.
Сæлфæн рацыди Кар æмæ Кæрæфимæ. Уазалихыбардуаг æй фæрсы: – Уыдтæ Нартæм?
– Уыддæн, фæлæ сæ дзырд нæ ивынц. Сæлф сæм ацыди æмæ нæма зыны.
– Уæдæ уый æгас нал у – амардтой йæ Нартæ. Йæ сæр та йын уæларв бæстæм сæппæрстой.
Æмæ ныккуыдта Сæлфæн йе фсымæры сæфтыл.
Уазалихыбардуаг дзуры уæд Кар æмæ Кæрæфмæ:
– Ныр байхъусут. Æмæ уын радзурон, мæ сусæг маст цæуыл уыд, уый. Нартæ æдзух хъыгдардтой, Хуыцау кæй ыскодта, уыцы дзуæртты. Уæд мæн Хуыцау нырвыста Нартæм. Уыдон мæм нæ байхъуыстой. Уыйфæстæ мæ расырдтой хъиладзагъдæй. Бæргæ цыл авзæрстон мæ тых, фæлæ мæ бон ницы баци. Сымах Хуыцауы фæндонæй равзæрдыстут дунемæ, стыр куывд дæр уын ыскодтон. Хуыцау уын радта бардуаджы нæмттæ: Кар ныр Уазалыбардуаг у. Кæрæф та – Ихыбардуаг. Ай уын мæ диссаг, æмæ ме стыр маст.
Кар æмæ Кæрæф рахызтысты ‘мæ загътой:
– Мах цæуæм уæдæ Нартæм, æмæ хъуамæ схæцæм семæ.
Кар æмæ Кæрæф сæхи рауагътой хохрæбынты, æмæ аууæтты хъуызгæ цыдысты. Нарты сæрмæ ‘рхъуызыдысты, æмæ Нартæмæркæсæнæй кæсынц. Нартæ ма сæ куывды бадтысты.
Æмæ загъта Кар Кæрæфæн:
– Адоныл æз, карздæр нæй, ахæм уазал ыскæндзынæн, ды та цыл судзгæ ‘мæ уыраугæ салдих рауадз. Сæлфæн та доныл рог мигъ æрæвæрæд.
Уæд æнæнхъæлæджы Нартыл уазал æрбатыхсти. Сæлфæн æрбадти доныбылтыл, æмæ митхалас хаста. Нарты хæхтыл Кæрæф их равæрдта, æмæ цæ цъититæ-цъититæ самадта. Их уырдыгмæ быргæ рацыди, дон ныддæвдæг. Зæхх абыгъдæг и, кæрдæг абур. Хъæды сыфтæр æрызгъæлди. Нартæ уазалæй ризын байдыдтой, се фсæрты къæртц-къæртц цыди, сæ фынгтæ ихдзæг фестадысты. Сæ нозт та бынтон их ныцци. Нал арт кæнынмæ арæхстысты, нал сæ бон фезмæлын уыди. Ноджы цыл уад тымыгъ рахаста, миты фæлдзæгъдæнтæ хъызтимæ ихкæрц авæрдтой. Нартæ сæ кæрæдзийы нал уыдтой. Сæ фос, сæ фæллой цы фæци, уый нæ зыдтой. Иу хæдзарæй иннæ хæдзармæ ацæуæн нал уыд.
Ныр Зынджыбардуаг, Зынгæвзалы ‘мæ Артæртхутæг та балцы уыдысты, æмæ сæ фæндаг Нартыл ракодтой. Акастысты Нартæмныккæсæнæй, æмæ бæстæ иуыл миты бын фæци.
– Ай, бæлвырд, фыддæрадæн у, – загъта Зынгæвзалы, æмæ цæхæрзынг фестад æмæ ратылди Нарты хæхтыл уырдыгмæ. Рахаста хъарм тын. Мит тайын байдыдта, зæхх ыстæфсти, æмæ Нартæ базмæлыдысты. Кæрæф ысмæсты уæд, æмæ дзуры Зынгæвзалымæ:
– Уæ, цытæ кæныс уый? Нартæ нæ – сæ дзуары ном арынц, нæ – Хуыцауæн кувынц. Уадз цæ мæхи бар.
– Сымах бар ныууадз Нарты, æмæ цæ хъырттызмæлæг дæр нал уыдзæн. Æз та Нартимæ хæларæй цæрын. Æмæ дæхи айс, кæннод дæ судзын!
Кæрæфы бон цы уыди, æмæ йæхи хъуырхъуыргæнгæйæ хæхтыцъуппытæм систа. Кар фыдхæст самадта Зынгæвзалыимæ.
Уæрхæг йæхæдæг уазалæй гæвгæвкæны, афтæмæй дзуры Зынгæвзалымæ: – Иунæгæй йын ницы бакæндзынæ. – Фæлтау мæн æмæ Уæрхтæнæджы чысыл ахъармкæн, не нгуылдзтæ цæмæй ыстæфсой. Æмæ йæ иумæ басæтдзыстæм.
Зынгæвзалы ‘мæ Артæртхутæг фæхибаркодтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæхи тавтой зынгмæ.
Кæрæф, Зынгæвзалы уым нал и, уый куы федта, уæд æртывæрæй ысхъызыди. Нарты адæм ныссалдысты ‘мæ ныккалдысты митыл. Нарты дурынсистæ уазалы ныкъкъæскъæскодтой, æмæ фæйнæрдæм акъултæ сты. – Бахъарм ыстæм иучысыл. Æмæ бавзарæм уæдæ ныр нæ хъару! Æмæ рацыдысты – Зынгæвзалы зынг фестади. Артæртхутæг та Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгыл хъарм халас авæрдта. Схæцыдысты Кар æмæ Кæрæфимæ, æмæ дын цæ скъуымбилкодтой сæ разæй. Сæ бон нал уыди, цæмæй дыууæйæ цыппары ныхмæ фæлæууой. Сæхи айстой Кар æмæ Кæрæф хæхтыцъуппытæм æмæ уым æрынцадысты.
Зынгæвзалы Нарты зынгæй атылди. Нарты адæмы тафс бацыди ‘мæ сæ къæхтыл ыслæууыдысты. С’ агъуыстытæм баирвæзтысты. Суагътой сæ къонаты арты ‘взæгтæ, æмæ æрынцадысты сæ хуыссæнуæтты. Уæрхæг, Уæрхтæнæг, Зынгæвзалы ‘мæ Артæртхутæг дæр иу ран æнцад сæхи ‘руагътой. Нарты уынгтæ цæугæдæттæ фестадысты, фæлæ ма ихы фæзгъæртæ ластой.
Ныр Кар æмæ Кæрæф мæстæй æхсидынц.
– Нартæ куыддæр æрфынæйтæ уой, афтæ бахъуызæм, æмæ цæ фынæйæ ныссæлынкæнæм, – дзуры Кæрæф.
Нартæ фырфæлладæй тарф фынæй баисты. Уыцы афоныл Кар æмæ Кæрæф Нартæм æрбахъуызыдысты, æмæ та с’ азар ныккалдтой Нартыл, Артæртхутæг фехъал и ‘мæ дзуры йе мбæлттæм:
– Æрхъуызыдысты та Кар æмæ Кæрæф.
Фæгæппытæластой сæ хуыссæнуæттæй Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Семæ сырх зынгæй рахызт Зынгæвзалы. Ногæй та хæцынтæ систой. Æмæ фæлыгъдысты боныцъæхафонты, хур куы сцæйкасти, уæд Кар æмæ Кæрæф. Хуыцауæн хъыг уыди, æмæ смæсты – хъуамæ йæ Зынгæвзалыйы амардтаид. Фæлæ йæ Артæртхутæг йæ хъæбысы бакодта йе фсымæры, æмæ йын ницы уыди.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Кар æмæ Кæрæфы асырдтой фæстейы. Кар æмæ Кæрæфæн уæларвмæ лидзæн нал уыди, æмæ гуымиртæм базгъордтой. Дзурынц цæм тыхулæфтгæнгæ:
– Мах уе уазæг, гуымиртæ! Нартæ нæ цæрын нал уадзынц, æмæ мах – уæ фæдзæхст.
Гуымиртæ дын рахъызыдысты Кар æмæ Кæрæфы сæрыл.
Адон мах уазджытæ сты ‘мæ аздæхут зæгъгæ загътой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн.
Æмæ раздæхтысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
Зынгæвзалы Артæртхутæджы хъæбысæй дзуры:
– Хуыцау нæм ысмæсты.
– Смæсты уæд! Зæхх æппæты фаг дæр у, – загътой æфсымæртæ. Уыйадыл зынгæй æвзалы баззад Нартæм, æмæ Æртхутæг дæр. Зынг æфсахсæвæр æртхутæджы банордын, уый фæткæн у ныр дæр ма нæ Иры.
Уæдæрæг гуымиртæй уыди. Кар æмæ Кæрæф ын радзырдтой сæ хабар. Æмæ цын уæд Уæдæрæг афтæ зæгъы:
– Нартæ куыддæр фæфылдæр уой, афтæ нæ æнцой нал ныууадздзысты, фæлæ цæ кæнæ бынтонфæцæгъдæм, кæнæ та цæ къаддæр фæкæнæм. Уæдæрæг фат-фæдисон ныхъхъæркодта, æмæ æрæмбырд ысты гуымирты адæм.
– Нартæ нын ыстыр фыдæбон æвзарынкæнынц. Никæуыл ауæрдынц, æмæ цæм бырсын хъæуы, – загъта Уæдæрæг.
Гуымиргомы адæм, куы цæм байхъуыстаис, уæд сеппæт дæр иу ныхас кодтой:
– Зынгæй гуырд ысты, зынгæй ард бахордтой, æмæ зын сæттæн ысты.
– Цалынмæ фылдæр нæ баисты, уæдмæ цыл тых хъæуы. Уыйфæстæ сæхæдæг махыл фæтых уыдзысты, æмæ ма нæ цæрын дæр кæм ныууадздзысты, уæд!
Райдыдтой æфсадхон æмбырдкæнын гуымир-адæм. Зæхх цæ нæ уырæдта, уыйас баисты. Æмæ фарстой:
– Кæд цæуæм Нартæм?
– Нартæм алы майрæмбоны куывд, йе хъазт вæййы. Æмæ цæ тымбылæй ныййафдзыстæм, – загъта Уæдæрæг.
Майрæмбоны Гуымиргомы ‘фсад æрбацыдысты, æмæ Нартыбæсты кæрон æрынцадысты. Барвыстой Нартæм: “Мах, Гуымиргомы адæм, сымахмæ ‘рцыдыстæм. Фæнды нæ, цæмæй нæ уе стыр хъазтмæ бауадзат.” Нартæ уыцы рæстæджы сæхи симдыл сифтыгътой æмæ загътой: – Мах нæ симды дæр тыхæвзарæн кæнæм. Рацæут нæм. Уæхи куыдфæнды, афтæ!
– Симгæ-симын-иу Нартæн сæ къахуæлфæдтыл ныллæуут, цæмæй цæ цæуæн мауал уа, – фæдзæхста Уæдæрæг йе фсадæн.
Бацыдысты Нарты симды Уæдæрæг æмæ йæ бирæ ‘фсад. Симынц, æмæ цын барæй сæ къахуæлфæдтыл фæлæууынц Нартæн. Уæдæрæг æмæ йæ бирæ ‘фсад цæ сæ уæфсæгтыл зæгæлхуыд бакодтой. Кæй къахыл фæлæууынц, уый къахуæлфадæй туг сæнхъизы, æмæ йыл цæуын нал фæфæразы.
– Уаих æрбауат, цы Нартæ стут! Кæд уæ къахуæлфæдтæ тæндзæгæй не сты! – дзырдта Уæдæрæг.
Æдзæм, æмырæй лæууыдысты Нартæ. Иу улæфт дæр уæ ничи скодта. Æрмæст куыдфæстæмæ тыхджынæй тыхджындæр кодта сæ симды змæлд æмæ сæ уынæр.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уыцы заман Нартæмæркæсæнмæ ‘рхæддзæ сты, æмæ кæсынц уырдыгæй бынмæ Нарты симдмæ. Уæдæрæг бынтондæр ысуагъта йæ цæсгом: нал ын арт и, нал – фæнык. Куы иуы къахыл фæлæууы Нартæй, куы иннæйы къахыл.
Уæд дын Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æнцадгай æрхызтысты дæлвæзмæ ‘мæ бацыдысты Уæдæрæджы дæлæрмтты, æмæ симынц йемæ.
Гуымирты ‘фсадæй иу Сырхбоцъо хуынди, æмæ йæм уый дзуры Уæдæрæгмæ.
– Нæ зонын, нæ зонын. Фæлæ ды адонимæ ницы бакæндзынæ. Дæ къахы уæлфæдтæ дын куы ныцъцъæл, куы ныммуркæной, уымæй ыстыр фæллойаг у.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Уæдæрæджы къæхтыл куы фæлæууынц, уæд Уæдæрæг размæ бахауы.
– Налат фæуат, кæд уазæгæн ахæм митæ нæ чындæуы! – загъта Уæдæрæг.
– Налатæй налатдæр дæхæдæг! Фыдызнаджы митæ ды кæныс. Сæ къæхты уæлфæдтæй цын туг ды суагътай Нартæн. – Нал æм фæлæууыд Уæрхæг дæр.
Хылмæ цын асайдта сæ ныхас, æмæ схæцыдысты Нарт Уæдæрæджы ‘фсæдтимæ. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг арцыл систой Уæдæрæджы. Гуымирты ‘фсад уый куы федтой, уæд лидзæг фесты сæ фылдæр.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æристой арцæй Уæдæрæджы.
Йæ къæхтыл ын фæйнæрдæм ахæцыдысты, æмæ йæ уым дыууæ дихы бакодтой. Уыйфæстæ, уацары чи бахауд, уыдонæй дыууæ лæджы рацахстой æмæ цын загътой:
– Ахæссут мæнæ уе смаггæнаджы!
Уыдон фæтарстысты, æмæ йæ фæдкалгæ дыууæ дихæй аскъæфтой Уæдæрæджы.
Ныццыдысты гуымир-æлдармæ йæ дыууæ ‘фсæддоны.
– Нартæ Уæдæрæджы дыууæ дихы акодтой, æмæ йæ мæнæ, куыд уыныс, афтæмæй рарвыстой.
Гуымир-æлдар тынг ысмæсты ’мæ загъта:
– Цавæр тыхыхицау цæ скодта Хуыцау, дæлæмæ фæуа! Махæн афтæмæй цæугæ нал у ныр. Фæлæ цæ ‘рсайæм фидыды алдзæн. Хорз цæ фæрасыгкæнæм, кæрæдзийы куыд нæ уал æмбарой, афтæ. Стæй цæ уæд æнцонæй басæтдзыстæм.
Уыйадыл гуымир-адæм сæхи цæттæ байдыдтой. Афæдз рацыд, фæлæ гуымир-адæмæй Нартæм ничиуал фæзынд. Нартæ дæр цын фæзынынæнхъæл нал уыдысты ‘мæ цардысты ‘нцад сæхицæн.
НАРТ ÆМÆ ГУЫМИРГОМЫ ‘ЛДАР Гуымир-адæм сæ маст нæ рохкодтой. Иузаманы цæм æрбарвыстой фидиуæг Нартæм:
– Уæ, уæ номыстæн, уæ, уæ фыдыстæн, сымах нæ куывдмæ куы нæ ‘рцæуат! Мæстытæ дæр бирæ фæкодтам кæрæдзийæн æмæ цын æгъгъæд ыскæнæм. Фæлтау хæларæй цæрæм. Кæд нæм уæ сæр дарут, уæд нæм фæзынут иу бон.
Нартæ кæрæдзимæ бакастысты. Æмæ цын Уæрхтæнæг загъта Нартæн: – Раст бæргæ у фидиуæджы ныхас. Фæлæ гуымир-æлдарыл æууæнк нæй. Иннæмæй та цæм кæд фæсмон æрцыди? Уæддæр махæн цæуын баззад фæтчыйæ, æмæ нæ фæтчы ма фехалæм.
– Тыхы сæрыл нæ ницы ахæсдзæн, – загътой Нартæ. – Уæдæ нын гуымир-æлдар æхсарæй дæр ницы бакæндзæн. Фæлæ нæ кæд æгъдауыл агуры, уæд мах ницыуал зæгъæм.
Фæтæрхонкодтой. Стæй фæстагмæ Уæрхæг афтæ зæгъы:
– Ацæуæм, фенæм, кæддæра нын цы ‘гъдау ыскæнид.
Æмæ загътой фидиуæгæн:
– Иннæ ацафон иумæ уыдзыстæм гуымир-æлдары куывды.
Нартæ сæхи цæттæ байдыдтой. Уæд цæм иу ус бадзырдта: – Уæ, ма йыл баууæндут. Бирæгъ у гуымир-æлдар. Афтид гæрццæй йæм цæуæн нæй уымæ.
Усы ныхæстæм Нарт æрыхъуыстой, æмæ мидæгрон бабастой сæ кæрдтæ. Сæ бæхтыл бабадтысты ‘мæ фæцæуынц.
Гуымир-æлдар дæр хъуыдыкодта: кæд ыл фæдызæрдыг ысты, мыййаг, Нартæ? Кæд, мыййаг, сæ маст æртывæрæй исынмæ хъавынц?
Æмæ загъта й’ адæмæн:
– Æнæ хотыхтæй сæмбæлут Нартыл. Науæд дызæрдыджы бахаудзæн не знаг.
Рацыдысты гуымир-æфсад Нарты размæ. Кæсынц Нартæ, æмæ дзы никæмæ уынынц æппын хотыхтæ.
Уæд Нартæй сæ иу афтæ зæгъы:
– Бæлвырд: гуымир-æлдары фидауын æрфæндыд, – æнæ хотыхæй ныл сæмбæлдысты йе фсад.
– Уыйбæсты дæ хотых æмбæхстæй дар, – загъта иннæ.
Уæдмæ цыл гуымир-æфсад худгæйæ сæмбæлдысты.
– Алыбон æгас фæцæуат, Нартæ, мах чи ‘рхъуыдыкодта, æмæ мах чи буцкæны! Фыдæхы бонтæ цины бонтæ фод!
Гуымир-æфсад кафгæ цыдысты Нарты разæй. Сæ рыг афтæ сыстади, æмæ бæрзонд æврæгътæм цыди. Гуымир-æлдар бадти уырынгыздыхт, пылыстæгæй арæзт къæлæтджыныл. Йе уæхсчытыл тинтыкæрц æппæрст, афтæмæй рацыд сæ размæ гуымир-æлдар, æмæ загъта:
– Æгас æрцæуат, Нарты фæсивæд! Рагæй бæллыддæн æз уæ фенынмæ. Уе рцыд – уæхи бар, у’ ацыд та – мах бар.
Фæстаг ныхæстæ Нарт нæ бамбæрстой.
Кæрæдзийы къухтæ райстой. Стæй цæ ахизынкодтой уазджыты хæдзармæ. Гуымир-æлдар уæлейы бадти. Йæ бынмæ уæрм ыскæнынкодта рагвæлгъау. Йæ тинтыкæрцы мидæгæй хæтæл бамбæхста. Уæрмы сæрыл та хуынкъ ныууадзынкодта. Хуынчъы комкоммæ мигæнæн æвæрд. Æмæ-иу гуымир цы нуæзта, уый-иу хæтæлыл мигæнæнмæ ацыд.
Гуымир-æлдар рабадти фынджы сæр, йæ фарсмæ Дæлимонтæй иу. Уый фарсмæ та – æртыггаг лæгæн – Нарты Уæрхæг бадти. Иннæ фарсырдыгæй та уæйыг Бадти.
Гуымир-æлдар райдыдта рæгъытæ уадзын. Цыма нуазгæ кодта, уыйау- иу йæ нуазæн дзыхмæ бæргæ схаста, фæлæ йæ сусæгæй хæтæлы уагъта, æмæ йæ нуазинаг уæрммæ лæдæрсти.
Нарты адæм та куыд вæййы, æмæ куыд æмбæлы, афтæ кодтой. Гуымир- æлдары хин йæ фæсонæрхæджы дæр никæмæн уыди. Рæгъытæ кæм уæлейæ дæлæмæ цыдысты, кæм та – дæлейæ уæлæмæ. Нарты адæм бахъæлдзæг ысты æмæ домынц Гуымир-æлдарæй:
– Айхуызæн фынгыл хъуамæ зардыхъæр хъуыса! Уыимæ ма дзы кафын дæр хъæуы! Æппынæдзухæй нуæзт сæрнизы хос у, æндæр ницы.
– Зард дæр мæ рох нæу, азардзыстæм, – загъта æлдар. – Стæй кафтæн дæр уыдзæн рæстæг.
Æмæ цæуынц рæгъытæ кæрæдзийы фæдыл, иу рæгъ иннæйы ‘рбаййафы уадид. Гуымир-æлдар хинлæг уыди, æмæ фæдихтæкодта фæсивæды. Алы дих дæр уым йæ номыл нуазæн хаста. Нарты адæм та нуазгæ кодтой. Иуæй- иутæ дзы бафæлмæцыдысты фырнуæзтæй. Æмæ та Нартæ гуымир-æлдармæ дзурынц:
– Хистæр бæргæ дæ! Фæлæ æгъдау дæр ма саф. Зарын хистæрæй цæуы.
– Уæ, фæгæдзæкæнут, зардæн дæр бынат уыдзæн.
Гуымир-æлдар рарвитынкодта зæронд устыты, æмæ уыдон номæй рæгъ рауагъта. Нартæн ма цы гæнæн уыди – хъуамæ баназой.
Гуымир-æлдар ракуывта:
– Зæронд æфсинтæ бæркадкъух ысты. Сæ цæрæнбон бирæ! Хæдзары дзаг къæбиц нын уыдон ыскодтой!
Анызта рæгъы нуазæн хинæйдзаг гуымир. Бакуывтой уыцы рæгъæн Нарты адæм дæр, æмæ та банызтой дзаг нуазæнтæ. Зæронд устытæ арфæ ракодтой.
Æмæ рацæуынкодта гуымир-æлдар уайсадæгчындзыты. Гуымир-æлдар та ракуывта:
– Фылдæр чындзытæ уæд, фæзмæд хистæрты! Хистæртæн цы нæ бантыст, уый сымахæн бантысæд. Уæ хистæрты къæбиц дзаг уæд кæддæриддæр. Цас-иу дзы фæхъауат – æртывæр ыл бафтæд. Рæзут, æмæ уæ цард та хъæздыгдæр кæнæд!
Анызта ацы нуазæн дæр хинæйдзаг гуымир. Нартæн дæр ма цы гæнæн уыд – æфсарм æфсарм у, æгъдау та ‘гъдау. Уайсадæг-чындзытæ арфæ ракодтой æмæ ахызтысты.
Уæд та гуымир-æлдар рарвитынкодта чындздзончызджыты. Уыдон номæй дæр та ракуывта гуымир:
– Нæ царды фидауц нæ чызджытæ сты. Хуры ‘рбакаст сæ цæстæнгас у, хуры хъарм – сæ бауызæлд. Нæ чызджыты номæй хæстæгдзинад рæзы… Æмæ нæ чызджыты номæй фæцæуы ацы рæгъ!
Гуымир-æлдар анызта йæ нуазæн, æмæ Нарты адæм дæр сæхион банызтой. Уыйфæстæ чызджытæ арфæ ракодтой, æмæ ахызтысты. Нарты адæм фæстагмæ фыдрасыг фесты.
Æмæ Гуымир-æлдар загъта:
– Нарты сæхи бар бауадзут иучысыл!
Иу ыстыр чъырынмæ цæ акæнынкодта Нарты, æмæ цыл уым æфсæн дуæрттæ сæхгæнынкодта æлдар. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы та акæнынкодта йе рхуымæсыгмæ, æмæ цæ уым мæсгæны ныппæрстой. Сæ сæрыл цын къæй ныффæлдæхтой, æмæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уым талынджы лæзæрыдысты. Гуымир-æлдар куыд нæ ныццинкодтаид: йæ фæнд сæххæст! Ныр Нарты адæм ахæсты фесты, æмæ цæ нал рауадздзæни… Нартæ æрчъицыдтой дыггаг бон. Райхъал ысты, æмæ кæрæдзимæ бакастысты. Стæй загътой: “Ай кæм бахаудтам?”
С’ алыварс уыд ыстыр чъырынкъултæ. Уырдыгæй цын нæ – ахизæн уыд, нæ – агæпкæнæн, нæ дзы абырæн уыд. Катайы бахаудысты Нартæ ‘мæ зæгъынц: хинæй ныл рацыд хинæйдзаг гуымир.
Уæрхæг райхъал раздæр, æмæ Уæрхтæнæгмæ дзуры:
– Цы хабар у ай, нæ – арвы цъæх зыны, нæ – хур зыны, нæ – стъалы ‘рттивы, нæ
– мигътæ уынын.
Уæрхтæнæг дæр дын акаст – афæлгæсыд, æмæ йæ зæрдæ куыддæр фæуæззау, æмæ дзуры Уæрхæгмæ:
– Мацы фæнд ыскæна гуымир-æлдар?
– Банхъæлмæкæсæм.
Æмбисæхсæвы гуымир-æлдар æрбацыд. Къæй сисынкодта ‘мæ йæ базыдтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг: ай мæсгæны куы бадынц.
– А, кадимæ нæ бæргæ ‘рхуыдтай, фæлæ нæ дæ мæсгæны та цæмæн ныппæрстай? – загъта Уæрхæг.
– Сымах амардтат Уæдæрæджы æмæ уæ хъуамæ гъеуыцы маст райсон. – Уæдæрæг махмæ бырсгæ ныккодта, æмæ йæхи аххосæй фесæфт. – Уомæ, сымах дæр бырсгæ ‘ркодтат. Æз уын куы загътон: “Уе рцыд уæхи бар уыди, фæлæ у’ ацыд та мæ бар у.”
– Бæргæ дæ ‘мбæрстон, ды мах сайгæ кодтай. Фæлæ не гъдау фехалын мæ бон нæ уыд. Уæд та цы курыс, уый нын æргомæй куы зæгъис…
– Уæдæрæджы туг мын цæмæй фидут?
– Ды цы зæгъай, уый бакæндзыстæм.
– Уæдæ иу мæй æххормагæй фæбадут ам мæсгæны.
– Дæлдæр фæуай, æмæ чи бафæраздзæн æнæхъæн мæй ам æххормагæй? – Цы ссарат мæсгæны, уый-иу бахæрут.
Ныффæлдахын цыл кодта гуымир мæсгæныкъæй. Æмæ та талынг мæсгæны баззадысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
Уæд Гуымир-æлдар бацыд чъырынмæ, æмæ цæ фæрсы Нарты адæмы: – Цæй, куыдтæ стут?
– Цы фыддæр фæуæд дæ сæр. А, хонгæ нæ бæргæ ‘рбакодтай, фæлæ нын æй нæ фарсæй систай.
Гуымир-æлдар бахгæнынкодта чъырыныдуæрттæ ‘мæ рацыди. Ныккатайкодтой уæд Нарт æмхуызонæй, ай кæм бахаудтам зæгъгæ. Гуымир-адæмæй иу чызг Нартæн сæ хæрæфырт уыди. Æмæ дын дзуры уый йæ мадмæ:
– Æна цæра, де фсымæртæ сеппæтдæр ахæсты куы сты! Уæд куыд æнцад бадыс? Нарты адæмæн цæуылнæ баххуыскæныс исты?
– Æна дæ фæхъхъау куы фæуид, æмæ Нарт куы фервæзиккой. Фæлæ нæ гуымир-æлдар куыддæр базона, афтæ нæ куыйтæн бахæрынкæндзæн. Нарт æрхъуыдымæ дæсны сты, æмæ та кæд исты фæрæз уаид…
– Æмæ цы бакæндзысты? Сæ иутыл – чъырыныдуæрттæ фидар æхгæд. Дыууæйæ та мæсыджы мæсгæны бадынц, æмæ уыдонæн дæр фезмæлæн нæй. Нæ цын дон дæдтынц, нæ цæм хæринаг уадзынц.
– Байхъус, æмæ дын иу фæнд бацамонон. Мæсгæны бын, тæккæ къуымрæбын, ис иу тымбылдур. Тæхуды ‘мæ, уыцы дур бынмæ ныппарын сæ къухы куы бафтид. Уæд уым иу нарæг фæндаг фæзынид. Æмæ уырдæм куы ныххизиккой, уæд иу чъырыны хуылфмæ бафтиккой. Æмæ уæд, дарддæр цы кæнын хъæуы, уый базониккой сæхæдæг.
Чызг азгъордта ‘мæ æрхуымæсыгмæ бауади. Ракъахта мæсыгрæбын хъилæй, æмæ ныдздзырдта мæсгæны бынмæ:
– Уæ, байхъусут, Нарты лæппутæ, мæ мадыфсымæртæ!
– Чи нæм дзуры? Цы зæдыхай дæ? Æмæ дæ цы хъæуы махæй? – Æз уæ хæрæфырт дæн, цæй зæдыхай дæн! Мæ фыд гуымир-æлдары къухæй фæмард, мæ мады та мын хæдзарæй æддæмæ ракæсын дæр нæ уадзы. Æз хъуызгæ ракодтон.
Мыййаг, куы раирвæзат, уæд-ма-иу хъæуы кæронмæ акæсут. Уым хибарæй лæууы нæ хæдзар, цъæх æлыгæй сæрст. Мæсгæнæн йæ иу къуымы иу тымбыл дур ис. Сымах бавдæлут, æмæ йæ уырдыгмæ ныппарут, æмæ фендзыстут йæ быны иу нарæг фæндаг. Уыцы фæндагыл-иу ахизут, æмæ бафтдзыстут иу чъырынмæ. Æмæ фендзыстут уæхиуæтты. Дарддæр хъуыддаг уæхицæй аразгæ у.
– Бузныг, стыр бузныг, – загътой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Чызг, цы хуынкъæй дзырдта, уым сыджыт ныннадта ‘мæ афардæг. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æрысгæрстой, æмæ уайтагъд ыссардтой къуымрæбын иу тымбылдур, сыджытæй æмбæрзт. Йæ сыджыт ын акалдтой, æмæ дур бынмæ ныппæрстой. Мæсгæны бынты иу нарæг фæндаг цыд. Лæппутæ йыл ауадысты. Кæсынц, æмæ дын чъырынмæбахизæн иу лæг хъахъхъæны. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг ын йæ къубал ыстыдтой, æмæ йын йæ сæр мæсгæны хуынчъы атъыстой. Сæхæдæг Нартæм æрбалæууыдысты ‘мæ цæ фæрсынц:
– Цæй-ма, куыд ыстут?
– Уæхæдæг куыд ыстут?
– Мах ноджы фыддæр ран уыдыстæм – мæсыджы мæсгæны. Хуры рухс нæм никуыцæй цыди. Нæ нын дон уыди, нæ – хæрд. Иугæндзон талынджы бадтыстæм.
– Уæдæ мах дæр сымах хуызæн ыстæм, æрмæст ма нæм хурыцæст каст.
– Уыдон – хорз, фæлæ нæ исты ‘рхъуыды хъæуы, – загъта Уæрхæг. – Чъырыны сæрмæ схизæм, æмæ уырдыгæй акæсæм. Чи зоны ‘мæ кæд Нарты хæрæфырт уым искуы разынид, æмæ нын исты хос ыскæнид. Уæрхæг чъырыны сæрмæ сбырыд, æмæ акасти уырдыгæй.
– Гуымир-æлдар та ‘рбафсæры мæсыгмæ. Уый мах бæрæгкæнынмæ цæуы, хъæлæкк.
Уыцы рæстæг чызг дæр фæзынди, æмæ дын æм Уæрхæг æрдзырдта: – Уæ, мæ чысыл хæрæфырт, гъæй-джиди, æмæ мæм уе фсæнрæхыс куы сдæдтис! Уæд дын æз дæ маст бæргæ райсин.
Чызг азгъордта ‘мæ се фсæнрæхыс æрдавта. Слæвæрдта йæ Уæрхæгмæ. Уæрхæг рæхысы кæронцæг чъырынмæ бафидар кодта, иннæ кæрон та бынмæ рауагъта.
– Иуыл ахизæм, уый хорз нæ уыдзæн. Гуымир-æлдар уал фыдздзаг мæсгæнмæ цæудзæн. Æз æмæ Уæрхтæнæг уым нал уыдзыстæм. Фæрсдзæн уæ сымах. Æмæ-иу зæгъут: “Мах никæй федтам”, Нæ фæстæ-иу рæхыс фæстæмæ раппарут. Стæй гуымир-æлдарæн мах исты хос кæндзыстæм.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг рæхысыл æрбырыдысты, æмæ чъырыны æддейы фесты. Нартæ рæхыс феуæгъдкодтой, æмæ йæ чызгмæ авæрдтой. – Ацу, æмæ рæхыс йæ бынаты сæвæр. Уæдмæ дæм мах дæр зындзыстæм.
Чызг аскъæфта рæхыс ‘мæ уадид ныххæддзæ сæхимæ.
– Дыууæйæ ‘рхызтысты чъырыны сæрæй, æмæ цæ ардæм хъæуы ныртæккæ! – загъта чызг йæ мадæн.
Æфсæнрæхыс йæ бынаты сæвæрдтой.
Гуымир-æлдар мæсгæнмæ бауад, фæлæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн уым сæ дымгæ дæр нал уыд. Æрмæст къуымрæбын, тымбылдур кæм уыд, уырдыгæй зынд хъахъхъæнæджы сæр.
Гуымир-æлдар фæтарсти ‘мæ ныхъхъæркодта:
– Тагъд чъырыны фенут Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы! Кæуылдæрты аирвæзтысты…
Федтой чъырын, æмæ дзы – ахæст адæм.
Уæрхæгæн æмæ Уæрхтæнæгæн уым сæ кой, сæ хъæр дæр нал уыд. – Ничи уæм уыди?
– Ничи, – загътой ахæст адæм.
– Уæдæ уе мбæлттæ цы фæуыдаиккой?
– Ам нæ куы бакодтат чъырыны, уæдæй нырмæ цæ мах нæ цæстыкæронæй дæр нал федтам. Æгас ысты, нæ – уый дæр нæ зонæм. Раздæхтысты ‘мæ гуымир-æлдарæн загътой:
– Дæ фыдæхæй фесæфæм, не ‘лдар! Уыдонæн сæ фæд чъырынмæ нæ бацыд.
– Ацæуæнтæ æрыхгæнут иуыл, æмæ фенут хæдзæртты. Уыдон арæнæй н’ ахызтаиккой.
Цалынмæ гуымирты ‘фсад арæнтæ ‘хгæдтой æмæ хæдзæртты зылдысты, уæдмæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ хæрæфыртмæ ‘рбацыдысты. Цинтæ, хъæбыстæ.
Стæй афарстой чызджы мады:
– Ды Нартæй кæцытæй дæ?
– Сæ хистæр фæлтæрæй.
– Афтæ фехъуыстам, æмæ не сиахс мæрдтæм гуымир-æлдары къухæй бацыд. Уый æцæг у?
– Уо, мæ хъæбултæ! Уо, ме фсымæртæ! Гуымир-æлдар ныл хъалон æрывæрдта. Хъалон дæр афтæ: афæдзы ‘мбис ын хъуамæ бакусæм, æртæ мæйы куыстытæ – уымæн, æртæ мæйы куыстытæй та ма нæхæдæг цæрæм. Ничи фæрæзта уыдон бафидын. Нæ лæг рацыди гуымир-æлдары ныхмæ ‘мæ йын загъта: “Уый æгæр кæныс”. Гуымир-æлдар йæ маст нал бауырæдта, æмæ йæ ‘рцауындзынкодта. Уæдæй фæстæмæ мæн æддæмæ нал уадзы. Мæ чызгæн та ‘рмæст бон иу хатт ис рацæуæн. Уый дæр дон хæссынмæ. – Уæд цæмæн афтæ кæны?
– Æз æм цумагæнæг уыддæн, æмæ мæсгæны хабар мæны йæддæмæ ничи зыдта. Тæрсы, мыййаг æй куы зæгъон.
Уыдон ныхæстæ куыд кодтой, афтæ чызг кæцæйдæр æрбазгъордта сæхимæ.
– Фесæфтыстæм, Æна!
– Цы у, цы хабар у? – фæрсынц æй Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. – Гуымир-æфсад хæдзари-хæдзар зилынц. Ныр махмæ дæр æрбацæуынц.
– Уый мах агурынц, – загъта Уæрхæг.
– Бæлвырд дæр афтæ! Мæнæ нæ фæскъул цъына амад и, æмæ уал уым куы бамбæхсиккат, – загъта чызджы мад.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг цъынайы хуылфы æрымбæхстысты.
Гуымир-æфсад хæдзармæ ‘рбацыдысты ‘мæ фæрсынц мад æмæ чызджы: – Ам уæм чи уыди?
– Махмæ чи хъуамæ уа! Хæдзары къæсæрæй мæ акæсын куы нæ уадзут! Мæ чызджы та мын бон æрмæст иу хатт уадзут дон хæссынмæ. Уæхæдæг æй ку’ акæнут…
Фехъусынкодтой æфсад гуымир-æлдарæн:
– Дæ фыдæхæй фесæфæм неппæт дæр. Никæй хæдзары разынди сæ фæд. – Уæд та сæхи истæуыл рауагътой мæсыгæй? Фенут-ма æфсæнрæхыстæ, кæддæра хафт рæхыс кæй къонайыл ис.
Ногæй та æфсад хæдзæрттыл азылди. Нарты хæрæфырт хъуыддаг бамбæрста, æмæ рæхысы бын арт акодта. Гуымиры ‘фсад та цæм фæзындысты. Бакастысты рæхысмæ ‘мæ гæзæмæ хафт уыд, иннæйы ала бамбæрзта. Фæрсынц та мад æмæ чызджы:
– Ацы рæхыс хафт цæмæй уыдаид!
– Мах нæ рæхыс æрвылбон дæр сæрфгæ кæнæм, – загъта чызг. – Сæрфты хуызæн нæу, фæлæ хафты хуызæн у.
– Лыстæг уырдурæй йын йæ сæг ныххафын.
Гуымирмæ дын фæхабаркодтой. Гуымир-æлдар уæд йæхæдæг æрбацыди мад æмæ чызгмæ. Уыцы карзæй цæ фæрсы:
– Тагъд мын зæгъут, ам чи уыди?
– Ничи нæм уыди, дæ рын бахæрон, – дзуры мад. – Мах æддæмæ ракæсын куы нæ уадзыс. Мæ чызг дæр æнæ сымах дзырдæй куы никуыдæм хизы. Уæд нæм цы агурыс?
– Уæ рæхыс хафты хуызæн цæмæн у?
– Мæнæ йæ чызг уырдурæй æрвылбон хафы.
– Нæ мæ асайдзыстут. Нартæй дæ дæхæдæг дæр, æмæ дæ чызг дæр. Сымахмæ сты ‘мбæхст Нартæ. Æмæ дын дæ чызджы акæндзынæн. Æрхуымæсыджы дын æй ныппардзынæн мæсгæны. Стæй цæ куы схъæр кæнай уыцы дыууæ лæджы, уæд дын æй рауадздзынæн.
– Уой, ницы зонын. Ныууадз мæ, не лдар!
Гуымир аласынкодта чызджы йæ дзыггутæй. Мад нырдиагкодта, йæ рустæ ма тыдта, фæлæ йæм хъусæг нæ уыд. Ныппæрстой чызджы, æрхуы мæсыджы цы мæсгæн уыди, уым.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг мадмæ ‘рбауадысты уыцы хабарæн йæ хæдуæлвæд.
– Мах тыххæй дыггаг æфхæрд æййафыс. Фæлæ нæ хотыхтæ куыддæр нæ къухы бафтой, афтæ дæ маст дæр, дæ чызджы маст дæр æмæ Нарты маст дæр райсдзыстæм, ма тæрс!
– Уæ хотыхтæ хотыхдоны уыдзысты.
Куыддæр æризæр, афтæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг хотыхдонмæ бацыдысты. Дуар басастой, æмæ талынджы рахастой Нарты хотыхтæ. Куырисбæстытæ цæ скодтой, æмæ цæ æхсæвы слæвæрдтой чъырыны сæрмæ. Нартæй алчи йæ хотых систа.
Бон куыддæр дзирдзур кæна, афтæ схæцдзыстæм зæгъгæ цын загъта Уæрхæг Нартæн. Чъырыны сис фегомкæнын та сымах бар у.
Гуымир-æлдар фæрсы йе фсады:
– Арæнтæй, мыййаг, кæд ахызтысты уыцы сæфты лæппутæ? – Цъиуы фæд дæр нæй арæнтыл.
– Иугæр афтæ у, уæд ам кæмдæр æмбæхст уыдзысты. Сæхæдæг нæм зындзысты ныр.
Гуымир-æлдар алы хæдзары дæр лæгтæ бауырæдта.
Бон цъæхтæ кодта, афтæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æд хотыхтæ, чъырыны цы ‘фсад уыди, уыдоныл ысхæцыдысты.
Гуымиртæ дын фехъусынкодтой: “Фæзындысты уыцы дыууæ ахстлæджы, дæ фыдæхæй фесæфæм, фæлæ афтидарм нæ разындысты. Сæ хотыхтæ сæхимæ сты. Чи цæ радта, уый бæрæг нæу”.
– Фенут-ма цæ хотыхдоны.
Хотыхдон бынтондæр афтид у зæгъгæ йын загътой æлдарæн. – Марын хъæуы уыцы дыууæйы æвæстиатæй! Чъырыны цы ахæст адæм и, уыдоныл та арт бафтаут.
Гуымирты ‘фсад ысхæцыдысты, фæлæ цæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг чъырыны къулмæ бассывтой. Уыцы рæстæг чъырыны фарс фегом, æмæ къул ракалди. Дуртæ кæрæдзийы сæрты схъиудтой. Кæуыл-иу амбæлдысты, уыдон-иу сæ бынаты ‘рхаудтой мардæй.
Фылдæрæй фылдæр кодтой гуымирты ‘фсад. Фæлæ цæ ноджы фыддæр цагътой Нартæ.
Уæд чызджы мад куыддæртæй ралыгъд, æмæ ссардта Нарты фаззæтты: – Мæ чызг æрхуымæсыджы мæсгæны бады. Аивæй йæм бадзурут, Мæсгæнæн йæ галиу къуымы иу цæг ауыгъд ис, æмæ йыл цæмæй дæлæмæ ‘рхæца!
Уæрхæг æфсадимæ хæцыд, Уæрхтæнæг та æрхуымæсыгмæ бауади. – Мæ хæрæфырт, уым ма дæ, цы?
– Ам дæн, ам!
– Уым галиу къуымы цæг ауыгъд ис, рацагур æй, æмæ йыл уырдыгмæ ‘рхæц.
Чызг галиу къуымы асгæрста, æмæ ссардта уыцы цæг. Æрхæцыди цæгыл, æмæ æфсæн дуæрттæ ныггыбаргыбур кодтой, æмæ æрыхгæдтой алырдыгæй бацæуæнтæ.
Æфсад æрхуымæсыгмæ куыд цыдысты, афтæ цæ Уæрхтæнæг цæгъдынтæ систа. Иннæрдыгæй цæ Уæрхæг нæ уагъта, мæсыджы бынмæ цы сусæг фæндаг уыд, уырдæм.
Уæд Нартæ чъырыны къулæй ракалдысты, чъылдымдзæф фæкодтой гуымирты ‘фсады.
Стыхстысты гуымир-адæм, чи кæдæм лыгъд, уый бæрæг нал уыд. Чи кæдæм цыди, уый нал зыдта. Схъомпал ысты гуымирты ‘фсад, афтæмæй кæрæдзийы схуыстытæкодтой, кæрæдзийы цавтой. Уыйадыл æфсад куынæг байдыдтой. Гуымир-æлдар ыскатай æмæ йæхи байста æрхуымæсыгмæ. Уый æнхъæл кæцæй уыд, æмæ Уæрхтæнæг уым уыдзæн.
Уæрхтæнæг ауыдта гуымир-æлдары ‘мæ йæм дзуры:
– Багъæц, нал фæцæудзынæ!
Рацахста йæ йæ даргъ боцъотæй, Æрхуымæсыгæн æй йæ сæрмæ сыскъæфта.
– Тагъд радт ахæм дзырд, æмæ де фсад сæ гæрзтæ куыд æрывæрой. Гуымир-æлдарыл ма цы бон уыд, æмæ æцæгæй дæр радта ахæм дзырд йе фсадæн. Æфсад сæ гæрзтæ æрывæрдтой. Уæд Уæрхтæнæг гуымир-æлдары æрхуымæсыджы сæрæй рахста. Æмæ ныппырх и гуымир-æлдар мæсыджы рæбын. Суагъта мæсгæнæй Нарты хæрæфырты. Стæй ма, гуымирты ‘фсадæй чи баззад, уыдоны фæрсы:
– Кæй ма уæ фæнды махимæ хæцын?
– Махæй хæцын никæйуал фæнды. Цы ма нæ баззад, уый дæр сымах фæрцы.
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн, стæй Нартæн сеппæтæн дæр ыстыр кад ыскодтой Гуымиргомы адæм æмæ цæ стыр лæвæрттимæ рарвыстой Нартæм. Нарты хæрæфырт æмæ йæ мад дæр фервæзтысты се знæгтæй, æмæ уыйфæстæ Хуыцауы цардæй цардысты сæхицæн æнцад-æнцойæ.
Азыртæ тыхджын æмæ фыдмыггаг уыдысты. Тых хастой алкæмæ ‘мæ цæм ничи уæндыди. Сæхицæй хуыздæрыл никæй нымадтой, сæхицæй уæздандæр никæй хуыдтой. Бон цын куывдæн уыди, æхсæв та – чындзæхсæвæн. Бæрæг нæ уыдысты, фæлæ сеппæт дæр – æнæрцæф адæм. Цуаны-иу кæуыл фæхæст ысты, уый-иу бастыгътой æмæ-иу æй бæгънæгæй æркæнынкодтой.
Нартæ сæ цуан никуы уагътой, æмæ иубон куы уыд, уæд Уæрхæг цуаны араст. Азыртæм иу хæдзары авд æфсымæры уыди. Уыдон дæр цуаны уыдысты, афтæмæй Уæрхæгыл амбæлдысты.
– Ай, æмæ чи дæ?
– Æз нæртон лæг дæн.
Азырты авд æфсымæры кæрæдзимæ бакастысты, стæй сæ иу загъта: – Нарты адæмы мах цырагъырухсæй ку’ агурæм, уæд ардæм кæцæй æрхауддæ?
– Цуаны рацыддæн мæнæ.
Уæдæ дын немæ дæр æдзæугæ нæй.
– Æмæ сымах чи стут?
– Азыртæй ыстæм. Нæ фыд нын Нарты кой арæх фæкæны. Рацу немæ, фæцин дыл кæндзæн, стæй махæй та бузныг фæуыдзæн.
Уæрхæг дзуры йæхинымæр: “Чи сты Азыртæ? Æз цын сæ кой дæр куы никуы фехъуыстон. Цæй, уæддæр цæ фенон, цы мын кæндзысты?” – Бузныг уе гъдауæй, фæлæ нæхицæй цæугæйæ хæдзары ныхас нæ ныууагътон, æмæ мæм сæ зæрдæ куы ‘хсайа… Æндæр хатт уæм ацæудзынæн.
– Чызг, мыййаг, куы нæ дæ! Цæмæй дын тæрсынц? Лæг балцæн гуырд у, æмæ, алы хатт йæ бинойнагæй йæхи чи куры, уый цæй лæг у! Хардзау фæкастысты Азырты ныхæстæ æнæрцæф Уæрхæгмæ, æмæ цæм дзуры:
– Куыд уынын, афтæмæй мæ сымах æфхæрынмæ хъавут, æмæ бавзарæм уæд нæ тыхтæ.
– Ныббар нын. Кæд фæрæдыдыстæм, уæддæр – нæ сонтæй.
– Уæдæ нæ фыдмæ нæхи куыд равдисæм? Уæд та нын уый хатыр, лæджы хатыр бакæ, æмæ рацу немæ.
– Афонмæ дæр афтæ загътаиккат æмæ араст и Уæрхæг авд æфсымæримæ Азыртæм – уазæджы цыдæй. Авд æфсымæры ‘рсайдтой Уæрхæджы ‘мæ дзурынц сæ фыдмæ азырæвзагæй.
– Абоны цуан диссаг рауади. Лæппыны бæсты нæлтæй æркодтам. Фæлæ йæм нырма худæнбылæй ракæс.
Азырты хистæр сыстад æмæ Уæрхæгæн йæ къух райста.
– Уæ, амондджын фæуай, абоныбон! Рагæй-æрæгмæ дæр æз нæртон лæджы фендмæ куы бæллын! Цы зæдыхай дæ ‘рхаста уæд мæ хæдзармæ? Уæрхæг февнæлдта зæронд лæджы къухмæ, æгæр æй фелхъуывта, æмæ зæронд миддзутцæг аци, туг рахъардта йæ ныхбынтæй.
– Æрбад уал, мæ хур. Чи ма стут мыггагæй, кæмыты цæрут? Мемæ хæлар уыд зæронд Сæуæссæ, мæрдты рухсаг уæд. Иумæ хæтæнты бирæ фæхаттыстæм. Сымах уæд гуырд дæр нæма уыдыстут.
– Хъусæм мах дæр нæ фыдæлты кой, – загъта Уæрхæг. – Фæлæ цæмæй зонæм бæлвырд: хæлар цын чи уыд æмæ знаг? Чи цæ зыдта, ахæм нæ сыхы ничиуал баззад.
– Нæ, мæ хур акæнай, раст зæгъыс. Кæцæй зонат, сымах-сонт адæм, мах та – зæрæдтæ. Фæлæ нæ рæстæджы мах не знæгтимæ карзæй хæцыдыстæм.
– Уо, хъуыстам афтæ, – зæгъы Уæрхæг дæр, – сау гуымиртæ ‘мæ уæйгуытæ… Уыдонимæ туглæсæнхæст кодтой нæ фыдæлтæ. Ныр дæр ма нæм ныхмæ фæлæууынц.
Уæйгуыты коймæ зæронд фесхъиудта, уымæн йæ кайыстæ уыдысты, æмæ йæ афарста:
– Ды дæр хæцыдаис семæ?
– Цалдæр хатты, нæ-иу нæ уагътой.
Уæрхæг æмбарын райдыдта, цыдæр хины фæнд кæй кæнынц Азыртæ, фæлæ йæ æддæмæ не вдыста. Цыма никуы æмæ ницы, йæхи афтæ дардта. Цалынмæ уыдон ныхæстæкодтой, уæдмæ авд æфсымæры та сæ фæнд кодтой. Уазисæн хатæны фынг авæрдтой, æмæ ‘рбауайынц. Цыма уайдзæфкæнынц сæ фыдæн, сæхи афтæ ‘вдисынц.
– Ныхæстыл æй дарыс уазæджы, фæлæ йын уазисæнмæ рацу зæгъгæ нæ зæгъыс.
Ныххатыр мын кæн, уазæг, зæгъгæ загъта зæронд лæг. – Ныхæстыл дæ фæкодтон. Ахизæм уал уазисæнмæ, кæд дæ фысымтæ фесгуыхиккой. – Хуыцау уæ фарс уæд, уæхи уæлдай тыхсын ма кæнут.
– Ахиз, цæй, разæй, – хатынц Уæрхæгмæ.
– Фысымты разæй н’ ахиздзынæн.
Бахызт уазисæнмæ зæронд лæг. Уæрхæг дæр йæ фæдыл бацыд. Фæйнæ анызтой. Уæд авд æфсымæры кæстæр хатыркурæгау дзуры йæ фыдмæ: – Уазæг нæм ис, æмæ йын кусарт акæнын хъæуы. Скувæм Хуыцаумæ. Зæронд лæг уый æфсон уазисæнæй рахызти. Уæд дын Уæрхæгыл дуар ахгæдтой. Астæрд ысфæлдæхтой. Уæрхæг йæхи нал бауырæдта, астæрды бын фæци æмæ уым цæджджинаджы смидæг. Цæджджинаджы бын цъæх арт судзы.
Тæвд æм нæма сæндæвта, афтæмæй цæм Уæрхæг дзуры:
– Кæд мæ фыцын ис уæ зæрды, уæд мын тагъддæр м’ арммæ саджы хом ысгуы авæрут.
Сгуы йæм авæрдтой. Уæрхæг сгуыйы кæроныл йæ ныхвæр асагъта, æмæ йæ уыцыиу зыввытт нылласта.
Ныхвæр атахти ‘мæ Нарты Уæрхтæнæджы риуыл сæмбæлд. Æркаст æм Уæрхтæнæг, æмæ фæхъæркодта:
– Уохх, нæ лæг кæмдæр удисæн кæны!
Уæрхтæнæг Хурмæ адзырдта:
– Кæд мын æххуыскæныс, Нарты Хурзæрин, уæд мын зæгъ, Уæрхæг чердыгæй ис?
Хуры ‘рдæг фæсау и, æмæ сихорафон, фæталынг и бон.
Уæдæй баззади Хуры фæталынг. Хур чердыгæй фæталынг, Уæрхтæнæг уыцырдæм йæхи аппæрста, æмæ та, Хур æнæхъæнæй кæм ракасти, уым дзыхълæуд фæкодта. Ауыдта Азырты бæстæ, æмæ ныууасыди йæ уадындзæй. Уадындзы хъæр Уæрхæг фехъуыста ‘мæ ныззарыд. Зарæджы хъæрмæ Уæрхтæнæг Азырты хæдзары смидæг и. Стыдта йæ сынæгæй дурынкъултæ, æмæ тæвд агæй Уæрхæджы фелвæста.
– Цы кодтай уæдæ?
– Уымæй мæ ма фæрс, фæлæ мæ Азыртæ фæндæй æрсайдтой æмæ мæ аджы хъуамæ сфыхтаиккой. Ныр цын ныббарæн нал и, сæ мыггаг цын хъуамæ сыскъуынæм!
Дыууæ ‘фсымæры кæрдтæ фелвæстой. Азыртыл ралæууыдысты, æмæ цæ мыггаг нал ныууагътой. Быны саусæфт цæ фæкодтой. Стæй ратардтой, фосæй, æндæрæй цæуыл фæхæст ысты, уыдон, æмæ цæ Нартæм æртæлæткодтой. Нартæ цæ иумæ байуæрстой, сæ уæлдæйттæй та нæртон куывд ыскодтой. Азырты бæстæ дæр сæхи баци.
УÆРХТÆНÆГ ÆМÆ АЗЫРТЫ ГУЫМИР Азыртæ фыдгæнæг уыдысты ‘мæ никæмæн ницы уагътой. Истой тыхæй, мардтой æмæ стыгътой. Иуахæмы Уæрхтæнæг йе мбонды сæр бады, æмæ цыдæртæ кусы. Акасти, æмæ йæм арвыкæронæй цыдæр æрбацæуы. Зæгъы Уæрхтæнæг йæхинымæр: “Ай кæнæ цины уацхъуыдхæссæг у, кæнæ – тыхгæнæг. Уæвгæ циндзинадмæ никуыцæй æнхъæлмæкæсын, фыдбылыз та мæм æмхиц у”.
Стыр æрхуы ас сæвæрдта суанцъæтыл. Донæй йæ байдзагкодта, йæ быны йын арт бакодта, æмæ дзы цæхх ауагъта, стæй та дзуры йæхицæн: “Фыдбылыз æмхиц у, цы нæ вæййы”.
Æрбацæуæг æввахсдæркæнын байдыдта. Уалынмæ йæ бæх æмæ йæхæдæг дæр дзæбæх æрбазындысты.
Уæрхтæнæг кард йæ ронбасты бамбæхста, æмæ та зæгъы: “Уæдæ чи уыдзæн ацы барæг? Цæмæ мæм цæудзæни?”
Барæг æрбаввахс и. Йæ бæхы сæфтджыты гуыпп цæуы, цæфхæдты бын дуртæ лыстæг уырæй ызгъæлынц æмæ фæйнæрдæм хауынц. Бæхы ныххуыррытмæ зæхх уæрмытæй аззайы.
Уæрхтæнæг зæгъы: “Ацы бæх мын æнæ байсгæ нæй. Кæд æй дзæбæхæй дæдта, уæд хорз, раддзынæн ын, цы мæ кура, уый. Кæннод тыхæй исгæ у.”
Æмæ аджы бын тынгдæр бандзæрста.
Барæг æрбахæстæг и Уæрхтæнæджы хæдзармæ. Барæг уыд ахæм: цæстытæ – цады йæстæ, цæнгтæ – стыр хъæдтæ, дзых – авд ивазны бæрцæн, дæндæгтæ – дуæрттæ, зæнгтæ – цъынаты стæвдæн. Æрбахæддзæ ис æмбондмæ барæг, æмæ ныхъхъæркодта:
– Гъейтæ! Ам чи ис, æддæмæ ракæсæд?
Уæрхтæнæг æм æмбонды сæрæй ракасти ‘мæ йæ фæрсы:
– Чи дæ? Цы дæ хъæуы?
– Ацы ‘мбондтæ дæу ысты?
– Уо, мæн ысты!
– Æмæ цы мыггаг дæ?
– Мыггагæй мæ цы фæрсыс, зæронд лæг йæ ном дæр ферохкæны. – Уæд та мын, Нартæ кæм цæрынц, уый бацамон.
– Ам цæрынц.
– Уæрхтæнæг цæ кæцы у?
Уæрхтæнæг ахъуыдыкодта æмæ афтæ зæгъы барæй:
– Зындзæни, бынаты нæй ныртæккæ. Фæлæ дæхæдæг чи дæ? – Уымæй мæ цæмæ фæрсыс, æз Азырты гуымир дæн.
– Уо-о… Куыннæ! Дæ кой дын арæх æрыхъусын Нарты Уæрхтæнæгæй. – Цы дын дзырдта Уæрхтæнæг?
– Мидæмæ уал рахиз, стæй дын æй зæгъдзынæн.
Азырты гуымир æмбондыл бахызти, æмæ йæ Уæрхтæнæг къæлæтджыныл æрбадынкодта. Азырты гуымиры бын къæлæтджын йæ гуыбынмæ абырыд зæххы. Уæрхтæнæг ын фынг авæрдта йæ разы.
– Исты фен, уазæг, æххормаг уыдзынæ.
Гуымир февнæлдта, æмæ фынгыл цы хæйттæ уыд, уыдон æд ыстджытæ амыртмырткодта. Уæрхтæнæг хъуыдыкæны: “Ай мæ куы базона, уæд мын мæ сæр дæр ахæрдзæни”.
Уыйфæстæ карз ронг банызта гуымир æмæ зæгъы:
– Уæддæр Уæрхтæнæг мæ кой цæмæй кодта?
– Дæ бæхæн дам æмбал нæй зæгъгæ дзырдта.
Гуымир ныххудти. Æмæ йæ худынæй цары сæгтæ æрызгъæлдысты. – Ай-гъай дæр, мæ бæхæн æмбал нæй, йæ мад Донбеттыртæй у. Æмæ уæларвон бæх та йæ фыд уыди. Æндæр ма цы загъта Уæрхтæнæг? – Азырты гуымирæн мæлæт нæй зæгъгæ дæр загъта.
Уæд ын Гуымир афтæ:
– Гъы, зæронд! Мæнæн цæй мæлæт и! Мæнæн мæ мæлæт мæ кардæй у. Уый дæр… Кæд æй æхсидгæ доны стулай… Кæннод мыл не схæцдзæн. Æндæр ма цы дзырдта Уæрхтæнæг?
– Иу ныхас ма ахæм кодта, Азырты мыггаг дам Нарты мыггагимæ никуы фидыдтой. Æмæ уæ кæм ыссара, уым уæ быныцагъд кæндзæни. – Гъе уымæй раст нæ зæгъыс! Уæрхтæнæг мах н’ аскъуындзæни, фæлæ мах Уæрхтæнæджы мыггаг аскъуындзыстæм. Ныр æгъгъæдфæуæд. Фæлæ- ма зæгъ, дæхæдæг та чи дæ?
– Æз цагъар дæн Уæрхтæнæгмæ. Чысылæй мæ байста мæ ныййарджытæй, æмæ йын ам лæггадкæнын.
– Уæдæ йæм мæсты уыдзынæ ды дæр?
– Мæстыйау мæсты йæм æз кæнын.
– Тагъд æрцæудзæни?
– Къуырийы фæстæ ам уыдзæни, фæлæ йын уæдмæ ‘ргæвд йæ фосæй, æмæ дæ фæрцы æз дæр кæд исты бахæрин æмæ баназин.
Азырты гуымир авд галы аргæвста, сур физонæг цæ акодта. Уæрхтæнæг та авд гарзыдзаг карз ронг æрхаста, æмæ ‘хсæвæрыл æрбадтысты. Уæрхтæнæг йæ кæрцы мидæг хæтæл бамбæхста, æмæ-иу йæ нуазæн хæтæлы ауагъта. Йæ бынмæ йын аг бамбæхста, æмæ уырдæм калди. Афтæмæй гуымир авд гарзы карз ронг банызта ‘мæ афынæй и. Уæрхтæнæджы дæр уый хъуыди. Сласта гуымиры кард. Æхсидгæ аджы йæ атъыста, карды комæй стъæлфæнтæ фæхауди, æмæ дзы Уæрхтæнæг Азырты гуымиры барæхуыста.
Азырты гуымир ма йæ цæстытæ иу ирд фæкодта.
УÆРХТÆНÆГ ÆМÆ ЙÆ ФЫРТ СЫБÆЛЦ Уæрхтæнæг Нарты зæрæдтæй уыди ‘мæ æвæстаг кодта йæхи. Нартæ дзырдтой Уæрхтæнæгæн:
– Ус æрхæсс, æмæ дæ мыггаг уæрæх ацæуа, мах тæнæг лæг нæ хъæуы.
– Кæй мын хæссынкæнут? Ме взонгæй мæ зæронды бонтæм æнхъæлмæ кæмæ фæкастæн, уый мæ къухы нæ бафтыд. Æндæр та мæ хъæугæ ничи кæны.
– Уомæ чи у? Æнхъæлмæ кæмæ кастæ, æмæ ныр дæр ма ‘нхъæлмæ кæмæ кæсыс?
– Цы уын æй дзурон? Фондзыссæдз сагсур лæппуйы мæ кæд уа, уæд цын æй фенынкæндзынæн.
Нартæ Уæрхтæнæджы тыххæй фондзыссæдз сагсур лæппуйы фæхицæнкодтой, æмæ йын зæгъынц:
– Кæй агурыс, уыдон ысты. Кæдæм цæ кæныс?
– Уæдæ уал рацæуæнт мæ фæдыл.
Нартæ фондзыссæдзæй Уæрхтæнæджы фæдыл араст ысты. Ахызтысты авд доны сæрты. Ахæддзæ сты иу ыстыр быдырмæ. Быдырмæ дардæй зынджы цæст зынди, иннæ – иугæндзон фæз.
– Уартæ уыцы рухс кæцæй цæуы, уым цæры Адзаты иудзæстон уæйыг, – загъта Уæрхтæнæг. – Уый мын аскъæфта мæнæн мæ дунейырухсы, Хорæхæрзæйы. Хорæхæрзæ йæхи мæнг рынчын ыскодта, цалынмæ йæм æз фæзынон, уæдмæ. Уырдæм бацæуын та зын у. Æфсæндуæрттæй бахизæн нæй – ныхъхъыллистласынц, æмæ Адзаты уæйыг фехъалвæййы. Нæй йын басæттæн. Æфсæндуæрттæй куы бахизай, уæд та сæмбæлдзынæ иу уасæгыл. Уый ахæм уаст ныккæны, æмæ Адзаты иудзæстон уæйыг, цыфæнды фынæй уæд, æнæ сыхъал нæ фæуыдзæн. Уымæй дæр ку’ аирвæзай, уæд та – йæ бæх. Исчи мидæмæ цæуа – уæд æй йæ хъустæ хæрынц, æддæмæ цæуа, уæд та – йæ къæхтæ. Ныммырмыркæндзæни, æмæ уырдыгæй æвыдæй нал рацæудзæн лæг фæстæмæ.
– Уæдæ цыхуызы бацæуæм, Уæрхтæнæг? – фæрсынц æй Нартæ. – Бацæуæм æртæ дихæй.
Уæрхтæнæг æртæ дихы фæкодта Нарты. Иу ма дзы ‘мбалæн ныууагъта йæ цуры, æмæ та зæгъы:
– Фыдздзаг дих æфсæндуæрттыл сой ауадзæнт, æмæ-иу цæ сабыргай бакæнæнт уыйфæстæ. Хæцæнт цыл, цæмæй фæстæмæ ма сæхгæной. Дыггаг дих къæбæр атулæнт ронджы, æмæ йæ уасæгæн баппарæнт. Уасæг уыцы къæбæр ахæрдзæн, æмæ фынæйау фæуыдзæн. Стæй йын-иу йæ сæр къæссайы нытътъыссæнт. Æртыггаг хай бæхмæ бацæуæнт, æмæ йын йæ дуæрттæ фидар сæхгæнæнт, рудзгуытыл æмбæрзæнтæ бакæнæнт. Мах та ме мбалимæ Хорæхæрзæмæ бацæудзыстæм. Стæй йæ куыддæр ракæнæм, афтæ-иу нæ фæдыл рацæут сымах дæр.
Куыд цын загъта, афтæ бакодтой Нартæ. Фыдздзаг дих æфсæн дуæрттæ сойæ байсæрстой, бакодтой цæ, æмæ цыл хæцынц. Дыггаг дих уасæгæн къæбæрыл ронг æркодтой. Уый къæбæр ахордта, фæрасыгау и, æмæ хуры хъарммæ йæхи аивæзта, æмæ йын йæ сæр къæссайы атъыстой. Æртыггаг дих бæхыл дуæрттæ сæхгæдтой, рудзгуытæ бамбæрзтой, æмæ йæ хъахъхъæнынц.
Уæрхтæнæг æмæ йе мбал мидæмæ бацыдысты. Адзаты иудзæстон пылыстæгсынтæгыл хуыссыди. Уæрхтæнæг Хорæхæрзæмæ бацыди, æмæ йæм дзуры:
– Уæлæмæ сыст, æмæ цæуæм.
– Æрхæддзæ мæм дæ?
– Æрхæддзæ дæм дæн, æрхæддзæ!
Хорæхæрзæ фестади ‘мæ рацыди.
– Уæ иу рудзгуытæ бакæнæд бæхæн.
Уæрхтæнæджы ‘мбал бæхæн рудзгуытæ бакодта, йæхæдæг разгъордта. Абадтысты бæхтыл Нартæ ‘мæ рацыдысты.
Адзаты бæх æвирхъау ныммырмыркодта. Бæхы мырмырмæ уасæг фехъал, æмæ ныууасыди къæссайы хуылфы. Кæрты срæуæг и, æмæ иугæндзон уасыд. Æфсæн дуæрттæ сæхи фидар ныхгæдтой, æмæ кæнын нал куымдтой.
Фехъал и йæ фынæйæ Адзаты иудзæстон. Æмæ дзуры йæ усмæ: – Цы фæдæ, Хорæхæрзæ?
Хорæхæрзæ ма уым кæцæй уыди! Адзаты иудзæстон йæ бæхмæ бауад, фæлæ æхгæнæнтæ гомкæнын нал куымдтой. Æмæ цæм дзуры уæйыг: – Кæм уыдыстут нырыуонг?
Уыдон дæр сæхи фегомкодтой. Йæ бæхы раласта уæйыг, саргъыл авæрдта ‘мæ, а рацæуа, афтæ уасæг йæ размæ фæци, æмæ йæ нæ уадзы. – Æнæсæр маргъ дæ, æмæ къуырмайæ баззай! Нырмæ кæм уыддæ? Къæссайæ йын йæ сæр сæфтыдта, æмæ æфсæндуæрттæм рахæддзæ и. Уæд æфсæндуæрттæ дæр сæхи бакодтой. Æмæ расырдта Адзаты Иудзæстон Нарты.
Нарты хъустыл æрвнæрдау аныдзæвди йæ гуыбар-гуыбар. Зынджыстъæлфæнтæ схъиудта сæ размæ. æмæ цæм дзуры Хорæхæрзæ Нартæм: – Гъе, Нартæ, цæугæйæ нын нал у, æрбаййафы нæ Адзаты иудзæстон. æмæ æртæ дихы аут. Æртæрдыгæй йыл куы нæ схæцæм, уæд – никуы ‘мæ ницы.
Нартæ сæхи æртæрдыгæй рауагътой, æмæ Адзаты иудзæстоны с’ астæу фæкодтой. Схæцыдысты йыл, æмæ йæ амардтой. Иу ныхас ма сфæрæзта уæйыг:
– Нырæй фæстæмæ сылгоймагыл мачиуал баууæндæд! Нæлгоймагæн та мастыхос уæд æнусæй æнусмæ!
Æгас хæдзар ыссардтой уыйфæстæ Нартæ.
Уæрхтæнæг Нартæн чындзæхсæвтæ фæкодта. Æмæ бирæ азты фæцардысты уыйфæстæ Хорæхæрзæ ‘мæ Уæрхтæнæг уарзонæй æмæ хæларæй. Иубон рарынчын и Уæрхтæнæг. Хорæхæрзæ йын йæ доныхуыпп æддæмæ рахаста, сыджытыл æй ауагъта ‘мæ æгæр тахъафынк куы кодта, уæд загъта йæхицæн: “Æвæдза Уæрхтæнæгæн ма бæззы нырма йæ хъусхос.” Йæхи ныдздзæбæхтæкодта Хорæхæрзæ. Æхсæвы Уæрхтæнæджы фарсмæ абырыди, æмæ йын йæ низ фæтардта. Стæй йæ фæрсы:
– Ацы лæг, куыд у, дæ хъусхос ма хæцы?
– Рагæй йæ нал бафæлвæрдтон.
– Уæдæ хорз хус уыдзæни…
– Цы ма ‘хсон, ме взонджы бонтæ фæцыдысты дæумæ кæсынæй. Ныр ме нцойы бонтæ дæу тыххæй ысты. Цы ма цæрон, уый дæр цыбыр. Æмæ мæ ныууадз.
– Æвæстаг худинаг у.
– Нартæ ныл фæхуддзысты.
– Уымæй худинаг дæр ныл ма сæмбæлæд…
Хорæхæрзæ бонтæ, мæйтæ нымайын байдыдта, æмæ й’ афон æрцыди. Уæрхтæнæг йæхи фырæфсæрмæй æддæмæ дæр нал æвдыста, Нартæ та цын арфæтæкодтой, æвæстаг кæй нæ зайынц, уый тыххæй.
Иу фæсæхсæвæр Хорæхæрзæ дзуры Уæрхтæнæгмæ:
– Цыдæр кæнын.
Уæрхтæнæг сыхаг устытæм фæдзырдта, йæхæдæг Хурыскæсæн хохыл ысбадти. Хорæхæрзæ хурыскастмæ фыдæбонкодта. Хыр ыскасти ‘мæ фæлурсæй зынди. Уыцы рæстæг хъуамæ Хурæн чызг райгуырдаид, Уæрхтæнæгæн та – лæппу.
Æвиппайды Хур ыскасти ногæй, æмæ йæ тынтæ Уæрхтæнæджы синты хъарм бацавтой. Бамбæрста: Хурæн райгуырди чызг. Уæд Уæрхтæнæгæн та лæппу райгуырд. Æмæ Нартыл арвыгæрахау айхъуысти. Хæрзæггурæггаг цыдысты Нартæ сæ кæрæдзимæ.
Уæрхтæнæг лæппуйы куывд ыскодта Нартæн.
Æртæ боны фæстæ лæппуйы авдæнмæ хурытын ныккасти, æмæ лæппу йæ мидбылты бахудти. Хурытыны йæ къухтæй сæрфы, æмæ йæ мадмæ дзуры: – Мæ фыды фат æмæ ма мын йе рдын рахæсс.
– Æмæ нырма авдæны куы хуыссыс, цæмæн дæ бахъуыдысты афтæ ‘хсызгон.
– Æрхæсс мæм цæ!
Æрхаста цæ Хорæхæрзæ. Лæппу фатыл йæ мылытæй æрхæцыди, фæугард æй кодта, æрдынбосыл æй авæрдта’мæ йæ Хурмæ фехста.
Фат цæхæркалгæ атахти. Хур йæ хæтæны уыд, æмæ йæ кæсæныл сæмбæлди Уæрхтæнæджы фырты фат. Æмæ Хур фæталынг и.
– Мæнæ диссаг, уыцы лæппу дын дæ фат Хурмæ фехста, æмæ Хур фæталынг и, – загъта Хорæхæрзæ Уæрхтæнæгæн.
– Нæ, уый Хуры не хста. Фæлæ, нæ лæппу цы бон райгуырди, уыцы бон Хурæн та чызг райгуырди, æмæ йæм мæ фат нысангарзæн арвыста. Къуыри рацыди æмæ лæппу йæ мадмæ дзуры:
– Æддæмæ мæ ахæсс! Ам мæ хæдзары цы дарыс?
Мад æй æддæмæ рахаста ‘мæ лæппу хурытынимæ дзуры:
– Куыд у чызг?
– Хуыцауæй бузныг, – загъта Хурытын.
– Фат йæхимæ и?
– Йæхимæ, никæмæн æй дæдты.
Куыннæ бадискодтаид уыцы ныхæстыл Хорæхæрзæ!
Лæппу къуыримæ йæ къахыл ауад æмæ дзуры йæ ныййарджытæм: – Ауадзут мæ, азилон искуыты.
– Нырма дын цæуæн никуыдæм ис. Нæдæр дæ зонæг ис.
– Æмæ ам куы бадон, уæд мæ афтæмæй чи базондзæн?
Ауагътой йæ æмæ Нарты лæппутимæ хъазыди кæм хъулæй, кæм быцæуæй, кæм фатæхсынæй. Æмæ та-иу цæ амбылдта.
– Нарты лæппутæ кæрæдзийы фæрсынц:
– Ныр цы бакæнæм амæн, куыд дзы фервæзæм? Уæд та йæ Хъазæнфæзмæ фервитæм?
Уæ, æнæном, зæгъгæ йын бафидис кодтой лæппутæ. – Дæлæ Хъазæнфæзы дауджыты фырттæм фæцу æмæ уыдонимæ ахъаз кæд дæ ныфс хæссыс, уæд!
Уæрхтæнæджы фырт сæхимæ ‘рбацыди, æмæ фæрсы йæ мады: – Ном мыл цæуылнæ ис?
– Дæ номæвæрæг дæ кайыстæ уыдзысты.
– Хорз, фæлæ мын Хъазæнфæзмæ æнæцæугæ нæй.
– Уырдæм цæмæ цæуыс? Дауджыты фырттимæ мах ницы хъуыддаг и. – Куыннæ нæ ис хъуыддаг? Кæд мæ Хуры чызгимæ ис хъуыддаг, уæд мæ уыдонимæ нæй?
Уыйфæстæ Уæрхтæнæгмæ бацыди лæппу.
– Æппын дæм хъултæ нæй хъазынæн? – Авæр мын цæ. Хъазæнфæзы дауджыты фырттимæ хъазынмæ цæуын.
– Æмæ уырдæм цæмæн цæуыс? Нарты кæимæ ахъазай, ахæм нал и? – Мæ ныхмæ цæ ничи лæууы.
Йæ фыды хъултæ ахаста лæппу, æмæ Хъазæнфæзмæ фæцæуы. Фæндагыл, авд уæйыджы сæ хъом хызтой, æмæ уыдоныл амбæлд.
– Уæ бон хорз уа, æхсырæйхæстытæ!
– Алыбон æгас нæм цæуай, лæджи. Цæмæн нын фидискæныс? – Фидис уын нæ кæнын, нырма æз дæр æхсырæй цæрын.
– Гъемæ дын уый тыххæй хатыр фæуæд. Фæлæ нæма федтай тыхджынты.
– Уæдæ ма бæндæнæн йæ иу кæронырдыгæй уæхи авдæй бабæттут у’ астæутыл. Иннæ кæронырдыгæй та æз бабæтдзынæн мæхи, æмæ фæйнæрдæм ахæцæм, кæддæра чи тыхджындæр у.
Уæрхтæнæджы фырт бæндæны кæроныл фæхæцыди. Ныззылдта цæ, æмæ уæйгуытæ авдæй дæр Хъазæнфæзы сæмбæлдысты. Кæмæн йæ цонг фæсаст, кæмæн – йæ уæраг, чи – фæрсксаст, чи та – сохъхъыр фæци.
Æмæ цæ фæрсынц дауджыты фырттæ.
– Цы кодтат ай?
– Ахæм тыхгæнæг æрцæуы, æмæ й’ ас мустучъийы йас, фæлæ йæ тых – арвы цæхæр.
Дауджыты фырттæ ныххудтысты – нæ цæ бауырныдта.
Цæуы Уæрхтæнæджы фырт, æмæ та иу уæйыджы ауыдта.
– Дæ бон хорз уа, фынæйдзæг!
– Хорз дæ хай, фæлæ дæ дзыхыл куы хæцис!
– Уæдæ цы фынæйкæныс бонсихорафон?
– Ацу, хатыр дын уæд ацы хатт. Дыггаг хатт мауал фæрæди. Ды нырма тыхы хицау нæ дæ.
– Уымæй дæ нæ фæрсын, фæлæ-ма зæгъ, чи дæ? Æз Нарты Уæрхтæнæджы фырт дæн.
– Æз та дæн авд уæйыджы фыд – Цаппар.
– Уæдæ дын дæ фыртты æз ныззыввытластон. Хъазæнфæзы бамидæг ысты, æмæ цæ уым агур.
Уæйыг фæмæсты и. Фæлæбурдта лæппумæ. Фæлæ йæ уый ахæм мæлæтдзаг цæф фæкодта, æмæ уым баззади уæйыг æрдæгмардæй. Йæхæдæг дарддæр фæцæуы.
Ныххæддзæ и Хъазæнфæзмæ. Æрæййæфта авд уæйыджы, æмæ цæм дзуры: – Уæ фыд мæлæтдзаг у, æмæ уæм æрвыста.
Уæйгуытæ авдæй дæр азгъордтой сæ фыдмæ æмæ йæ йæ уд исгæ баййæфтой.
– Мæ хæдзарыл мæ сæмбæлынкæнут. Æмæ мын мæ маст та Нарты Уæрхтæнæджы фыртæй агурут, – загъта Цаппар й’ авд фыртæн.
* * *
Уæрхтæнæджы фырт дауджыты лæппутæм дзуры:
– Бауадзут мæ уемæ хъазын.
– Бауадзиккам дæ, фæлæ куы фембылды уай, уæд афтæ ‘нцонтæй нал ацæудзынæ.
– Фод уæ ныхас, фæлæ æз дæр зæгъын: сымах куы фембылды уат, уæд мæ уæларвмæ акæнут. Уыууыл уæд нæ ныхас.
Сразы сты дауджыты лæппутæ. Райдыдтой хъазын.
Æмæ Хуры чызг йæ мадæн афтæ зæгъы:
– Акæсын-ма мæ кæн.
– Хъазæнфæзы дауджыты фырттæ хъулæй хъазынц Нарты Уæрхтæнæджы фыртимæ æмæ йын йæ уындмæ бакæсон.
Хуры чызг акасти Хуры кæсæны. Дауджыты фырттæ хъултæ суылдтой, æмæ Хъазæнфæз цъыфæй айдзаг и.
– Гъеуый ыссыгъдæгкæн.
Уæрхтæнæджы фыртдæр ысуылдта йæ хъултæ. Мизгæзæгъ уарын байдыдта, æмæ тæхгæсуадæттæ фæзынд кæцæйдæр. Æмæ асыгъдæг и Хъазæнфæз цъыфæй.
Дауджыты фырттæ та суылдтой сæ хъултæ, æмæ Хъазæнфæз авд ивазны бæрц их сæвæрдта.
– Ацы их сис.
Уæрхтæнæджы фырт дæр ысуылдта йæ хъултæ, æмæ бæстыл хур атылди, æмæ их цырагъау атад.
Дауджыты фырттæ та æртыггаг хатт ысуылдтой сæ хъултæ, æмæ хъæды бæлæстæн сæ сыфтæр бахус, кæрдæг ныббур.
– Гъеуыдон хускæнын ма бауадз.
Уæрхтæнæджы фырт ысуылдта йæ фыды хъултæ æмæ хъарм къæвда рацыди. Къæвда уд бауагъта бæлæстæ ‘мæ кæрдæджы, æмæ цъæхцъæхид фестадысты.
– Амбылдтай нæ! – загътой Дауджыты фырттæ.
– Уæдæ мæ уемæ акæнут.
Æфсæнтæхæнтыл æй авæрдтой. Хур акъул и, Ныгуылынмæ хъавыди хур, афтæ схæддзæ сты.
Бауарзтой Уæрхтæнæджы лæппуйы дауджыты фырттæ ‘мæ йæм дзурынц: – Ахсæв махмæ лæу.
– Бузныг уæ лæггадæй, мæнæн мæ фысым æндæр у.
Уæд дын Хурычызг йæ мадмæ бауади ‘мæ йын афтæ зæгъы: – Нарты лæппу амбылдта дауджыты фыртты.
Уæд хур дæр сæхимæ ‘рцыди ‘мæ дзуры йæ чызгимæ.
– Абон мæ кæсæны ды кастæ?
– Æз. Дауджыты фыртты Уæрхтæнæджы фырт амбылдта. Уый æз мæхи цæстæй федтон.
– Стæй цы фæци?
– Уой, мæ игæрыл! Æмæ уый куынæуал базыдтон!
– Уæдæ уый а бæсты и. Дауджыты фырттæ йæ семæ скодтой. Ардæм æй хъæуы. Уый никæмæ баздæхдзæн.
Æхсæвæрафон уыд: Уæрхтæнæджы лæппу Хуры хæдзары дуармæ балæууыди, æмæ бахъæркодта:
– Ам дæ, Хур?
Хъæрмæ Хурычызг рауади. Йæ цæстытæ зынгау æрттывтой, йæ дæллагхъуыртæй ыстъалытæ каст, йæ ныхæй Бонвæрнон худти.
– Чи дæ хъæуы, Нарты лæппу?
Уæрхтæнæджы фырт дискæны: кæцæй мæ зоны, нырма йæ фыдздзаг хатт куы уынын. Стæй зæгъы чызгæн:
– Хур мæ хъæуы.
Нарты лæппу дæм дзуры зæгъгæ загъта чызг йæ фыдæн.
– Æнафоны уазæг – хæдзарсафæг, хæстæггæнæг – хæдзардарæг. Ракæн æй мидæмæ!
Чызг лæппуйы хæдзармæ бакодта.
Абадтысты иучысыл, æхсæвæр ыскодтой æмæ схуыссыдысты. Райсомы Хур сæумæраджы араст йæ балцы. Уæрхтæнæджы лæппу сыстад, æмæ Хуры ус йæ чызгмæ дзуры:
– Йæхи йын æрыхсынкæн.
Чызг хъуывгъаны дон рахаста ‘мæ тас авæрдта лæппуйы цур. – Дæхи уал æрыхс.
Лæппу йæхи æрыхсадта, ныссæрфта йæхи. Хисæрфæн æм радта ‘мæ йын арфæ ракодта:
– Д’ амонд бирæ уæд, фæлæ ма дæ сæр хæрзфаст к’ уаид. Чызг йæ мадмæ ‘рбауад, уыйфæстæ.
– Цы мын загъта Нарты лæппу! Д’ амонд дам бирæ, фæлæ ма дæ сæр хæрзфаст к’ уаид!
– Ма мæсты кæн, мæ къона. Де рфгуыты сæрмæ-иу æрду ныххæцыди, æмæ дын уымæй зæгъы. Фынг ын æрывæр.
Чызг ын фынг æрбахаста, æмæ та йæм лæппу дзуры:
– Бузныг, фæлæ кæри куы ‘мбырдкæнай, уæд – хæрзæмбырд. Чызг та йæ мадмæ бауад:
– Ахæм ныхас мын загъта: Кæри куы ‘мбырдкæнай, уæд дам – хæрзæмбырд. Æмæ цæмæй зæгъы?
Мад фæхудти, æмæ йын афтæ:
– Раст дын зæгъы, мæ хъæбул. Дæ дзабырыхъусы хоры нæмыг и. Лæппу хæрд фæци æмæ мад йæ чызгмæ дзуры:
– Фынг сис.
Чызг фынг систа, æмæ та йын лæппу афтæ:
– Уæ бæркад бирæ, фæлæ-иу уæ донгарз дзагæй макуы уадз. Чызг фынг айста, æмæ та йæ мадмæ хъæстмæ фæци:
– Афтæ мын загъта! Уæ донгарз дам дзагæй макуы уадз. – Уæ, дæ сæрыл мæ æрхæссай! Сонт дæ нырма. Нарты ныхæстæ ацахсын дæ бон нæма у. Дæ нуазæн ын н’ авæрдтай, æмæ дæм фæхæрам. – Саубыны рох мæ куыд фæци!
– Ницы кæны, мæ къона! Абалц уал кæнут иумæ. Уæдмæ дæ фыд дæр зындзæни.
Лæппу ‘мæ чызг азылдысты Хуры цæхæрадæттæ ‘мæ дыргъдæттыл. Изæры Хур æрцыди, æмæ фæрсы йæ усы:
– Кæм и Нарты лæппу?
– Мæнæ чызгимæ цæхæрадæттæ ‘мæ дыргъдæттыл акодтой сæ балц. Уалынмæ уыдон дæр æрбацыдысты.
Бахордтой та ‘хсæвæр æмæ схуыссыдысты.
Дыггаг бон дæр та Хур фæцыди. Чызг æмæ лæппу дæр та балц акодтой дыргъдæттæ ‘мæ цæхæрадæттыл. Бон-изæрмæ та фæразилбазилкодтой.
Изæры Хур æрыздæхти.
– Куыд уыди уæ балц?
Хорз зæгъгæ загъта чызг.
Æхсæвæр та скодтой, æмæ схуыссыдысты.
Æртыггаг бон дæр та Хур йæ куыстмæ ацыди. Чызг æмæ лæппу дæр сæ балц кодтой Хуры цæхæрадæттæ ‘мæ дыргъдæтты.
Изæры ногæй æрымбырд ысты, æмæ Хур фæрсы йæ усы:
– Сæ балц куыд уыди?
– Сæ балц – æппæлинаг балц.
Æхсæвæр дæр скодтой, æмæ та райсомы Хур ацыди. Лæппуйæн мад æмæ чызг аходæн æрывæрдтой. Фæлæ лæппу нæ хæры. Уыдон æй фæрсынц: – Цæуылнæ исты ахæрыс?
– Æз ардæм хæрынмæ не ссыддæн. Ныр мæ æртæ боны дæргъы фæрсгæ дæр нæ бакодтат. Æмæ цæугæ кæнын. Зæгъут Хурæн, æмæ мæ йæ тынтыл ныргъæва зæхмæ.
– Зæгъдзыстæм, куыддæр изæры ‘рцæуа, афтæ.
– Æмæ йæм кæдмæ лæууон! Исты Нарты мæ фаг – йе хæрд нæй, йе – нуæзт!
– Ма ацу, уæд та айонг нæ уазæг дæ. Æмæ дæхи дæр нæ бацамыдтай.
– Уый уæхи аххос у. Хорзæй баззайут. Мæн ардæм чи скодта, уый мæ фæстæмæ дæр акæндзæн.
– Бæргæ не мбæлы Нартæйлæгæн тæргай лидзын! – загъта Хурычызг. – Хорз фысымæн дæр бæргæ не мбæлы йæ уазæджы зæрдæхудты бацæуын.
Уыцы ныхæстæм чызг ыскуыдта.
– Хатырæй ма ныллæу.
– Æз мæхи хъаны нæ дæдтын, кæд дæуæн мад æмæ фыд ис, уæд мæнæн дæр ис.
– Уæд мæ мады хатырæй лæу… Уæд та мæ фыды хатырæй… Уæд та адæймаг-лæджы хатырæй ныллæу.
Ныллæууыди Уæрхтæнæджы фырт хатырæй.
Уæдмæ Хур дæр æрыздæхти, æмæ йæм йæ ус дзуры:
– Бын бауай, лæг куы дæ! Æртæ боны Нарты лæппу дæумæ кæсы, æмæ йæ ды та фæрсгæ бакæн, цæмæ ‘рцыди, йе кæй лæппу у. Абон мын лыгъди, æмæ ма йæ тыххæй бауырæдтон.
Хур фæхудти:
– Хорз æхсæвæр ыскæн уæдæ.
Ус æхсæвæр кæныныл фæци. Хур Изæрæхсидмæ фæдзырдта ‘мæ йын бафæдзæхста:
– Бæстæ хускæны. Дымгæйыбардуагмæ бацу, æмæ йын зæгъ, æмæ райсом къæвда скæнынкæна.
Райсоммæ бæстæ къæвдайы мигътæй бамбæрзта равы, æмæ зæхх нал зынди.
Сцæттæ æхсæвæр. Æрбадтысты. Хур уызæлыди лæппуйыл.
– Уæрхтæнæг кадджынæй базæронд и…
– Нарты ‘мдых у. Нырма йын ницы у.
– Æнæхъуыддаг нæ уыдзынæ?
– Нырма æнæном дæн. Мæ номæвæрæг сымах ыстут зæгъгæ мын загъта мæ фыд. Цæугæ дæр уæм уый тыххæй ыскодтон.
– Гъемæ балцыты арæх куыд цæуай æмæ-иу фæстæмæ дæр дзæбæхæй куыд сæмбæлай, уыцы хорзæх дæ уæд. Дæ ном Сыбæлц фæуæд.
– Авдæны уыддæн, дæндаг дæр мыл нæма уыд, афтæ дæм фат нысанæн сæрвыстон. Фат мæ фыды фат у, æмæ мын æй фæстæмæ куы радтис… Хур фæттæ рахæссынкодта. Сыбæлц цæм æркасти.
– Адонæй иу дæр мæ фат нæу!
Уæд æм мылытæйхæст фат æрхастой. Сыбæлц æм æркасти ‘мæ загъта: – Ай мæ фат у, фæлæ йæ куыдæй ахæссон?
– Фæрнæй йæ фæхæсс. Кæд дын фæндон у, уæд зæгъ дæ ныхас. – Аипп ма уæд, фæлæ дæ чызгыл у мæ ныхас.
– Мæнæн дæр уыууыл у мæ сагъæс. Ды дунемæ куы фæзынддæ, уæд æз Уæрхтæнæджы синтæм мæ тынтæ радтон. Æмæ мæ хорз бамбæрста уæд Уæрхтæнæг.
– Æз та дын дæ тынтæ лæгъзытæкодтон уæд авдæны мæ къухæй. Бафидыдтой уым.
Райсомы Хур ыстыр чындзæхсæв ыскодта. Уæларв цæрджытæ дзы минаскодтой. Фæлæ къæвдайыбардуаг бынтон æнæнхъæлæджы йæ дуæрттæ фегомкодта, æмæ залтызæгъ ныккалдта. Æмæ йын æппын фæуыныхъомыс нал уыд.
Чысыл рæстæг рацыди уыйфæстæ ‘мæ Уæрхтæнæг дзуры Хорæхæрзæмæ: – Æртæ кæрдзыны-ма ракæн. Нæ лæппу балцы ис, æмæ йын йæ фæндагæн акувæм.
Хорæхæрзæ æртæ кæрдзыны ракодта, æмæ цæ ронджы нуазæн æмæ кусартыуæнимæ скуывта Уæрхтæнæг:
– Хуыцау, нæ лæппу йæ хæдзарыл дзæбæхæй цы сæмбæла!
Йæ куывд уæларвмæ фехъуысти. Æмæ загъта уæд Хур йæ ног хæстæгæн:
Хуыцау дын д’ амонд бирæ скæнæд! Дæ фыды куывд мыл сæмбæлди. ÆНхъæлмæ дæм кæсы.
– Мæ фыдызæхх ма уынгæуæддæр куы фæкæнин! Ацы æнæхъуаджы мигътæ бæстæ лæсæнуат фæкодтой.
Хур Галæгонмæ барвыста:
Æгъгъæд ыскæнæд къæвдайы бардуаг! Нæ бон дзы нал у. Фæхæсс ын искуыдæм йæ мигътæ!
Галæгон ысдымдта ‘мæ арв ныййирд и. Бæстæ дидинæгау сæрттывта. Райста Сыбæлц йæ фыды фат. Хуры чызг дæр рахызт. Æмæ лæууынц дыууæйæ дæр цæуынæввонг.
Уæд Хур тинтыкæрц рахаста Уæрхтæнæгæн лæварæн.
Кæрц та ахæм уыди, æмæ йе ‘фцæгготæй фæндыр цагъта, дыстæй æмдзæгъдкодта, фæдджитæй – кафгæ. Й’ алы хъуынæй та – заргæ. – Хорз лæвар у, – загъта чызг. Стæй йæ мады афарста: – Ды та йын цы лæваркæныс ме фсинæн?
Мад æртыкъахыг фынг рахаста.
– Гъеуый йын ахæсс!
Фынг та ахæм уыди, æмæ йæ ‘ртæ тъæппы ‘ркæн – æмæ-иу алы хæринаг, алы нуазинаг февзæрд йæ уæлæ.
– Гъеныр ма нæ ‘ххæст Нарты зæххыл сæмбæлынкæн, – загътой Хурæн чызг æмæ лæппу.
– Мæнæ Уæрхтæнæджы фатыл ысбадут.
Сыбæлц æмæ Хурычызг абадтысты Уæрхтæнæджы фатыл. Хур цæ рауагъта. Тæхынц. Нартыхъæумæ хæстæг фат й’ астæуыл ныкъкъæртцласта ‘мæ хицæнтæй æрхаудтой зæхмæ чызг æмæ лæппу.
– Мæ фыды фат бæргæ н’ асастаид, мæ мылытæй йæ куы нæ фæхъæнкодтаин, уæд. Ныр – боныгон цæуæм – æмæ цы зæгъдзыстæм. Уый фæткæн нæу, кæй зæгъын æй хъæуы. Талынджы ацæуиккам, æмæ афтæ куы зæгъой, тæргæ нæ ракодтой. Цæй, изæрыгон бацæуæм.
Изæргæрæттæ уыд, афтæ ‘рбахæддзæ сты сæхимæ. Сыбæлц бахъæркодта мидæмæ.
– Ам ыстут, хæдзаронтæ?
Хъæрмæ Хорæхæрзæ рауади. Базыдта йæ хъæбулы, атыхсти йыл æмæ ма сфæрæзта:
– Кæм фесæфтæ, кæдæм фæцыддæ?
– Мæн уал фæуадз, худинаг у. Мæнæ дæ чындзыл бацинкæн. Хурычызгыл ныттыхсти уæд Хорæхæрзæ.
– Мæнæ нæ лæппу ‘рцыди, æмæ иунæгæй не рцыди!
Уæрхтæнæг фырцинæй йæ цæссыгтæ ‘ркалдта.
Райсомы Нартыл ахъæр и – Уæрхтæнæджы фырт ус æрхаста. Чындзæхсæв ыскодта уыйфæстæ Уæрхтæнæг, æрдхæрæны чындзæхсæв. Уæд айхъуысти, зæгъынц, дардыл-дæрдтыл Уæрхтæнæджы тинтыкæрц æмæ йе ртыкъахыгфынджы кой. Фехъуыстой йæ Цаппар æмæ й’ авд фырты дæр. Æмæ цæ цæмæй байсой, уый фæндтæ кодтой. Кæд æппын æмæ сæ маст райсиккой…
Иубон ын Хурычызг афтæ зæгъы Сыбæлцæн:
– Фен-ма, абæрæг мын кæн мæ цæгат. Мæ зæрдæ цæм æхсайы. Æмæ райсомы Сæуæхсидыл абадти Сыбæлц, æмæ йæ кайыстæм фæцыди. Уыцы рæстæджы та Цаппары авд фырты Сыбæлцы фæдыл зылдысты.
Уæрхтæнæг Нарты ныхасы бадти йæ кæрцы мидæг. Æмæ Нартæ дзырдтой:
– Уый лæппу у, лæппу – йæ фыдæн ахæм кæрц чи ‘рхаста! Кæнæ иннæ ахæм йæ чындз, йе фсинæн уыцы диссаджы фынг чи ‘рхаста! Цаппары авд æфсымæры иу бон æрталынгкодтой сæхиуыл. Æмбисæхсæвты цын сæ дуæрттæ ныххостой Борæтæн:
– Уæрхтæнæг, дуар бакæн!
Уæрхтæнæг нæфæразгæ уыд. Фестади йæ хуыссæнуатæй рынчын- рынчыны.
Дуар бакодта Уæрхтæнæг, æмæ ‘рбараст ысты æфсымæртæ авдæй дæр хæдзармæ. Хорæхæрзæ дæр цæм рауади ‘мæ цæ базыдта.
– Дæхи цæ хъахъхъæн, – загъта ус. – Адон Адзаты иудзæстон уæйыгæн цы сиахс ис – Цаппар, уый фырттæ сты.
– Æмæ уæ цы ‘рхаста ардæм ацы æнафоны?
– Дæ тинтыкæрцы кой дын фехъуыстам æмæ йæ, зæгъын, фенæм. Базонæм æй, кæддæра адæм куыд дзурынц, æцæгæй дæр ахæм у? Уæрхтæнæг кæрц рахаста, æмæ æцæгæй дæр кæрц йе фцæгготæй фæндыр цагъта, йæ дыстæй æмдзæгъдкодта, фæдджитæй – кафгæ, йæ хъуынтæ та заргæ кодтой.
– Æххæст-ма нын де ртыкъахыг дæр фенынкæн.
Æртыкъахыг цæм рахаста Хорæхæрзæ. Æртæ тъæппы йæ ‘ркодта, æмæ йæ уæлæ алы хæрд, алы нуазинаг февзæрди. Цаппары авд фырты зæгъынц: – Дæ фырт нын нæ фыды бафхæрдта, æмæ дын де рагъæй хъуамæ гæрз рауадзæм!
Æмæ йын æцæгæй дæр йе рагъæй гæрз рауагътой зæронд Уæрхтæнæгæн. Рахастой уыцы гæрз, кæрц, æртыкъахыг фынг, æмæ рафардæг ысты. Кæрц сæ фыдыл ыскодтой, фынг та сæ мадмæ радтой. Гæрзæй та-иу галтæ скъæрдтой.
Арвыцæфау фесты Уæрхтæнæг æмæ Хорæхæрзæ. Сæ чындзæн ницы загътой.
Бон куы ‘рбарухс и, уæд Хурычызг афарста Хорæзæрдæйы: – Кæм и уыцы кæрц, асæрфон æй.
Хорæхæрзæ йын радзырдта хабар.
Уæд Хурычызг Изæрæхсидæн афтæ зæгъы:
– Фæтæх уæларвмæ ‘мæ Сыбæлцы ссар тагъд хæдздзæкæнæд йæ хæдзармæ.
Изæрæхсид уæларвмæ атахт. Сыбæлцы ссардта ‘мæ йын загъта: – Дæ ус дæм æрвиты, тагъд хæддзæкæн дæ хæдзармæ.
– Уæдæ мæ ‘ххæст ныддав.
Æрыскъæфта йæ изæрæхсид зæхмæ. Уæдмæ баталынг и. Æмæ сабыргай бацыди Сыбæлц, Хурычызг кæм хуыссыди, уырдæм.
– Дуар бакæн, æз Сыбæлц дæн.
– Нæ дын бакæндзынæн дуар. Фидар дзырд мын зæгъ!
– Ау, æмæ уый гуырысхойаг у?
– Уæдæ Сехыгоппыл фæхæтæд, йæ дзырд чи фæсайа!
– Фод афтæ!
– Цаппары авд фырты дын дæ зæронд фыды рагъæй гæрз рауагътой. Йæ кæрц æмæ нын не ртыкъахыг тыххæй байстой, æмæ цæ ахастой. Ды лæг ма фæхуин, дæ фыды ‘фхæрд, дæ мады маст æмæ, æз цы фæрыстæн, уый куы нæ райсай Цаппар æмæ йæ фырттæй!
Сыбæлц рамæсты и ‘мæ дзывыр аивтыгъта галты. Хæдзармæ нал бацыд. Талынг ма уыд, афтæмæй Цаппары ‘мæ дзывыр аифтыгъта галтыл. Хæдзармæ нал бацыд. Талынг ма уыд, афтæмæй Цаппары хуымтыл ауагъта йæ дзывыр. Æрбабон и ‘мæ Цаппары фырттæ ракастысты – сæ хуымтæ цын фæлдахы Сыбæлц йæ дзывырæй.
– Ныццу, æмæ уыцы куыдзы атæр, – загъта æфсымæрты хистæр сæ кæстæрæн. – Иумæ куы ныццæуæм, уæд зæгъдзæни, авдæй мæм æфсады ‘рцыдысты зæгъгæ.
Æмæ хистæртæ цуаны фæраст ысты.
Уæд дын Цаппары кæстæр фырт дзуры Сыбæлцмæ:
– Чи куыдз, чи хæрæг! Нæ кондхуымтæ нын цæмæн сафыс? – Куыдз дæр дæхæдæг, хæрæг дæр! Ам мæ фæнды хуымкæнын! Кæрæдзиуыл фæттæй ысхæцыдысты, æмæ Цаппары кæстæр фырт мæлæтдзаг фæци. Сыбæлц сæхимæ ‘рцыди, йæ буар фæттæй нал зынди ‘мæ дзуры йæ усмæ:
– Мæ фæттæ мын ыслас.
Ус йе мбуар абырыди, фæттæ сласта ‘мæ йæ адзæбæхкодта. Цыппары кæстæр фырт дæр ма тыххæй-амæлттæй сæхимæ бахæддзæ. Ныххаудта йæ хуыссæны ‘мæ нал ыстади уæлæмæ.
Хистæр æфсымæртæ агуырдтой сæ кæстæры ‘мæ йæ нал ардтой. Сæхимæ ‘рцыдысты ‘мæ фæрсынц сæ фыды:
– Нæ кæстæр ам и?
– Уæртæ сæйы.
Смæсты сты æфсымæртæ ахъаззаг, уæдæ цы уыдаид!
Дыггаг бон дæр та акастысты сæ кондхуымтæм, æмæ та цæ Сыбæлц фæлдахы йæ дзывырæй. Цаппары хистæр фырт дыууæ кæстæрмæ дзуры: – Цæут, æмæ йæ атæрут, стæй-иу нæ раййафут!
Дыууæйæ йæм æрцыдысты Сыбæлцмæ. Иннæтæ та цуаны фæцыдысты, æмæ йæм дзурынц уыцы дыууæ.
– Æ, хæрæг цыдæр! Кæй кондхуымтæ сафыс ды?
– Хæрджыты фыддæр сымах ыстут, цы уæ хъæуы?
– Нæ кондхуымтæ нын цæмæн сафыс?
– Афтæ мæ фæнды!
Райдыдтой æхсын кæрæдзийы, æмæ мæлæтдзаг фæци, афтæмæй æрцыди Сыбæлц сæхимæ.
Йæ ус та йын йæ фæттæ сласта, йе мбуар абырыди, æмæ та лæг фервæзт.
Цаппары дыууæ кæстæр фырты дæр кæрæдзийы ‘нцæйтты ‘рбацыдысты сæхимæ. Сæ фыд цæм дзуры:
– Цавæр нуæзт уыди?
– Нуæзт нæу, нæ фыд. Нæ уд ма гæзæмæ у.
Æрхаудтой уыдон дæр хуыссæнтыл.
Цыппар хистæр æфсымæры раздæхтысты цанæй. Æрхæддзæ сты сæхимæ ‘мæ фæрсынц сæ фыды:
– Æрбацыдысты лæппутæ?
– Сæ уд ма удыл лæууы тыххæйты.
Хистæр æфсымæртæ фыддæр мæсты систы, æмæ та æртыггаг бон дæр акастысты сæ хуымтæм. Сыбæлц та цын сæ кондхуымтæ фæлдахы йæ дзывырæй.
Хистæр æфсымæр цæм дзуры уæд йæ кæстæртæм:
– Мæхæдæг ацæудзынæн цуаны. Сымах та æртæйæ дæр уыцы æнаггагмæ фæцæут æмæ йыл марынæй ма бацауæрдут.
Цаппары фырттæ æртæйæ дæр æрбырстой Сыбæлцмæ ‘мæ хъæркæнынц: – Нал ахъуыдты уай ардыгæй, куыдзæй цы куыдз райгуырди, уый! – Куыдзæй куыдздæр сымах куы стут, цы хъæркæнут?
Кæрæдзиуыл та фæттæй ысхæцыдысты. Сыбæлц та цæфтæй æрцыди сæ хæдзармæ.
Хурычызг та фæттæ сласта æмæ Сыбæлцы ‘мбуар абырыди, æмæ йын адзæбæхкодта йæ цæфтæ.
Цаппары æртæ фырты дæр кæрæдзиуыл дзойтæгæнгæ ‘рцыдысты сæхимæ ‘мæ ныххаудтой сæ хуыссæнты.
Цаппары хистæр фырт раздæхти, акасти, æмæ йе ртæ ‘фсымæрæй иу дæр уым нал уыд. Сæхимæ фæцырдкодта ‘мæ фæрсы йæ фыды:
– Æрбацыдысты лæппутæ?
– Æрбацыдысты, фæлæ ма сæ удтæ тæбынындахыл дзедзырой кæнынц. Уæ бон нæу иу лæгæй уæ маст райсын…
Цыппæрæм бон хистæр фырт йæхæдæг ацыди. Сыбæлц дæр та кондхуымтæ фæйлыдта йæ дзывырæй. Цаппары хистæр фырт æм дзуры: – Чи куыдз, чи хæрæг! Нал ацæуай ардыгæй?
– Куыдз дæр æмæ хæрæг дæр дæхæдæг! Æз хуымкæнын, æмæ æнцад куы дæн, уæд ды дæ фырæвдæлонæй цы федтай?
Кæрæдзиуыл ысхæцыдысты. Стæй цæ алчи йæ хæдзармæ фæцыди хæствæлладæй.
Сыбæлц та йæ усмæ дзуры:
– Слас мын мæ фæттæ, мæ хъæдгæмттæ ‘хсидынц.
Сласы йын йæ ус йæ фæттæ, йе мбуар та абырыди, æмæ фервæзти Сыбæлц.
Цаппары фырт дæр хъеллæуттæгæнгæ сæхимæ ‘рцыди.
Нæ базыдтат хæцын зæгъгæ йæм дзуры йæ фыд. – Иугай лæгтæ хускъæцæлтæй уæлдай не сты – тагъд сæттынц. Иумæ – мæцъисæмвидар, уыдаиккат.
– Йæхæдæг дæр æвыдæй н’ ацыди. Йæ буар ын сыхырнайы хуызæн ыскодтон, – загъта æфсымæрты хистæр.
Кæстæр æфсымæр хуыссæнæй дзуры:
– Аггаг ын куы фæдæн æз, уæд ма дзы дæуæн та цы баззади? Иннæ дыууæ дæр дзурынц:
– Йæ буарыл ын мах армытъæпæны бæрц æнæ цæф куы нал ныууагътам. Уæд ма уæ чи цы сарæзта?
– Æцæг хуынчъытæ йæ мах ныккодтам, æрдæгмардæй ацыди. Уæд ма сымах та цы сарæзтат? – дзырдтой иннæ фсымæртæ.
Нал фидыдтой æфсымæртæ авдæй дæр, æмæ хафт-хафтæй ралæууыдысты кæрæдзиуыл. Æмæ дæ фыдгул афтæ – иу дæр цæ æгасæй нал баззад.
* * *
– Æз ныр Цаппарæн йæхимæ цæуын, – загъта Сыбæлц Хуры чызгæн. Æмæ араст и йæ фæндагыл. Кæсы, æмæ алы хъæутæй, Цаппар æмæ йæ фырттæ кæм цардысты, уырдæм ивылынц адæм мæрдæвдадзы.
Аразæй кодта йæхи Сыбæлц, æмæ Цаппарты дуармæ балæууыд, æмæ смидæг и хæдзары. Цаппар æмæ йæ ус с’ авд фырты цур дзынæзтой. – Тагъд мын мæ тинтыкæрц æрхæсс! – загъта Сыбæлци æмæ Цаппармæ бауырдыг.
Цаппар тинтыкæрц рахаста.
– Фынг дæр æрхæсс!
Уый дæр та рахаста Цаппар.
– Мæ фыды рагъæй дæ фырттæ цы гæрз рауагътой, уый дæр æрхæссут!
Æрхаста йæм уый дæр.
– Адæм уæм æрцæуынц мæрдæвдадзы, æмæ ‘ххæст мæрдтыбæстæм дæхæдæг дæр бацу дæ фырттимæ.
Æмæ йæ рариуыгъта Сыбæлц, æмæ Цаппары сæр зæххыл сурæй абдти. Сыбæлц йæхи йæ бæхыл баппæрста ‘мæ Нартæм æрфардæг. Йæ фыды гæрз радта йæ усмæ ‘мæ загъта:
– Мæ фыды мын ысдзæбæхкæн.
Хурычызг Уæрхтæнæджы ‘рхуыссынкодта дæлгоммæ. Авæрдта йыл гæрз, æмæ Уæрхтæнæг æнæнизæй фестади.
Нартæ цинкодтой Сыбæлцыл æмæ дзырдтой:
– Сыбæлц Уæрхтæнæгæн æмæ Нартæн цы сарæзта, уый нырма ничи сарæзта.
Уæд ын Хорæхæрзæ та афтæ зæгъы Сыбæлцæн:
– Цаппар æмæ йæ фыртты фесæфтай, æмæ Хуыцауæй бузныг. Фæлæ ма Адзаты иудзæстон уæйыджы чызг, Цаппары ус, æгас у…
– Æмæ мын уымæй та цæмæй тæрсыс?
– Тæрсын хъæуы. Уымæн йæ мад йæ цæгаты – Адзаты иудзæстон уæйыджы фыдздзаг ус. Уыцы усы мæн тыххæй фæсырдтой. Усæн ис фырт Хъæрæу зæгъгæ, йæ чызг та Цаппары ус уыди. Цаппары ус ацæудзæн йæ мадмæ, æмæ йе фсымæр Цаппар æмæ й’ авд фырты сæфт æнæзæгъгæ нæ фæуыдзæн. Хъæрæу йæ маст чи бауырома, ахæм лæг нæу, æмæ рахъуыздзæни. Уымæй дын тæрсын.
Уæд дын иуахæмы Сыбæлц ацыди цуаны ‘мæ бæласы бын йæ фæллад уагъта. Æрфынæй и. Раст уыцы рæстæг Хъæрæу дæр фæзынди кæцæйдæр. Райхæлдта Сыбæлцы æрдынбос. Сбаста йæ ‘мæ йæ райдыдта фатæй æхсын. Сыбæлц фехъал и.
Сыбæлц ахæстытæкодта ‘мæ йæ къахбæстытæ атыдта. Слæууыди ‘мæ дзуры Хъæрæумæ.
– Суадз мын мæ къухтæ.
– Не суадздзынæн!
Æмæ Хъæрæу нал сауæрста фатæхстæй.
Сыбæлц уæддæр нæ хауди. Уæд Хъæрæу арц систа ‘мæ йæ ныссагъта Сыбæлцы зæрдæсæр. Сыбæлц æй уæд, йæ къухтæ баст, афтæмæй, басырдта æмæ йæ къæдзæхмæ нылхъывта. Хъæрæу æрхаудта мардæй. Сыбæлц дæр ма сæхимæ бæргæ ‘рцыди, фæлæ хæдзары къæсæрæй куыддæр бахызт, афтæ йæ уд систа.
Ныртæ йын ыстыр зæппадз ыскодтой Сыбæлцæн, æмæ йæ бавæрдтой уыцы зæппадзы.
ÆХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ РАЙГУЫРД Нарты Уæрхæгæн райгуырди дыууæ лæппуйы – фаззæттæ. Иу дзы райгуырди фыдздзаг кæркуасæны, иннæ райгуырди дыггаг кæркуасæны, Бонвæрноны скастмæ.
Рухс хуры тынтæ ныккасти Уæрхæгмæ, базыдта, хъæбул куыд адджын у, уый. Уæрхæг йæ лæппуты фарнæн ыскодта нæртон куывд сырды фыдæй. Æрхуыдта Нарты, уæларвæй – Куырдалæгоны, фурдæй та – Донбеттыры. Уæрхæджы фырттыл буц нæмттæ сæвæрдта Куырдалæгон: хистæрыл – Æхсар, кæстæрыл – Æхсæртæг. Номæвæрæджы лæварæн Куырдалæгон радта Уæрхæгæн удæвдз йæ куырдадзы фæтыгæй, болат æндонæй арæзт. Удæвдз Нарт сæ фынгыл сæвæрдтой, æмæ цын диссаджы зарджытæ кодта. Уæрхæджы уазджытæ иннабонæй-иннабонмæ минас фæкодтой, стæй уæд фæфардæг ысты сæ фæрныг хæдзæрттæм. Куырдалæгон абадт цæхæр уадыхъисыл, æмæ ныппæррæстласта уæларвмæ. Донбеттыр та фестади цæхæр æргъæуон кæсаг, æмæ ныцъцъыллингласта фурды бынмæ. Нартæй дæр алчи йæ хæдзармæ фæцыд.
Уæрхтæнæг йе фсымæры лæппуты куывды нæ уыди. Хонæг ацыди цыдæр фыдбылызы фæндагыл уый хæдразмæ, æмæ фæстæмæ нал æрыздæхт.
ÆХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ КАДÆГ Арвычызг иу бон хураууон бадти ‘мæ йæхицæн сусæгкуыд кодта, тыххæйты уырæдта йæ цæссыг, мыййаг ыл исчи куы фæхуда, уымæй тарст. Æхсар æмæ Æхсæртæг æддæ фæскъул хъазыдысты.
– Нæ зæронд мад иунæгæй цæмæн бады? Цом ма, базонæм æй, – загъта Æхсар.
Сабыр, хъуызæгау, æрбацыдысты фаззæттæ, æмæ йæм æнцад кæсынц сæ фыдымадмæ. Бамбæрстой йæ кæугæ кæй кæны уый, æмæ йæ уæлъус алæууыдысты.
– Цы кодтай, Æна? Махæн ма йæ зæгъ. Мацы нын басусæгкæн. – Æмæ куы ницы кæнын, мæ хуртæ. Сусæггагæй дæр мæм ницы и. Фæлæ н’ адæм никуыцæй зынынц – уæ фыд Уæрхæг æмæ уæ фыды фсымæр Уæрхтæнæг. Уæ фыд ацыди йе фсымæры фæдыл, æмæ кæмдæр фесæфт. Ныр кæд дзæгъæлмард ысты, уæд сырдтæн – холыйаг, кæд æмæ дæлсыджыт фесты, мыййаг, уæд та цын сæ бынат базонын хъæуы. Æмæ нын зæронд Бæртæлæджы йæддæмæ ничи баххуыскæндзæн. Зæронд Бæртæлæг доны был цæры, æмæ уый фæндæгтæ сеппæт дæр зоны. Бæргæ куы нæ уын загътаин ацы ныхæстæ, фæлæ цæрдтæй мæрдтæм фæхæстæгдæр дæн, æмæ ма уын цæ чи зæгъдзæн? Бацагурын уæ хъæудзæн уæ фыдæлты, фæлæ нырма хомдæндаг куы стут… – Уæ, цытæ нын загътай, уый? – батыхсти Æхсæртæг. – Нæ фыд кæмдæр æддæ баззади йе фсымæримæ. Уæд мах ам цы бадæм? Мыййаг, пъæззытæ куы нæ стæм.
– Кæд нал лæуут, уæд Бæртæлæгыл уæ фæндаг акæнут. Æмæ фæндараст фæут. Фæлæ ма иу хъуыддагæй фæдзæхсын. Цыфæнды куы уа, уæддæр кæрæдзийæ куыд нæ фæхицæн уат, афтæ.
– Уый афтæ уыдзæн, фæлæ куыд базондзыстæм мах нæ фыдыфсымæры, кæнæ нæ фыды?
Арвычызг йæ къухæй къухдарæн рафтыдта, æмæ йæ Æхсæртæгмæ радта:
– Гъеуый дар де нгуылдзыл. Ныр æфтæуцæгмæ бахизут.
Æхсар æмæ Æхсæртæг æфтæуцæгмæ бацыдысты ‘мæ равзæрстой хотыхтæ сæхицæн.
Сæ фыдымад цæм дзуры:
– Гъеныр фæндараст фæут, мæ хъæбултæ.
Æмæ араст ысты дыууæ лæппуйы. Бæртæлæджы йæ хæдзары дуармæ бадгæ баййæфтой. Арфæ йын ракодтой. Бæртæлæг цын ысцæйыстади, фæлæ йæм лæппутæ цырд фæлæууыдысты.
– Бад, бад! Уыйас лæггады аггаг не стæм.
– Чи стут, уæхи мын бацамонут.
– Мах ыстæм Нартæй – Уæрхæджы фырттæ. Нæ фыдыфыд та Борæ уыди. – Уый æфсымæртæ та Дзылæу æмæ Болатбæрзæй уыдысты – мæ хæлар адæм. Цы хъуысы Уæрхæгæй, Уæрхтæнæгæй?
– Ницы, уанæбæрæг. Уый тыххæй дæм фæцыдыстæм дæумæ дæр. Нæ зæронд мад нæ дæумæ рарвыста. С’ агурæг цæуын ис нæ зæрды, æмæ нын ды та цы зæгъдзынæ?
Зæронд Бæртæлæг арф ныуулæфыд.
– Иугæр æдзæугæ нал и, уæд мæм байхъусут. Уæ фыд æмæ уæ фыдыфсымæр æгады сæфтæй нæ фесæфтаиккой… Уæд цæ афонмæ исты хабар уыдаид. Уыдон æгас ысты. Фæлæ уæлæзæххыл нæ разындзысты. Уæдæ Донбеттыртæм дæр нæ уыдзысты. Кæд уой, уæддæр Дæлимонтæм. Уырдæм фæцæут, æндæр зæрдæ никуыдæм æхсайы. Æрмæст уæ иу хъуыддаг курын: ма фæхицæн ут кæрæдзийæ!
Араст ысты Æхсар æмæ Æхсæртæг сæ хистæрты агурæг. Иу тархъæды арф бацыдысты. Хъæды астæуæй цæм цыдæр æрттывта, æмæ сæ цыд уырдæм ыскодтой. Куыд æввахс кодтой, афтæ уыцы æнæбæрæг цыдæр йæхи фалдæрæй фылдæр иста.
– Ай цы уыдзæн, уый хъуамæ базонæм, – загъта Æхсар.
Фатæй йæ фехсынц, фæлæ фат сæрдзыд ацæуы, æмæ хохрæбын лæгæтыл сæмбæлы.
Цæуынц йæ фæдыл, æмæ ссардтой хохрæбын иу лæгæт.
Лæгæты мидæг дзæвгар фæцыдысты лæппутæ. Куы ныррухсвæййынц лæгæты къултæ, куы та бынтондæр нытталынгвæййынц. Куы та сау арвы стъалытæм къултæ сæрттивынц, куы та сæ цæхæр акæлы. Æппынфæстаг лæгæтæй ахызтысты. Афæлгæсыдысты, æмæ сындзын æртытæ дзæгъæлæй судзынц. Лæгæты кæрон адæмы бардз фынæйкодтой тæккæ фæндагыл. Сæ сæрты хъавгæ фæцæйхызтысты, фæлæ дын Æхсæртæг кæйдæр былтыл фæлæууыд æнæрхъуыдыйæ. Æмæ адæмы бардз ницы базыдтой, фæлæ сæ иу ныцъцъæхахстласта:
– Кæмæй цы дардтон, чи мæ амардта?!.
Уыдон уыдысты дæлимонтæ ‘мæ Нартыл ысхæцыдысты. Æхсар æмæ Æхсæртæг цæ цæгъдынтæ систой. Дæлимонтæ цæ сайдтой сæ фæдыл, æмæ цæ зындоны къæсæрмæ ‘рбасайдтой. Уым æвиппайды астæрд аскъæфтой, æмæ зындоны хуыккомы аирвæзтысты лæппутæ. Дæлимонты хай баисты Æхсар æмæ Æхсæртæг. Араст ысты уым иу тъæпæн фæзы. Иу къуымрæбынæй гæзæмæ рухс цыд. Уырдæм бацыдысты. Дыууæ дæлимоны иу зæронд лæгæн йæ хъуынтæ бийынц, æмæ цæ хæрдмæ асин аразынц.
Æхсар фæрсы дыууæ дæлимоны:
– Цæмæн тухæнæй марут ацы зæронд лæджы?
Дæлимонтæ хъусæй лæууыдысты, æмæ та цæ Æхсар дыггаг фарст акодта:
– Сымах куы фæрсын? Кæд дуртæ не стут? Цæуылнæ дзурут? Ницы та загътой дыууæ дæлимоны. Æхсар дзы иуы ныцъцъыкласта, æмæ та йæ фæрсы:
– Мæ фарстæн дзуапп цæуылнæ ис?
Дæлимонтæ дын æммид æрбатар ысты. Зæронд лæг иунæгæй аззад, æмæ йæ фæрсынц:
– Баст цæмæн дæ?
– Дæлимонтæ мæ сбастой.
– Æмæ чи дæ?
– Æз Нартæй дæн, мæ ном та Уæрхтæнæг у.
Æхсар æмæ Æхсæртæг сæ кæрæдзимæ бакастысты.
– Мах дæр Уæрхтæнæджы агурæм, нæ фыдыфсымæры.
– Æмæ сымах чи стут?
– Мах дæр Нартæй ыстæм.
Æхсæртæг æм къухдарæн февдыста Уæрхтæнæгмæ.
– Уый нæ мады къухдарæн куы у! Ныр мæ уырнынц уæ ныхæстæ. Фæлыгкодтой уым Уæрхтæнæджы бæстытæ.
– Иугæр ме фсымæр нал æрцыд, – загъта Уæрхтæнæг, – уæд уый дæр ам искуы
уыдзæн, æмæ йæ ссарын хъæуы.
Дыууæ лæппуйы Уæрхтæнæджы суадонмæ бадавтой, æмæ йæ арыхъæхсад акодтой.
Уыйфæстæ йæ ‘рдастой, æмæ усгуры хуызæнæй агæпласта Уæрхтæнæг. Уырдыгæй та араст ысты, æмæ та дæлимонтæ дзырдæппарæн кæнынц. – Дзæбæх лæппуты хуызæн бæргæ сты, фæлæ сæ фыд кæм сæфы, уый нæ зонынц.
Лæппутæ ‘мæ Уæрхтæнæг уыйфæстæ иумæ райдыдтой зилын дæлимонты бæстыл. Иу хуынкъ æнæсгæрст никуал ныууагътой.
– Ам æнæсгæрст ницыуал ныууагътам, фæлæ Сауцады был бирæ ахст адæм кусы, æмæ уырдæм фæцæуæм, – загъта Уæрхтæнæг.
Араст ысты Сауцадырдæм, фæлæ дуар æдгæрзтæ лæг хъахъхъæдта. Æмæ йæ дыууæ фæхауынкодтой Æхсаритæ.
Бахызтысты уыйфæстæ Сауцады былмæ. Уым мингай адæмтæ дурсæттæн кодтой, æмæ цыл дуррыг æрмæрины бæзнæн ысбадти. Дуррыгæй цын базонæн нал уыд. Адæм – фыдбæгънæг. Чи цæ цы цахъхъæн уыд, уымæн равзарæн нал уыди. Сæ дæндæгты къæртц-къæртц цыди фыруазалæй. – Ацы уазалы кусгæ хорз кæнут, фæлæ бæгънæг та цæмæн ыстут? – фæрсы адæмы Уæрхтæнæг.
– Уый нæ хистæры дзырд у.
– Кæм и уæ хистæр?
– Уæртæ, сискъул кæм амайынц, уым ивы кусджыты.
Араст ысты Нартæ уыцы хистæрмæ.
– Ацы адæмы кусынкæныс, фæлæ цыл дарæс та цæуылнæ ис, – дзуры йæм Æхсар.
– Æмæ сымах та чи стут? – фæрсы хистæр, фæтæнуæхскджын. – Кæд кусынмæ ‘рбацыдыстут, уæд – кусгæ! Æз дæр мæ хъалæй, мыййаг, куы нæ джиуын ам.
Уый уыди Уæрхæг. Уæрхтæнæг æй уайтагъддæр базыдта йæ ныхасæй. Хæстæг æм бацыд, æмæ йæ фæрсы:
– Ай, æмæ Уæрхæджы хуызæн куы дæ!
Хистæр æм фæкомкоммæ:
– Уæрхтæнæг нæ дæ? Æз дæу агургæйæ куы бадæн дæлимонты хай. Ам мæ бауырæдтой хистæрæй, сискъул мын амайынкæнынц.
– Æммыст, æмæ фынæй уæйыджы æртæ хъуыны мæхимæ к’ уаиккой, – зæгъы Уæрхтæнæг, – уæд цæ æз мæ мæстытæ бæргæ сисин.
– Уыдон мæнмæ сты, ме тары ‘вæрд. Донбеттыр цæ мæнмæ радта. – Æри цæ ардæм, æз цын сæ бон базонынкæнон.
Уæрхæг æм уыцы æртæ хъуыны авæрдта. Уæрхтæнæг цæ йæ карды фистоныл æрбатыхта.
Ахæст адæм базмæлыдысты. Æхсар æмæ Æхсæртæг уæлкъæй лæууынц, æмæ цæм Уæрхæг иу каст фæкодта.
– Адон та чи сты сæ бакаст – хурау, арвы цæфау – сæ фезмæлд? – Уыдон та сты, ардæм мах агурæг чи фæцыд, уыдон.
– Уæд кæмæй ысты?
– Нартæй.
– Æз Нартæм ахæм куы никæй зонын, уæд цытæ дзурыс?
Уæрхтæнæг фæхудт æмæ йæм дзуры:
– Уыдон Æхсар æмæ Æхсæртæг ысты.
– Цæмæй бæрæг у?
– Нæ мады къухдарæн Æхсæртæджы ‘нгуылдзыл ис.
Уæрхæг цæм бацыд æмæ цæм дзуры:
– А, мах сæфæм дыууæ ‘фсымæрæй, фæлæ ма сымах та цæуыл уæхи сафут?
– Нæ фыдæлтæ кæм сæфой, уадз æмæ мах дæр уым фесæфæм. Йæ цæссыгтæ ‘ркалдта Уæрхæг. Ахæст адæм цæм кæсынтыл фесты. Уæд фæзынди бурхил дæлимон, æмæ ахæст адæмæй иу Нартæм дзуры: – Цæй, кæд нæ кæнут, уæд ма цæмæ кæсут? Неппæты сафæг махмæ куы кæсы!
Уæрхæг бурхил дæлимоныл тымбылдур фехста, æмæ йын йæ фæрсчытæй æртæ ‘рбасаста. Бурхил дæлимон нырдиагкодта, æмæ бæстæ арыдта йæ хъæрæй. Æрбамбырд ысты дæлимонтæ бардзтæ-бардзтæй. Æмæ цын сæ фæндæгтæ ахгæдтой Нартæн. Дæлимонтæ барæй ахуыссынкодтой сæ мæрдзрухс, æмæ цæ Нартæ нал уыдтой. Цыдæр Хуыцау дын бурхил дæлимоны Уæрхтæнæгмæ фæкомкоммæ кодта. Куыддæр рухс ферттывта, афтæ йыл й’ арц фæкодта бурхил дæлимоныл Уæрхтæнæг, æмæ йæ нылхъывта зæхмæ.
Бурхил дæлимон нырдиагкодта ‘мæ дзуры:
– Суадз мæ! Цæуыл мæ марыс!
– Тагъд мæрдзрухс ыскæсынкæн.
Бурхил дæлимон адзырдта дæлимонтæм, æмæ мæрдзрухс ракасти фæстæмæ. Ныррухс и Дæлимонтыбæстæ. Уæрхтæнæг та бурхил дæлимонмæ дзуры:
– Ныр нын фæндаг акæн нæхи бæстæм, кæннод дæ ам арты басудздзынæн.
Цы гæнæн ма уыди бурхил дæлимонæн, æмæ сæ разæй рацыди Нартæн. Нарты фæстæ та ахæст адæм цыдысты. Æрбахæддзæ сты иу ыстыр зæхмæ. Бæстæ уыди рухс, цæрæг дзы нæ зынди. Сисамæдтытæ пырхæй зындысты. Æмæ дын Нартæ фæрсынц бурхил дæлимоны:
– Ай, цæй пырх бæстæ у?
– Ай пырх бæргæ нæ уыди, фæлæ цæрæнбынат уыди. Й’ адæм та махмæ ахæсты уыдысты. Сæ зæрæдтæ фæцагъды сты. Кæстæр фæлтæр та сæ фыдыбæстæй иппæрд уыдысты, æмæ нæ зыдтой сæ раздæры цæрæн. Уæрхæг афарста ахæст адæмы:
– Ам уæ чи царди, уыдон æрбахæддзæ сты ‘мæ нын хæрзбон зæгъæнт.
Дыууæ зæронды размæ рацыдысты. Сæ къæхтыл ма тыххæй лæууыдысты.
– Цы ма лæууæм ам? Чи ма нæ баззад? Фæлтау нæ Нартæм тымбылæй ныккæнут, æмæ кæд фервæзиккам ацы дæлимонтæй.
Иннæ ахæст адæм дæр Нартæм дзурынц:
– Мах дæр уемæ цæуæм, ам нæ ма ныууадзут. Ацы бур дæлимонæн та йæ сæр ракæнут.
Нартæ бурхил дæлимонæн йæ сæр ракодтой æмæ йæ уырдыджы бынмæ ауагътой. Сæр гæппытæгæнгæ атылд бынмæ, æмæ дæлимонты цур йæ тъæпп фæцыди. Нартæ ахæст адæмы семæ ракодтой Стыр куывдтæ фæкодтой иумæ. Ахæст адæм Нартæн фарсхæцæг уыдысты, иумæ цардысты. Уæдæй фæстæмæ ничиуал хаста йæ ныфс Нартæм.
Бурхил дæлимоны сæр федтой дæлимонтæ ‘мæ загътой:
– Нартæ нæ худинаджы сæфт фæкодтой. Нæ маст цæ райсæм, æндæр гæнæн нал и. Фæлæ цыл кæм сæмбæлдзыстæм?
– Нарты кæстæртæй иуæн йæ къухыл къухдарæн уыди, – загъта Саудзых дæлимон. Хæцгæ-хæцын къухдарæн æрхауди, æмæ ныр мæнæ мæнмæ ис. Уыдон ныр уый агурæг рацæудзысты, æмæ цыл хъуамæ тыхджын ысхæцæм.
Дæлимонтæ сцинкодтой æмæ æрбацæуæнты арф уæрмытæ скъахтой. Сæ уæлæ цын глазигауызтæ байтыгътой, цæмæй Нартæ мацы ‘нхъæл уой. Æмæ хæцынмæ сцæттæкодтой сæхи.
* * *
Уæд дын иуахæмы Арвычызг фæрсы Æхсæртæджы:
– Къухдарæн дæм радтон, æмæ, цымæ, цы фæци? Кæм æй ныууагътай, мæ къона?
Æхсæртæг йæхимæ асгæрстытæкодта, фæлæ ницы ссардта.
– Уæрхтæнæгæн æй уынынкодтон, æмæ мын, бæлвырд, уыцы ран баззад.
Уæд адæмæй иу зæронд дзуры:
– Ды Уæрхтæнæгæн дæ къухдарæн куы уынынкодтай, уый æз хорз хъуыдыкæнын: æнгуылдзæфсон æй карды бикъыл асагътай, æмæ ‘рхауди, Дæлимонтæй иу – Саудзых дæлимон кæй хонынц – уый йæ амбæхста. – Мæнæн æм æнæцæугæ нæй.
– Æз дæр цæуын демæ, – загъта Æхсар.
– Мæн дæр акæнут. Фæндагамонæг уын уæддæр уыдзынæн, – лæгъстæгæнæгау бакодта зæронд лæг.
Ноджы ма цалдæр лæджы ацыди Æхсар æмæ Æхсæртæгимæ, фæлæ сæ хистæрты нал рауагътой семæ.
Ссыдысты иу хохы сæрмæ, æмæ нал арынц фæндаг Дæлимонтæм. Сæ фале фæзынд, йæ хъуын æрттивгæ кæмæн кодта, ахæм саг.
– Ацы саджы æз Дæлимонтæм арæх уыдтон, – загъта зæронд лæг. – Мачи йæ фехсæд, уадз æмæ хиза. Уагуадзæн афон сæхимæ цæудзæн. Уый кæдæм цæуа, мах дæр уыууылты йæ фæдыл цæудзыстæм, æмæ ныххæддзæуыдзыстæм Дæлимонтæм.
Нартæ байхъуыстой зæронд лæджы ныхæстæм, æмæ ‘нхъæлмæкастысты уагуадзæн афонмæ.
Уагуадзæн афон дæр уæдмæ ‘ракодта, æмæ саг йæхи уæззау бауыгъта. Йе ‘рттивгæ царм хъуытæзтау ысцагъта, стæй араст и Дæлимонтыбæстæм. Æхсар æмæ Æхсæртæг цыдысты йæ фæдыл, фæлæ дын иу фæзилæны саг æрбатар. Бирæ йæ фæцагуырдтой, фæлæ ницыуал ыссардтой. – Маст ма бакæнæм, уымæн та райсом æнæ цæугæ нæй. Бонрæфты цæудзæн дон нуазынмæ Æвдадзысуадонмæ. Йæ цуры йын цæхх байзæрæм. Уый дойны кæндзæн, æмæ донмæ уайдзæни тагъд-тагъд. Æмæ базондзыстæм уæд афтæмæй саджы бахизæн.
Ныллæууыдысты дыггаг бонмæ. Райсомы та хур æрбакасти, æмæ бæстæ ныррухс. Саг та разынди, ауыдта цæхх æмæ дзы сдæры. Фыдздзаг хатт æм хорз фæкасти, æмæ йын фегæр. Саг ысдойны. Тагъд-тагъд азгъордта суадонмæ ‘мæ дзы фыднозт бакодта. Стæй уагуадзæн афон сабыр араст и ‘мæ иу къæйыл ыслæууыд. Къахындзæг кæны йæ сæфтджытæй къæйыл. Æмæ йæ къæй уырдыгмæ аласта. Æмæ та фæстæмæ йæ бынаты абадти къæй. Нартæ дæр йæ цуры лæууынц.
– Цæй, æмæ ацы къæй аппарæм.
– Нæ, хъил æй акæнæм.
– Фæлтау йæ бынты абырæм.
Алы ныхæстæ кодтой, æмæ иу фæндмæ нæ цыдысты.
Уыцы бон Бардуаджыбон уыд, æмæ йæ кувæг адæмыл зилгæ рацæйцыд. Æрбаййæфта Нарты, æмæ цæ фæрсы:
– Ам цы ми кæнут? Абон мæ бон у, æмæ кувгæ цæуылнæ кæнут? Ацы цъæх къæйыл цы æрымбырд ыстут?
– Бардуагафон сæфт хъуамæ мацы уа, – дзуры йæм Æхсар. – Дæлимонтæм нын иу дзаума баззади. Хъуамæ йæ афоныл æрхæссæм. Нæ хистæртæ махмæ кæсынц. Æмæ нын Дæлимонтæм фæндаг бацамон. – Уæ разы къæйы кæрон сæхъхъис бæндæн ис. Уыцы бæндæныл арт андзарут. Бæндæн басудздзæн, æмæ къæй ахаудзæн. Стæй уын Дæлимонты фæндаг байгом уыдзæн, – загъта ма Бардуаг æмæ ацыди.
Нартæ сæхъхъис бæндæн ыссардтой, æмæ йыл арт бафтыдтой. Сæхъхъис бæндæн ыссыгъд, стæй атыдта. Къæй атахти, æмæ Дæлимонты кæсæнуат ныппырхкодта.
Æмæ Дæлимонтæ загътой: “Нартæ ‘рцæуынц”.
Базмæлыдысты Дæлимонтæ. Саудзых дæлимон дзуры:
– Æрбацæуæнтæ æрыхгæнут, æмæ цæ къæбутдзæф кæнут, æгады мардæй куыд амæлой!
Нартæн, Дæлимонтыбæстæм цы фæндаг уыди, уый фегом. Араст дын ысты. Бахæддзæ сты иу цады былмæ, æмæ сæ фæндаг нæууыл акодтой. Цæуынц Нартæ. Фæлæ нæ зонынц Дæлимонты хинвæнд. Нартæ иу дуарæй бахызтысты, афтæ цыл къæбутырдыгæй схæцыдысты Дæлимонтæ. Фатæхст цæ кодтой. Нартæ дæр цæ айстой сæ разæй. Кæй кæм æййæфтой, уым æй мардтой, афтæмæй цæ быны сæфт кодтой. Уæд цæ глази-гауызтыл басайдтой Дæлимонтæ, æмæ дын Æхсар уæрмы смидæг. Дæлимонтæ йыл дур æмæ хъæд калын байдыдтой. Æхсæртæг Дæлимонты ахста, æмæ цæ уæрммæ калдта. Æхсар та цæ уæрмы цагъта. Куырисбаст-иу цæ акодта, æмæ цæ йæ сæрыл авæрдта. Уæле цы дур, цы хъæд калдтой, уыдон Дæлимонтæн сæхиуыл æмбæлдысты, æмæ цагъды кодтой. Мæрдтыл хæрдмæ бырыди Æхсар, æмæ фæуæлбыл. Ногæй та цæ цæгъдын байдыдтой. Зæронд лæг, æмæ ма семæ чи уыди, уыдон та цын æххуыскодтой.
– Ай цæ мæнæ кæридзагъд куы кæнæм. Æмæ дзы райсом мардæй куы никæйуал фенæм, уæд цы хабар у? Цы фæвæййынц, кæй цæгъдæм уыдон? – загъта Æхсар.
– Мæн ам мæрдты ‘хсæн бакæнут. Æз цæ базондзынæн, цы фæвæййынц, уый, – дзуры зæронд лæг.
Æхсар æмæ Æхсæртæг æй мæрдты ‘хсæн бакодтой зæронд лæджы. Лæппутæ дзæвгар фæцагътой Дæлимонтæй. Стæй сæхи фæсфæд айстой, хæст куы банцад, уæд.
Дæлимонтæй иу саусырдыл абадт, æмæ дын æй зæронд лæг ауыдта. Саусырд атахти ‘мæ ‘рбатар. Чысыл фæстæдæр ногæй фæзынди. Иу дæлимон йæ къухы сырхфарсфæткъуы ‘рбахаста. Мæрдтыл æй атылдта, æмæ райгас ысты мæрдтæ. Зæронд лæг фæцырд, æмæ йæ рацахста дæлимоны æмæ йæ уым дзыхъмард фæкодта ‘мæ æрбацыд Нартæм.
– Удæгасгæнæн фæткъуы хæссынц кæцæйдæр, – загъта зæронд лæг. Сæ мæрдтыл æй атулынц, æмæ райгасвæййынц мæрдтæ. Ацы хатт ма фæткъуы куыддæр æрбахæссой, афтæ-иу фæткъуыйæн йæхи цæвут. – Фæткъуы кæцæй хæссынц, уыцы бæлас нын базон.
Зæронд лæг та йæхи мардыфсон ыскодта. Æхсар æмæ Æхсæртæг тынгдæр ысхæцыдысты дæлимонтыл, æмæ цæ бындзагъд фæкодтой. Фæсхæст та, фæткъуы цы дæлимон хаста, уый саусырдыл æрбацæйцыди. Æхсæртæг йæ размæ бадти, æмæ фæткъуы скъуырдта. Фæткъуы зæхмæ ахауди. Æхсæртæг æй кардæй ныццавта, æмæ фæткъуы дыууæ дихы фæци. Дæлимон мæрдтыл рацæйцыд. Зæронд лæг фæцырд и, æмæ сау сырдыл абадти дæлимоны фæсарц.
– Тагъд мын, фæткъуы кæцæй хæссыс, уый фенын кæн, кæннод дæ марын! – загъта зæронд лæг дæлимонæн.
Дæлимон фæтарсти, æмæ йæ уыцы ран балæууын кодта. Иу кæртмæ бахызт. Кæрты зад иу бæлас. Æмæ дзуры дæлимон:
– Ацы бæлас у мардудæгасгæнæг.
– Кæд сайгæ кæныс?
– Нæ, нæ дæ сайын.
Уæд зæронд лæг сау сырды фæмардкодта ‘мæ загъта:
– Уæдæ мын ныр мæ сау сырды райгас кæн.
Дæлимон бæласæй фæткъуы ратыдта, æмæ йæ уыцы сау сырдыл атылдта. Сау сырд, куыд уыд, афтæ фестади. Уæд зæронд лæг дæлимоны кардæй барæхуыста. Бæлас æд уидæгтæ стыдта, æмæ сау сырдыл абадт, æмæ йын афтæ:
– Гъеныр мæ тагъд ме мбæлттæм фæхæддзæ кæн, кæннод дын æгасæй ныууадзæн нал и.
Сау сырд фæтарсти ‘мæ рахаста зæронд лæджы. Æмæ Æхсæртæгмæ ‘рхæддзæ сты.
– Се гасгæнæн фæткъуы цын æд бæлас рахастон, – загъта зæронд лæг.
Æхсæртæг бæлас райста, æмæ цын афтæ зæгъы Дæлимонтæн: – Мæ къухдарæн мын куы нæ радтат, уæд уын æз ацы бæласыл арт бандзардзынæн. Сымах та быныцагъд фæкæндзынæн.
Фæтарстысты Дæлимонтæ ‘мæ доныбынæй къухдарæн систой. Саудзых дæлимон Æхсæртæгмæ къухдарæн радта:
– Айс дæ къухдарæн, фæлæ нын нæ бæлас радт фæстæмæ!
Æхсæртæг æм æрбамæсты, æмæ йæ ‘рбамардта. Раггойкодта бæлас. Нартæм æрцыдысты, æмæ йæ сæ кæрты ныссагътой. Фæлæ та-иу фæзындысты дæлимонтæ.
– Кæд æй нæ дæдтыс, уæд йæ уæлæ æмбисæй фылдæр мауал æрзайæд! – загъта Дæлимонты хистæр.
– Кæд æй нæ дæдтыс, уæд æртæйæ фылдæр йæ уæлæ мауал æрзайæд! – загъта иннæ.
– Кæд æй нæ дæттыс, уæд йæ уæлæ иу… хъуамæ загътаид, иу дæр мауал æрзайæд зæгъгæ, æртыггаг дæлимон. Фæлæ йæ уæдмæ Æхсæртæг æрбамардта.
Æмæ ма йыл ныр иунæг фæткъуы зайы уыцы бæласыл.
Саукомы рæбын æмбисондæн чи баззад, æмæ йæ кой дæрдтыл кæмæн айхъуыст, иу ахæм ус цард. Хонгæ та йæ Саумæрон зæгъгæ кодтой. Æмæ дын æм Дæлимонтæ цæуын байдыдтой.
– Нартæ нæ быныцагъд кæнынц, æмæ нын баххуыс кæн дæ бирæ ‘фсадæй. Кæннод мах куы фæцагъды уæм, уæд ма кæимæ цæрдзынæ? – Кæд цæ уæ бон дарын бауа, – загъта Саумæрон, – уæд уын ме фсадæй цас уæ хъæуа, уыйас раддзынæн.
Дæлимонтæ сразы сты. Саумæрон арын байдыдта æмæ ‘хсæвæй-бонмæ минтæ ныййардта. Дæлимонтæ цæ ‘фсадхъом кодтой, æмæ цæ Нартæм æрвыстой хæцынмæ.
– Мах ам абаддзыстæм, уымæй цы пайда и? – дзуры Æхсæртæг. – Дæлимонтæ нын сæ маст нæ ныууадздзысты. Саумæронмæ фæцыдысты, æмæ дзы ‘фсадхъом мингæйттæ райстой. Уыдон сомбон немæ хæцдзысты. Мах хъуамæ Саумæроны арты басудзæм.
– Сылгоймагимæ хæцын дæ сæрмæ та куыд хæссыс? – дзуры Æхсар. – Чи дæ фехъуса, уый дæ цы зæгъдзæн? Ныхъхъуыдты йæ уадз!
– Уый дыл куы фæтых уа, уæд ахæм худинаг куыд æрхæсдзынæ ды дæ сæрмæ. Кæд нæ цæуыс, уæд æз мæхæдæг иунæгæй дæр ацæудзынæн. – Уæд та дыл тых цæуы, уæд дæ кæм агурдзынæн?
– Æз цæудзынæн хъæды ‘хсæнты, æмæ бæлæсты кæрддзæфкæндзынæн. Кæд æмæ афæдзы бонмæ нæ фæзынон, уæд-иу мæ агур. Кæд ма дæ де фсымæр хъæуа, уæд.
Фæраст Æхсæртæг, æмæ йæ Уæрхæг ауыдта.
– Ныр иунæгæй кæдæм цæуыс?
– Иунæгæй цæуын, афæдзбалцы. Кæд не рыздæхон, уæд мæм-иу Æхсар хæддзæкæнæд. Цæугæ та кæнын Саумæронмæ. Уый цын æфсад радта Дæлимонтæн, æмæ та нæ сомбон хъыгдардзысты.
– Фæндараст фæу. Фæлæ иу хъуыддаг дæ зæрдыл бадар: иугæр хæсты бацыддæ, уæд хъуамæ дæхи фæнд атæрай, искæй зонмдæ хъусын нæ хъæуы. Араст Æхсæртæг Саумæронмæ.
Уæд, зæгъы, Саумæрон Дæлимонтæм дзуры:
– Цæмæн хæцут афтæ карзæй Нартимæ? Æххæст-ма мын æй æмбарын дæр бакæнут.
– Нарты адæм нæ бындзагъд фæкодтой, – дзырдтой Дæлимонтæ. – Уыимæ нын нæ фæткъуыбæлас дæр фæхастой сæхимæ. Æртæ хатты цæм барвыстам, æртæ хатты дæр ницы бафтыд æппын нæ къухы. Уыцы бæласæн та æнæ ‘рхæсгæ нæй.
Æхсæртæджы фæстæ иу талынг æхсæв Саумæрон æд æфсад æрбахъуызыдысты Нарты фæткъуыбæласмæ, æмæ йæ фæхастой сæ бæстæм. Дæлимонты сау сырд цæ давгæ федта. Фæлæ йæ дзыхыл ныххæцыд – ницы сдзырдта. Дæлимонтæ хæстмæ сæхи цæттæкодтой. Саумæрон-иу æхсæвы кæй ныййардта, уый-иу боны хæцынхъом уыди. Афтæмæй минтæ, æрдзæсæдæ минтæ æрымбырдкодтой æфсад Дæлимонтæ.
Æхсæртæг цæуы тар хъæды астæу. Кæрддзæфтæкæны хъæдыбæлæстæ. Фæзрæтты та дзыхъхъытæкодта. Афтæмæй бахæддзæ ис иу æфсæнфидармæ, фæлæ йын йæ хуылфмæ фæндаг н’ ары. Уæд дын æм сау сырд фæзынд Æхсæртæгмæ, æмæ йæм дзуры:
– Ам ц’ агурыс æфсæн фидары? Æви й’ арæзт дæ зæрдæмæ нæ цæуы? – Й’ арæзт хорз у, фæлæ йæ хуылфмæ кæуылты бахизон? Дуар дзы нæ уынын.
– Ардæм уал рацу.
Сау сырд Æхсæртæджы йæ фæдыл акодта. Бацыдысты иу дурцыртмæ, æмæ йæм дзуры уыцы сау сырд:
– Ацы дурцыртæн йæ уд æгаскæнын дæумæ хауы. Уыйбæрц хатыр бакæн, æмæ йæ райгаскæн.
– Куыд æй райгаскæнон – сыгъдæг дур куы у?
– Ды мæн дурмæ балхъив, афтæ тыхджын, æмæ мæ цæссыгтæ куыд æркæлой. Ацы дурцырт фыдæлгъыст фæци, æмæ йæ уды бар нæртон лæгмæ ис.
Æхсæртæг сау сырды дурцыртмæ балхъывта, æмæ сау сырд йæ цæссыгтæ ‘ркалдта. Дурцыртыл æрхаудтой æмæ дурцырт йæхимидæг базмæлыд. Уыйадыл сау сырд рæсугъд ус фестад, дурцырт та нæлгоймаг фестад. Æмæ фæрсы нæлгоймаг Æхсæртæджы:
– Бæлвырд, Нартæй дæ?
– Уо, æз Нартæй дæн, фæлæ мæм афтæ кæсы, цыма ды Бæртæлæг дæ. – Раст зæгъыс. Æз, æцæгæйдæр, Бæртæлæг дæн. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы фесæфт куы фехъуыстон, уæд цæ не фсинимæ дæлимонтæм агуырдтам. Дæлимонтæ мæм тынг ысмæсты сты. Дурцырт мæ фестынкодтой, не фсины та – сау сырд. Æмæ йыл дыууæрдæм хъеллаукодтой. Кæм ысты цымæ ныр мæ хæлары цæуæт – Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг?
– Уæдæ ды та цæмæ ‘рцыддæ?
– Æз ардæм хæцынмæ ‘рцыддæн. Дæлимонтæ та нæ ныхмæ ‘фсад аразынц. Æфсадхъом та исынц Саумæронæй, æмæ цæ хъуамæ бындзагъд фæкæнон.
– Афтæ иунæгæй дæ куыд рауагътой?
– Мæхи афтæ фæндыди. Никæй рауагътон мемæ.
– Саумæрон æнцон басæттæн нæу. Ацы хабар та æз Нартæн фехъусынкæндзынæн.
Бæртæлæг æмæ йæ ус хæрзбон загътой Æхсæртæгæн, æмæ фæцыдысты сæ бæстæм.
* * *
Нартæ ракастысты, æмæ – нал и сæ æвдадзы фæткъуы.
– Цæуын æз сæ фæдыл, æмæ йæ хъуамæ байсон, – загъта Æхсар. Ауадз мæ демæ, исты ‘ххуыс дын фæуыдзынæн æз дæр зæгъгæ дзуры зæронд лæг Æхсармæ. Æхсар ысразы, æмæ зæронд лæджы йемæ ракодта. Цæуынц Æхсар æмæ зæронд лæг хъæды. Кæсынц, æмæ бæлæстыл Æхсæртæджы кæрддзæфтæ, фæзты та – дзыхъхъытæ. Цæуынц æмæ цыл Бæртæлæг æмæ йæ ус æнæнхъæлæджы амбæлдысты.
Æхсар цæм дзуры:
– Уæ фæндаг раст уа!
– Æгас нæм цæут сымах дæр. Кæцæй фæндараст?
– Цæуæм Нартыбæстæй. Дæлимонтæ нын нæ фæткъуыбæлас адавтой, æмæ уый агурæм.
– Уæ бæлас уын æз хæсгæ федтон, – загъта Бæртæлæджы ус. – Саумæрон æмæ уын æй йе фсæдтæ радавтой. Æмæ йæ Саумæрон йæ дуармæ ныссагъта. Æхсæртæг хæцдзæн ныр семæ. Мыййаг цыл куы тыхкæна, уæд æй уыдон исты фæкæндзысты.
Хæрзбон загътой сæ кæрæдзийæн, æмæ цæ алчи йæ фæндагыл араст. Уæд Æхсар зæронд лæгæн афтæ зæгъы:
– Мах куыддæр ысхæцæм, афтæ ды та бæласмæ фæу, æмæ-иу æй рахæсс.
Цалынмæ уыдон æфсæнфидармæ цыдысты, уæдмæ Æхсæртæг фидары бынæй фидары хуылфмæ дзуры:
– Кæм ыстут уæдæ? Уæхиуыл æфсæнфидары дуæрттæ цæй хуыд ныккодтат?
Саумæрон уыцы хъæрмæ æнæхъæн æфсад рарвыста. Уыдонимæ Дæлимонты дæр, æмæ схæцыдысты Æхсæртæгимæ. Саумæроны ‘фсад куынæг байдыдтой. Саумæрон уыйонг фæтыхсти, æмæ йын зæнæг кæныны рæстæг дæр нал уыд. Уыйфæстæ Дæлимонтæ дæр хорзау нал уыдысты. Æмæ уыцы хæсты хъæр Æхсар æмæ зæронд лæг фехъуыстой.
Сæ цыд фæрогдæркодтой, æмæ Æхсæртæджы хæцгæ ‘рбаййæфтой. Уыдон дæр Æхсæртæгæн фарс фесты, æмæ Æхсæртæг дзуры Æхсармæ:
– Æрхæддзæ мæм дæ?
– Ам бæргæ дæн. Радавтой нын нæ фæткъуыбæлас.
Зæронд лæг аууæтты бацыд, æмæ йæ ссардта уыцы фæткъуыбæласы. Раздæхт фæстæмæ ‘мæ дзуры:
– Йæ кæрты астæу ис фæткъуыбæлас Саумæронæн, æмæ уырдæм уæ хæст акæнут, цæмæй йæ мацы фæкæной.
Æхсар æмæ Æхсæртæг Саумæроны се хсæн фæкодтой.
– Тагъд нын радт нæ фæткъуыбæлас! – дзуры йæм Æхсæртæг. – Уый уын раддзынæн, фæлæ бафидауæм.
Саумæрон Нартæн сæ фæткъуыбæлас рахаста. Æмæ Æхсар зæронд лæгмæ дзуры:
– Мауал ысуæгъдкæн уыцы бæлас!
Саумæронæй дзырд райстой, ард ын бахæрынкодтой, æмæ уæдæй фæстæмæ Саумæрон Дæлимонтæн æххуыс нал кодта. Дæлимонтæй ма уым чи аззади, уыдон дæр сæхи айстой æмæ фæлыгъдысты.
Дæлимонтæ та ногæй æрбамбырдкодтой сæ тыхтæ, æмæ сæ размæ бабадтысты Нартæн. Æхсар æмæ Æхсæртæг рацæйцыдысты, æмæ Зæронд лæгæн афтæ зæгъынц:
– Мах цуаны азилæм, ды та фæткъуыбæлас Нартæм ныххæддзæкæн. Зæронд лæг рахаста фæткъуыбæлас. Фæлæ базыдта, Дæлимонты ‘фсад сæ размæ кæй бабадтысты, уый. Йæхи аууæтты айста, æмæ йæ Нартæ нал уыдтой.
Æхсар Æхсæртæгмæ дзуры:
– Мæ зæрдæ йæм æхсайы уыцы зæрондмæ. Ныууадзæм уал фæлтау нæ цуан, æмæ фæцæуæм нæ фæткъуыбæласы фæдыл. Цæст æй нал уыны, æмæ йыл уæд та исты ‘рцыди уыцы зæронд лæгыл. Уæд æнæхай куы кæнæм нæ бæласæй!
Æмæ раздæхтысты фæстæмæ. Цæуынц.
Æмбисвæндагыл уыдысты, афтæ цыл æрбакалдысты Дæлимонтæ. Æхсар æмæ Æхсæртæгæн нал размæ цæуæн уыд, нал – фæстæмæ… Дæлимонтæм уыд иу Хъоппæгцæст. Уый дын цæм куыддæртæй куы бахъуызыд фæсвæдты – хъуамæ цæ чъылдымдзæф фæкæна Нарты. Ауыдта йæ зæронд лæг дардæй. Фæуагъта йæ фæткъуыбæлас иу дзыхъхъы. Уæлейы йыл къалиутæ ‘ркалдта. Иу дзæггор райста ‘мæ бахъуызыди Хъоппæгцæст кæй хуыдтой, уыцы лæгмæ. А ныр Æхсары ныццæва Хъоппæгцæст, афтæ йыл зæронды дзæггор сæмбæлди. Хъоппæгцæст дзуццæджы ‘рхауди.
Æхсар фæзылди, æмæ йæм дзуры зæронд лæгмæ:
– Цы фæдæ, цы?
– Мæнæ бæргæ дæн. Хъоппæгцæст дæ марынмæ хъавыд, æмæ йæ æз дзæггорæй æрцавтон.
Уæд Æхсар Хъоппæгцæсты йæ бецыккæй фелвæста. Нырдиагкодта уыцы хæйрæджыты фæтдзæгъдæн, æмæ Дæлимонтæ хорзау нал уыдысты. Хъоппæгцæст æм дзуры Æхсармæ:
– Уæ, ма мæ амар. Цы мын зæгъай, уый бакæндзынæн.
– Нæй дыл æууæндæн…
Йæ сæр ын ракъуырдта Æхсар, æмæ йæ фехста. Сæр атахти, æмæ Бæртæлæджы цур йæ дзæхст фæцыд.
– Ракæс-ма мæнæ Дæлимонты фыддæрæн йæ сæрыкъуыдыр ардæм фæхаудта, – загъта Бæртæлæг йæ усæн, æмæ сæрыкъуыдыр доны басхуыста:
– Хуыцау дæ мыггагыскъуыд фæкæнæд!
Æхсар æмæ Æхсæртæг сæ хæст фæуырæдтой. Фæлæ цыл Дæлимонтæ нал ауæрстой, æмæ сæ хæстæн кæрон нал уыди.
Фæстагмæ Дæлимонтæ сæ бон базыдтой, ай цыл афтæмæй нæ фæтыхуыдзысты зæгъгæ, æмæ райдыдтой уæрмытæ къахын. Мæнгæмбæрзт цæ кодтой сыджытымурæй, уæлейы та цыл кæрдæг зæрстой. Уæд та тыхджын ысхæцыдысты, æмæ цæ сæ фæдыл уæрмытæм сайдтой.
Æхсар зæронд лæгмæ дзуры:
– Дæ хорз хорз у, æмæ ацы фæткъуыбæлас фæхæддзæкæн бынатмæ. Дæлимонты мæхи бар уадз.
Зæронд лæг ахаста фæткъуыбæлас, æмæ та йæ Нарты кæрты ныссагътой ногæй. Æмæ ‘нхъæлмæкасти зæронд лæг уыйфæстæ, уæдæ кæд æрцæудзысты Æхсар æмæ Æхсæртæг…
Æхсар æмæ Æхсæртæг бæргæ айстой Дæлимонты сæ разæй. Фæлæ уæрмы аирвæзтысты ‘мæ Цæрддзуйыбæсты балæууыдысты дыууæйæ дæр.
Байдыдтой дын зилын Цæрддзуйыбæсты, æмæ иу ран иу къадакуырой ауыдтой. Куырой зилы, фæлæ йæ мидæг æппын иу ызмæлæг нæй. – Дзæгъæл хъеллауæй ницы, – загъта уæд Æхсар. – Фæлтау банхъæлмæкæсæм – ацы къадакуырой æнæхицау нæ уыдзæн.
Æрынцадысты лæппутæ иу бæласы бын. Ссадлæхурæнæй хыссæ змæстой, афтæ цæ ‘рбаййæфта иу боцъоджын, æмæ цæм дзуры цыдæр мæстыхуызæй. Й’ армы та кæд уыди сæрыкъуыдыр.
– Ай уыд мæ лæппу. Æмæ сымахæй кæйдæр къухæй æрцыди йæ мæлæт. Боцъоджын сæр Æхсæртæгмæ авæрдта. Сæрыкъуыдыр æнцад лæууыди. Æхсар бамбæрста: уыцы Хъоппæгцæст ын ыстыдтаид, æвæдздзæгæн лæппуйæн йæ сæр. Уый сæрыкъуыдыр у, æнæмæнг.
Боцъоджын Æхсармæ дзуры:
– Уæдæ мæ сафæг мæнæн ды уыддæ, æмæ абон махæн нæ тыхæвзарæн у.
– Дæу куыд фæнды, афтæ, – загъта Æхсар. Ныззыввытт æй ласта, æмæ сæрыкъуыдыр кæмдæр дуртыл ныппырх и.
Боцъоджын куыд нæ смæсты уыдаид! Афтæмæй дыууæ лæджы хæцын байдыдтой. Хъæд æмæ дуртæ кæрæдзиуыл цавтой. Уыцы рæстæг Дæлимонтæ дæр Цæрддзуйыбæсты фестадысты. Схæцыди семæ Æхсæртæг, хæстæг цæ нæ уагъта Æхсармæ.
Æхсар фæхæст и Боцъоджынæн йæ боцъотыл, æмæ йæ ныууыгъта йæ сæрæй йæ къæхтæм. Йæ боцъо йын рацæйскъуыдта, æмæ Боцъоджын сауæрдиагкодта.
– Уæ, ма мæ амар, бафидауæм…
– Нæ бафидаудзынæн, цалынмæ мæ уæлзæхмæ нæ фæхæссай… Боцъоджын ныууагъта йæ хæст æмæ дзуры Дæлимонтæм:
– Адон мах зæххыл нæ райгуырдысты. Мах зæххыл нæдæр мæлгæ акæндзысты. Фæлтау цæ сæ зæхмæ фæхæддзæкæнут.
Сæхъхъисæй бæндæнасин цын авæрдтой уæлзæхмæ, æмæ йыл хæрдмæ хизынц: Æхсар – разæй, æхсæртæг – йæ фæстæ. Хæрдмæ куыд цыдысты, афтæ Æхсæртæг бæндæн фæстейы лыгкодта. Дæлимонтæ уæд бæндæнылыггæгтæ кæрæдзиуыл бастой, æмæ хæрдмæ бырстой сæ фæдыл. Нал æййæфтой Нарты лæппуты. Æппынфæстаг зæхмæ сирвæзтысты Æхсар æмæ Æхсæртæг. Бынмæ ‘ркастысты, æмæ дунейы Дæлимонтæ сæ фæдыл ысбырынц. – Адон куыддæр сирвæзой, афтæ ныл тых кæндзысты, – загъта Æхсæртæг.
Уæд æм Æхсар дзуры:
– Куыддæр ысцæйхæддзæкæной, афтæ бæндæнтæ фæлыгтæкæнæм, æмæ цыл уæлейæ цæхæр ауадзæм.
Арт акодтой Æхсар æмæ Æхсæртæг. Уæдмæ Дæлимонтæ дæр ысзындысты, æмæ дын Æхсар æмæ Æхсæртæг уым бæндæнтæ фæлыгкодтой. Дæлимонтæ схъиудтытæгæнгæ тахтысты Цæрддзуйыбæстæм. Къултыл ма цæ бирæтæ фæхæцыд, фæлæ уыдон та цæхæры бын фесты, æмæ Дæлимонтæ судзгæ-уыраугæ хаудтой уырдыгмæ, æмæ ныппырх ысты Цæрддзуйызæххыл. Æхсар æмæ Æхсæртæг рацæуынц Нартæм, æмæ фæрсынц адæмы: – Бæлас рахæсгæ нæ федтат?
– Иу зæронд лæг æй Нартæм фæцæйхаста.
Цæуынц Æхсар æмæ Æхсæртæг.
– Ныр нæ куы фæсайа уыцы зæронд лæг, уæд цы кæндзыстæм? – загъта Æхсар.
– Сар мын йæ сæр кæны! Уæлæмæ цæуа – йæ къæхтæй йæ ‘рласдзынæн, дæлæмæ цæуа – йæ бецыккæй йæ ахсдзынæн. А зæххыл та мын ирвæзгæ н’ акæндзæн!
Æхсар æмæ Æхсæртæг Нартæм æрбаввахс ысты. Кæсынц, æмæ сæ кæртæй зыны сæ фæткъуыбæлас.
– Нæ кæртæй цыдæр зыны нæ бæласы ‘нгæсæн, – загъта Æхсар. – Бæлвырд у, уыцы зæронд лæг нæ нæ фæсайдта.
Æрцыдысты сæхимæ, æмæ цыл зæронд лæг амбæлди. Фæцин цыл кодта ‘мæ загъта:
– Ныр нал æрцæудзысты Дæлимонты дæлсинтæ. Бæлас та æз уæ кæрты уе рцыдмæ ныссагътон.
– Хорз бакодтай, дæ цæрæнбон бирæ!
Æрынцадысты æрсабыр ысты уæд Æхсар æмæ Æхсæртæг.
Æхсар æмæ та Æхсæртæг иуахæмы сфæндкодтой афæдзы ‘мгъуыдмæ балцы фæцæуын. Æртæ фæндаджы ныхмæ бахæддзæ сты, нысан дзы сæвæрдтой æмæ загътой: “Цæуæм фæйнæ фæндагыл фæйнæрдæм. Чи нæ раздæр æрцæуа, уый-иу нæ нысанмæ ‘ркæсæд, æмæ-иу иннæмæ фæлæууæд”. Фæцыдысты æфсымæртæ фæйнæ фæндагыл. Бирæ бонтæ рацыди. С’ афæдзы бон дæр æрхæддзæ. Æхсæртæг æрыздæхт фæстæмæ. Федта сæ нысан, æмæ нысан æрдæгсаухъуына адардта æмæ фæтарсти йе фсымæрæн Æхсæртæг. Æмæ Æхсар цы фæндагыл ацыд, уыцы фæндагыл араст.
Бирæ фæцыди быдыртæ ‘мæ хæхты. Стæй иу сау коммæ бахæддзæ, æмæ хъæдыкъохмæ бахаста йе хсæв, æмæ уым æрынцади. Æмæ федта фын, цыма йын йе фсымæры ‘рцахстæуыд.
Æхсæртæг фæтæррæстласта, нал бафынæй, æмæ цæуы дарддæр. Бон- изæрмæ та фæцыди, æмæ бахæддзæ иу урскоммæ. Æрынцади та иу хъæдыкъохы, афынæй и иучысыл, æмæ та федта фын, фыдздзаг фыны хуызæн. Фестади та Æхсæртæг, æмæ дарддæр кæны йæ фæндаг.
Бон сауизæрмæ фæцыди. Æмæ изæрæй бахæддзæ и иу сырхкоммæ. Тынг бафæллади ‘мæ сæххормаг и. Фынæй нал бакодта, фæлæ хъæдыкъохыл азылди, кæд, мыййаг, искуы иу сырдыл сæмбæлин зæгъгæ. Бахæддзæ и иу цады былмæ. Цады кæрон халагъуд арæзт, æмæ дзы рухс ферттивы рæстæгæй-рæстæгмæ. Æхсæртæг ахъуыдыкодта: “Кæд ме фсымæрыл исты ‘рцыди, уæддæр ам. Ацы бынат хуымæтæджы нæ уыдзæн”. Бацыди ‘ввахсдæр халагъудмæ. Кæсы, æмæ æфсæндуар йæхигъæдæй йæхи бакæны, стæй та йæхи сæхгæны. Дуар йæхи куы бакæны, уæд дзы рухс ракæлы. Æхсæртæг фат фехста, куыддæр дуар йæхи бакодта, æмæ рухс фæзынди, афтæ. Æмæ иу уысммæ ахæм хъæр фæцыди уырдыгæй, æмæ бæлæстæ ныггуыбыртæ сты, цад уылæнтæй сурмæ акалди. Æхсæвиуат дзы цы мæргътæ ‘мæ сырдтæ кодтой, уыдон фæтарстысты ‘мæ дарддæррæттæм фæлыгъдысты. Æппынфæстаг бæстæ ‘рсабыр и. Цад фæстæмæ байдзаг, бæлæстæ дæр ысраст ысты сæ фыдздзаджы хуызæн. Сырдтæ ‘мæ та мæргътæ сабыргай æрбацыдысты сæ фыдздзаг бынæттæм. Бон дæр рухскæнын байдыдта. Куыддæр æрбарухс и, афтæ Æхсæртæг иу зæронд усы ауыдта. Ус йæ иу цæстæй уыди сохъхъыр, иннæ цæсты та Æхсæртæджы фат ныффидар, æмæ хъæрзы зæронд ус. Æхсæртæг æм æввахсдæр бацыди, æмæ йе фсымæры фындзыкæлмæрзæн усы къухы ауыдта.
Уæд æй Æхсæртæг фæрсы:
– Ай æмæ чи дæ? Цы ми кæны дæумæ ме фсымæры фындзыкæлмæрзæн? – Гъей, лæппу! Чи дæ, уый æз нæ зонын, фæлæ Æхсарæй ды де фсымæр кæм зæгъыс, уым ме фсымæр дæр дæ. Æз дæн нæртон чызг. Æрæджы ме рвадæлтæй иу ам уыди.
Ныр ахæст у Быценæгтæм, фæлæ йæ фындзыкæлмæрзæн мæнмæ ныууагъта, æмæ мын бафæдзæхста: “Кæс æм, мæ хо! Кæд ацы фындзыкæлмæрзæныл тугхæддзæ рахъара, уæд зон, æмæ уæззау уавæры дæн. Кæннод мын мацæмæй фæтæрс”. Æз æм æркастæн, æмæ уæззау уавæры ис. Фæлæ ма ныр цы? Бынтондæр басаугуырм дæн, æмæ йæм кæдæм фæцæуон?
– Æмæ дын хосгæнæн нал и, цæмæй ма дæ иу цæстæй ракæсай? – афарста йæ Æхсæртæг.
– Райсомы сæуæртæхтæ ку’ амбырдкæнид исчи. Хъуазы ‘хсыримæ мын цæ, фат кæм сæмбæлд, уым куы ныттадзид, уæд хъæлæкк ракæсин мæ цæстæй.
Æхсæртæг хъæдмæ азгъордта, иу хъуаз рацахста ‘мæ йæ радыгъта. Хъуазы ‘хсыр сæуæртæхтимæ амхæддзæкодта. Стæй фат ысласта усы цæстæй, æмæ æхсыр уым ныттагъта. Æмæ ус ракасти йæ цæстæй, æмæ Æхсæртæгыл ныццинкодта. Уæд æй Æхсæртæг афарста:
– Æмæ ме фсымæр Быценæгтæм куыд бахауди?
– Быценæгтæ уыдысты цуаны. Æвиппайды Арвы дуар фегом æмæ дзы æрвызгъæр æрхаудта. Быценæгтæй сæ хистæры сæрыл сæмбæлди, æмæ дзы иннæрдæм ахызт. Уыдон æрвызгъæр рацæйхастой. Æхсар цæ базыдта, æмæ йæ хъуамæ байстаид. Уыдон ыл æртымбыл ысты, æмæ йæ сбастой. Абонмæ мæхи цæттæкодтон уырдæм, фæлæ д’ аххосæй бакъуылымпы дæн. – Æмæ ды Нартæн цы бавæййыс? Иуæхсæв æз ардæм кастæн, æмæ дзы цыдæр рухс ферттывта.
– Æз ын дæрддаг хо æййафын Уæрхæгæн. Рагæй ам бадын. Нæ лæг Хуримæ æмвынг уыди, æмæ йын иу дзæгъæфæрдыг ралæваркодта. Алы изæр дæр-иу æй мæ хъуырыл бакодтон, æмæ мын мæ фæндаг рухс кодта, æмæ уый уыцы фæрдыджы рухс уыд.
– Уæд уæ лæг та цы фæци?
Ус ын, халагъуд цы лæгæты уыд, уырдæм ацамыдта ‘мæ загъта: – Мæнæ ацы лæгæты дуар алы сабатизæр фегомвæййы. Ардыгæй Быценæгтæ ‘рбахизынц, æмæ уæларвон лæджы хъуамæ сæхицæн аскъæфой, кæннод цæ иу амæлы. Нæ лæджы дæр мын ардыгæй аскъæфтой, фæлæ цы баци, уымæн æппын ницы зонын.
Æхсæртæг æмæ ус сабаты изæрмæ банхъæлмæкастысты. Сабатизæр дуар фегом и. Æхсæртæг æм йæхи фæбыцæукодта. Ратыдта дуар æд æвдузæнтæ, æмæ йæ ныззыввыттласта иуырдæм. Уыйфæстæ усимæ лæгæтмæ бацыди. Кæсынц, æмæ дын иу лæджы фæйнæрдæм бабастой, йæ боцъотæ ‘мæ йын йæ рихитæй хил-асин бийынц уæлзæхмæ.
Уæд ус Æхсæртæгæн афтæ зæгъы:
– Ай у мæ сæрыхицау.
Æхсæртæг кард фелвæста, лæджы бæттæнтæ фæлыгкодта. Стæй йæ ‘рдаста. Лæг дæр ын арфæ ракодта ‘мæ рацыдысты уырдыгæй. Кæсынц, æмæ Быценæгтæ иу къулыл байтыгътой Æхсары. Фатæй йæ ‘хсынц, кардæй йæ цæвынц. Фæлæ йын ницы фæразынц й’ амарынæн.
Æхсæртæг цæ ку’ ауыдта, уæд цыл йæхи рауагъта, æмæ цæ цæгъдынтæ систа. Чи цæ лыгъди, уыдон та Уæрхæджы хо æмæ йæ лæг цагътой. Быценæгтæй ма иу хай аирвæзти, иннæтæ цагъды фесты. Суагътой бастæй Æхсары.
– Ныр мын тас нал у, фæлæ цæут уæхимæ, – загъта Æхсар Уæрхæджы хойæн. – Æз æмæ дæм Æхсæртæг дæр тагъд зындзыстæм.
Æхсар æмæ Æхсæртæг Быценæгты згъæруатмæ бацыдысты. Æрвызгъæр систой, æмæ йæ Куырдалæгонмæ бахастой. Уым дзы Æхсар кæрдтæ саразынкодта. Æхсары кард дывæдзыргъ уыди, Æхсæртæгæн та – иуырдæм. Кæрдтæ ахæм уыдысты, æмæ дзы дур, кæнæ ‘фсæйнаг куы ныццавтаис, уæд- иу дыууæ фæхауди, къуымых нæ кодтой.
Уырдыгæй рацыдысты лæппутæ, ус æмæ лæг кæм цардысты, уырдæм. Æрæййæфтой усы зыбытыиунæгæй æмæ йæ фæрсынц:
– Цы фæци не сиахс?
– Цыфыддæр сæ хай дæлзæххон Быценæгтæн, уе рцыдмæ ардæм ыслæбурдтой æмæ йæ амардтой.
– Уæдæ дын хъуамæ мах дæ туг райсæм, – загътой Æхсар æмæ Æхсæртæг.
– Уой, ницы райсдзыстут, уыдонæн сæ раздзæуæг Хъарæмæгъ у, кард æй нæ кæрды, æрвызгъæрæй конд куы нæ уа, уæд.
Уыдон нæ бакоммæ кастысты, æмæ дæлзæхх Быценæгтæм ныббырстой. Сæ раздзог Хъарæмæгъ дæр уым фæци. Дыууæ дихы фæкодтой æфсымæртæ Быценæгты, æмæ цæ цæгъдын байдыдтой. Фæсацæф æй фæкодта Æхсæртæджы сусæгæй уæд Хъарæмæгъ, æмæ Æхсæртæгæн йæ кард йæ къухæй фæхаудта, Хъарæмæгъ æй фелвæста. Райдыдтой хæцынтæ Æхсаримæ. Уæд Донбеттыртæй сæ иу уым февзæрди.
– Дæ карды ком æвæдз-сæрдæнæй айсæрд, æмæ йыл фæтых уай, – дзуры йæм Донбеттыр Æхсармæ.
Æхсар йæ карды ком æвæдз-сæрдæнæй айсæрста. Хъарæмæгъæн йæ кард нырриуыгъта, æмæ зæгæлгай баци. Æмæ бабын ысты æгасæй дæр быценæгтæ. Фæцæф и Æхсар йæхæдæг дæр. Донбеттыр æй тæхгæсуадонмæ аскъæфта. Уым æй æрыхсадта, æмæ байгас ысты уайтагъд йæ цæфтæ. Уырдыгæй Нартæм æрцыдысты лæппутæ.
Нартыл айхъуысти Æхсары карды кой. Уынынмæ йæм цыдысты, æмæ йыл дискодтой. Нартыл-иу исты тасы заман куы уыди, уæд-иу Æхсар сæ разæй бырста йæ кардимæ. Æхсары кард ахæм фидар кæй уыди, уыйадыл Æхсары номыл баззад. Абон дæр ма йæ хонынц æхсаргард, уома Æхсары кард. Уæрсты лæварæн уый хистæр æфсымæрмæ хауы, кæстæрæн та фæхайкæнынц бæх. Уыцы фæтк, фæдзурынц, ирон адæммæ Нартæй баззад.
Нартæн сæ фæткъуы диссаг фæци. Æвдадзыхос уыди. Й’ адзал-æмæ мæлæтыкъахыл чи лæууыд, уый-иу дзы куы фæхъæстæ, уæд-иу адзæбæх и. Фæлæ йыл зайгæ чысыл кодта – æгасæй иу фæткъуы. Фæткъуыйæн-иу йæ тоныны рæстæг куы ‘рцыди, уæд цыдæр фæци. Мæстыкодтой Нартæ. Мæстыкодтой Æхсар æмæ Æхсæртæг дæр. Тынгдæрмæсты Æхсæртæг кодта. Фæткъуы зади афтæ: бонæй сихормæ дидинæг æфтыдта, уымæй изæрмæ фæткъуы рæзти, æмбисæхсæв та йæ тонæн уыди. Изæрмæ-иу æртæ дидинæгæй иу ахаудта, æмæ ад уагъта, иннæ – талынджы ахауд, æмæ хуыз лæвæрдта. Афтæмæй ма иу фæткъуы зади бæласыл.
Нартæ Æхсæртæгæн дзырдтой:
– А, фæткъуыбæлас æрхастай, фæлæ дзы пайда куы ницы уынæм – цыдæр куы фæвæййы…
– Радæй йыл хъахъхъæнæг рауадзæм.
Нартæ хъахъхъæнæг рауагътой сæ фæткъуыйыл, фæлæ никæй бон баци йæ бахъахъхъæнын. Боныцъæхæй та-иу федтой фæткъуыйы хæрæнтæ. Нартæм та рынчынтæ бирæ уыд.
– Мæхæдæг æй бахъахъхъæндзынæн, – загъта уæд Æхсæртæг. Ацыд Æхсæртæг æмæ фæткъуыйы бын халагъуд ыскодта.
– Æз дæр цæуын, – загъта Æхсар.
Æмæ йæ фæстæ ацыди. Æмæ йæ фæрсы Æхсæртæг:
– Ды та ма цæмæ ‘рцыддæ?
– Ау, æфсымæртæ не стæм? Уæд та дыл исты ‘рцыд… Фæнычы цур куыд бадон?
– Хорз, уæдæ афтæ бакæнæм. Æмбисæхсæвмæ нæ иу хъахъхъæнæд, уырдыгæй бонмæ та
– иннæ. Хистæр дæ, æмæ уал ды дæхи ‘руадз.
– Нæ, ды бафынæйкæн, кæстæр тагъддæр афынæйвæййы.
Æхсæртæг æцæгæй дæр уайтагъд афынæй. Æхсар хъахъхъæны. Æмбисæхсæвты йæ райхъалкодта Æхсар Æхсæртæджы:
– Цæй, исты афынæй дæ?
– Хуыцауæн цы зæгъон – æгæр дæр ма афынæй дæн.
– Ницы кæны, де уæнгтæ аиваз, æмæ фæлидздзæни дæ хуыссæг. Æмæ Æхсар æрфынæй и, æмæ ныр та Æхсæртæг хъахъхъæны. Фæлæ цæй фынæй æмæ цæй æндæр! Йæ ныхбынты судзинтæ атъыста, æмæ фæлыгъди йæ хуыссæг.
Рухсирдæнтæм хъавыд бон. Æхсæртæг йæ судзинтæ ныхбынтæй ласта, æмæ раст уыцы афон бæласыл æртæ æхсинæджы абадт. Сæ иу дзы фæткъуы стыдта. Уæд æй Æхсæртæг фатæй фехста, æмæ фæцæф и æхсинæг. Фæлæ фæткъуы ахаста. Æхсæртæг йе рдын зæххыл ныццавта. Æмæ фесхъиудта æрдын, æмæ Æхсары ныхыл сæмбæлд. Æхсар фæгæпласта ‘мæ фæрсы йе фсымæры:
– Цы кодтай, Æхсæртæг?
Æхсæртæг ын хабар радзырдта. Бонырухсæй æркастысты, æмæ кæйдæр игæры кæрдихтæ иуран лæууынц.
– Сис цæ, æмæ нæ фыды бафæрсæм, – загъта Æхсар.
Æхсæртæг цæ къухмæрзæны атыхта. Æрцыдысты сæхимæ, æмæ рахабаркодтой сæ диссаг Уæрхæгæн.
Уый фæстæ хабар Нартыл айхъуысти, æмæ иууылдæр фæткъуыбæласырдæм ацыдысты. Æркастысты, æмæ дзы – тугвæд. – Бæлвырд фæцæф и æхсинæг, – загъта Уæрхæг. – Мæ тыхы ма к’ уаин, уæд йæ фæд-фæд бæргæ фæцæуин. Фæлæ… Дæлæмæ ‘рхауæд зæронд рауадзæг!
– Æз ацæудзынæн тугвæдыл, – загъта Æхсæртæг.
Æз дæр демæ цæуын зæгъгæ загъта Æхсар.
– Уæ иу æгъгъæд у, – загъта уæд сæ фыд. – Мæн та кæмæн уадзут ам, зæронд-зæронды?
– Не рцыдмæ дын ницы уыдзæн.
Æрымбырдкодтой æхсинæгæн йæ игæры кæрдихтæ, æмæ тугвæдыл араст ысты Æхсар æмæ Æхсæртæг. Тугвæд цæ фурды былмæ ‘ркодта, æмæ Æхсæртæг афтæ зæгъы:
– Ардыгæй иумæ ацæуæм, уый гæнæн нæй. Æз уæддæр кæстæр дæн. Æхсинæджы æз фæцæфкодтон, æмæ мæм афæдзы бонмæ ам кæс æнхъæлмæ. Нæ фыд базæронд и, уый уыныс. Æмæ Хуыцау бахизæд, фæлæ йыл исты куы ‘рцæуа… Уæд арвыл сау тæлмытæй мигътæ зындзысты, æмæ дæ Нартæм цæуын хъæудзæн. Кæд фурд урс фынк хæсса, уæд уый зон, æмæ æгас дæн. Кæд æмæ сырх фынг хæсса фурд, уæд мыл цыдæр æрцыд, æмæ-иу мæм агурæг фæцу.
Æхсар фурды был баззад. Халагъуд ыскодта йæхицæн, æмæ сырддзуан цыди. Æмæ сырды фыдæй царди. Рæстæг дæр йæ цыды кой кодта.
Æхсæртæг фурды алæгæрста, æмæ йæм фæйнæрдыгæй Донбеттыртæ кæсынц. Уынгты фæцæуы, æмæ иу хæдзарæй сонт цъæхахст фæцыди. Æхсæртæг уæд комкоммæ уырдæм бараст. Хæдзары къултæ сыгъдæг æргъæуæй уыдысты. Й’ астæрд – æрттивгæ авг, æмæ йæ царæй та стъалытæ зынди. Байхъуыста Æхсæртæг хæдзармæ, æмæ та ноджы сонт цъæхахст фæцыди. Уæд йæ хъустыл ауади Æхсæртæгæн:
– Дзырдтам дын, ныууадз уыцы фæткъуы! Ныр ма дын цы баххуыскæндзæн?
Фæныфсджын и Æхсæртæг уыцы ныхæстæй, æмæ дуар бахоста. Рауади йæм дыууæ чызджы.
Æхсæртæг цæм дзуры:
– Уазæг нæ уадзут?
– Уазæг – Хуыцауы уазæг. Фæлæ хæдзары хъæрзгæ ис, æмæ дзы куы батыхсай?
Æрбакодтой дыууæ чызджы Æхсæртæджы, æмæ сæ мадмæ дзурынц: – Уазæг… Æнахуыр уазæг.
Мад ыл бацин кодта уазæгыл. Чызджытæн уыд цыппар æфсымæры, æмæ уыдон дæр рауадысты Æхсæртæджы размæ. Æрбадын æй кодтой фынджы цур. Лæппутæй дыууæ – йæ уæлейы, дыууæ та йæ дæлейы ‘рбадти. Чызджытæ дыууæйæ фынджы уæлхъус лæггадкодтой. Мад хистæры бынаты бадт. – Дæ хуызæн уазæг фыдздзаг хатт уынæм. Кæцæй цæуыс? – афарста йæ мад.
– Нартыбæстæй дæн.
Афтæ куыддæр загъта Æхсæртæг, афтæ рынчын ысхъæрзыдта мидæггаг уаты.
Мад æмæ йæм дыууæ чызджы бауадысты. Чысыл фæстæдæр мад раздæхти фæстæмæ, æмæ йæм Æхсæртæг дзуры:
– Уый чи хъæрзы афтæ тынг?
– Уый нæ кæстæр чызг у.
– Æмæ цы кодта?
– Мæнæн ис цыппар лæппуйы. Мæнæ дæ цуры бадынц. Æмæ æртæ чызджы. Дыууæйæ цæ уыныс. Уæртæ уаты чи хъæрзы, уый та у ме ртыггаг чызг. Сахуыр ысты мæ чызджытæ Нарты цæхæрадонмæ. Уым ис иу фæткъуыбæлас, æмæ йыл иу фæткъуы зайы. Æмбисæхсæвмæ сцæттæвæййы, æмæ йæ ме ртæ чызджы алафон хастой. Бæргæ цæ нæ уагътон, дзырдтон цын, ма кæнут, Нартæ уæ æвыдæй нæ ныууадздзысты зæгъгæ. Фæлæ мæм нæ хъуыстой. Иуизæр та сæхи ‘хсинджытæ фестынкодтой, æмæ атахтысты фæткъуы хæссынмæ. Нарты лæппутæ фæткъуыбæлас уыцы ‘хсæв хъахъхъæдтой дыууæйæ. Кæстæр чызг куыддæр фæткъуы стыдта, афтæ йæ лæппутæй иу фатæй фехста. Фæцæф мын кодта мæ чызджы, æмæ йæ игæры кæрдихтæ уым аззадысты. Фæткъуы бæргæ рахаста, фæлæ чызг йæхæдæг мæлы.
– Æмæ йын ницæмæй ис ысдзæбæхкæнæн?
– Ис, – дзуры мад, – йæ игæры кæрдихтæ к’ уаиккой, уæд. – Куы йæ фервæзынкæнин, уæд мын цы радтиккат?
– Кæд ыл барвæсдзынæ, уæд æй дæуæй хуыздæр кæмæн раддзыстæм? – Уæдæ мæм æй ракæнут.
– Цæуынæн нал у, йæ бон нæу!
Дыууæ чызджы йæм фæткъуы ‘рбахастой.
– Æххæст ма хъæрмуст æхсыр дæр æрхæссут.
Мад æм иу чысыл къусы хъæрмуст æхсыр æрбадавта. Æхсæртæг фæткъуы лыстæг карст акодта. Игæры кæрдихтæ систа, æхсыры къусы цæ ауагъта ‘мæ дзуры:
– Бакæнут мæ ныр уæ рынчынмæ.
Æмæ йын Æхсæртæг йæхи къухæй уыцы æхсыр бадардта фæткъуыйы кæрстытæ ‘мæ игæры кæрдихтимæ. Æмæ чызг адзæбæх и ‘мæ атыхсти Æхсæртæгыл, æмæ йæм дзуры:
– Мæ ирвæзынгæнæг!
Мад бауади, æмæ йæ йæ хъæбысы акодта йæ чызджы.
– Дзерассæ, мæ хъæбул! Фервæзтæ?
– Фервæзтæн, æнхъæлдæн…
Уæд мад Æхсæртæджы ‘фцæгыл атыхсти.
– Уæ, дæ сæрыл мæ ‘рхæссай, кæд дæ цы Хуыцау æрбахаста! Æрдхæрæны чындзæхсæв ыскодтой уыйфæстæ Донбеттыртæ, æмæ æнæхъæн къуыри ахаста сæ чындзæхсæв.
Цæрынтæ байдыдтой уым Æхсæртæг æмæ Дзерассæ æмæ афæдзы бæрц рацыд.
Æмæ иубон Æхсæртæг афтæ зæгъы:
– Цæуынафон у, мæ рæстæг æрæввахс.
– Кæд дын хæдзар и, – загъта Дзерассæ, – уæд фæцæуæм. – Хæдзар мын куыннæ ис! Стæй мæм фурды был æнхъæлмæ куы кæсы ме фсымæр. Нæхимæ та – нæ зæронд фыд. Афонмæ цы фæци, нæ зонын. Æмæ Донбеттырты мадæн сæ фæнд загътой.
– Ацæудзыстут, фæлæ уал æххæст афонмæ фæгæдзæкæнут. Дзерассæ ‘нхъæлцау у, æмæ уал фервæза.
– Махæн нæхи зæххыл чи райгуыра, нæхион дæр уый у.
Ницыуал ысдзырдта Донбеттырты мад æмæ цæ бирæ лæвæрттимæ рарвыста.
Æхсæртæг æмæ Дзерассæ рахызтысты фурды былмæ. Ссардтой иу халагъуд, йæ хуылфæй фæздæг цыди.
– Ай ме фсымæры халагъуд у, – загъта Æхсæртæг. – Фæлæ уæд йæхæдæг кæм и? Фæлæу уал, Дзерассæ, æз æй рацагурон.
Æхсæртæг Дзерассæйæн сырддзæрмттæй уат ацарæзта, æмæ ацыди Æхсары агурæг.
Уæд дын Æхсар фæзынди йæ сырдымардимæ. Бакасти халагъудмæ æмæ дзы хуысгæ ауыдта Дзерассæйы. – Уæ Хуыцау, ай чи у? Зæд у, æви дуаг? Нырмæ мын æй куыннæ ‘вдыстай!
Æхсар физонджытæ акодта. Ацæттæ цæ кодта ‘мæ цæ къæйфынгыл авæрдта. Стæй хъæрæй ысхуыфыди, кæд сыхъал уаид чызг зæгъгæ. Дзерассæ фехъал и ‘мæ дзуры Æхсармæ:
– Æрхæддзæ дæ? Физонджытæ дæр ма скодтай?.. Куыд адджын фынæй кодтон!
Æмæ йæхи Æхсармæ ласы Дзерассæ. Цæвиттон, Æхсар æмæ Æхсæртæг тынг æнгæстæ уыдысты, æмæ Дзерассæ Æхсары нæ базыдта. Уый йæ Æхсæртæг æнхъæлдта. Æхсар дзы йæхи æддæмæ-æддæмæ ласта, æмæ йæм уæд Дзерассæ дзуры:
– Цæмæй мæ тæрсыс, æз Дзерассæ дæн, – æмæ йын йæ къухмæ февнæлдта. Ницы та сдзырдта Æхсар, фæлæ фæдызæрдыг, кæд ме фсымæры ус у, æмæ мæм уый æфсон цæуы?
Уæд Æхсæртæг фæзынди, æмæ цæ куыддæр ауыдта, афтæ йын цыдæр маст фæцагайдта йæ зæрдæ.
– Хорз нæ бакодтай, Æхсар! Æз æй мæхицæн адджын нал ыскæндзынæн. Акæн æй бинонтæн дæхицæн.
Уæд Æхсар фат авæрдта йе рдыны, хæрдмæ йæ фехста ‘мæ загъта: – Хуыцау! Ацы фат хæрдмæ дыууæйæ фæцæуæд, фæстæмæ та иуæй æрцæуæд! Æмæ ацы усыл мæ буарæй цы аныдзæвыд, уым сæмбæлæд. Æмæ мæ мæлæт уымæй æрцæуæд!
Фат хæрдмæ дыууæйæ фæцыди, фæстæмæ иуæй æрцыди, æмæ Æхсары æнгуылдзыл сæмбæлд. Æмæ уыйадыл амарди лæппу.
Бамбæрста Æхсæртæг, йе фсымæр æнæхъуаджы кæй бабын, уый. Æмæ загъта Дзерассæйæн:
– Кæс, æмæ арвыл сау тæлмытæй мигътæ куы фæзыной, уæд уый зон, æмæ нæ зæронд фыдыл цыдæр фыдбылыз цæуы. Æз ме фсымæры æнæхъуаджы бафхæрдтон. Рæстудæй йæхи амардта. Æмæ æз дæр йæ фæстæ цæринаг нал дæн. Ме фсымæры мæрдтæм иунæгæй н’ ауадздзынæн.
Цирхъ систа, æмæ дзы йæхи барæхуыста, æмæ уый дæр амарди. Дзерассæ иунæгæй баззад, æмæ йæхи ‘ргæвды, кæуы, æмæ сагъæсы бацыд. Уæдæ ма цы кæна ныр? Дыууæ ‘фсымæры риуыл ныффæлдæхти. Æмæ цын сæ тугтæ йæ цæссыгæй æхсадта ‘мæ хъарджытæкодта.
Уæд Нартæ загътой:
– Æхсар æмæ Æхсæртæг кæмдæр фесæфтысты. Уæлæ ма сæ зæронд фыд ис, æмæ йыл мæлæты уды фидар бахæцыд. Цæй æмæ йæ рæгъаугæс ыскæнæм. Уæрхæгæй рæгъаугæс ыскодтой Нартæ, æмæ йын ныффæдзæхстой: – Иу ыстур дæр куы фæхъæуа нæ рæгъауæй, уæд æй дæ сæрæй бафиддзынæ!
Зæронд Уæрхæг фосы фæдыл араст и. Къус, лæдзæг, нымæт – уыдон уыдысты йæ фæллой. Дард фæтардта Нарты рæгъæутты Уæрхæг. Æмæ ‘нхъæлмæ касти йæ фырттæм. Сихорафон иу йæ нымæт æрытыдта, йæ лæдзæг-иу æрсагъта, къусы та-иу æхсыр æрдыгъта, æмæ-иу фарста йæ нымæт, йæ лæдзæг æмæ йæ къусы:
– Уæдæ кæм ысты мæ фырттæ?
Къус-иу дзырдта:
– Фæндагыл ис дæ байзæддагæй чидæр.
– Цæуæг дæм цæуы дæ байзæддагæй, – дзырдта лæдзæг.
Тагъд дæм хæддзæкæндзысты зæгъгæ-иу дзырдта нымæт.
Уæрхæг-иу къус йæ риумæ ‘рбалхъывта, лæдзæг-иу сæрфтытæкодта, нымæты-иу йæхи атыхта æмæ йæ ныфс нæ састи, афтæмæй йæ бонтæ ‘рвыста.
Алыбон дæр цæ фарста Уæрхæг йæ къус, йæ лæдзæг æмæ йæ нымæты, æмæ йын-иу уыдон куыд уыдзæн, æмæ цы уыдзæн, уый æцæгдзинад загътой.
* * *
Æмæ ракодта Уастырджи йæ фæндаг Дзерассæйыл, æмæ йæм дзуры: – Цæй æрдиаг-куыд кæныс, ацы сылгоймаг?
Уæд арвыл сау тæлмытæй мигътæ фæзындысты. Дзерассæ цæм фæкомкоммæ и ‘мæ тынгдæр ныккуыдта. Дзуры Уастырджимæ:
– Мæнæ ацы дыууæ ‘фсымæры сæхи мæн тыххæй амардтой. Сæ иу – мæ сæрыхицау, иннæ – мæ тиу. Сæ баныгæнын мæнмæ кæсы, æмæ иуæй уыууыл тыхсын. Иннæмæй-ма акæс! Уæлæ арвыл сау тæлмытæй фæзындысты мигътæ, æмæ – адонæн иу зæронд фыд и – цыдæр тых ыл цæуы, æмæ уымæн дæр ницы мæ бон у.
– Кæд афтæ у, – загъта Уастырджи, – уæд мæнæн ком радт. Адон æз баныгæндзынæн.
– Дæуæй хуыздæр ма мæ чи хъæуы! Æрмæст мын адон уæлæуыл ма ныууадз. Сæ хъамбулцæстытæ цын сынтытæ скъахдзысты, сæ рæсугъд буар цын хилджытæ бахæрдзысты, се стджытæ цын сырдтæ бахсындзысты. Уастырджи йæхсæй зæхх æркъуырдта, æмæ дзы фæрсæй-фæрстæм дыууæ ингæны февзæрд.
Дзерассæ ‘мæ цæ Уастырджи уым баныгæдтой. Стæй йын Дзерассæ афтæ зæгъы Уастырджийæн:
– Æххæст цын цырт сараз, зæххы ‘мвæз куыннæ уой…
Уастырджи дыггаг хатт æркъуырдта зæхх, æмæ рæсугъд цырт саджы сытимæ фестади сæ уæлæ.
– Ды дæхи бадзæбæхтæ кæн, – загъта уæд Дзерассæ. Æз та мæхи æрыхсон доны.
– Цы ма ‘хсыс дæхи?
– Уæдæ чъиллæттæй кæдæм цæуын? Уæд та мæ исчи федта. Уæд дæуыл дæр фæхуддзæни, æмæ мæныл дæр. Зæгъдзысты, ай цы сылгоймаг у, йæ цæсгом æхсын чи нæ фæразы?
Уастырджи йыл баууæндыд, æмæ Дзерассæ донмæ бауади, багæпп дзы ласта ‘мæ ма радзырдта Уастырджимæ:
– Бузныг, хорз лæг, дæ лæггадæй! Хорз лæг йæ хорзракæндыл фæсмон нæ кæны. Фæлæ ма дæ иу хорздзинад курын: ацу Нартыхъæуыл, æмæ Нарты зæронд Уæрхæгæн зæгъ, ма тыхсæд, тагъд æм зынæг уыдзæни. Уастырджи йæм адзырдта Дзерассæмæ:
– Æ уæртæ сыл-рувас, ацы хатт аирвæзтæ уæлæуыл. Фæлæ мын мæрдты та кæдæм фæцæудзынæ?
– Мæрдты дæ цы фæнды, уый мын кæн, – загъта Дзерассæ ‘мæ ныффардæг и сæ хæдзармæ.
Фæсайды и Уастырджи. Йæ фæндаг ракодта Нартыл æмæ фæрсы: – Æхсар æмæ Æхсæртæджы фыд – зæронд Уæрхæг – кæм и?
– Уæлæ Нарты рæгъæутты фæстæ хъеллаукæны.
Уæд Уастырджи йæ фæндаг Уæрхæгыл акодта. Уæрхæг та æрывæрдта йæ къус, йæ лæдзæг æмæ йæ нымæт. Æмæ та цæ фæрсы:
– Фæндагыл ис дæ байзæддагæй чидæр, – дзырдта къус.
– Дæ байзæддаджы номæй дæм цæуæг фæуыдзæн, – загъта лæдзæг. – Тагъд дæм хæддзæкæндзысты зæгъгæ загъта нымæт.
Уæрхæг къус йæ риумæ ‘рбалхъывта, лæдзæджы, нымæты йæхи æрбатыхта, æмæ та ныккæуы. Йæ тæригъæдæй Уастырджийы зæрдæ суынгæг и, æмæ йæ афарста:
– Цы кæныс, Уæрхæг?
– Цы ма кæнон! Мæ дарджытæй æнæдарæг фæдæн, мæ хъæбултæй – æнæхъæбул. Фæцыдысты ‘мæ нал зынынц. Нартæ мæ хынджылæгкæнынц, сæ рæгъæутты фæстæ рахауддæн.
– Ма тыхс, кæд дæ хъæбултæй æнæхъæбул дæхи кæныс, уæддæр дæ дарджытæй дæхи æнæдарæг ма хон, зындзысты дæм.
– Бузныг, Уастырджи, дæ ныфсæй.
Æмæ араст и Уастырджи уæларвмæ.
* * *
Дзерассæ йæ мадмæ бацыди, æмæ йын радзырдта, цы ‘рцыди, уый. Фæмасткодтой Донбеттыртæ се сиахсы сæфтыл. Фæлæ рæстæг дæр цыди, æмæ Дзерассæйæн й’ арыны афон æрхæддзæ, æмæ фæрсы йæ мады: – Цы бакæнон, æна цæра! Мæ рæстæг æрæввахс…
– Фæцу Нартæм. Исты уæзæг цын баззадаид æвæдздзæгæн. Кæннод, уыдонæн сæхимæ чи нæ райгуыры, уый сæхиуыл нæ нымайынц.
Æмæ араст и Дзерассæ Нартыбæстæм. Фæрсгæ-фæрсгæ ‘рбахæддзæ Нартыхъæумæ. Хъæугæрон æрлæууыди, æмæ хъуыды кодта: “А цæугæ ‘ркодтон, фæлæ ныр кæй хæдзары хъуамæ уон? Цæй, Ныхасыл бацæуон, кæд мæ исчи бафæрсид. Æмæ ‘рцагурдзынæн уæд нæ лæджы уæзæг”. Æмæ араст и Ныхасы астæуты нымдгæнгæ. Ныхасы адæм сыстадысты, сæ цæстытæ йыл æрывæрдтой, æмæ дискæнынц.
Фæрсынц кæрæдзийы:
– Чи уыдзæн ацы сылгоймаг? Махæй æддæ куы ничи ис… Æмæ хистæртæ кæстæртæм дзурынц:
– Сылгоймæгтæм фæдзурут, æмæ йæ уыдон бафæрсой, чи у, уымæй. Кæстæртæ ауадысты устытæм, æмæ цын загътой:
– Иу æрыгон сылгоймаг Ныхасы астæуты нымдгæнгæ рацыди. Хистæртæ нæ сымахмæ рарвыстой, цæмæй йæ бафæрсат, чи у, уымæй. Хистæр устытæ кæстæр чындзыты рарвыстой, æмæ йыл уыдон æртыхстысты.
– Кæй чындз дæ?
– Кæдæм цæуыс?
Дзерассæ цын афтæ:
– Уе гас мæ ма фæрсут. Уæ иу мæ бафæрсæд.
Уæд æй чындзытæй иу фæхицæн кодта ‘мæ йæм дзуры:
– Ам мæныл æууæнк ис. Чи дæ, уый мын зæгъ.
– Æхсæртæг кæм царди, уый уал мын фенынкæн.
Ног чындз Дзерассæйы бакодта, Æхсæртæг кæм царди, уырдæм. Уым уыди стыр мæсыг амад. Кæрты лæджирттæг ысхæцыди. Нал цæрæнбынат зынди быронæй, нал – йæ бацæуæн.
– Æз Æхсæртæджы номыл дæн, – загъта Дзерассæ. – Цам дæн, уæхиуæтты тагъд фендзыстут.
Стæй ног чындз хистæр устытæн загъта:
– Æхсæртæджы ус у.
Хистæр устытæ уæд лæппу-фæсивæдмæ фæдзырдтой:
– Цæут, æмæ зæгъут Нартæн: Æхсæртæджы ус у.
Лæппутæ Ныхасы фехъусынкодтой:
– Æхсæртæджы ус у.
– Уый уæдæ нæ хæрзгæнæг куы у, – загътой хистæртæ… – Базонут-ма, тагъд æрцæудзысты Æхсар æмæ Æхсæртæг? – барвыстой та хистæртæ.
Дзерассæ цын бамбарынкодта кæстæр чындзытæн, цы цыл æрцыди фаззæттыл, уый. Æмæ цæ куыд бавæрдта, уый дæр. Хистæртæм куы бахæддзæ хабар, уæд загътой:
– Цæй, уæддæр æгайтма сæ хæдзарвæндаг н’ аскъуыди. Æхсæртæджы цæрæнуатмæ бацыди уæд Дзерассæ. Ныссыгъдæг æй кодта, ныссæрфта йæ. Æмæ йын уыйфæстæ райгуырди дыууæ лæппуйы, фаззæттæ – Уырызмæг æмæ Хæмыц.
Зын уыди Дзерассæйæн се схæссын, æмæ цæ фæкодта йæ цæгатмæ – Донбеттыртæм. Хæмыц æмæ Уырызмæг сæ мадырвадæлтæм хъомыл байдыдтой. Сæ мад Дзерассæ раздæхт фæстæмæ, æмæ лæппуты ссыдмæ хæдзар афтæ сæрттивын кодта æмæ лæг йæ къулты йæхи уыдта.
Уырызмæг æмæ Хæмыц тынг фыдуаг рацыдысты. Хъултæй хъазыдысты Донбеттырты сывæллæттимæ, алкæй æмбылдтой, алкæуыл тыхкодтой. Иуахæмы та хъазыдысты, æмæ-иу кæмæн йæ цонг фелвæстой, кæмæн – йæ зæнг. Донбеттырты хъуырхъуыр цыди.
Донбеттырты мад загъта йæ лæппутæй кæстæрæн:
– Фæкæнын цæ хъæуы сæ фыдыбæстæм, æмæ уадз æмæ уым уой. Кæннод ам ахæм цæрæг нæй, æмæ адон кæй нæ бафхæрдтой.
Дзерассæйы кæстæр æфсымæр цæ ракодта уæд Хæмыц æмæ Уырызмæджы Нартæм, æмæ цæ бахæддзæкодта Дзерассæмæ. Лæппу йæхæдæг аздæхти. Иубон та Нарты лæппутæ милмææхст кодтой. Æмæ Уырызмæг æмæ Хæмыц афтæ зæгъынц сæ мадæн:
– Ауадз-ма нæ мах дæр.
– Нæ сарæхсдзыстут нырма Нартимæ, исчи уæ фæхъыгдардзæн. Кæнæ уæхæдæг искæй фæхъыгдардзыстут, æмæ уын хорз нæ рауайдзæн. – Мах никæй бахъыгдардзыстæм, нæдæр искæй асхойдзыстæм. Нæхи нын исчи куы хъыгдара, уæддæр никæмæ сдзурдзыстæм.
Дзерассæ цæ ауагъта уæд æмæ Хæмыц æмæ Уырызмæг, Нартæ милмææхст кæм кодтой, уырдæм ныццыдысты.
Нартæ цын бар радтой. Хæмыц æмæ Уырызмæг фæйнæ хатты фехстой милмæ, æмæ Нарты лæппуты амбылдтой.
Нарты лæппутæ цыл сæхи барæй къуырдтытæкодтой, хылкъахæн кодтой. Фæлæ цæ Уырызмæг æмæ Хæмыц никæмæ ницы сдзырдтой, афтæмæй рауадысты сæхимæ.
Дыггаг бон та уæхскхæстæй хъазыдысты Нартæ.
– Ауадз нæ Нарты уæхскхæстмæ, никæй бахъыгдардзыстæм, – загътой лæппутæ.
– Ма кæнут, искæмæ фæмæсты уыдзыстут, æмæ уын хылмæ ацæудзæн. – Никæмæ ницы сдзурдзыстæм.
Ауагъта та цæ Дзерассæ, æмæ Уырызмæг æмæ Хæмыц Нарты фæсивæды уæхскхæстмæ ныццыдысты. Исдуг цæм кастысты, стæй загътой: – Мах дæр-ма бауадзут хъазын.
– Искæуыл уæ исты куы ‘рцæуа, уæд мах аххос ма фæуæд. Райдыдтой уæхскхæстæй хæцын. Уырызмæг æмæ дзы Хæмыцы ничи ‘мбылдта. Нарты фæсивæд та састы бынаты баззадысты, æмæ хылкъахæн кодтой.
Уырызмæг æмæ Хæмыц сæхимæ рацыдысты – никæмæ ницы сдзырдтой. Æмæ сæ мадæн радзырдтой хабар.
– Ацы хатт уæ нал ауадздзынæн, – загъта Дзерассæ.
Æртыггаг бон Нарты фæсивæд гуыппытæй хъазыдысты, фæлæ цæм Уырызмæг æмæ Хæмыц нал æрцыдысты.
Уæд та дын иубон Нарты дондзыхæй иу чызг дон хаста.
– Кæс-ма, Уырызмæг, далæ уыцы чызджы донгæрзтæм, – загъта Хæмыц.
Хæмыц фат фехста, æмæ чызджы донгæрзтæ ныцъцъæлтæ сты. Чызг йæ мадмæ кæугæ бацыди.
– Цы кодтай?
– Хæмыц мын мæ донгæрзтæ ныцъцъæлкодта йæ фатæй.
– Ацу ма ноджыдæр иу хатт.
Чызг æндæр донгæрзтимæ ‘рцыди, æмæ та рахæссы дон.
– Ныр та æз фехсон фатæй, – загъта Уырызмæг.
– Фехс, фæлæ чызгæн мацы кæн.
Уæд Уырызмæг фехста йæ фат, æмæ чызгæн йæ донгæрзтæ æрызгъæлдысты.
Чызг та кæугæ ссыди.
– Цы та кодтай? – афарста йæ йæ мад.
– Ныр та мын Уырызмæг асаста мæ донгæрзтæ.
– Ацу, ацы хатт-ма ныццу. Кæд ма дын цæ асæттой, уæд, мæ чызг дæ, æмæ де взаг дæхимæ. Кæннод Сехыгоппыл хаугæ фæцу, æмæ де взаг та дæ комы бахус уæд!
Чызг æртыггаг хатт æрцыди дондзыхмæ. Систа дон æмæ рацæуы. Хæмыц та йæ фехста, æмæ та чызджы донгæрзтæ ацы хатт дæр æрызгъæлдысты.
– Ныр цы хынджылæгкæнут? Кæд афтæ тыхджын æмæ ныфсхаст ыстут, уæд уæ зæронд фыд Нарты рæгъæутты фæдыл куы рафтыд, йæ зæронд царм хурмæ куы бампылд, йæ къæхтæ ‘мæ йæ къухты туг къæйтыл куы мизы. Æмæ уал уый фервæзынкæнут!
Уырызмæг æмæ Хæмыц кæрæдзимæ бакастысты. Стæй Дзерассæмæ бацыдысты.
– Нæ фыды номыл ма исчи змæлæг и?
Дзерассæ йæ уайтагъддæр фембæрста, лæппутæ цыдæр фехъуыстой, æмæ цæ ‘мбæхсæн ницыуал и, уый.
– Бындурзылд бауæд сымахæн уый чи загъта! Фæлæ уæ фыдыфыд æцæгæй дæр Нарты рæгъæутты фæдыл рахау-бахаукæны кæмдæр.
– Æмæ йæ куыд базонæм?
– Ныхасы бафæрсут искæй.
Уæд Хæмыц æмæ Уырызмæг Нарты Ныхасмæ ‘рцыдысты.
– Фарн уæ ныхасы!
– Фæрнæйдзаг ут, лæппутæ!
– Фехъуыстам, нæ фыдæлтæй ма чидæр æгас у, уæ рæгъæуттæ уын хизы. Æмæ нын æй бацамонут.
Æмæ загътой уæд Нартæ кæстæртæй иуæн:
– Акæн ацы лæппуты, æмæ цæ Уæрхæгмæ бахæддзæкæн.
Нарты кæстæр Уырызмæг æмæ Хæмыцы йемæ акодта. Æмæ Уæрхæгмæ куыд æввахс кодтой, афтæ Уæрхæг дзуры йæхицæн:
– Мæ зæнæджы къæхтыхъæры хуызæн хъусын.
Чысыл фæстæдæр та зæгъы:
– Сæ ныхас дæр цыма нæхи хуызæн у.
Æрывæрдта къус, æхсырæй йедзаг афтæмæй, æрсагъта йæ лæдзæг, æрытыдта йæ нымæт. Уырызмæгитæ йæм баввахс ысты æмæ та Уæрхæг дзуры:
– Æ, сæ тæфы хуызæн тæф мæ фындзыл уайы.
Бацыди къусмæ Уæрхæг, æмæ йæ фæрсы:
– Нæма зынынц мæ фырттæ?
– Æрбацæуынц!
Уæрхæг фырцинæй къус йæ риумæ нылхъывта. Стæй та лæдзæджы фæрсы:
– Нæма ‘рбахæддзæвæййынц мæ фырттæ?
– Ныртæккæ ‘рбазындзысты.
Уæрхæг лæдзæг сæрфтытæ кæны, æмæ йæ зæхмæ нал уагъта. Нымæтыл æрбадт, æмæ йæ фæрсы:
– Нæма зынынц мæ фырттæ?
– Æрбазындысты æмæ дæ уынынц.
Уæрхæг фырцинæй нымæты йæхи атыхта. Стæй ныккуыдта ‘мæ загъта: – Цæй, кæдæй нырмæ цæм кæсын æнхъæлмæ!
Уырызмæг æмæ Хæмыц хæстæг бацыдысты Уæрхæгмæ.
– Мах ыстæм Æхсæртæджы лæппутæ – Уырызмæг æмæ Хæмыц. – Нæ мæ уырны, æрбадарут-ма мæм уæ цæнгтæ.
Æмæ Уырызмæг æмæ Хæмыц сæ цæнгтæ бадардтой. Уæрхæг цæ æрысгæрста.
– Уе стæджыхъæд махырдыгон у, фæлæ-ма уæ уæрджытæ дæр æрбадарут.
Уырызмæг æмæ Хæмыц сæ уæрджытæ бавдыстой. Æрысгæрста цæ Уæрхæг – сæ фæзилæнтæ, сæ нуæрттæ…
Æмæ загъта:
– Уæ фыдыконд дæр нæхи у. Æххæст-ма мын уæ риуæвæрд дæр фенынкæнут.
Сæ риутæ дæр бадардтой. Уæрхæг цæ æрысгæрста ‘мæ загъта: – Риуыкондæй дæр нæхи стут. Фæлæ уæд уыцы лæппутæ цы фесты? Æмæ радзырдтой лæппутæ сæ мадæй цы фехъуыстой, уыдон æппæт дæр. Уæрхæг фæмасткодта бирæ. Стæй загъта:
– Цæй, хъæбул дидинæгдон у, хъæбулы хъæбул та – дидинæг йæхæдæг, æнæдарæг нæ баззаддæн. Нартæ мын бирæ мæстытæ бавзарынкодтой. Ныр, табу Хуыцауæн, тас мын нал у фыдæбонæй. Фæзылди Уæрхæг. Нарты рæгъæуттæй кæй къæдзæхæй фæкалдта æмæ афтæмæй фесæфтысты. Кæй ивылд доны батардта, æмæ цæ дон фæласта. Стæй йæ фыртыфырттæн загъта:
– Цæуæм нæ бынатмæ!
Æмæ æрцыдысты сæхимæ. Дзерассæйы не рыййæфтой – йæ цæгаты уыди. Уæрхæджы ныннадтой, ныддастой йæ. Стæй йын йæ дарæс раивтой, æмæ усгуры хуызæн фестади.
Уæрхæг хæдзарыл йæ цæст ахаста ‘мæ загъта:
– Чи мын ныссыгъдæгкодта мæ цæрæндон?
– Нæ мад.
– Кæм и уый та?
– Тагъд нæм зындзæни.
Стæй йæ ракодтой Уæрхæджы, лæдзæгæй дзыхъ ацарæзтой, æмæ зæгъы Уырызмæг:
– Гъеуым-ма дæ доныхуыпп ауадз!
Уæрхæг дзыхъхъы йæ доныхуыпп ауагъта. Æмæ тахъафынк ысхаста хæрдмæ йæ доныхуыпп.
– Ай нырма хæдзардарæгæн бæззы, – загъта Хæмыц.
– Æз дæр афтæ зæгъын, – загъта Уырызмæг. – Нæ мады йын радтæм! Дзерассæ æрыздæхт йæ цæгатæй. Æмæ йын загътой йæ лæппутæ: – Мæнæ дын нæ фыдыфыд! Нырма йæ доныхуыпп урс тахъафынк хæссы. Æмæ дæ уымæн дæдтæм!
Æмæ Уæрхæг æмæ Дзерассæ ус æмæ лæг баисты. Атæппæт диссæгтæ иууылдæр æрцыдысты Нарты фæткъуыйы аххосæй.
Уæрхæг æмæ Дзерассæйæн райгуырди дыууæ фаззоны. Дыууæ фаззонæй сæ иу куы гуырд, уæд иннæ та йæ мады уæнтæй ысбырыд, иумæ райгуырын цын зын уыди. Уыйадыл фыдздзаг лæппуйыл сæвæрдтой Фарнæг зæгъгæ, ахæм ном. Фарны гуырд ракодта, æмæ уымæн. Фæлæ уæнтæй чи райгуырди, уый та схуыдтой Уæн.
Фарнæг æмæ Уæн рахъомыл ысты. Æмæ иумæ нал фидыдтой Уæрхæджы зæнæг. Хæмыц æмæ Уырызмæг сæхи сæ фыды номыл ныууагътой, æмæ равзæрдысты Æхсæртæггатæ. Уæн æмæ Фарнæг та сæ фыдыфыд Борæйы намыс ысхуыдтой сæхи. Æмæ рацыдысты Борæтæ. Уæрхтæнæгæн та иу фырт уыди Алæг зæгъгæ. Æмæ уый та йæхи номыл ныууагъта фæд – Алæгатæ. Борæтæ фосджын æмæ бонджын систы. Æхсæртæггатæ – тыхджын æмæ хъаруджын. Алæгатæ та – æвзыгъд æмæ номдзыд.
Ахæм хуызы Нартæй равзæрди æртæ сыхы, кæнæ Æртæ Нарты: Уæллаг Нарт – Борæтæ, Астæуггаг Нарт – Æхсæртæггатæ, æмæ дæллаг Нарт – Алæгатæ.
Алчидæр цæ кадылмæлæг уыди.
Нарты Уæрхæджы ус Дзерассæ хуынд, Донбеттырты чызг. Æмæ йын уыди Уæрхæгæй дыууæ фырты, Фарнæг æмæ Уæн. Уыдон фылдæр нырма хæдзарон уыдысты, фæлæ йæ хистæр зæнæг – Хæмыц æмæ Уырызмæг – иугæндзон хæтæнты хаттысты, æмæ та ныр дæр кæдæмдæр фæцыдысты балцы.
Уæд иубон Дзерассæ дыууæ къæртайы райста, æмæ рараст и Нартыдонмæ, цалынмæ сыгъдæг у, уæдмæ дзы сдавон зæгъгæ. Нартыдонхæссæн та Сырдтыдоны цур уыди, æмæ Гæтæг уым февзæрд – Дæттыбардуаг.
Ныр дын Нартыдон уыцы змæстæй цæуы. Æмæ дын уæд афтид къæртатимæ фездæхти фæстæмæ Дзерассæ.
Иучысыл рæстæг рацыд, æмæ та Дзерассæ ногæй ныууади донхæссæнмæ. Фыддæр ызмæстæй та абухгæ цæуы Нартыдон. Сырдтыдон та æртæхау ирд æмæ сыгъдæг уыди. Фæлæ йæ мидæг Гæтæг бадти, æмæ донæй æддæмæ нæ хызти. Стæй æвиппайды февзæрд Дзерассæйы цур.
Ком мын радт зæгъгæ загъта. – Науæд Нартыдон афтæ змæстæй цæудзæни.
Раздæхт Дзерассæ. Фæлæ йын цы гæнæн уыд, æмæ та чысыл фæстæдæр ногæй ныццыди донхæссæнмæ.
Гæтæг дæр та уым февзæрд.
– Ныр цал æмæ цал хатты ‘рцыддæ… Ком мын куы нæ радтай, уæддæр æз мæхион бакæндзынæн.
Фæтарст Дзерассæ ‘мæ рацæйлыгъд, фæлæ йæ Гæтæг ралгъыста. Æмæ уыйадыл ус бауæззау. Гæтæг хæйрæг уыди, æмæ хæйрæгæн та чи цы базондзæн!
Уæд Дзерассæ йæ дымджытæ бацагъта, æмæ дзы лæппу ‘рхауди. Йæхæдæг йæ разкъæртты фæдджитыл ысхæцыд, æмæ ралыгъд…
Æмæ уыцы бон Нартæн сæ фыдбылызы бон уыди…
Гæтæг азгъордта Донбеттыртæм æмæ ‘рбамбырдкодта устыты. Сырдтыдоны йæ атъыстой лæппуйы, æмæ уым цæргæйæ баззад цасдæр рæстæг. Хъомыл æй кодтой Гæтæг æмæ Донбеттыртæ. Сырдтæ-иу фыдздзагау дон нуазынмæ цыдысты. Фæлæ ‘ввахс бацæуой донмæ, уый цæ ничи уæндыд – тарстысты лæппуйæ, æмæ-иу ныттыгуыртæ сты доны был. Цæй, æрцахсæм æй, зæгъгæ загътой иухатт Нартæ. – Скæнæм æй нæхимæ.
Фæлæ цын лæппу ахсын нæ бакуымдта, æмæ йæ уæд ныууагътой. Хæдзар ын ыскодта Гæтæг йæ фыртæн чыскъæдзæхы рæбын, Нартыдонæн йæ тæккæ был, хид æвæрд кæм уыди, уым.
Сырдон зæгъгæ йыл ахæм ном дæр Гæтæг йæхæдæг сæвæрдта – лæппуйæн йæ бакаст сырды хуызæн кæй уыди, чи зоны ‘мæ уымæн. Йæ ранмæ куы рацыди Сырдон, уæд ысхызти хиды бынæй, акасти фæйнæрдæм. Стæй ыссыди Нарты Ныхасмæ.
Нартæ йыл худæгæй мардысты, фæлæ цыл-иу Сырдон йæхæдæг дзурынмæ стых и. Æмæ-иу уæд банцадысты. Дис-иу кодтой сæхинымæр: “Ай, хуызæнæй нæхи хуызæн дæр у, æмæ дæлимонты ‘нгæс дæр у… Уæд кæм цæры, йе кæм вæййы?”
Фарстой йæ Нартæ Сырдоны:
– Дæхи нын бацамон – чи дæ, кæцон дæ?
– Æз дæр Нартæй дæн зæгъгæ-иу загъта Сырдон. – Дис мыл цы кæнут?
– Уомæ, мах неппæт дæр ам æмбырдæй куы стæм… Уæд нæ ды кæмæй дæ?
– Уымæй мæ цы фæрсут? Сом мæ базондзыстут…
Ницыуал-иу загътой уæд Нартæ, æмæ-иу ныхъхъус ысты.
Уæд дын иухатт Сырдон Дзерассæмæ бацыд, æмæ йын афтæ зæгъы: – Нартæ мæ, чи дæн, уымæй фæрсынц, æмæ цы зæгъон?
– Мæнæй райгуырддæ, уый цын ма зæгъ, æмæ дын æз Нарты хæрæфырты усæн æрхæсдзынæн. Уазæгуаты мæм ис ныртæккæ, æмæ-иу мæ арæх абæрæгабæрæгкæн.
Сырдоны дæр ма æндæр цы хъуыди!
Дыггаг бон Сырдон Дзерассæмæ бауад. Æмæ йын Дзерассæ афтæ: – Абон æмбисбонты цæудзæни Нарты хæрæфырт йе мбал-чызджытимæ. Дзыхыдоны цурæй раздæхдзысты йе мбæлттæ, æмæ-иу æм уæд фæцырд у. Сырдон Дзыхыдоны цур бадти ‘мæ æнхъæлмæкаст. Нарты чызджытæ куыддæр раздæхтысты, афтæ йæ ракодта Сырдон Нарты хæрæфырты, Гæтæг ын цы хæдзар сарæзта къæдзæхрæбын, уыцы ‘мбæхст хæдзармæ. Нарты Ныхасмæ-иу рацыд Сырдон, æмæ цæ мæстæй мардта, куы – загъд, куы та-иу хылкæныныл ысси. Цæвынмæ-иу æм куы фæцæйцыд исчи, уæд та-иу фæдæлдзæх. Афтæмæй цæ ‘нцой нæ уагъта. Нæ маст дзы сисæм зæгъгæ-иу зылдысты йæ фæдыл Нарт, фæлæ сæ къухы кæм æфтыд!
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ÆЛДÆН-МÆЛИКК Нарты Уырызмæг æмæ Хæмыц Донбеттырты хæрæфырттæ уыдысты. Сæ фыдыбæстæм æрцыдысты, сæ фыдыуæзæг ыссардтой æмæ æрыййæфтой æнæфæкæсæгæй сæ фыдыфыд Уæрхæджы.
Раджы базæронд и, цæстæй хорз нал уыдта Уæрхæг. Фæлæ уый зæронды аххосæй нæ уыди. Ацы стыр фыд ын Æлдæн-мæликк ракодта. Рарынчын ис Уæрхæг æмæ арф ныуулæфыди:
– Уох-хай-гъе!
– Цы кæныс, нæ зæронд фыд, æви кæд мæстыкæныс мах æрцыдыл? – загъта Уырызмæг.
– Сымах æрцыд мæ удæн æнцой у. Мæ маст æндæр цæуылдæр у. – Æппын æй нæ зæгъдзынæ?
– Нырма уын тæрсгæ кæнын.
– Цæмæй нын тæрсыс? Чызджытæ не стæм, мыййаг. Æмæ нæ тыхæй ничи аскъæфдзæн. Кæд нæм тыхæй цæуæг уа, уæддæр фендзыстæм! Цæмæй тæрсыс?
– Уæдæ мын Нарты лæгрæгъæуттæм фæдзур.
Уырызмæг Нарты лæгрæгъæуттæм фæдзырдта, æмæ цæ Уæрхæг фæрсы: – Ам ыстут уеппæт дæр?
– Ам ыстæм, ам!
Уæрхæг та ныуулæфыд:
– Уох-хай-гъе!
Нартæ йæ фæрсынц:
– Цы кодтай, цы дыл æрцыд?
– Æппын уæ æддæ ничиуал ис?
– Ничи.
Æртыггаг хатт дæр та ныуулæфыд Уæрхæг.
– Уох-хай-гъе!
– Æвæдздзæгæн, мæлæтæй фæтарстæ!
– Мæлæтæй нæ тæрсын. Нартæ мæ фæстæ цы уыдзысты, уыууыл у мæ сагъæс.
– Сымах куыд уыдзыстут, мах дæр афтæ!
– Махæн нæ фыдæлтæ знаг нæ ныууагътой. Мах дæр уын нæ уадзæм. Фæлæ ма иу ызнагæй мæ маст не ссыди, æмæ уыууыл хъуыдыкæнын æппынæдзух.
Нартæ кæрæдзимæ бакастысты. Уæрхæг цæм дзуры:
– Чи уæ лæгдæр у, уый мæм йæ цонг æрбадарæд.
Нартæ радыгай сæ цæнгтæ бадардтой Уæрхæгмæ, фæлæ цæ ныфсы ныхас никæмæй загъта. Фæстаг хатт æм Уырызмæг дæр бадардта йæ цонг. Уæрхæг ын æрысгæрста йæ фæзилæнтæ, йæ ныуæрттæ, йæ хæцъæфтæ ‘мæ загъта:
– Уырызмæг, цæугæ дæхæдæг иунæгæй. Кæдæм дын зæгъон, уырдæм. – Æмæ мах цæуылнæ уадзыс, иумæ цыд нын хуыздæр у. Уæд та Уырызмæгыл исты цæуы, æмæ йæ уæлхъус куы ничи уа, уæд цы кæндзæни? – дзурынц Нартæ.
– Уырызмæджы нуæртты сой зилы туджы бæсты. Уый уазалы дæр нæ фæтæрсдзæн. Уый тæвды дæр бафæраздзæн. Нæ фæтæрсдзæн уарынæй дæр, – загъта Уæрхæг.
Нартæ уæлдай ницыуал загътой. Акодта Уæрхæг Уырызмæджы. Стæй йын афтæ зæгъы:
– Ды цæудзынæ фыдæбоны фæндагыл. Уыцы фæндагыл дæу фервæзынкæндзæн мæ бæх. Авд ныггæнды бын бастæй лæууы. Хæринаджы бæсты йæ фаджыс хæры, нуазинагæн та йæ мицъыра нуазы. Кæд дæ бон бауа йæ раласын, уæд дæ хъуыддаг раст. Фæлæ дын исты фыдбылыз куы ракæна, уæд та мын маст уыдзæн.
Уырызмæг авд ныггæндмæ дуæрттæ байгомкодта. Кæсы, æмæ бæхæн йæ кæвдæс дæндагæй æхсыд, кæрæдзиуыл нал хæцы. Хæринаг ын нæй бæхæн, æмæ йæ фаджыс æууилы, ысхуыпкæны йæ мицъырадон.
Бæхмæ рухс бакасти ‘мæ ныммырмыркодта. Уырызмæджы ауыдта, æмæ йæ цæфхæдтæй зæхх ныххоста. Уырызмæг бæхы йæ фæстаг къæхтæй рацахста, зилгæ йæ рахаста, æмæ йæ цады нытътъыста. Бæх ма йæхи ныууыгъта, фæлæ йæ бон цы уыди! Хæрзнад æй ныккодта, стæй йæ бафæлварон зæгъгæ, загъта йæхинымæр. Уæд æм бæх дзуры:
– Барæгæн мын бæздзынæ, Уырызмæг!
– Ды та мын хæссæнæн бæздзынæ. Фæлæ мын мæ ном та цæмæй зоныс? Нырма мæ фыдздзаг хатт куы уыныс…
– Зонын æй, дæу Уæрхæг мæнмæ рарвыста. Уый дæм рагæй каст æнхъæлмæ. Фæлæ дын уæддæр цы дзырдта?
– Нартæн фыдбылыз нæ ныууагъта зæгъгæ зæгъы. Фæлæ ма иу кæмæйдæр йæ маст нæ райста, æмæ уый тыххæй у йæ катай.
– Чи у уыцы фыдбылыз?
– Нæ йæ загъта.
– Уæдæ йæ бафæрс. Стæй дзы хæцæнгарз дæр райс.
Уырызмæг Уæрхæгмæ фæцыди…
– Цы сарæзтай, Уырызмæг?
– Бæх къухты бафтыд, фæлæ хæцæнгæрзтæй цух дæн. Нарты знаг кæй хоныс, уый дæр мын зæгъ.
– Зæгъдзынæн, бæгуыдæр. Фæлæ уал ды ныггæнд-къæбицмæ бацу. Уым ысты мæ хæцæнгæрзтæ. Кæд цæ рахæссын базонай, уæд хорз. Кæд нæ, уæд дыл фыдбылыз æмбæлдзæни, æмæ аххосджын – дæхæдæг.
Уырызмæг ныггæнд-къæбицмæ ныццыди, федта дуар, æмæ йыл æрвгæнæн – æрмæрины йас. Стыдта йæ Уырызмæг, стæй дуар бакодта. Бараст и мидæмæ, кæсы æмæ дын къулыл – цирхъ, кæрддзæмæй ыслæсыслæскæны. Фат æрдынмæ йæхи ивазы, æмæ йæм нæ хæддзæкæны. Арц зæххыл зилы.
Уырызмæг цирхъы фистоныл фæхæст и. Сласта йæ кæрддзæмæй, æмæ йæ фæхсыны фæтъыста. Цирхъ цæхæртæ скалдта, æмæ йæ кæрддзæмы ‘нцад æрлæууыди уыйфæстæ. Уырызмæг æй йæхиуыл бабаста. Иннæ фæхсынмæ бахаста фаты фындз, æмæ йæ фæтъыста фæхсыны. Уæд уый дæр æрсабыр и. Æрдын йæ уæлæ ‘ркодта, æмæ фатдоны та фат нытътъыста. Æртыггаг фæхсын бахаста Уырызмæг, æмæ дзы арцыфындз фæтъыста уым дæр. Арц ма йæ фæздæг ысуагъта. Стæй йæ Уырызмæг й’ армы айста. Бацыди бæхмæ ‘мæ йæм дзуры:
– Цæй, куыд мыл фидауынц Уæрхæджы хæцæнгæрзтæ?
– Хуыздæртæй хуыздæр. Фæлæ цæугæ. Базон мын, чи у Нарты знаг. Уырызмæг Уæрхæгмæ бацыди.
– Мæнæ дæн!
– Сарæхстæ, Уырызмæг!
– Зæгъ мын Нарты знаджы.
– Фæлæу. Афтæ цæуыс?
– Афтæ!
– Бацу ‘мæ бæхы барцыл дæ къух ауадз. Стæй, цы зæгъа, уый мын- иу радзур. Æртæ хатты йæ асæрфдзынæ балцы. Уымæй къаддæр – нæ, уымæй фылдæр дæр – нæ!
Уырызмæг Уæрхæджы бæхмæ бацыди. Бæхы барцыл æртæ хатты ‘рсæрфта йæ къух. Æмæ бæх йæ сæр æрбазылдта Уырызмæгмæ.
– Цæуæм?
– Цæуæм, цæуæм!
– Саргъ мыл сæвæр.
– Уох, цæй рох мæ фæци!
Уырызмæг фездæхти фæстæмæ, æмæ афарста Уæрхæджы.
– Ау, æмæ æнæ саргъæй та куыд? Саргъ мæ нæ хъæуы?
Уæрхæг ма чысылтæ уыдта йæ цæстæй. Æххæст æй нæ уырныдтой Уырызмæджы ныхæстæ.
– Уæлæ, тарвазыл ауыгъд цы саргъ ис, уый ахæсс.
Уырызмæг, тарвазыл ауыгъд цы саргъ уыд, уый райста. Æрдæг фæндагыл уыд, æххæст æм нæма бахæддзæ, афтæ йæм бæх дзуры: – Ахæсс уыцы саргъ фæстæмæ, уыцы саргъы бын хæрæджы фидыд кæндзынæн. Æз та хæцынмæ цæуын.
Уырызмæг раздæхти ‘мæ дзуры Уæрхæгмæ:
– Хуыздæр саргъ мын авæр, ай ницы у, мæ быны ныссæтдзæн йæ къуыдыр.
– Уæд та, цæджындзыл ауыгъд цы саргъ ис, уый ахæсс.
Уырызмæг, цæджындзыл цы саргъ уыд, уый райста ‘мæ йæ рахаста. Æртæ къахдзæфы ма йæ хъуыди бæхмæ, афтæ йæм бæх дзуры:
– Аздæх фæстæмæ, Уырызмæг. Уыцы саргъы бын æз хæргæвсы фидыд кæндзынæн. Æз та хæцынмæ цæуын.
Фæмæсты Уырызмæг, æмæ та раздæхт. Дзуры Уæрхæгмæ:
– Æз хæцынмæ цæуын, æмæ мæн лæджы саргъ хъæуы. Ды та мын иу цавæрдæр фидиссаг саргъ фæкæныс мæ фыдздзаг.
– Гъеныр мæ уырны, мæ бæх æмæ дæ мæ хæцæнгæрзтæ сæхимæ бауадздзысты, уый. Мæнæн мæ бæхæн æндæр саргъ ис. Уæртæ ныггæнды къæй рафæлдах. Уым æвæрдæй лæууы мæ бæхы саргъ. Кæд æй рахæссын базонай, уæд хорз. Кæннод аххос дæхирдыгæй фод.
Уырызмæг та ныггæндмæ бацыди. Кæсы, æмæ дзы иу ыстыр къæй. Авд ивазны иуырдæм уыди, авд ивазны – иннæрдæм. Ныззылдта йæ, æмæ къæй уæдæрттау зилгæ атахти. Сæмбæлди комы, æмæ ныппырх. Саргъ йе хтæнгтæ рахсы. Кæй ацахсынц, уый атæхынкæнынц й’ астæуыл. Уырызмæг хъæд бадардта, æмæ йæ æхтæнгтæ атæхынкодтой хъæды. Уыйфæстæ куыддæр æрсабыр ысты, афтæ саргъ йæ хъустæй фелвæста Уырызмæг, æмæ йæ бæхыл авæрдта. Æхтæнгтæ цырд æрбалхъывта, уидон бафтыдта, æмæ саргъыл бæхы хъарм куы сæмбæлди, уæд æй æрбалхъывтой. Бæх ныммырмыркодта, æмæ уæд йе ргъæвджытæ цæхæр ыскалдтой.
Уырызмæг бæх идадзæй æрбаласта ‘мæ та дзуры Уæрхæгмæ: – Мæнæ дæн, æд бæх, æд хæцæнгæрзтæ! Зæгъ мын ныр Нарты знаджы. Уæрхæг бæхы ‘рсæрфтытæкодта, идон æмæ саргъыл йе нгуылдзтæ ‘руагъта. Бæх йæ сæр æрбазылдта Уæрхæгмæ. Æмæ йæ уæд Уæрхæг æрбахъæбыскодта ‘мæ загъта:
– Йе, мæ Дымсур! Уад дæ уайынмæ не ййæфта фæдисы, дæ риу айнæджытæ саста тохы. Ныр мæ сæрæн нал дæн, ды та ма дæ тыхы дæ. Зон æй, Нарты фыдызнаг чи у, уый. Мæ цæсты рухс кæй аххосæй батар, уый – Æлдæн-мæликк. Уымæй ма куы райстаин мæ маст, уæд ма мæ мæлæтыл та цы мæткæнын!
– Фæндаг мын бацамон æрмæст! – загъта Уырызмæг.
– Фæндаг мæ Дымсур хорз зоны. Уый дын кæндзæни ныр мæ хабæрттæ.
– Уæд та мын иу-дыууæ зондджын ныхасы зæгъ, цæмæй фæндараст фæуон.
– Зондджын митæ куы кæнай, уæд дыл мæ ныхæстæ ‘рцæудзысты. Фæлæ дын уæддæр зæгъын. Фыдздзаг уый, æмæ, бæхыл куы цæуай, уæд-иу тæссаг хидыл ма ацу. Дыггаджы – тугвæд чердæм цæуы, уыцырдæм ма ацу, тугвæд кæцæй цæуы, уыцырдæм ацу. Æртыггаджы – зондамонæг дын куы фæуа, уæд æй дæ зæрдыл бадар, фæлæ йæ ныхасыл ма ацу. Уæрхæг æй æрбахъæбыскодта Уырызмæджы. Стæй бæхыл абадти Уырызмæг æмæ араст и.
– Уæрхæг цæмæй æмæ куыдæгъдауæй бакуырм? – афарста уæд Уырызмæг йæ бæхы.
– Уый – Æлдæн-мæличчы аххосæй. Сæдгæрфæнык бакалдта мæликк Уæрхæджы цæстыты, æмæ йæ бон хæцын нал уыди. Нартæм ма йæ бæргæ ‘рхастон, фæлæ уæдæй фæстæмæ йæ сæрæн нал кæны.
– Æмæ йын уæдæ хос нал уыдзæн?
– Йæ хос уымæн сæдгæрсыф у. Сæдгæрсыф рафыцын хъæуы доны. Æмæ уыцы донæй куыддæр æрыхса йæ цæстытæ, афтæ цæ ракæсдзæн. Фæлæ сæдгæр æрмæст Æлдæн-мæличчы цæхæрадоны зайы.
Нырма уал ын йæхиуыл фæтых хъæуы. Стæй нын сыф кæдæм ирвæзы! Уырызмæг цæуы дарддæр йæ фæндагыл. Иу фæзранмæ бахæддзæ сты. Фæзы фалейы дон цæуы. Æмæ Уырызмæг йæ бæхы хизынмæ ауагъта, йæхæдæг чысыл æрфынæй. Уæд йæ хъустыл цыдæр хъæлæба ауад æмæ Уырызмæг фехъал и. Фæстæмæ фестади, кæсы, æмæ дон фыдивылд ракодта. Адæм æрымбырд ысты хиды цур, æмæ йыл нæ уæндынц ахизын.
Уырызмæг йæ бæхыл абадти ‘мæ сæ цуры февзæрд.
– Цæуыл тыхсут?
– Куыннæ тыхсæм, дон фыдивылд ракодта, æмæ хидыл ахизæн нæй. Тæссаг хид у.
Уырызмæгæн Уæрхæджы ныхас йæ зæрдыл æрбалæууыд æмæ загъта: – Ма тæрсут, æз уæ ахизынкæндзынæн.
Бæхы ивылд доны батардта Уырызмæг, æмæ хидыл йе уæхсчытæй ысхæцыди.
– Рахизут ныр!
Адæм уæд хидыл ахызтысты, æмæ Уырызмæг та бæхыл ауади доны. Арфæтæ йын кодтой адæм.
Уырызмæг дарддæр араст и ‘мæ федта ахæм диссаг: иу ададжы туг цæуы, æмæ йæ фæд донау уадзы. Уырызмæг тугвæдыл н’ ацыди, фæлæ, туг кæцæй цыд, уырдæм йæ ных сарæзта. Кæсы, æмæ – стыр арынгтæ, æмæ адæм сæ тугæй уырдæм рауадзынц. Чи нæ цæуы арынджы, уый та акæлы ‘мæ алæсæнкæны ададжы.
Æмæ фæрсы Уырызмæг йæ бæхы:
– Ай цавæр диссаг у?
– Гъе, Уырызмæг, адон туг-хъалон дарынц Æлдæн-мæликкæй. Йæ хъалон чи нæ фæразы фидын, уыдон сæ туджы ‘мбис ам, ацы арынджы, ауадзынц. Йæ маст цæ уымæй исы.
Уырызмæг ницы загъта, æмæ та араст и дарддæр. Иу бæласы бын æртæ лæджы бады, æмæ цæуылдæр тæрхонкæнынц. Сæ иу дзуры:
– Нæй афтæ цæрæн, мах нæ туг калæм, уый Хуыцауы тæригъæд у. – Туг радт, уæд адæймаг мæрдтыл нымад у. Н’ адæм дæр æрдæгмард ысты, – зæгъы иннæ.
– Махæй йын иу дæр ницы кæндзæни, нæртон адæймаг куы нæ уа, уæд, – загъта æртыггаг.
Афарста Уырызмæг йæ бæхы.
Адон цæуыл дзурынц зæгъгæ.
– Æлдæн-мæликкыл у сæ ныхас. Уымæй æфхæрд ысты, æмæ йын ницы сæ бон у й’ амарынæн. Уымæн йæ мæлæт нæртон лæджы къухæй у. Æргæпласта уæд йæ бæхæй Уырызмæг. Бацыди æртæ зæронд лæгмæ ‘мæ цæм дзуры:
– Фарн уæ ныхасы!
– Фæрнæйдзаг у, æмæ нæм алыбон æгас фæцу. – Æмæ йын зæронд лæгтæ ысцæйыстадысты.
– Бадгæ кæнут, уæ хорзæхæй.
– Дæрддаг бæлццон дæ, куыд уынæм, афтæмæй.
– Уо, бæгуыдæр. Нартыбæстæй дæн.
– Æмæ кæцытæй дæ Нартæй?
– Æхсæртæггатæй.
– Йе, мæгуыр. Ацы бæхы хуызæн ма æз Нарты Уæрхæгмæ федтон, – зæгъы иу зæронд.
– Æз дæр æй федтон, – зæгъы дыггаг зæронд, – уый йын бæргæ схоскодтаид Æлдæн-мæликкæн.
– Раст у, – зæгъы æртыггаг лæг, – фæлæ сæдгæрфæныкæй бакуырм и, мæгуырæг. Йæ бæхы фæрцы ма аирвæзти.
– Уæдæ сымах цы Уæрхæджы кой кæнут, уый ме стыр фыдæлтæй у. Фæлæ-ма зæгъут: чердыгæй цæры Æлдæн-мæликк?
– Мæнæ ацы фæндагыл ныллæу, æмæ дæ комкоммæ бахæддзæкæндзæн йæ хæдзармæ.
– Бузныг, – загъта Уырызмæг, æмæ араст и йæ фæндагыл. Рыг йæ сæрмæ сыстади, æмæ куыд æввахс кодта, афтæ Дымсур- Уырызмæджы бæх – йæ фурттытæй нал æнцад.
Бæхы фурттытæ фехъуыста Æлдæн-мæликк æмæ загъта:
– Акæсут-ма, цавæр рыг у?
– Барæг æрбацæуы.
– Цавæр барæг у?
– Барæг – ыставдкæндтытæ. Ивтонг алцæмæй дæр. Йæ бæхы къæхты бынæй рыг сыстади ‘мæ арвыл æмбæлы.
– Кæд мæн агура, уæд мын-иу зæгъут.
Уæдмæ ‘рбахæддзæ Уырызмæг дæр æмæ бахъæркодта:
– Ам уæ чи ис? Æддæмæ ракæсæд!
Æлдæн-мæликк хъæрмæ иу лæппуйы рарвыста.
– Акæс. Кæд мæн агура, уæд ын-иу, рынчын у зæгъгæ, зæгъ. Куыд ын бафæдзæхста Æлдæн-мæликк, афтæ бакодта лæппу, фæлæ йыл Уырызмæг нæ баууæндыд.
Уæд Æлдæн-мæликк фæгæпласта ‘мæ æддæмæ фæци.
– Кæцы дæ? Чи дæ?
– Нæртон лæг дæн!
– Æ, фæлтау дын дæ мард куы федтаин дæ удæгасы бæсты! – Дæхиуыл æрцæуæд де лгъыст! Æз нырма цæрынхъуаг дæн, тъыссæн хæрæг! Рахиз æддæмæ!
– Ды бæхыл дæ. Мæн дæр бауадз бæхыл бадын…
Æлдæн-мæликкæн базырджын бæх уыди, æмæ йыл куыннæ дардтаид йæ зæрдæ!
Уæд æм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
– Куыддæр бæхы раласа, афтæ йын-иу йæ рахиз уæны сæр фæкæрддзæфкæн бæхæн, кæннод аирвæздзæн.
Æмæ йæм Уырызмæг бахъавыд. Ныггæндæй йæ куыд ласта, афтæ йын Уырызмæг йæ рахиз уæны сæр фæкæрддзæфкодта бæхæн. Бæх йæ базыртæ айтыгъта, æмæ фæцæйтахти, фæлæ йæ рахиз базыр кæрддзæф уыди ‘мæ ‘рсасти. Æрхаудта Æлдæн-мæличчы бæх зæхмæ. Æмæ уæд кардæй ысхæцыдысты Уырызмæг æмæ Æлдæн-мæликк. Авд суадоны сæр айнæджы цъуппыл ын æфсæнхæдзар уыди мæликкæн. Æмæ уырдæм тыдта йæхи. Уæд та йæм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
– Сайдзæн дæ, айнæджы цъуппыл ын æфсæн хæдзар ис уымæн. Æмæ куыддæр уырдæм баирвæза, афтæ йын ницыуал ракæндзынæ.
Æлдæн-мæликк айнæджы бынмæ байста йæхи. Уæлейы цы рæхыс уагъд уыди, уыууыл куыддæр фæхæст и, афтæ йæ Уырызмæг рариуыгъта цирхъæй, æмæ рæхыс фæлыг и. Æлдæн-мæликк зæххыл сæмбæлд. Уæд йæхи хæстæгдæр байста Æлдæн-мæликк зилгæдуармæ.
Æмæ та йæм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
– Дыууæ хатты сарæхстæ. Ацы хатт ма кæд сарæхсай, уæд дæ къухты ис Æлдæн-мæликк. Зилгæдуар ис йе фсæнхæдзармæ ссæуæны, æмæ цырд фæлæу, ма дæ фæсайæд.
Æлдæн-мæликк ма зилгæдуармæ бæргæ багæцласта. Фæлæ йæ Уырызмæг цирхъæй ракъуырдта й’ астæуыл, æмæ дыууæ дихæй атахт. Ронбастæй дæлæмæ æддейы аззади. Уырдыгæй уæлæмæ зилгæдуары бахауди æмæ йæ хорау æрыссадта дуар.
Фесæфти Æлдæн-мæликк. Уыйадыл Нарты бæсты къæвдахæддзæ туг ныууарыди. Æмæ йæ Нартæ афарстой Уæрхæджы:
– Дæ рæстæджы дæр-иу искуы ахæм къæвда скодта? Æмæ-иу искуы тугæмхæддзæ уарыди?
– Никуы. Фæлæ кæд афтæ у, уæд Уырызмæг мæлæтдзаг тохы бацыди. Кæсут боныгъæдмæ: кæд ныгуылæнæй рухскæна, уæд хъуыддаг хорз у. Кæд ыскæсæнæй рухскæна, уæд тæссаг у Уырызмæгæн.
– Ныгуылæнырдыгæй дыдзыирд кæны арв.
– Уæдæ уайут Уырызмæджы размæ.
Нартæ ныххæррæтластой, æмæ Уырызмæджы размæ фæцыдысты. Уырызмæг Æлдæн-мæличчы ронбастæйдæлæмæ арцыл æрцауыгъта, стæй азылди айнæджы сæрырдæм. Уым уыди фидар æхгæд дуæрттæ, сæ уæлæ ивазны бæрц æрвгæнæнтæ. Уырызмæг цæ стыдтытæкодта ‘мæ цæ ныззыввыттытæласта. Мидæгæй ахæст адæм цæуын байдыдтой, æмæ нал фæуд кодтой. Сеппæт дæр уыдысты мæрдвæлурс æмæ цола. Чи та ма тыххæй лæууыди йæ къæхтыл.
Уырызмæг афарста:
– Чи стут ай?
– Мах ыстæм ахæст адæм, – загътой уыдон. Нæ тугæй нын йæ куыйты хæссы Æлдæн-мæликк.
– Уо, арв ыл ныккæла Æлдæн-мæликкыл, кæд цытæ кæны! Фæлæ мауал тæрсут, уый мард у. Дæлæ йын м’ арцыл йе рдæг æрсагътон.
– Уо, дæ бонæй уай, ацы лæг! Уымæн ахæм ус ис, бæстæ дæндагæй чи хæры. Уый дæ уæддæр н’ ауадздзæни. Йæ куыйты рæгъау дæм нæма рауагъта.
– Амонгæ мын цæ бакæнут.
Ахæст адæм бацамыдтой Уырызмæгæн уыцы куыйты рæгъау кæм ысты, уый. Уырызмæг цын сæ дуæрттæ стъæппытæласта. Куыйты рæгъау ралæбурдтой. Уырызмæг йæ бæхыл разæй тæхы, фæлæ йæ фæцæйæййафынц куыйтæ.
Уæд та йæм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ.
– Авд комы кæм баиу ысты, уым ис рæхыс ауыгъд, уыууыл фæхæц. Æриваз æй, æмæ фервæзæм. Кæннод нæ дыууæ дæр сæфæм.
Авд комы кæм баиувæййынц, уыйонг бахæддзæ Уырызмæг, æмæ рæхыс ацахста.
Æривæзта йæ. Авд комы фæхстæ æрыхгæдтой, æмæ куыйтæ баззадысты. Уырызмæг та айнæгхохы сæрмæ сфардæг и. Кæсы æмæ уæртæ Æлдæн-мæличчы ус ахæст адæмы йæ хъæлæсы ахаста. Æмæ цæ саунадæй мæлæтдзаг фæкодта.
Уырызмæг æм тагъдгомау бацыди усмæ:
– Уæ, мæнæ ус-мæликк, акæс-ма айнæгæй, Æлдæн-мæликк йæ сæрыл куыд лæууы. Фæлæ ронбастæй уæлæмæ цыма йæ гуыр йæ уæлæ нæй, афтæ зыны.
Ус-мæликк акасти айнæгæй. Уырызмæг æй фесхуыста, æмæ ус-мæликк комы ныппырх и. Стæй цын ахæст адæмæн афтæ зæгъы Уырызмæг: – Сæрибар ыстут ныр!
Адæм арфæтæ фæкодтой Уырызмæгæн.
– Нæ Хуыцауы хай! Уæд та чи дæ, уый нын зæгъ.
– Æз уеппæтимæ кæм фæдзурдзынæн. Фæлæ мæм æртæ лæджы ‘рбарвитут.
Фæндагыл цæугæйæ Уырызмæгыл чи æмбæлд, уыцы æртæ зæронд лæджы йæм æрбакодтой адæм.
– Нал мæ зонут? – загъта Уырызмæг.
– Нарты Уæрхæджы байзæддаг дæ – куыннæ дæ зонæм!
Кæм ма цын уыди бауыромæн! Сæ уæлныхты йæ хастой адæм Уырызмæджы.
– Арфæйаг фæут æмæ уæ цæрæнбон бирæ. Ауадзут мæ ныр мæ бæстæм. – Ацæудзынæ, нæртон лæг! Фæлæ дын мæнæ сæдгæрсыф, ахæсс æй демæ. Ноджы акæн бæхрæгъæуттæ, фосы дзугтæ. Ницæмæй дын бафиддзыстæм дæ дзæбæх.
Йæ разæй йын сæдæсæдæтæ скодтой бæхрæгъæуттæ ‘мæ фосы дзугтæй. Рафæндараст æй кодтой Уырызмæджы. Уырызмæг арцыл хæцыд. Æлдæн- мæличчы ронбастæй дæлæмæ, йæ уæлæ сагъд, афтæмæй. Арфæ ма ракодта Уырызмæг ноджы æмæ аздæхта адæмы.
Цæуы Уырызмæг. Кæсы, æмæ дунейы адæм йæ размæ ‘рбацæуы. Уырызмæг сагъæсыл фæци: “Уæдæ цымæ чи уой адон?”
Æгæр бирæ æмæ æгæр уадцыдæй куы цыдысты, уæд исдуг тæрсгæ дæр фæкодта. Фæстагмæ бамбæрста: уый Нартæ рацæуынц йæ размæ æмгуыппæй. Æрбахастой йæм Уæрхæгмæ арцыл сагъд Æлдæн-мæличчы мард йæ ронбастæй дæлæмæ.
Уæрхæг æй æрысгæрста ‘мæ загъта:
– Йех, кæм дæ, мæ цæстырухс? Кæд Æлдæн-мæликкæн йæ цурхъытæ давгæ ракодтой æмæ цæ кæйдæр мæгуыры къæхтыл ыскодтой…
Уырызмæг сæдгæрсыф доны рафыхта. Æмæ уыцы донæй æрыхсынкодта Уæрхæджы цæстытæ. Æмæ Уæрхæг йæ цæстытæй ракасти.
– Кæм дæ, Уырызмæг? Ды сысгуыхтæ, æмæ Нарты сæр фæу! Уæрхæджы ныхæстыл сеппæт дæр фæцинкодтой адæм.
Стыр куывд уыди уыйфæстæ Нартæм. Æмæ æнæхъæн къуыри ахаста. Бæхрæгъæуттæ Уырызмæг Нартыл байуæрста. Ахæм нал баззади Нартæй, æмæ хай кæй нæ фæци. Æмæ, зæгъы, Уырызмæг уæдæй фæстæмæ Нарты сæр ысси æмæ царди кад æмæ радæй.
Нарты Уæрхæг рарынчын и ‘мæ бамбæрста йæ мæлæт. Фæсидти Нартæм, æмæ цын загъта:
– Знаг уын нæ ныууагътон, Нартæ! Фæлæ ма мын иу ызнаг ис уæддæр. Никуы бафидыдта уый Нартимæ, æмæ ма мæ маст уымæй куы райстаин…
– Зæгъ æй махæн. Дæ маст дын райсдзыстæм.
– Сымахæн ницы бантысдзæн. Уыимæ хæцын нæ базондзыстут. Мæхæдæг æм фæцæуон хъуамæ. Æрмæст ма цæмæй сыстон, уый тыххæй ме вдадзыхос у Саухохы суадон æмæ мын уымæй æрхæссут.
Нартæ Уæрхæджы ныхас сæххæсткодтой. Æрхастой йын дон уыцы суадонæй йæхи ныннайыны фаг. Уæрхæг æй ыстæвд кæнынкодта ‘мæ дзы йæхи ныннадта. Æмæ йе уæнгтæ сæхи систой.
– Æз цæуын ме сæфты фæндагыл зæгъгæ цын загъта уæд Нартæн. Фæлæ уæ мæ фæдыл цæуынвæнд мачи скæнæд.
– Уæдæ куы нæ æрыздæхай, уæд дæ кæм агурæм?
– Кæсут райсомæй сæуæхсидмæ. Кæд тагъд-тагъд ива, уæд сæфт дæн, æмæ сæфт. Кæд мæнгивд кæна, уæд уый зонут, æмæ ма æгас дæн. Араст и Уæрхæг йе сæфты фæндагыл. Ахызти авд æфцæгыл, ахызти авд комыл, ахызти авд быдырыл. Цæуы дарддæр. Фæллайгæ дæр бакодта зæронд Уæрхæг. Зæрондæн фæллайын цы хъæуы! Мысы йæ рагбонтæ, фæлæ нал ис уыдонæн раздæхæн, мæнæ хурæн йæ фæндагæй раздæхæн куыд нал вæййы, афтæ.
Цæуы зæронд Уæрхæг. Бахæддзæ иу доны былмæ ‘мæ дзуры йæхинымæр: «Ам уал мæ фæллад ысуадзон».
Æрбадти доны был, кæсы фæйнæрдæм. Никуы ницы федта, стæй æнцадгай æруагъта йæхи ‘мæ афынæй… Уæрхæг æрфынæй Хъæрæмæдзы зæххыл. Чысыл фæстæдæр райхъал. Акасти та фæйнæрдæм, æмæ ауыдта иу ран цавæрдæр хосдзауты. Бацыди цæм хæстæгдæр.
– Уæ, байриат, хосдзаутæ!
– Уæ, райгæ уай, зæронд лæг!
– Кæмæн кæрдут атæппæт хос?
– Хъæрæмæдзæн. Уас йе сæфт куы ‘рцæуид! Иу ыстдæссион саг дары, æмæ мах фондзыссæдз хосдзауæй иу бон цы ныккæрдæм, уый йын иу аходæнвагæй фылдæр нæ кæны.
Араст и Уæрхæг дарддæр æнæ исты зæгъгæйæ. Бахæддзæ ис хуымгæрдджытæм.
– Райгæ уат уæ куысты!
– Райгонд уай ды дæр дæ царды, зæронд лæг!
– Атæппæт хуымтæ уæхи сты, æви ‘ндæр искæй?
Мах кæцæй ысты! Хъæрæмæдзы сты. Дзæгъæл ын баззайой!.. Уас ын йæ мард куы фениккам!
Уæрхæг дарддæр араст и. Кæсы, æмæ иу ыстыр фæзбыдыры – дунейы адæм. Цъынатæ амайынц.
– Уæ, райгонд уат!
– Уæ, райгонд уай ды дæр!
– Цæй бирæ цъынатæ амайут?
– Цы бакæнæм, ахæмы къухы стæм.
– Кæмæн цæ амайут, уый чи у?
– Хъæрæмæдз у. Уый цъынатæ сты… Сæ мидæг куыд басудза, хуыцау ахæм арфæ ракæнæд!
Ницыуал загъта уæрхæг æмæ та ацыди дарддæр йæ фæндагыл. Бахæддзæ Хъæрæмæдзы хъæумæ.
Ссардта Хъæрæмæдзы хæдзар æмæ йæм бахъæркодта:
– Ам дæ, Хъæрæмæдз?
– Ам дæн! Кæцы дæ?
– Мæнæ зæронд лæг дæн, æмæ æз де уазæг.
Хъæрæмæдз æм рауади. Йæ цæстытæ фæирдкодта, æмæ йын мусуаты йæстæ аисты.
– Кæцæй цæуыс?
– Нартæй лидзын.
– Кæмæй? – мæсты фарст æй акодта Хъæрæмæдз.
– Нартæй, Нартæй!
Фæлæбурдта Хъæрæмæдз Уæрхæгмæ æмæ йæ нарты зæронды йæ дзыхы бавзылдта. Уæрхæг хъæркæны:
– Фæлæу, ныхъхъуырыс мæ!
– Нарт мæнæн менæуынон æмæ ме сæфты хай куы сты! Уæд мæм куыд бауæндыддæ уыдоны кой ыскæнын.
– Райс мæ дæ дзыхæй, æмæ дын радзурон æппæт дæр.
Хъæрæмæдз æй райста йæ дæлæвзагæй Уæрхæджы. Стæй йæ фæрсы: – Кæмæй дæ?
– Æз мæгуыр лæг дæн, Нартæн хъомгæсæй фæхаттæн цæргæ- цæрæнбонты.
– Уæдæ сегасы дæр зондзынæ. Æмæ Уæрхæджы дæр зоныс?
– Зонын æй? Куыннæ йæ зонын!
– Æмæ ма æгас у? У-у-у хæрæг!
– Нартæн нырма зондамонæг у.
– Уæрхтæнæджы дæр зоныс?
– Зонын, Нартæ йæ сæ хуыздæрыл нымайынц.
– У-у-у, дыггаг хæрæг та уый у!
– Аипп ма уæд, – æз зæронд лæг дæн. Мæ цард-цæрæнбонты цæм рæгъаугæсæй фæхаттæн, фæлæ цæ ды цæмæй зоныс?
– Бирæ хæттыты цыл сæмбæлд, фæлæ цын тыхæй тыхмæ тых нæ бафæрæзтон, нæдæр мын уыдон бафæрæзтой исты.
– Уагæры цавæр тыхы хицæуттæ уыдысты?
– Уый зæгъгæйæ нæу. Хуыцау сæ фарс у, æмæ мын сæ мæлæт нæ загъта.
– Уыдон дæр дын нæ зонынц, æвæдздзæгæн, дæ мæлæт?
– Уый куы базоной, уæд ма цæ ‘ндæр цы хъæуы? Фæлæ йæ нæ зонынц… Гъеныр мын зæгъ, цы сæрæн æрхаудтай ардæм?
– Уо-о, Хъæрæмæдз, æз дæ мад-дæ фыды уазæг, бамбæхс мæ. Уыдон сауыл мысты фæд арынц, æмæ мæ фæд-фæд цæудзысты. Стæй мæ куы ссарой, уæд мæ удæгасæй нал ныууадздзысты.
– Тæрсгæ ма кæн, мæнæн сæ фатæй мæлæт нæй, с’ арц мæ н’ ахиздзæн, сæ кард мæ н’ алыгкæндзæн.
– Уæдæ уæд ды мадæй райгуыргæ нæ дæ…
– Нæ дæн, зæронд лæг. Æй райгуырддæн ахæм бон, æмæ туг лæсæнтæ куы кодта.
– Æмæ уый цавæр бон уыди?
– Æз гуымиртæй дæн. Нарты фыдæлтæ нæ мыггагимæ хæцыдысты. Мæ мад мæнæй йæхибар нæ уыди. Гуымиртæ лыгъдысты, мæ мадæн та алидзæн нæ уыд. Уæд мæ мад мæлæтдзаг цæф фæци, базыдта, мæгуыр, уацары кæй хаудзæн… Æмæ къутæртæм йæхи баппæрста. Уым иу саджы ауыдта. Уый дæр йæхибар нæ уыд. Мæ мад саджы рацахста, тыхулæфт ыскодта æмæ мын мæ уд ауагъта саджы хуылфы. Æз саджы лæппуимæ райгуырддæн. Æмæ мын мæлæт нæй зæххон лæжды къухæй. Мæ мад амарди. Мæн саг фæхастайæ лæппынимæ. Схъомыл дæн, æмæ мын саг мæ уды бар, цы сагимæ хъомылкодтон, уымæ радта. Уыцы сагæн та мæлæт нæй.
– Хуыцау бахизæд ахæмыл исты ‘рцæуынæй. Фæлтау æз мæхæдæг разы дæн уыцы саг бахъахъхъæныныл. Исты тас куы цæуа, мыййаг, искуыцæй, уæд дæм æз хъусынкæндзынæн.
– У-ы, зæронд! Ныр уыцы ‘лгъыста Нартæй цæмæн ралыгътæ, уый мын раст зæгъ. Кæд дыл баууæндон, уæд дæ бахъахъхъæныныл мæхи дæр æрхæсдзынæн, кæннод дæ сфизонæгкæндзынæн.
– Æз баззаддæн иунæгæй. Иунæг та уымæн, æмæ мын æлгъысты Нартæ стæры заман амардтой мæ фыды. Мæ мад куыд нæ мæт кодтаид уыйфæстæ. Æмæ амарди уый дæр. Мæн Нартæ сæхимæ ахастой. Ницы хорз мын фесты. Сæ фосмæ цын кастæн, иу дзы нæ фæхъаудтон мæ лæппуйы бонтæй гъенырмæ. Ныр уыныс, базæронд дæн. Зæрондмæ лæппуйы тых нал вæййы, æмæ мæ фосæй фæхъуыди. Хæрæгау уæлæуыл фæуасæд Уæрхæг – уый хъомтæй мын фæхъуыди, æмæ мæм мæлæтæй бартхъирæнкодта. Уд адджын у, мæлын кæй фæнды! Хъомты агурыны ‘фсон ралыгътæн. Нартæй авд кæстæры ‘рбаййæфтон ныхасгæнгæ иу фæзбыны. Сæ ныхас та, Хъæрæмæдз, дæуыл уыди. Иутæ дзырдтой: «Хъæрæмæдзæй йæй лæг ис! Мыстау æвæрæнтæ кæны, æндæр ницы». Иннæтæ загътой: «Хъæрæмæдз æддæмæ уымæн нæ уæнды, æмæ йæм Нарты цур нуазæн ничи раддзæн». Аннæтæ дзырдтой: «Хъæрæмæдз лæг к’ уаид, уæд немæ искуы симдыл ныххæцид, фæлæ чызгимæ акафын дæр йæ ныфс нæ хæссы». Æз цæм нал фæлæууыддæн, æнæуый дæр дæ кой Нарты арæх хъуыстон, æмæ йæ афарстон: «Ау, æмæ кæд сымах Хъæрæмæдзæй лæгдæртæ стут, уæд æй цæуылнæ ‘рцагурут. Фæлæ дзы кæд уæхæдæг тæрсут, мыййаг?» Амæсты мæм ысты. Мæ дæргъ æмæ мын мæ уæрх иу ыскодтой. Сау лæгау мæ сау над фæкодтой, æмæ мæ марды ‘фсон ныууагътой. Уыдон хъæды цуаны ацыдысты. Æз мæхи куы æрæмбæрстон уæд загътон: «Цæугæ кæн, мæнæйуый – æнцой дæ нал æруадздзысты Нартæ». Гъеныр-мæ сæр де уазæг. Мæгуыр лæг дæн, æмæ дыл мæхи фæдзæхсын. Кæм дын бабæззон, уым дын исты ‘ххуыс фæуыдзынæн. Уый дын мæ хабæрттæ ‘мæ мæ диссæгтæ.
Уæд æй Хъæрæмæдз афарста:
– Æмæ Нарты авд кæстæры кæм федтай?
– Хуртулæны бын – хъæд. Уый раз – фæз, æмæ растдæр уым. – Дæ ныхæстæм гæсгæ ды стыр тыхст æмæ стыр бæллæхты бахауддæ. – Хуыцау – уæлейы, зæхх – бынæй. Тыхст та ма цы вæййы! – Уæдæ дыл æууæндын. Фæлæ-ма зæгъ: ардæм цæугæйæ искæуыл амбæлддæ, мыййаг?
– Амбæлддæн хосдзаутыл, стæй хуымонтыл, стæй та цъынаамайджытыл.
– Уæдæ уыдон сеппæт дæр хæринаг цæттæкæнынц, мæ уды бар кæмæ ис, æз цы саджы лæппынимæ схъомыл дæн, уымæн. Æз цæуын Нарты авд кæстæрмæ, хъуамæ цæ ‘рцахсон. Ды та мын иу хъуыддаг бакæн. – Дæ хорзæхæй!
– Цъынаамайджытæм бацæудзынæ. Мæ номæй цын зæгъ: сагæн хæринаг æртæ боны æртывæр фылдæр куыд дæдтой, афтæ.
– Хорз, мæ хур, хорз! – загъта Уæрхæг. – Фæлæ дæ рох ма уæд: Нарты лæппутæ уым цуан кæндзысты, æмæ дæхи хъахъхъæн.
– Уый мæхæдæг зонын.
Хъæрæмæдз араст и Нарты авд кæстæры агурæг. Уæрхæг цъынаамайджытæм рацæйцыд. Уæд дурасинтыл куыд æрцæйхызт, афтæ йæм бынæй иу ахæст, иу зæронд дзуры:
– Байхъус-ма, нæртон лæг.
Уæрхæг æм фæлæууыди ‘мæ йæ афарста:
– Чи дæ уый? Цы дæ хъæуы?
– Хатыр бакæн, – загъта зæронд лæг. – Ды цæмæ ‘рцыддæ, уый æз хорз æмбарын. Ды ‘рцыддæ, Хъæрæмæдзы марынмæ. Фæлæ бацу, æмæ цъынаамайджытæн зæгъ Хъæрæмæдзы номæй, цæмæй, сагæн æртæ боны цы холлаг лæвæрдтой, уый æртæ хатты фæкъаддæркæной. Стæй мæм-иу раздæх фæстæмæ.
Уæрхæг афтæ бакодта. Сагæн æртывæр фæкъаддæр йæ хæринаг. Хъæрæмæдз æртæ боны агуры Нарты кæстæрты. Сау фæллад бакæны. Йæ тых сæтты, йæ уæраг фæллайы, дойны кæны. Дискæны, цæмæн афтæ у. Уæрхæг зæронд лæгмæ ‘рбацыд.
– Гъеныр саг ардæм дон нуазынмæ цæудзæни, – загъта уыцы лæг. – Ды доны цæхх ауадз æмæ æрæмбæхс.
Уæрхæг доны цæхх ауагъта ‘ма æрæмбæхсти. Саг дон нуазынмæ ‘рбацыди. Зыднуæзт кæны, фæлæ йæ дойны нæ сæтты. Фыддæр фæци дон нуазынмæ. Цæхджын дон æй ноджы дойны кæны. Уæд сау суадонмæ азгъордта. Уæрхæг йæ размæ фæци, æмæ суадоны саси акодта, банызта дзы саг уыцы суадонæй, æмæ хуыфын райдыдта. Йæ бон нал уыди ‘мæ æрхуыссыд.
Уæд æм уыцы лæг дзуры Уæрхæгмæ:
– Бавдæл, æмæ къæрта аскъæф. Саг уæлæмæ сыстинаг нал у, йæ доныхуыпп нал уыромдзæн æмæ йæм-иу дзы къæрта барад. Дæ кард цæхæрзынг ыскæн, æмæ йæ саджы мицъырайæ байсæр. Æрмæст гъеуæд фæтыхуыдзынæ Хъæрæмæдзыл. Науæд фæстæмæ куы раздæха, уæд дæ бахæрдзæн.
Уæрхæг йæ кард цæхæрзынг акодта ‘мæ йæ саджы мицъырайы байсæрыдта. Йæ уæлдай йын акалдта. Уырдыгæй рацыд уыцы лæгимæ ‘мæ саджы амардтой.
Хъæрæмæдз базыдта, цыдæр фыдбылыз ыл цæудзæн, уый, æмæ раздæхти.
– Уæрхæг, афонмæ Хъæрæмæдз рацæуы, – загъта зæронд лæг. – Хъæрæмæдзæн йæ мæлæт цæмæй у, уый мæныйæддæмæ ничи зыдта, æмæ мæ цардцæрæнбонты ахæсты дардта. Ныр æз ме мбæхсæны бабырдзынæн фæстæмæ. Стæй – дæ хъару, æмæ дæхæдæг!
Ахæстлæг йæ бынатмæ бацыд. Уæдмæ Хъæрæмæдз дæр фæзынд. Йæ хид суадæттæй ызгъоры, æмæ къадакуырой цæмæй разила, уыйбæрцæй кæлы. Ауыдта Уæрхæджы, æмæ йæм хъæркæны:
– Мæ фæдзæхст мын сæхæсткодтай?
– Тынг хорз, сагæй дæ фервæзынкодтон. – Аргæвстон æй. – Уый нæртон лæджы йæддæмæ ‘ргæвдын никæмæн бакуымдтаид… – Мæ мад, мæ фыдыстæн, нæртон лæг дæн æз.
– Æмæ чи дæ уæддæр?
– Уæрхæг!
Æмæ йыл уæд Хъæрæмæдз йæхи ‘рбаппæрста Уæрхæгыл. Йæ быны йæ акодта, фæлæ Уæрхæг фæцырд, æмæ йæ кард Хъæрæмæдзы зæрдæйы бын ысцавта. Уæрхæг йæхæдæг дæр мæлæтдзаг цæф фæци, фæлæ йæ амардта Хъæрæмæдзы.
Рацу, мауал тæрс ныр, зæгъгæ загъта ахæст лæгæн Уæрхæг. – Ацы куыдзмæ цыдæриддæр фæллойæ ис, уый мæ номæй дæу фæуæд. Ныр мын мæ рихитæй æртæ хъуыны ратон, æмæ цæ зынгыл авæр.
Зæронд лæг, Уæрхæг ын куыд загъта, афтæ бакодта. Хурыскæсæн тыбартыбур байдыдта. Уæд Нартæ зæгъынц: «Уоххай, Уæрхæгыл цыдæр æрцыди»…
Рафæдис ысты Хъæрæмæдзы бæстæм хотыхтимæ. Æрæввахс ысты Уæрхæгмæ. Уæрхæг цæ базыдта сæ къæхтыуынæрæй. Æмæ дзуры ахæстлæгмæ: – Хъусыс, Нарт æрцæуынц, æмæ цæ, мыййаг, сæ маст куы нæ бауырома… Дæхи уал бафæсфæдкæн.
Уæдмæ Нарт ныххæддзæ сты. Ныккалдысты Уæрхæгыл. Уæрхæг цæ басабыркодта. Стæй ахæсты цы лæг уыд, уый æргом рацыд.
– Мæнæ мæ хæрзгæнæг, – загъта Уæрхæг, – æмæ Хъæрæмæдзы фæллой уый уæд. Хъусут, Нартæ! Æртæ фæдзæхсты уын уадзын. – Мæ фыдздзаг фæдзæхст: фыдæх хæссынæй фыдæмпъызт хуыздæр у. Цас фæнды куы хæссат фыдæх, уæддæр-иу ахъуыдыкæнынмæ фæлæуут. Мæ дыккаг фæдзæхст у: фыдæй фыдхъæдгом хуыздæр у. Æрвылбоны масты бæсты фæлтау иу бон фæриссут.
– Ме ‘ртыггаг фæдзæхст дæр уын зæгъын уæдæ, Нартæ – фыдкомæй фыдæндæгъд хуыздæр у.
Æмæ Уæрхæг уыйадыл амарди.
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆМЫЦЫ БЫЦÆУ ÆХСАРЫ КАРДЫЛ
Уырызмæг æмæ Хæмыц фаззæттæ уыдысты, æмæ цæ чи хистæр уыди, уый бæрæг нæ уыд. Хистæриуæгыл быцæукодтой æдзухдæр. Уæд иубон загътой: «Фæцæуæм нæ мадырвадæлтæм, æмæ нын уыдон зæгъдзысты, хистæр нæ чи у, уый».
Уыйадыл ацыдысты сæ мадырвадæлтæм фæрсынмæ, æмæ Хъамылы бахаудтой. Санты мæликк цуаны уыд уым уыцы рæстæг, æмæ цæ æрцахста дыууæйы дæр, æмæ цæ йæ фидармæ фæкодта. Санты мæликк Хæмыцæй кæртмæрзæг ыскодта, Уырызмæгæй та – дондзау. Бон сауизæрмæ фæкуыстой æфсымæртæ Санты мæликкæн. Изæрæй цын Санты мæликк радта мамæлайыкъæбæр, цъойæ конд чи уыд, ахæм, æмæ цæ схуыссынкодта йæ бæхты кæвдæсы.
Уæд дын иубон Уырызмæг Хæмыцæн афтæ зæгъы:
– Не сæфт, æвæдза, хуыздæр у, ацы хъусджын хæрæгæн кусыны бæсты. Исты нæ рхъуыды хъæуы.
Стæй ысфæндкодтой, Санты мæликк цуаны ку’ ацæуа, уæд ын йæ усы бафæрсæм зæгъгæ. Санты мæликк цуаны ацыди. Лæппутæ йын йæ усмæ бацыдысты ‘мæ йæ фæрсынц:
– Дæ лæг ныл дуæрттæ фидар куы ныхгæдта! Æмæ ныр уæд та фæдис фæцыди. Уæд неппæт дæр нæ сæфæм?
Ус цæм кæсгæ дæр нæ фæкодта. Расырдта цæ уырдыгæй. Сæ фæстæ ма радзырдта уæддæр мæличчы ус:
– Мæлæтымæргътæ! Сæ иу – кæркнизы хуызæн, иннæ – хъомрыны хуызæн! Сæхи мын лæгтæ хонынц!
Ницы сдзырдтой Уырызмæг æмæ Хæмыц усы ныхæстæм, сæ зæрдæмæ маст цы бахастой, уымæй дарддæр. Изæры Санты мæликк æрыздæхти, йæ ус ын рахъасткодта – радзырдта хабар. Уæд Санты мæликк загъта йæ дæлдæрæн:
– Гъеуыцы мæрзæг æмæ сæрфæгмæ уæ хъус дарут.
Дыггаг бон та Санты мæликк цуаны ацыди. Сæ фидæрттæ фидар сæхгæдтой. Уæд Уырызмæг æмæ Хæмыц Санты мæличчы усмæ бахъуызыдысты ‘мæ йæ амардтой. Сæхæдæг, кулдуары цур цы хъуыран уыди, уым бамбæхстысты. Усы лæггадгæнджытæ цæ рацагурбацагур фæкодтой, фæлæ цæ не ссардтой. Лæггадгæнджытæ æххуырстытæн загътой усы амард. Уыдон дæр марджыты агуырдтой, фæлæ цæ н’ ардтой.
Изæры Санты мæликк æрцыди ‘мæ йæ усы мардæй æрæййæфта. Фæрсы йæ дæлдæрты:
– Абон исчи фидæрттæ бакодта?
– Ничи, дæуыстæн, ничи!
– Уæдæ ныртæккæ азилут, æмæ лæггадгæнджытæ ‘мæ æххуырстыты ‘рбакæнут. Сеппæты дæр.
Æрбакодтой йæм цæ иууылдæр, æрмæст дзы Уырызмæг æмæ Хæмыц нæ уыдысты.
– Уыцы дыууæ уыдысты марджытæ, – загъта Санты мæликк. – Фæлæ тагъд – иутæ ам агурæнт, иннæтæ та сурæг ацæуæнт!
Агурын цæ байдыдтой, иу къуым æнæсгæрст нал ныууагътой. Иу зæронд лæг хъуыраны цурты агурæг фæцæйцыди ‘мæ хъуыраны ныххаудта. Уырызмæг æмæ йын Хæмыц йæ хурхмæ февнæлдтой.
– Тагъд нын алидзынæн фæндаг бацамон, кæннод дæ марæм! Зæронд лæг фæтарсти ‘мæ цын загъта:
– Хъуыраны бын къæй фæлдæхт, уый ысхъилкæнут, уый бынты фидары кæронмæ ис абырæн – хуынкъ, æмæ цæут.
Хæмыц къæй ысфæлдæхта, зæронд лæджы уым фæуагътой, сæхæдæг феддæдуар ысты.
Санты мæликкæн уыдис бындары рæсугъд чызг. Хъуыраны сæрмæ йын хицæн хатæн арæзт уыди. Уый рудзынгæй касти ‘мæ фæрсы Уырызмæгиты: – Гыццайы уæ ничи федта?
Хæмыц æм нæ фæлæууыд æмæ йæм бадзырдта:
– Дæ разы йæ дæ фыд ныргæвста.
Чызг уый куы фехъуыста, уæд ныцъцъæхахстласта:
– У, дæ мард дын фенон, мæ фыд!
Уæд ын Уырызмæг афтæ зæгъы:
– Дæ фыды мæлæт цæмæй у, уый нын бацамон, æмæ дын дæ маст райсæм.
Чызг фырмæстæй йæхи нал бауырæдта.
– Мæ фыдæн мæлæт нæй. Нарты Æхсары кард æрвызгъæрæй арæзт у. Æмæ ‘рмæст уыцы кардæй у йæ мæлæт.
Уырызмæг æмæ Хæмыц Нартæм æрхæддзæ сты. Бацыдысты сæхимæ. Кæсынц, æмæ – Æхсары кард хæцынмондагæй цъæх арт уадзы…
* * *
Санты мæличчы адæм никæй ыссардтой æмæ фæстæмæ аздæхтысты. Йæ чызджы кæугæ ауыдта мæликк æмæ йæ фæрсы:
– Цы кæныс, мæ чызг, цæуыл мæм мæсты дæ?
– Куыннæ дæм уон мæсты – гыццайы амардтай. Æмæ дын уагæры цы кодта?
– Уый æз н’ амардтон, фæлæ нæм æххуырсты чи уыд, уыдон æй амардтой. Агурæм цæ, фæлæ цæ н’ арæм.
– Нартыбæстæм фæлидзынц уыцы лæппутæ.
Санты мæликк Нарты кой рагæй хъуыста, фæлæ цын с’ адæмы нæ зыдта.
Сфæндкодта æд æфсад Нартæм ныббырсын.
Цалынмæ уый Нартæм цыди, уæдмæ Уырызмæг æмæ Хæмыц быцæу райдыдтой Æхсары кардыл – алчидæр йæ йæхи хистæр хуыдта. Æппынфæстаг загътой:
– Уæдæ, уый Куырдалæгоны арæзт кард у, æмæ йæм цом, бафæрсæм æй.
Арасткодтой дыууæ ‘фсымæры уæларв Куырдалæгонмæ. Кард та ‘мбæхсгæ бакодтой.
* * *
Санты мæликк æрцарди Нартыхъæуы. Æрвылбон цын авд ыстуры æргæвдынкодта. Нартæ дзы сфæлмæцыдысты æмæ загътой:
– Не сæфт хуыздæр у, цæйнæфæлтау нæ Санты мæликк хæрд фæуа! Санты мæликмæ иу миниуæг ахæм уыди: иу хæрдæй иннæ хæрдмæ фынæйкодта. Йæ хæрынафон та райхъал и мæ фæрсы:
– Мæ сихор кæм и?
– Цы ма дын аргæвдæм, уый нæм нал и, – загътой Нартæ. Мæликк фæмæсты и. Рацыди Нартыл, æмæ цын сæ рæсугъдты, сæ фæллойæ ма цы ссардта, уыдон сеппæт дæр ратæлæт кодта.
Æмæ цæм бартхъирæн кодта Нартæм.
– Кæд Уырызмæг æмæ Хæмыцы удæгасæй къуыримгъуыдмæ радтат, уæд хорз. Кæннод – уæ фæллой дæр – сæфт æмæ уæ чызджытæ дæр – сæфт. Уалынмæ Уырызмæг æмæ Хæмыц Куырдалæгонмæ ссыдысты, æмæ йæ бафарстой, чи цæ хистæр у, уымæй. Куырдалæгон зыдта, ай мын сæ иу дæр нæ ныббардзæн зæгъгæ, æмæ цын загъта:
– Сырдоны бафæрсут, уый йæ зондзæни.
Фæстæмæ та Нартæм æрцыдысты. Нарты адæм цæм кæсгæ дæр нал ракодтой.
Уæд цын Сырдон афтæ:
– Æз – нæ уæ гуырды заман уыддæн, нæ уæ цыты бон, фæлæ Сехырагъыл ис, æз кæй ныссагътон, ахæм фат. Фехсут æй, æмæ йæ чи фæцæфкæна, уый – хистæр.
Хæмыц тæлтæггонд лæг уыди æмæ йæ фехста. Фæлæ дымгæ сдымдта ‘мæ Хæмыцы фат, Сырдоны фаты цур цы бæлас уыди, уым ныффидар. Стæй та Уырызмæг фехста, æмæ Сырдоны фатæн йæ тæккæ астæу ацыд. Хæмыц дзургæ ницыуал ыскодта, фæлæ уæддæр нæ басаст.
Уырызмæг уал Æхсары кард æрбаста. Нарты адæмы йемæ акодта ‘мæ Санты мæликмæ ацыдысты. Æртыхстысты мæличчы галуантыл Нарты ‘фсад. Хæмыц æм дзуры Санты мæликмæ:
– Уæ, Санты мæликк! Нарты Уырызмæг æмæ Хæмыц дæм æд æфсад æрцыдысты, фæлæ ма бамбæхс.
Санты мæликк уый фехъуыста цы – ратæррæстласта ‘мæ хæцынтæ систой. Санты мæликк æмæ Уырызмæг фæныхæйныхмæ сты. Уырызмæг æй рариуыгъта, æмæ мæличчы сæр зæхмæ ‘рхаудта. Ныппырхкодтой Нарты ‘фсад мæличчы фидæрттæ. Ракодтой цын сæ чызджыты, рахастой мæличчы фæллой. Мæличчы чызджы дæр семæ ракодтой æмæ ‘рцыдысты Нартыхъæумæ. Мæличчы чызг Сырдонæн баззади, Хæмыцæн та мæличчы цъæх бæх баззади. Иннæ фæллой Нартæ се ‘хсæн байуæрстой æмхуызон.
Нартæн Хæмыц æнæрцæф уыди, барын нæ зыдта. Уырызмæг та лаз æмæ уæззау зондыл хæст уыди. Схъомыл ысты, слæгтæ сты, фæлæ нæ фидыдтой, хистæр цæ чи у, уыууыл. Иумæ цæргæйæ кæрæдзийæн бар нæ лæвæрдтой. Иумæ бадгæйæ дæр афтæ, ныхасы – иннæ ахæм. Адæмимæ-иу балцы куы уыдысты, уæддæр афтæ.
Нартæ цæ фæлмæцгæ дæр кодтой. Æмæ цæ ‘гъдау дæр домдтой – сæ иу цæмæй хистæриуæг кæна, иннæ цæмæй хиуылхæцгæдæр уа.
Уæд дын иубон Хæмыц афтæ зæгъы:
– Уырызмæг, махæн бафидауæн нæй, фæлæ къулбадæгусы бафæрсæм. Науæд нæ Нартæ азымы дарынц.
– Хорз, бафæрсæм! – загъта Уырызмæг.
Æмæ араст ысты къулбадæгусмæ. Æмæ йæ фæрсынц, куы бахæддзæ сты, уæд:
– Раст нын зæгъ, хистæр нæ кæцы у?
Къулбадæг ус ахъуыдыкодта: «Ныр Хæмыцæй зæгъин, æмæ раст нæу. Æнæрцæф адæймагæй хистæр чи кæны? Æмæ Уырызмæг тæригъæд у. Уырызмæджы схонин хистæр, æмæ мын Хæмыц м’ артыл дон ауадздзæн. Цæй, сæ мадырвадæлтæм сæ фервитон».
Хæмыц æмæ Уырызмæг Донбеттырты хæрæфырттæ уыдысты, æмæ цын къулбадæгус загъта:
– Фæцæут уæ зæронд мадыфсымæрмæ. Уый уын базондзæн уæ хистæр, уæ кæстæр. Æмæ араст ысты дыууæ ‘фсымæры Донбеттыртæм – сæ мадырвадæлтæм.
Уырызмæг æрхъуыдымæ дæсны уыди. Доны уонг куы бахæддзæ сты, уæд йæ бæхæй рахызти. Саргъыбаз систа, рифтæгтæ Хæмыцмæ авæрдта ‘мæ загъта:
– Адон уал дæхимæ уадз. Мæ саргъыкъуыдыр асасти, æмæ йæ бафидæрттæкæнон.
Стæй дæ æз дæр æййафдзынæн.
Хæмыц ницы зыдта Уырызмæджы хинæн, æмæ рифтæгтæ йæ фæсарц нахæтбосыл абаста. Стæй араст и йæ фæндагыл Хæмыц.
Уайтагъд æй баййæфта Уырызмæг дæр, æмæ бахæддзæ сты сæ зæронд мадыфсымæрмæ.
– Ам дæ, нæ зæронд мадыфсымæр?
– Ам дæн, мидæмæ!
Бахызтысты хæдзармæ. Сæ мадыфсымæр цыл фæцинкодта. Стæй цæ фæрсы:
– Цы ис нæуæгæй?
– Иу хъуыддагыл нæ фидауæм, æмæ нын ды раст зæгъ: хистæр нæ чи у? – райдыдта Уырызмæг.
– Хистæр – Уырызмæг, – загъта уыцы рæвдзæй зæронд Донбеттыр. Уæд æм Хæмыц нал фæлæууыд:
– Æмæ цæмæй у хистæр?
– Цæмæй, цæ? – загъта Донбеттыр, – хистæр нæ, фæлæ кæстæр фæхæссы рифтæгтæ, балцы куы вæййынц, уæд. Мæнæ сымах хуызæн. Уырызмæг хистæр у, Хæмыц – кæстæр.
Хæмыц фæмæсты ис, æмæ рифтæгтæ зæххыл ныццавта.
Стæй, кæс æмæ, уæртæ фæцæуы… тæргай.
– Багъæцæд, иуран уал фæлæууыди! – загъта Уырызмæг уыйфæстæ. Расырдта йæ Хæмыцы. Уырызмæг рахизырдыгæй цыд фæци. Æмæ Нартæм æрбацæуынц. Сæ фæндаг Ныхасыл уыди, æмæ Нартæ загътой:
– Хæмыцæй, Уырызмæгæй хистæр чи у, уый гъеныр сæ цыдыл фæбæрæг.
Кæсынц, æмæ Уырызмæгæн Хæмыц йæ галиу фæрсты цæуы.
Æмæ уæд Нартæ загътой Хæмыцæн:
– Гъеныр дæр ма дзурдзынæ, Уырызмæгæй хистæр дæн, зæгъгæ. – Æмæ нæ дæн?
– Нæ дæ, нæ дæ! Уыййæддæмæ рахизырдыгæй цæуис, Уырызмæг та – галиуæрдыгæй.
Бамбæрста Хæмыц йæ рæдыд, фæлæ не сразы уæддæр.
– Мах хъуыддаг ам ничи ахицæнкæндзæн.
Уæд Нартæ загътой:
– Нал и æндæргæнæн, æмæ фæцæут Царциаты Ахуымæ. Уый уын равзардзæн уæ хъуыддаг. Дзырддзæугæлæг у, æппæтзонæг.
Сфæндкодтой дыууæ ‘фсымæры æцæгæй дæр Царциаты хорз Ахуымæ фæцæуын.
Царциаты Ахуыйæн уобауы сæр ыстыр мæсыг уыди. Фæцæй йæм хæддзæкодтой æфсымæртæ. Уырызмæг йæхи разæйцæуæг акодта ‘мæ бадзырдта мидæмæ къæсæрыдуарæй:
– Ам дæ цы, Ахуы?
– Ам дæн, кæцы дæ?
– Нартæй ыстæм! – дзуры Уырызмæг.
Ахуы цæм ракасти ‘мæ загъта:
– Мидæмæ рахизут. Уазæг – Хуыцауы уазæг.
– Уыйас æвдæлон дæр не стæм, – загъта Хæмыц.
– Уæдæ уæ цы хъæуы?
– Мах фаззæттæ стæм, нæ фидауæм, æмæ нын зæгъ, хистæр нæ чи у æмæ кæстæр? – дзуры Уырызмæг.
– Ау, æмæ йæ уе ‘рбацыдæй уæхæдæг куы равдыстат уæхи, уæд ма мæ цы фæрсут?
– Цæугæ кæрæдзийы фæдыл æрбакодтам, æмæ уый ц’ амоны? – загъта Хæмыц.
– Бæлццæттæй фысымтæм раздæр хистæр æрбадзуры. Хистæры раз кæстæрæн ахæм бар кæм и!
Æмæ та Хæмыц йæхи нал бауырæдта:
– Уæдæ дыл дæ мæсыг ныккæлæд!
– Æртæ раны мæн хистæр ысхуыдтой, – загъта Уырызмæг. – Æмæ, Хæмыц, мæ кæстæр у!
Уæд Хæмыц рамæсты бынтондæр.
– Æз цæуын, фæлæ ма æз нæ хæдзарыкъæсæрæй куы бакæсон! Хæмыц Нартæм рацыди ‘мæ нал бацарди Уырызмæгимæ. Æндæр хæдзар аразыныл ныллæууыд.
– Кæстæр у Хæмыц, хæдзар аразы, æмæ йæм фæкæсæм, – загътой Нартæ.
Февнæлдтой фæйнæрдыгæй, æмæ йын Уырызмæджы ‘рцыдмæ хæдзар сарæзтой Нартæ Хæмыцæн.
Ахуы Уырызмæджы мидæмæ бахуыдта. Куыддæр фæцæйхызтысты къæсæрыл, афтæ дын тарвæзтæ ныхъхъыстхъыст кодтой. Уырызмæг ын фæтарсти Ахуыйæн æмæ йæ æддæмæ раскъæфта.
– Кæдæм мæ скъæфыс, Уырызмæг?
– Ме фсымæр Хæмыцы ‘лгъыстæй дæ мæсыг фæцудыдта. Æмæ ныккæлдзæни. Æмæ йæ мидæг сæфыс.
– Уæ Хуыцау ын ма уа!
– Ма тыхс, Ахуы, æз æй бафидæрттæкæндзынæн.
Уырызмæг тулдзлæдзæг æрсагъта, æмæ лæдзæг фидар цæнгтæ рауагъта. Мæсыг кæмыты фæтасыди, уымыты рараст и.
Бахызтысты мидæмæ, хæрд æмæ нуæзт февзæрди сæ разы. Уæд мæсыг фæлтæргай фæхаудта, æмæ Ахуы фæгæпласта.
Уырызмæг æм дзуры:
– Сбад, цæмæй тæрсыс!
– Куыннæ тæрсон, ай хурмæ ку’ аззадыстæм.
Уырызмæг бахудти ‘мæ загъта:
– Мæсыг йæ бынаты уыдзæни.
Æрбадти Ахуы, æмæ мæсыг фæлтæргай фæстæмæ цæуын байдыдта. Æмæ ноджы фидардæр арæзт æрцыди.
– Гъер та ма цы зæгъыс, – загъта Уырызмæг.
– Сымахæн Хуыцауы комытæфæй дæр хай ис, Нартæ! Уæ бон бирæ у, æмæ уæ цы фæнды, уый бакæнут.
Фæминаскодтой. Стæй ма Уырызмæг фæстагмæ афтæ зæгъы: – Цæй, ныббар мын, Ахуыр, уыйбæрц дæ кæй бахъыгдардтон, уый тыххæй.
– Ныббар мын, Уырызмæг дæхæдæг дæр. Де ‘мбал мæ тæргай кæй ацыди, уый дæр дæ зæрдæмæ ма бахæсс.
– Мæн дæр раст гъеуый фæндыди.
Æмæ рараст и Уырызмæг.
Нартæм куыддæр æрхæддзæ, афтæ Хæмыцы ногарæзт хæдзар ауыдта. Уырызмæгæн уый хъыг куыд нæ уыдаид, æмæ загъта йæхинымæр: «Хуыцау æй хæрзтæй хуыздæр фæкæнæд Хæмыцы! Кæстæриуæг кадæн чи исы, уый æлгъыстаг кæны, æмæ Хуыцауæй дæр къухист у. Цæрæд, куыд æй фæнды, афтæ».
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ИУДЗОНГОН УÆЙЫГ Нарты Уырызмæг фæцæйцыди балцы. Иу доны былмæ бахæддзæ ‘мæ хъуыдыкæны: «Ныр доны ауаин, æмæ мæ дон куы фæласа. Ма ауайон, æмæ уый та – худинаг».
Доны фаллаг был зынди мæсыг. Иу чызг мæсыгæн йæ рудзынг бакодта ‘мæ кæсы. Ауыдта Уырызмæджы доны фаллаг фарс, æмæ дзуры йæ мадмæ:
– Иу барæг доны уонг æрбацыди ‘мæ доныбылты зилы. Цыма исты агуры…
– Уый кæд хуымæтæджы лæг у, уæд донæн йæ тæнджытæ агурдзæн. Кæд æцæг барæг у, уæд донæн йе рфыты æрбацæудзæн… Фенæм уал, кæддæра кæуылты ‘рбахизид.
Уæд æм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
– Цæй-ма, Уырызмæг, цæуæм дарддæр, æви нал?
– Цæуæм, фæлæ кæуылты?
– Донæн йе ‘рфыты, – загъта бæх. Æмæ донæн йæ тæккæ гуылфæны балæгæрста.
Уырызмæгæн ма йæ сæрытенка фæзынди, æмæ бæхæн та – йæ барц. Ацы фарсмæ ‘рбахызт барæг.
Чызг æй ауыдта ‘мæ загъта:
– Уыцы барæг уæдæй нырмæ æвæдздзæгæн, тæккæ арфдæр ран агуырдта.
– Уæдæ тæссаг барæг у, – зæгъы йæ мад, – æмæ уал дæ уатмæ ацу. Уæдмæ Уырызмæг ысхæддзæ и ‘мæ бахъæркодта дуарæй.
Чызджы мад æм рауади.
Уырызмæг къæсæрæй бахызти. Æмæ йын ус уайтагъд фынг авæрдта йæ разы.
– Ахæр уал. Уæдмæ нæ хæдзары хицау дæр кæд зынид.
– Цалынмæ, чи стут, уый базонон, уæдмæ æз мæ дзыхмæ комдзаг дæр нæ сисдзынæн.
– Мæ сæры хицау – уæйыг, æз та – йæ бинойнаг дæн.
– Æндæр ма уæм чи ис?
– Иу чызг ма нæм ис.
– Уæдæ мæ размæ рацæуæд.
Гæнæн нал уыди ‘мæ чызджы ‘рбакодта мад.
Уæдмæ уæйыг дæр фæзынди.
– Уазæг æгас цæуæд!
– Фысым дæр æнæниз уæд! – загъта Уырызмæг.
– Кæцæй цæуæг дæ?
– Æз нæртон лæг дæн.
– Уо-о, уæдæ æз нæртон лæджы уындмæ рагæй куы бæллын. Райдыдтой нуазынтæ ‘мæ хæрынтæ æмæ Уырызмæг фæрасыг и æмæ уайтагъд афынæй.
Уæйыг æй хицæн уаты ‘рхуыссынкодта. Стæй зæгъы йæ чызгæн уæйыг.
– Райсом мæ ‘хсæвыцæстæй сыхъалкæн. Ацы нæртон лæджы æз хъуамæ сфизонæгкæнон. Адон мыггаг мах мыггаджы сыскъуыйынкодта.
Уæйыг дæр æрфынæй. Чызг хъуыды байдыдта, сыхъалкæнид йæ фыды, æмæ тæригъæд у сафынæн сæ уазæг. Ма йæ сыхъалкæна, æмæ йæ уæд йæ фыд маргæ кæндзæни. Æмбисæхсæвтæм фæхъуыдыкодта. Уæд чызг нал фæлæууыди, бацыди, Уырызмæг кæм хуыссыди, уырдæм, æмæ йæм дзуры: – Хъус-ма, нæртон лæг.
– Хъусын, кæцы дæ?
– Мæ фыд дæ хæрдзæни, фæлæ лидзгæ.
– Цæмæй йæ зоныс?
– Йæхæдæг мын æй загъта. Уæ мыггаг дам уæйгуыты мыггаджы фæцагъта. Æмæ дæм мæстыкæны. Мæн бафæдзæхста, цæмæй йæ раджы сыхъалкæнон.
Уырызмæг фæтæррæстласта ‘мæ йын загъта чызгæн:
– Бузныг, дæ лæггад дын нæ ферохкæндзынæн.
Уырызмæг æрдынбос райхæлдта. Дуарæн æй мидæгæй афидаркодта, цæмæй дуар чи бакæна, æмæ мидæмæ чи ‘рбахиза, уыууыл сæмбæла фат. Йæхæдæг рудзынгæй рахызти, æмæ лидзы.
Чызгæн ма бафæдзæхста:
– Куыддæр карк ныууаса, афтæ-иу сыхъалкæн дæ фыды. Æз алыгътæн, уый ма зæгъ. Карк куыддæр фыдздзаг уаст ныккодта, афтæ чызг йæ фыды сыхъалкодта. Уæйыг арт йæхæдæг акодта, æмæ æртæ ‘фсæн уæхсты тыхджын ыстæвдысты. Уыйфæстæ бацыди, Уырызмæг кæм хуыссыди, уырдæм. Дуарыл сындæг бахæцыд. Куыддæр æй æмбисы уонг бакодта, афтæ фат фæхицæн, ратахти ‘хситгæнгæ, æмæ уæйыджы рахиз цонгыл сæбмæлд. Цонг йæ тæккæ фæкъæдзгæнæныл атахти, æмæ уæйыджы ‘рдиаг ыссыди. Уæйыджы ус æмæ чызг бауадысты, æмæ йæ фæрсынц:
– Цы кодтай?
– Цы фыддæр нæ уазæджы сæр, мæ цонг мын атæхынкодта. Ам æй нал æрбаййæфтон, уыййæддæмæ йæ амыртмырткодтаин.
Уæйыг йæ цонг раскъуыдта. Фырмæстæй йæ йæ дзыхы баппæрста ‘мæ йæ аныхъуырдта. Уырдыгæй Уырызмæджы сурынтæ систа. Уырызмæг лидзы. Иудзонгон уæйыг æй суры. Иу ран æй фæцæйæййæфта.
Уæд Уырызмæджы амондæн иу цуанон рацæуы. Ахæм фæттæ ‘хсы, æмæ арвы нæрынау нæрынц. Цъиуæн йæ цæстмæ ныхъхъавы, æмæ йæ æрыппары. Уырызмæг æм дзуры:
– Æз дæ мад, дæ фыды уазæг – баххуыс мын кæн.
– Цы кодтай уагæры? – фæрсы йæ цуанон.
– Уæйыг мæ расуры, æмæ мæ мардзæни.
– Мæнæ мæ фатыл фидар хæц!
Уырызмæг фатыл фидар ныххæцыди. Цуанон фат ысуагъта, æмæ фат Уырызмæджы аскъæфта. Æртæ бонцауы æддæдæр æй фæхаста фат. Лидзы Уырызмæг дарддæр.
Иудзонгон уæйыг цуаноны фæрсы:
– Цæмæн ауагътай уыцы лæджы?
– Йæхи мыл бафæдзæхста.
Суры та иудзонгон уæйыг Уырызмæджы. Иу ран та йæ фæцæйæййæфта. Уырызмæг ауыдта иу фыййауы ‘мæ йæм дзуры:
– Æз де уазæг, уæйыг мæ расуры, æмæ мæ мардзæни.
– Æмæ цы кодтай уагæры? – афарста йæ фыййау.
– Уæйыг мæ хæрдзæн, æмæ мæ фервæзынкæн.
– Уæдæ мæнæ мæ лæдзæгыл фидар хæц.
Уырызмæг фыййауы лæдзæгыл фидар ныххæцыди. Фыййау лæдзæг фехста, æмæ та æртæ бонцауы ‘ддæдæр атахти Уырызмæг.
Лидзы та Уырызмæг. Уæйыг дæр æй суры. Раздæр æрбахæддзæ ис фыййаумæ.
– Ауылты цы лæг ралыгъд, уый цы фæци?
– Арвыстон æй, кæдæм æмбæлди, уырдæм.
– Цæмæн æй ауагътай?
– Йæхи мыл бафæдзæхста.
Иудзонгон уæйыг та йæ сурын райдыдта.
Иу бон та йæ феййафы уæйыг Уырызмæджы. Уырызмæджы амондæн иу лæг хуымкодта. Уырызмæг æм дзуры:
– Æз де уазæг, аирвæзын мæ кæн.
– Æмæ цы кодтай уагæры?
– Иудзонгон уæйыг мæ расуры ‘мæ мæ мардзæни.
– Мæнæ сыджыты бын бабыр.
Хуымгæнæг дзывыр уагъта. Уырызмæг, дзывыр цы сыджыт æппæрста уый бын йæхи бакодта.
Уæдмæ уæйыг æрцыди ‘мæ хуымгæнæджы фæрсы:
– Цы фæци, ауылты цы лæг ралыгъди, уый?
– Цæмæн дæ хъæуы?
– Уыдон мыггаг нын нæ мыггаджы быныскъуыд фæкодта, æмæ цæ иу лæджы та æз амарон.
– Кæд дзы нырмæ никæй амардтат, уæд уе сæфт хуыздæр у. Æрбад, сихорафон у, æмæ уал сихор ыскæн. Стæй йæ фендзынæ.
Иудзонгон уæйыг æрбадти, Уырызмæг кæм уыди, уым, йæ уæлæ, æмæ кæрдзын хæры. Уырызмæг йæ фарсылдарæн кард ысласта, сыджыты йæ стъыста, æмæ уæйыджы ‘рбадæнтæ ‘рбалыгкодта. Иудзонгон уæйыг фесхъиудта. Стæй та ‘рбадт фæстæмæ.
Уырызмæг ын уæд йæ мæхсдæттæ ‘рбалыгкодта кардæй.
– Ай цы ис сыджыты бын?
– Ма тæрс, уыдон мæлдзгуытæ уыдзысты…
Æмæ та Иудзонгон æрбадти.
Уырызмæг æртыггаг хатт ыстъыста кард сыджыты. Æмæ уæйыджы хордзонтъанджы сфардæг и кард. Уæйыг хæрдмæ фæхаудта ‘мæ дзуры: – Ам сыджыты бын, бæлвырд, чидæр ис.
– Чи дзы ис, мæ фыдыфыд Додзæ?
Уæд хуымгæнæг Уырызмæджы ракъахта. Иудзонгон уæйыджы та бырсгæ ‘ркодта ‘мæ загъта Уырызмæгæн:
– Æз иугæйттæ нæ фæмарын, фæлæ йæ ды амар.
Уырызмæг уæйыджы сæр ралыгкодта. Йæ сæрытенка йын систа ‘мæ дзы нуазæнкъус ыскодта.
– Цæй, куыд дæ? – фæрсы Уырызмæджы хуымгæнæг.
– Ницы мын у, – зæгъы Уырызмæг, – фæлæ дын ацы хорз цæмæй бафиддзынæн?
– Мæ лæппу усгур у, æмæ йын чызг ыссар. Æндæр мæ дæуæй ницы хъæуы.
– Ацы иудзонгонæн хорз чызг ис, æмæ йæ ‘ркæн.
Иумæ рацыдысты. Фыййауы дæр æмæ цуаноны дæр семæ ракодтой. Æрцыдысты иудзонгоны хæдзармæ. Хуымгæнæг йæ фыртæн чызджы ракодта, фыййау та усы йæхицæн бинонтæн æрхаста, цуанон фосы ратардта. Уырызмæг та хæзнатæ рахаста ‘мæ Нартæм æрфардæг и. Байуæрста Нартыл уыцы хæзнатæ, æмæ Уырызмæг Нарты цæсты ноджы фæкадджындæр.
Нарты Уырызмæг рахъомыл и ‘мæ хъуыдытæкодта: “Ныр мæ лæджы ранмæ рацыддæн, ис мын æфсымæр – Хæмыц. Мемæ нæ фидауы. Фаззæттæ стæм, æмæ кæрæдзийæн бар нæ дæттæм – ус нæ раздæр чи хъуамæ ‘рхæсса, уыууыл у нæ быцæу. Хæмыц æрхæсса – æмæ уæд Нартæн мæнæй цæй хистæр ис? Чи мæ бафæрсдзæни зондæй? Зæгъдзысты, Нарты хистæр Хæмыц у, æмæ ма дзы ды та чердæм хъæуыс?
Хъуыдыкодта Уырызмæг. Хуыздæр амал н’ ардта ‘мæ загъта йæхицæн: “Йехх: фæцæуон мæ мадырвадæлтæм, Донбеттыртæм, уыдон мын кæд исты бацамониккой.”
Фæсидти Хæмыцмæ ‘мæ йын загъта:
– Хæмыц! Æз цæуын дард балцы. Иунæгæй дæ уадзын, æмæ хъыг ма кæн. Ме рцыдмæ дын æппæт дæр ис: хæрд æмæ нозт. Нартæм æрвылизæр хъазт вæййы – кафгæ дæр кæн, æмæ заргæ дæр. Кæд фæлмæцай, уæд та-иу дæхи аирхæфс – цуаны-иу ацу. Уæдмæ дæм æз дæр зындзынæн. Мæ фæндаг кæдæм у, уый мæхæдæг дæр нæ зонын.
Хæмыц ахъуыдыкодта. Иуырдыгæй йын хъыг уыди, иунæг къотца- къуыдырæй куы баззайон, зæгъгæ. Уæд мыл Нартæ ‘вварс кæндзысты, æмæ мæ худинаджы хъæр хъуысы. Иннæрдыгæй та цинкодта: Нарты ‘хсæн хъæзтыты чызджытæ мæхи бар уыдзысты, æмæ мæ рæстæг афтæмæй æрвитдзынæн…
Хæмыц уæддæр йæхи фенкъардхуыз кодта ‘мæ загъта:
– Цы нæ вæййы, фæлæ дæм агурæг та уæд кæцырдæм цæудзынæн? – Сæуæхсид ирддæрæй кæцырдыгæй зына, гъеуырдæм.
Уырызмæг араст и уыйадыл балцы. Цæуы бон, дыггаг, æртыггаг, цæуы къуыри, æнæхъæн мæй. Зæгъы йæхицæн: “Хорз, æмæ нæ загътон Хæмыцæн, ай мæ мадырвадæлтæм цæуын, уый. Уыййæддæмæ мын мæ фæнд базыдтаид.”
Уырызмæг ахызт. Нарты хæхтæй, къуылдымтæй, быдыртæй. Сауфурдмæ бахæддзæ. Йæ бæхæй æрхызти ‘мæ йын афтæ:
– Ныммæлæн дын ма уа, мæ бæх! Хорз мæ фæхастай, къахæй цæуын мæ нæ бахъуыди ‘ппындæр.
– Мæнæн мæ мæлæт, фæстæмæ куы здæхай уæд у, æмбисфæндагыл. Дарддæр дæ бахъæудзæн къахæй цæуын. Дæуæн дæ фæстаджы бæх дæ ныййарæг мадæй уыдзæни. Æндæр бæх дын не сбæздзæни дæуæн дæ балцы. Уыныс, Нарты бæхты ‘хсæн мæн хуыздæрæн равзæрстай, фæлæ ма дын æз дæр иу балцваг не суыдзынæн æххæстæй.
Цæй, фендзыстæм зæгъгæ загъта Уырызмæг.
Бæхы суагъта идадзæй хизынмæ, йæхæдæг Сауфурды афардæг и Донбеттыртæм. Уырызмæгыл йæ мадырвадæлтæ фæцинкодтой, хæрæфырты номыл ын гал аргæвстой, фынг æрывæрдтой. Донбеттырты адæм бадтысты куывды ‘мæ минаскодтой. Уырызмæг та цын хæрæфырт æййæфта, æмæ уырдыгыстæг лæууыди. Адæм цас фылдæр бадтысты куывды, уыйас Уырызмæг та йæхи æвæлладдæр æмæ цæрдæгдæрæй æвдыста. Адæм Уырызмæджы мадырвадæлтæн арфæтæкодтой, ахæм хæрæфырт цын кæй басгуыхти. Куыннæ ныббуцуыдаиккой Уырызмæджы мадырвадæлтæ дæр сæхицæй! Уалынмæ ахицæн и куывд. Адæмæй алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди. Уырызмæджы йæ мадырвадæлтæ бауырæдтой Къутугæнæнтæм сæхимæ. Уырызмæг хъуыдыкодта: “Цымæ мæ цæуылнæ бафæрсынц мæ фысымтæ, цæмæн афтæ бирæ бадын æз ам уазæгуаты?”
Донбеттыртæ та сæхирдыгонау хъуыдыкодтой: “Иунæгæй, æвæдздзæгæн, Нарты ‘хсæн хъыгкæны, æмæ уадз æмæ бада. Й’ афон ку’ амона, уæд йæхæдæг цæудзæни”.
Афтæмæй дыууæты хъуыдытæ кæрæдзийыл æмбæлгæ нæ, фæлæ кæрæдзимæ ‘ввахсдæр нæ цыдысты.
Къутугæнæнты Донбеттырты фæсивæд фат æмæ ‘рдынæй хъазыдысты. Фатæй æхстой. Уырызмæг дæр фехста, æмæ сегасы къутутæ дæр ныппырхкодта. Дзæвгар фæхъазыдысты афтæмæй.
Уæд уæлфурдырдæм ыскасти Уырызмæг, æмæ йæм арв æмæ зæхх æмхуызон зынын байдыдтой.
– Цы диссаг у, арв кæм и, кæнæ зæхх кæм и? Æмæ кæрæдзийæ куынæ хицæн кæнынц…
– Йех, Уырызмæг! Уый цас зонинаг у, загъта Донбеттыртæй иу. – Зæххыл залтымит æмæ æнусыцъити ныууарыд. Бæстæ урсурсид дары, æмæ зæхх кæм и, æмæ арв кæм и, уый доны бынæй не взарыс.
Уырызмæгæн йæ бæх йæ зæрдыл æрбалæууыд, æмæ ныккæрзыдта: – Уох-хай-гъе!..
– Цы кодтай, Уырызмæг, цæмæн афтæ ныккæрзыдтай?
– Иу хайуан уым хизгæ ныууагътон нæууыл, æмæ мын æххормагæй сæфдзæни. Стæй ма Нартæм цæуыл ацæудзынæн?
Донбеттыртæ ‘ртæйæ иу лиуырд акодтой. Иу уысммæ уæлдон февзæрдысты. Кæсынц, æмæ Уырызмæджы бæхы алыварс æндæр урс бæх зилы. Йæ комытæфæй мит тайынкæны, æмæ бæх дæр хизы астæумæцъæх- цъæхид кæрдæгыл. Иу уобауыл иу цавæрдæр лæг, нымæт йæ нывæрзæн, афтæмæй фынæйкæны.
Донбеттыртæ алы ныхас кæнынц:
– Цымæ чи уа?
– Зæххон адæймаг æххæст нæу.
– Уæдæ дæлзæххон та æппындæр нæу.
– Уæларвон дæр бæрцбæрцæй нæу.
– Райхъал æй кæнæм, бафæрсæм æй, чи у, уымæй.
– Кæд, мыййаг, хистæр у махæй, уæд йæ райхъалкæнын аив нæу. Фæлтау банхъæлмæкæсæм, йæхæдæг райхъалуыдзæн.
– Уый, чи зоны ‘мæ Уырызмæгмæ кæсы ‘нхъæлмæ, æмæ рагæй ам ис. Уæд ын кæнæ йе стонг нæу, йе уазал нæ кæны?
– Ахæм бæх кæмæн ис, æмæ йæ комытæфæй залтымит æмæ æнусыцъити чи тайын кæны, уый йæхи дæр уазалкæнын нæ бауадздзæн.
Цалынмæ уыдон ныхаскодтой, уæдмæ иу бындз райхъал и. Барæджы фындзыхуынчъы фæмидæг. Барæг æрыхснырста, æмæ æртæ Донбеттырæн фадат фæци, æмæ ныхъхъæркодтой:
– Цæр! Цæр! Цæр!
Хъæрмæ барæг фехъал и. Ракасти, æмæ доныбыл Донбеттырты ауыдта. Кæрæдзийæн салам радтой. Стæй цæ барæг фæрсы:
– Чи стут? Кæдæм цæут?
– Цæуæм Донбеттыртæй, мæнæ нæ уазæджы бæх бабæрæгкæнæм. – Æмæ уæм цавæр уазæг ис?
– Нæртон лæг у.
– Уæдæ æз ахæм лæджы фендмæ куы бæллын. Фæдзурут-ма йæм! – Æмæ нæ куы фæрса дæуæй, уæд ын цы зæгъдзыстæм?
– Уастырджи дæн зæгъгæ-иу зæгъут.
Æртæ лæппуйы ныздæхтысты Донбеттыртæм. Уым рахабаркодтой, цы федтой, цы фехъуыстой, уый.
– Уæдæ мæнæн æдзæугæ нæй, – загъта Уырызмæг.
– Фæлæу, уый та куыд? Де мбалæн æмбæлæггаджы хай уæддæр ахæсс. – Бæгуыдæр, ныр мæ уæ сæр нал хъæуы.
– Ау, æмæ дæ кæд мах сæр истæмæн хъуыди, уæд нын афонмæ цæуыннæ загътай?
– Æз æнхъæл уыддæн, уæхæдæг мæ бафæрсдзыстут.
– Мах та ‘нхъæл уыдыстæм, æнæ бинонтæ дs иунæгæй хъыгкæныс, æмæ Нартæй ардæм дæхи ирхæфсынмæ ‘рцыддæ. Фæлæ нын зæгъ, цы хъуыддагæн нæ агуырдтай?
– Хæмыцимæ фаззæттæ стæм.
– Уый зонæм.
– Уæдæ мæн фæнды, цæмæй æз раздæр æркæнон бинонтæ, æмæ хистæры бынаты уон.
– Афтæ ‘мбæлы. Æдза уын зоны уæ хабар, æмæ афтæ зæгъы: Уырызмæг дам æртæ уысмы раздæр райгуырд, Хæмыц та æртæ уысмы фæстæдæр.
– Æндæр ма йæ чи зоны?
– Æндæр ничи.
– Уæдæ мын æвдисæнæн цъынды радтæд.
Донбеттыртæ сæ Æдзайы номæй цъынды ‘рбахастой, æмæ йæ радтой Уырызмæгмæ. Уырызмæг цын бузныг загъта. Æмæ æртæ кæстæримæ сфардæг и доны сæрмæ. Раздæхта Донбеттырты. Йæхæдæг Уастырджимæ бацыди, арфæ йын ракодта. Стæй йын æмбалы номæй æмбæлæггаджы хай фынгæн æрывæрдта. Хорз федтой сæхи. Стæй йæ Уастырджи фæрсы:
– Кæм уыддæ, Уырызмæг? Дæ хъилхъус бæхы бынтон рохуаты куы ныууагътай.
Уырызмæг ын йæ балцы хабар ракодта Уастырджийæн.
Уæд Уастырджи загъта:
– Хæмыц, чи ныббара, ахæм нæу. Фæлæ хистæрæн ды цæмæй баззайай, уымæн дæм цы ис æвдисæнæн?
– Цъынды, Донбеттырты Æдзайæ.
– Æндæр ма дæм цы ис?
– Æндæр – мæхи лæгдзинад… Фаг не сты?
– Не сты, – загъта Уастырджи. – Хистæры ныхас Хуыцауыл тынгдæр æмбæлы. Фæлæ кæд дæу, Нарты хистæр ысуай, уый фæнды, уæд мæм байхъус. Иумæ ацæуæм Нартæм. Мæн æвдисæн ыскæн, æрмæст, æз Уастырджи дæн, уый ма зæгъ. Алчидæр мæсыг амайæд йæхи номæн. Аивдæр, хуыздæр æмæ фидардæр кæй мæсыг рауайа, уый уæд хистæр. Æрмæст ма дæ æз иу хъуыддаг курын. Сымах цы мад ныййардта, уымæн ма мæн тыххæй сылыкъах, бæхы байраг æмæ куыдзы хъæвдын рацæуæд. Æмæ уыцы ‘ртæ фæуæнт дæуæн дæ фидæны царды нысан.
– Уый та ран зоны, – асагъæскодта, исдуг фæуыргъуыйау, афтæмæй загъта Уырызмæг.
Æрцыдысты Нартæм Уастырджи ‘мæ Уырызмæг. Уастырджи йæхи зæронды хуызы равдыста. Ничи йæ базыдта, чи у, уый. Нартæн сæ Ныхасмæ бацыдысты. Йæхи чи даста, æмæ милхъуын кæуыл разад, уыдон иумæ бадынц. Уастырджийæн уый йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, æмæ стыр уайдзæфæн загъта:
– Хистæр æмæ кæстæр нæ зонут, мæнæ хорз адæм! Æз зæронд лæг дæн, æмæ махмæ ‘гъдау афтæ амоны: хистæрæн– хистæры бынат, кæстæрæн та – кæстæры бынат.
– Хистæр хъуамæ истæмæй хицæнкæна, æмæ йæ уæд мах дæр æмбардзыстæм, – загъта Нартæй иу цæгæрсæр.
– Уый æнцон у, – зæгъы Уастырджи. – Æз кæсын, æмæ Æртæ Нартмæ æгасæй æртæ мæсыджы дæр нæй. Хуыздæр, аивдæр æмæ фидардæр мæсыг чи самайа, уый у уеппæтæй сæрæндæр, фендджындæр. Зондæй дæр æххæст æмæ фидар. Æмæ гъеуый фæуæд уæ хистæр.
Нартæй алчидæр хъавыди хистæры бынатмæ. Райдыдта алчи йæхи номыл мæсыг амайын. Æвдисæн та цын Уастырджи уыди.
– Дæ мадырвадæлтæй цы цъынды ‘рхастай, уый ахæсс фæстæмæ, – загъта Уастырджи Уырызмæгæн. – Ацу мæ бæхыл, дæхиуон йæ сæрæн нал у. Акæн мæ куыдзы дæр. Куыдз фурдмæ ныррæйдзæни, науæд дæхи хъæр нæ фехъуысдзæн Донбеттыртæм. Стæй дæм чи фæзына, уыдонæн дæ цъынды радт, æмæ зæгъ: “Авд хатты мæм авд фæлтæры авдавды адæм æрхуымæсыг амайынмæ куыд фæзынат Нартыхъæумæ!”
Уырызмæг Уастырджийы бæхыл ысбадти ‘мæ дымгæйау атахт. Уæд Уырызмæг зæгъы йæхицæн: “Гъе, тæхуды, иу ахæм байраджы мыггаг!”
Бæх æй фембæрста ‘мæ загъта:
– Тагъд æй фендзынæ!
Фурды былмæ ныццыдысты. Уырызмæг ныхъхъæркодта йæ мадырвадæлтæм. Фæлæ доны хуылфмæ авд ивазны дæр нæ ныхъхъуысти йæ хъæр. Уæд Уастырджийы куыдз ныррæйдта. Фурд уылæнтæй фæстæмæ фæцыди, Уырызмæджы хъустæ фæндырдзагъд ыскодтой, æмæ Донбеттыртæ æртæ кæстæрæй уым февзæрдысты. Фæрсынц Уырызмæджы:
– Цы кæныс, нæ хæрæфырт?
– Цы кæнон – авдæддæгуæлæ, авдбынатон æрхуымæсыг амайын, фæкæсын мæм хъæуы. Авд хатты мæм авд фæлтæрæй авдавдæй куыд фæкæсат, афтæ! Мæ мæсыг та амад хъуамæ авд бонмæ фæуа!
– Тæрсгæ ма кæн, Уырызмæг. Цу фæстæмæ, бон цы нæ фенай, уый æхсæв баххæсткæндзыстæм, нæ цъындыйыстæн!
Раздæхт Уырызмæг, сæххормаг. Уастырджийы куыдз фембæрста хабар. Хъæдмæ азгъордта ‘мæ сæгуыт рацахста. Уырызмæгмæ йæ ‘рдавта, æмæ йæм æй радта. Уырызмæг дæр физонджытæ акодта, йæхи афсæста. Сбадти та бæхыл, æмæ загъта: “Тæхуды, ацы куыдзы мыггагæй мæ иу хъæвдын уæддæр к’ уаид!”
– Дæ мид-зæрды кæй зæгъыс, уый рæхджыбон дæхи цæстæй фендзынæ, – дзуры куыдз.
Ницыуал загъта Уырызмæг, æрмæст ахъуыдыкодта: “Мæ дзыхæй ныхас не схауы, афтæмæй мын мæ хъуыдытæ бамбарынц Уастырджи, йæ бæх æмæ йæ куыдз. Цымæ цæмæн афтæ уа? Цæй, цард та йæхæдæг амондзæн хабар.” Æрыздæхти Уырызмæг Нартæм. Кæсы, æмæ йæ ныццыдмæ Нартæй алчидæр дур ласы, мæсыг амайы. Уырызмæгæн та нырма бынæвæрд дæр нæй.
Уастырджи йæ цуры февзæрд, æмæ йæ фæрсы:
– Цы бадæ, Уырызмæг? Радтай дæ цъынды?
– Уо, радтон æй!
– Цы дын загътой?
– Бон дам цы нæ фенай, уый æхсæв баххæсткæндзыстæм. Æмæ уый цы дзуапп у? Æз мæсыгамайæгмæ бон мæхи цæстæй куы нæ кæсон, уæд æхсæвы амад цас хорз рауайдзæни, нæ зонын.
– Ноджы хуыздæр! – зæгъы Уастырджи.
– Уымæй раст нæ зæгъыс.
Уастырджи фæхудти.
– Æхсæвы куыст æнтысагдæр у. Мæт ма кæн. Фæлæ ныр изæр у, ды та – фæлмæцыд. Мæсыг кæм аразынкæныс, уым тырыса ‘рсадз. Дæхæдæг уал дæ фæллад ысуадз. Райсоммæ бæрæг уыдзæн æппæт дæр.
Уырызмæг иу уобауыл тырыса ‘рсагъта.
Æмбисæхсæвты Донбеттыртæ фæзындысты. Уастырджи цæм рацыд, бацамыдта Уырызмæджы тырыса. Уæд Донбеттыртæ февнæлдтой, æрми-æрми лæвæрдтой дур. Иннæ Нартæн дæр ма фæйнæ кæрийы дур бакалдтой. Æхсæвы Уырызмæджы мæсыг иу уæладзыг амад фæци. Бонрухсы Донбеттыртæ фæтары сты. Мæсыг Уастырджийы зондæй зæххы бын абырыди, зындис ма ‘рмæст йæ уæллаг хай. Уырызмæг сыстад, кæсы, æмæ йæ тырысайы цур сис – амад.
Уæд дзуры Уастырджимæ:
– Æвæдздзæгæн, æндæр амайын сæ бон нæ баци.
– Мæнмæ хъус, Уырызмæг. Нартæй нырма алчи йæ мæсыг æрмæст фадхъулты уонг ыскодта, дæуæн та уæладзыджы бæрзæндæн у.
– Уæдæ кæм и?
– Й’ афоныл зындзæни.
Уырызмæг дæр ницыуал загъта. Дыггаг изæр дæр та сæ фæллад уадзынц. Уырызмæджы хуырхуыр ыссыд. Уæд Донбеттыртæ фæзындысты. Райдыдтой та кусын, æмæ дыггаг уæладзыг ысцæттæ. Уæлдай дуртæ та Нарты иннæ мæсыгамайджыты дуртæм бакалдтой. Боныцъæхæй та фæцыдысты Донбеттыртæ. Уастырджи ‘мæ Уырызмæг сыстадысты, æмæ кæсынц. Нартæй алчи йæ мæсыг амайы.
– Нæ мæсыг уæлдæр куы нæ цæуы, уæд уый цæмæн афтæ у, цымæ? – загъта Уырызмæг.
– Ма тыхс, Уырызмæг, – зæгъы Уастырджи. – Нартæй алчи йæ мæсыг зæнгбæттæнты уонг ыскодта. Дæуæн та дæ дыггаг уæладзыг дæр цæттæ у. Ницы загъта Уырызмæг. Æртыггаг æхсæв дæр та афтæ. Нартæн фæкъæдзгæнæнтæм уыдысты сæ мæсгуытæ. Уырызмæгæн та æртыггаг уæладзыг фæцис амад. Цыппæрæм бон Нартæн сæ мæсгуытæ æрбадæнтæм уыдысты, Уырызмæджы мæсыг та цыппаруæладзыгон ысси. Фæлæ та Уастырджийы фæндæй зæххы абырыд. Уырызмæг мæстыкодта, фæлæ уырæдта йæхи. Уастырджи йæм куы фæхæрам уа, уымæй дæр тарсти. Фæндзæм хатт Нарты мæсгуытæ лæджыбичъы уонг ысхæддзæ сты, Уырызмæджы мæсыг та фондз æддæгуæлæйы уыди. Æхсæзæм хатт Нарты мæсгуытæ дæллагхъуырмæ схæддзæ сты, Уырызмæгæн та æхсæз æддæгуæлæмæ схызти. Уырызмæг хъуыдыкæны: “Ай цы хабар у, æз мæ мæсыджы уæлæмæ амадæй куы нæ уынын, уæд мæ Уастырджи хъазгæ кæны, æви мæ мæстæймары? Цæй, иу бон ма бафæразон æххæст.”
Æвдæм бон райдыдта. Нартæн сæ мæсгуытæ лæджы бæрзæндæн амад фесты. Уырызмæгæн та авд æддæгуæлæйæ фæфылдæр. Фæлæ та ацы хатт дæр мæсыг Уастырджийы фæндæй зæххы абырыд – зындис ма йæ уæллаг хай, цыма бындур уыд, афтæ.
Уырызмæг акасти æвдæм бон, æмæ йыл Нартæ худынц:
– Гъы, Уырызмæг, дæхи Нартæн хистæр кæнинаг куы уыддæ, æмæ дæ мæсыгæн нырма йæ бындур йæддæмæ куы ницы зыны.
Уæд цæм Уастырджи дзуры:
– Æххæст цæ арæзт фæут. Уæдмæ кæд Уырызмæджы мæсыг дæр ысзынид.
– Кæд ма сзындзæн, – зæгъынц Нартæ, – Хуыцау мах фарс хæцы. Уыныс, зæронд лæг, алы хатт нын Хуыцау дурыцæндтæ нæ мæсгуыты цур сæмбырдкæны, Уырызмæджы мæсыджы цур та иу дур дæр не рывæры. – Уыууыл цы тыхсæм! Чи зоны, Уырызмæджы мæсыг иу æхсæв сырæза…
Нартæ ныххудтысты, æндæр ницыуал загътой. Уырызмæгæн уый маст уыд. Уастырджийын фæфиппайдта йæ зæрдæйы тыхст æмæ загъта: – Кæстæрмæ дзурæн нæй, цалынмæ дæм йæхæдæг худаистæй æрбацæуа, уæдмæ.
– Цæй худаисты кой кæныс, мæхи удаисты куы бацыддæн, – загъта Уырызмæг. Нарты фæсивæд мæ, æвæдздзæгæн, сæ бæхтæсæрфæг ыскæндзысты, æндæр ницы.
– Тыхсгæ ма кæн, Уырызмæг. Алцыдæр фендзынæ й’ афоныл. – Афонмæ дæр искуы ‘нхъæлмæ кастæуы? Нæ, раст нæу уый. – Кастæуы, Уырызмæг, кастæуы! Уæдæ-иу фæкæс Нарты мæсгуытæм, кæд дзы дæ мæсыгæн йе мбисы уонг дæр ыссæуа искæй мæсыг!
Фесты Нартæ амад сæ мæсгуытæ. Æркодтой æвдисæнты иубон, æмæ рауын-бауын, ракæсбакæскæнынц æхсæнылæгтæ мæсгуытæм. Æхсæнылæгтæй иу загъта:
– Борæты мæсыг бæрзонддæр у иннæ мæсгуытæй.
– Раст нæ зæгъут, Уырызмæджы мæсыгæн йе мбисы уонг дæр нæу, – загъта Уастырджи.
Уæд Нартæ уыцы ныхасыл ныххудтысты.
– Уобауæй куы нæ зыны, уæд цæй мæсыг ис Уырызмæгæн?
Æхсæнылæгтæй иннæ загъта:
– Алæгаты мæсыг рæсугъддæр арæзт у.
– Раст не стут, Уырызмæджы мæсыг рæсугъддæр, аивдæр æмæ хуыздæр у, – зæгъы Уастырджи.
Нарты адæм та тынгдæр ныххудтысты, афтæмæй æхсæнылæгтæ æртæ дихы фесты: иу къорд Борæты фарс хæцыди, иннæ къорд – Алæгаты. Æмæ иунæгæй Уастырджи Уырызмæджы фарс уыди. Æппын куы нæ фидыдтой, уæд Уастырджи загъта:
– Цомут, фенут Уырызмæджы мæсыг.
Æхсæнылæгтæ ‘мæ Нартæ, Уырызмæг цы уобауыл арæзта йæ мæсыг, уыйонг куыддæр ыссыдысты, афтæ Уастырджи йæ лæдзæг зæххыл æркъуырдта. Уырызмæджы мæсыг, Донбеттырты амад, хæрдмæ цæуын байдыдта. Уымæй дæр дурæйамады фæстæ æрхуыæвæрд алы дурыл тæмæнтæ калдта хуры рухсмæ. Æмæ адæм хæлиудзыхæй аззадысты. Уырызмæг дæр цыдæр æнæууæнк каст кодта.
Фæлæ йæм Уастырджи дзуры:
– Гъы, Уырызмæг, цы зæгъынц Нартæ дæ диссаджы мæсыгæй? Хъыпсыпп цæ куы ничиуал кæны. Уæд дыл худæгæй куы мардысты! Æппынфæстаг мæсыг æгасæй дæр хæрдмæ ссыди. Йæ фæрстæ зынгау сæрттывтой хурмæ. Иннæ мæсгуытæ сагъд хъæлтау зындысты йæ цуры. Уырызмæг æмбарын байдыдта, хъуыддаг цæй мидæг уыди, уый. Куыннæ фæбузныг уыдаид Уастырджийæ! Нартæ сæ сæртæ ‘руагътой, æндæр сæ бон дæр цы уыди Уастырджийы раз.
Уæд Уастырджи фæрсы æхсæнылæгты:
– Цæй, цы зæгъут Уырызмæджы мæсыгæй?
– Цы ма зæгъæм, йæхæдæг йæхи загъта мæсыг.
– Уæдæ ‘ххæст уый дæр зæгъон, æхсæнылæгтæ, Нарты адæмæн уæ цуры: Уырызмæг у Нартæн се рхъуыдыджындæр, æмæ мыггагæй æвзыгъддæр, стæй сæ хистæр дæр, æмæ йын аргъ кæнæнт нырæй фæстæмæ!
– Кæм ис Уырызмæгæй хуыздæр! Уый у æцæгæйдæр Нартæн сæ хистæр, – загътой уæд æхсæнылæгтæ.
Æхсæнылæгтæ ‘мæ Уастырджийы Уырызмæг сæхимæ ‘рбакодта. Фынг цын æрывæрдта, хорз цæ федта, стæй цæ алчи йæ хæдзармæ фæцыди. Уырызмæг ма Уастырджийы ахизынкодта фæстагмæ.
Стæй загъта Уастырджи Уырызмæгæн:
– Мæ ныхас кæнинаг уыдзæн.
– Хорз, нырма уал фæндараст.
Æмæ ацыди Уастырджи.
Уырызмæг æнкъардæй æрыздæхти ‘мæ катайкодта йæ мид-зæрдæйы: “Худинагæй бæстæ байдзагуыдзæни, мæ ныййарæг ма зæронд æмæ рынчынæй сылыкъах, бæхы байраг æмæ куыдзы хъæвдын куы ныййара, уæд. Цæй, фæлтау æй хъæр дæр макæмæн ыскæнон.”
Æмæ æцæгæй дæр афтæ бакодта Уырызмæг: нæдæр йæ мадæн, нæдæр Хæмыцæн, нæдæр æндæр искæмæн исты загъта. Хъахъхъæдта иугæндзон йæ мады.
Иуахæмы Дзерассæ мæлын æрымысыди. Фæрнæг æмæ ма Уæн чысылтæ уыдысты, фæлæ фæдзырдта Дзерассæ Уырызмæг æмæ Хæмыцмæ, æмæ цын фæдзæхсы:
– Æз мæлын, фæлæ уæ курын: мæ мард мын-иу æртæ ‘хсæвы бахъахъхъæнут. Кæимæдæр уыддæн хæснаг. Фæсайдтон æй, æмæ мын йæ маст Мæрдтыбæстæйы дæр нæ ныууадздзæн.
Уыйадыл амарди Дзерассæ, æмæ йын йæ мард бавæрдтой зæппадзы. Фыдздзаг æхсæв зæппадзхъахъхъæнæг ацыди Уырызмæг. Хъуыдыкæны: “Чи уыдаид цымæ уый, æмæ мæ мад ахæм сайд кæмæн фæкодта?” Йæ зæрдыл æрбалæууыдысты Уастырджийы ныхæстæ: “Сымах цы мад ныййардта, уымæн ма мæн тыххæй рацæуæд сылыкъах, бæхы байраг æмæ куыдзы хъæвдын”. Æмæ кæд Уастырджи исты зыдта, уæд æй цæуылнæ фарстон?.. Бирæ рахъуыдыбахъуыды фæкодта, æмæ йе ‘хсæв афтæмæй æрвыста. Уастырджи дæр фæзынди, фæлæ зыдта, Уырызмæг æнцонтæй афæливын нæ бакомдзæн æмæ хъуыдытæгæнгæ ‘рвыста уый дæр йе хсæв. Уæдмæ ‘рбабон, æмæ Уырызмæг сæхимæ ‘рцыди. Баулæфын æй бæргæ фæндыди, фæлæ йе рцыдмæ Борæты Йеухæрмæ куывд уыди, æмæ йæм æрырвыстой:
– Саггагкæн, Уырызмæг, нæ куывдмæ. Уæддæр нæ хистæр дæ. “Нæ” зæгъын нæ уыди Уырызмæджы бон. Араст и Борæты куывдмæ. Уым баййæфта Уастырджийы дæр. Уырызмæджы хистæрæн ысбадынкодтой. Куывды рæгъытæ кæнын систа. Уастырджи алы хинтæй æмæ алы ‘фсæнттæй фæдарынкодта карз нозт Уырызмæгæн.
Уæдмæ ‘рталынгтæ æмæ Уастырджи зæгъы:
– Уæ, Уырызмæг, æз уазæг дæн. Дард балцы цæуын, æмæ мын бахатыркæнут. Нарты хистæр дæ, æмæ уæ куывдæй райгонд ут. Нартæй ма йæм иу зæронд лæг дæр бахатыдта Уырызмæгмæ: – Уазæджы фæндаг дард у, йæ бар ын йæхи ауадзæм.
Бæргæ йæ нæ фæндыди Уырызмæджы, фæлæ ма загъта уæддæр æнæбары: – Дæ дзырд фæуæд, Уастырджи! Фæндараст фæу.
Уастырджи рацыди, арфæтæ фæкодта зæронд Йеухæрæн, æмæ араст и йæ фæндагыл. Чысыл фæстæдæр Уырызмæг загъта:
– Фæрнæй кæн дæ куывд, Йеухæр, фæлæ ахсæв хъуамæ мæ мады цур фæбадон йæхи курдиатмæ гæсгæ. Чи зоны, аив нæу фынгæй сыстын, фæлæ мæ рæстæг æндæр н’ амоны.
Йеухæр уæлдай ницыуал загъта, æмæ Уырызмæг рацыд.
Расыг, фæлæ фидар зондыл хæст, Уырызмæг ыссыди зæппадзмæ ‘мæ хъахъхъæны. Хъуыдытæ та кодта, уæдæ чи у цымæ? Йæ мад Дзерассæ хæсджын кæмæй фæци?
Уастырджи дæр дард н’ ацыди. Йæхи зæппадзы цурты фæцæйцæуæгкодта, ахъахъхъæдта, лæджы ‘ндæрг ауыдта, æмæ йæ базыдта, ай та Уырызмæг хъахъхъæны, уый. Нæ бахаста йæ ныфс. Афтæмæй цыл ысбон и.
Борæты Йеухæры куывд иннæ бон тынгдæр уыди. Уырызмæг зæппадзæй æрцæйцыди, æмæ та йæм барвыстой:
– Сæр дих хъæуы, Уырызмæг! Дæумæ кæсынц бадтыадæм.
Уырызмæгæн æдзæугæ нæ уыди, афтæмæй – фæллад, фæлмæцыд, дыууæ ‘хсæвы цъындыхъæстæ нæ фæци, æмæ ма цастæ уыди йæ хъару.
Бацыди Уырызмæг куывдмæ. Æрбадти та уæлейы. Уастырджийы дæр уым баййæфта. Цæуынц рæгъытæ карз ронджы нуæзтæй. Уастырджи аивæй Хæмыцæн нуазæн авæрдта:
– Хуыцау дæ хорз кæстæр æфсымæр фæкæнæд, Хæмыц! Уæ хистæрæн лæггадхъом ут. Йæ бæсты кусын фæразут, цæмæй-иу уый дæр йæ фæллад ысуадза.
Хæмыц фембæрста, ай йын Уастырджи уайдзæф кæй кæны, уый. Райста нуазæн æмæ загъта:
– Дæ нуазæнтæ бирæ уæд, Уастырджи! Алы хатт дæр-иу нæ ахæм фынгтыл æййаф.
Анызта Хæмыц, æмæ ахызти. Бон сау изæрмæ та адæм цæл-минасыл фæбадтысты. Уæд Уастырджи йæ хъус дары, æмæ Уырызмæг кæй ном не ссардта, ахæм нал баззади – Хуыцауæй суанг зæххон адæм, стæй мæрдтыбæстæм. Райста Уастырджи нуазæн æмæ дзуры:
– Йеухæр, тынг ныл цинкæныс ныр дыггаг бон. Хуыцау дыл бацинкæнæд. Фæлæ уæ курæг дæн, ам дæ хæдзары Нарты разагъддæр чи у, уый ном дæр æрхъуыдыкæнæм. Уырызмæджы хуызæн гуырдтæ арæхдæр уæд Нартæм! Уырызмæджы цæрæнбон бирæ! Уыйау зондджын, уыйау арæхстджын, фæразон, хистæриуæг куыд фæразат, уыцы амонд уæ уæд, Нартæ! Нартæ уоммен загътой, æмæ Уырызмæджы цæрæнбоны тыххæй рацыди гаджидау.
Йеухæр дæр арфæтæ ракодта, æмæ йæ анызта. Уæдмæ та ‘рталынг, æмæ Уастырджи дзуры Йеухæр æмæ Уырызмæгмæ:
– Цом-цомы уазæг – хæдзархор. Цæй, æз фæцæуон. Хорзæй баззайут, Нартæ!
– Фæндараст фæу! – зæгъынц Нартæ, æмæ Уастырджи йæ бæхыл абадти ‘мæ афардæг.
Уырызмæг дæр чысыл фæстæдæр сыстади ‘мæ зæгъы Йеухæрæн: – Дæ лæггæдтæ бирæ, Йеухæр! Фæлæ та æз ауайон мæ дысоны бынатмæ.
Хæмыц æй фехъуыста ‘мæ нал бауырæдта йæхи:
– Фæлæу-ма, ме фсымæр, Нартæн хистæрæй ды дæ, нæ мад нæ иумæ ныййардта, хæсгæ дæр нæ иумæ скодта. Ныр дыууæ ‘хсæвы хъахъхъæныс – æнæхуыссæг, фæлмæцыдæй. Адæмæн бон – лæггад, æхсæвы та – гæс. Уæд æз дæ кæстæр куы дæн! Мæн ауадз, иу æхсæв та æз æрлæууон хъахъхъæнæг.
Йеухæр дæр нал фæхæцыд йæхиуыл æмæ йæ ныхас баппæрста: – Æмæ цы кæны, цы! Раст зæгъы Хæмыц!
– Бæргæ, – загъта Уырызмæг. – Кæстæр-иу хистæры рис куы ‘мбарид! Уыйонг дæ ныфс хæссыс, уæд ацу, æгаддзинад ма ‘руадз. Хæмыц ма иу анызта, æмæ араст и йæ мады зæппадз хъахъхъæнынмæ. Слæууыди Хæмыц Зæппадзы дуары цур. Уастырджи дæр та фæзынди æмæ зæгъы йæхицæн: “Фæлæу ныр, Хæмыц. Ды Уырызмæг нæ дæ, дæу фæхибаркæндзынæн”.
Уастырджи доныбыл чындзхæсджытæ фестынкодта. Цыма Нартæм бацыдысты, æмæ цыл Нартæ ‘мбырдкæнынц. Цыма Борæты Йеухæры бадтыадæм дæр чындзхæсджытæн арфæтæкодтой. Йеухæр, Уырызмæг чындзхæсджыты хистæрмæ нуазæн радтой æмæ стынг и фæндыры цагъд. Сцыбæл и Хæмыц, æмæ загъта: “Йехх, æвæдза, ме фсымæр Уырызмæг æдылы у. Чи цы хъавы мард адæймагæй? Фæлтау цон-цæуон, æмæ Нартыхъæуы уыцы чындзæхсæвы фæкафон, фæсимон”.
Ныууагъта зæппадз Хæмыц, æмæ рараст и Нартæм. Уастырджи йæм касти. Куыддæр ахибар и Хæмыц, афтæ Уастырджи йæ бæхыл æмæ йæ куыдзимæ уым зæппадзы цур ыстæлфыди. Йæ уæйлаг нымæт зæххыл айтыгъта, йæхæдæг зæппадзæй мард Дзерассæйы райста. Нымæтыл æй æрывæрдта уæлгоммæ. Нымæтын йæхсæй йæ ‘ркъуырдта, æмæ Дзерассæ райгас и. Базыдта ус йенамонд.
Уастырджи йæм дзуры:
– М’ аххос нæу, дæуæн æз дæ лæг æмæ дæ тиуы куы бавæрдтон, уæд мæ фæсайдтай. Ныр нал аирвæздзынæ.
– Цыфæнды дæр мын кæн, – зæгъы ус, – уæддæр м’ амæлæтмæ æз дæу мæхимæ не руагътон. Æлгъыст фæуæд Хæмыц, мæн иунæг чи ныууагъта! Уастырджи усы нымæтынйæхсæй æрцавта, æмæ та Дзерассæ мæрдон хуыз райста.
Бавæрдта йæ зæппадзы, стæй уæларвмæ фæтахти Уастырджи. Хæмыц æрцыди, æмæ чындзæхсæвы бæсты æрыййæфта Нарты Йеухæртæм куывд. Кæйдæрты афарста æмæ бамбæрста, сайд ыл кæй æрцыди, уый. Атагъдкодта фæстæмæ зæппадзмæ. Никæй баййæфта. Æрмæст æртæ хатты зæппадзæй хъæрзын ыссыди. Хæмыц-иу бакасти, фæлæ ницы федта. Сæ мад Дзерассæ уæлгоммæ хуыссыди ‘мæ не змæлыд.
Æрбабон и. Хæмыц æрцыди сæхимæ. Уæд Дзерассæйæн райгуырди сатæгсаухил чызг, байраг æмæ хъæвдын. Уыдон радыгай дадтой Дзерассæйы дзидзитæ. Рацыди бон, дыггаг, æртыггаг.
Мæйы фæстæ Сырдон æрцæйцыди хæрæгыл Нарты уæлмæрдтыл. Дзерассæйы зæппадзмæ куыддæр баввахс и, афтæ йæ хъустыл ауади чызджы кæуын, байраджы уасын æмæ куыдзыхъæвдыны рæйын. Куыдзыхъæвдын рагæпласта, æмæ Сырдоны нал размæ уагъта цæуын, нал – фæстæмæ. Уæд байраг дæр зæппадзæй расæррæтласта. Сырдоны хæрæгыл æмæ Сырдоныл армаццагæй балæууыди. Æмæ Сырдон йæ хæрæгæй фесхъиудта. Атахти ‘мæ лæнкауы смидæг и тымбылтæй. Йæ хæрæджы къæдзил ын куыдзыхъæвдын йæ рæбыныл атыдта, йæ хъустæ та йын бындзарыл ысрæмыгъта. Тыххæй ма ныййирвæзти хæрæг Сырдоны цурмæ – æнæкъæдзил, æнæхъустæ. Сырдон ма йе рагъмæ схылди, æмæ йæ синтыл хæцгæйæ фæцæуы. Нарты лæппутæ йæ ауыдтой. Йæ хæрæг ын Ныхасы астæуты батардтой, æмæ Нартæ артæндихтæ кодтой фырхудæгæй. Хæмыцæн бынтон æрынцой нал уыд, йæ болат рихитæ йæ худыны комытæфмæ арцæй ныббадтысты. Æмæ йæм дзуры:
– Бынбауай, Сырдон! Цавæр ыстонджы дын уыди дæ хæрæгыл нал дымæг ныууагътай, нал – хъустæ.
Уæд Сырдон фæмæсти и ‘мæ йын афтæ зæгъы:
– Æз цæмæн бабын уон! Бынтыбын æмæ саубон сымахыл хъуамæ ‘рцæуа, йæ зæппадз бахъахъхъæнын чи нæ фæразы! Кæйдæр гацца уæ зæппадзæй чызджы куыд кæны. Цавæрдæр байраг уын уæ зæппадз фаджысы бын фæкодта. Æмæ иу куыдзыхъæвдын, уый та уын уæ мæрдтыл мизгæ кæны. Афтæмæй уæ зæппадзæй гатцадон ыскодтат, бæхдон æмæ куыдздон. Уыууылты рацæйцыддæн. Иу куыдзыхъæвдын мын мæ хæрæджы дымæг æмæ хъустæ бахордта. Иу байраг мын мæ фæрстæ цъæлсаст фæкодта, иу гатца- чызг та мыл цъæхахсткодта.
Фембæрста Уырызмæг хабар. Азгъордта сæ зæппадзмæ, æмæ дзы райста чызг, байраг æмæ куыдзыхъæвдын. Чызг сатæгсаухилджын уыди, æмæ йыл уымæ гæсгæ сæвæрдтой ном – Сатана, уома саутæуон, саухилджын чызг. Байрагыл Уырызмæг ном сæвæрдта Æрфæн, æмæ куыдзыхъæвдыны та схуыдта Силæм.
УЫРЫЗМÆГ ЕЛДАЙЫ КУЫД ÆРХАСТА Хæмыц æмæ Уырызмæг фаззæттæ уыдысты. Сæ лæджы ранмæ рахæддзæ сты, æмæ кæрæдзийæн бар нæ лæвæрдтой. Нæ, æз хъуамæ раздæр æрхæссон бинонтæ, уыууыл ныллæууыдысты. Уæд сæ быцæу Нарты Ныхасмæ ‘рхастой, æмæ цын Нарты зæрæдтæй иу афтæ зæгъы:
– Уыууыл та цы быцæукæнут, кæд уæ фæнды, уæд уæ дыууæ дæр æрхæссут.
– Бар уал нæ иуæн куы уаид, уæд аивдæр у, – загъта Уырызмæг. – Хорз дæ хъуыддаг, фæлæ уал уæ чи кæй хæссы, уый ысбæрæгкæнæд.
Уыууыл ныхас ахицæн. Хæмыц æмæ Уырызмæг ысфæндкодтой æрзилын Æртæ Нартыл.
Æмæ йæ Уырызмæг Хæмыцы афарста:
– Уæллаг Нартæй райдайдзынæ, æви Дæллаг Нартæй?
– Уæллаг Нартæй дæлæмæ, – загъта Хæмыц.
Уырызмæг Дæллаг Нартæм æрцыди. Нарты Бекъ зæгъгæ, уый дуæрттыл базылди, æмæ фæкомкоммæ ис Бечъы кæртмæ. Бекъæн уыди диссаджы чызг – Йелда. Йелда кæрт мæрзы. Уырызмæг æм бирæ фæкасти аивæй, чызг та йæ уынгæ дæр нæ кодта. Йелда кæрт марзт фæци. Уæд Уырызмæг Бекъмæ барвыста:
– Бекъ, дæ чызджы мын радт.
– Разы дæн, æрмæст мын Æфсатийы лæвайраг фосæй сæры сæдæ ‘ркæн.
Уыйадыл Уырызмæг рацыди. Æфсатиимæ Нарты Ацæ хæлар уыди, æмæ Ацæтыл йæ фæндаг ракодта Уырызмæг.
– Ам дæ цы, Ацæ?
– Ам дæн, уæдæ кæм дæн? Кæцы дæ? Рахиз мидæмæ.
– Æз дæн – Уырызмæг… Æхсызгонæн мæ хъæуыс.
Уырызмæг бахызти. Зæронд Ацæ къæлæтджыныл бады. Уырызмæг ын арфæ ракодта, æмæ ‘рбадти уый дæр къæлæтджыныл.
– Цы хабар дæм ис, Уырызмæг?
– Къæбæргæнæг æмæ донæркæнæгæй цух дæн. Гъемæ, Бечъы чызгыл дзурын, фæлæ мæ сыгъдæг сæдæ сæры агуры Æфсатийы фосæй. Æфсати та демæ рагæй дæр хæлар у.
– Уый дын – мæ быгъдуан.
Ацæ зæронд-зæронды сыстади. Цармæ сæвнæлдта, æмæ дзы иу лагъз райста. Иу сæлавырдзарм ын æфснайд уыди уыцы лагъзы ‘мæ йæ систа. – Гъеуый Æфсатимæ фæхæсс, æмæ йын зæгъ: “Ацæ мын æй рарвыста, æфцæгготаг у. Фæлæ-ма мын иу ахæм дысæлгътæн дæр рарвит”. Кæннод дыл нæ баууæнддзæн. Стæй дзы мæ номæй дæхион дæр ракур.
Уырызмæг сæлавырдзарм райста ‘мæ ацыди Æфсатимæ.
Æфсати йæ хорз ысуазæгкодта, стæй загъта:
– Уырызмæг, нæ дын радтин мæ фосæй. Фæлæ мæ хæлар Ацæйæ ‘рвыст кæй дæ, æмæ йын цумайæн зивæг кæй нæ кæныс, уый тыххæй райсом раджы дæ кæрты уыдзæни мæ фосæй сæдæ сæры. Мæнæ дын дыггаг сæлавырдзарм. Уый та мæ хæлар Ацæйæн радт.
Уырызмæг ын арфæтæ ракодта Æфсатийæн, æмæ раздæхти.
Хæмыц дæр Уæллаг Нартæй дæлæмæ зилгæ рацыди. Ничи йæ зæрдæмæ фæцыд. Фæстаг хатт Нарты Бечъы рæзты фæцæйцыди. Йелда та ацы хатт дæр цыдæртæ архайдта сæ кæрты. Хæмыц æм фæкомкоммæ ис, æмæ чызг йæ зæрдæмæ фæцыди.
Уæд бацыди Хæмыц Бекъы хæдзармæ. Арфæ ракодта фысымтæн, стæй загъта йæ зæгъинаг:
– Бекъ, дæ чызджы мын радт.
– Ау, уый та куыд? Иу чызг у, æмæ йыл уæ иу бафидыдта. Дыггагæн æй куыд дæдтон?
Хæмыц ахъуыдыкодта, фæдызæрдыг цæуылдæр.
– Чи у, чи йыл бафидыдта?
– Де фсымæр Уырызмæг.
– Æмæ æз уымæй æнæсæрæндæр дæн?
– Нæ дæ, фæлæ ахæм æгъдау ис Нартæм – чи куыд хистæр у, афтæ раздæр æрхæссы ус.
– Мах иумæ райгуырдыстæм, уæд кæцæй у хистæр?
– Раздæр усгур уый æрцыди, æмæ хистæр у, уæдæ циу?
Раздæхти Хæмыц сæхимæ, цæмæй йын Уырызмæг бар радта Йелдайы ракурынæн. Сæхимæ цалынмæ цыди, уæдмæ Уырызмæг Æфсатийæ фос райста, æмæ цæ Бечъы кæрты амидæгкодта. Йæхæдæг дæр æхсæвы уыдонмæ баззади. Хæмыц бирæ фенхъæлмæкасти, стæй ныххуыссыд.
Кæркуасæнты Уырызмæг сæхимæ ссыди, æмæ йæм дзуры Хæмыцмæ: – Уæлæмæ сыст, хуысгæйæ дын нæу!
Хæмыц дæр æнæбары сыстади. Ацæ, Уастырджи, Æфсати ‘мæ йын Хæмыц ацыдысты чындзхæссæг Уырызмæгæн. Бекъ се рцыдмæ хæрд, нуæзт ысцæттæкодта. Æртæ ‘хсæвы æмæ цæ ‘ртæ боны нæ рауагъта. Уастырджи йын къухылхæцæг уыди, Æфсати – æмдзуарджын, Ацæ – хистæр уазæг, Хæмыц – кæстæр уазæг. Æмæ рахастой Нартæ сæ чындзы.
Иуыл æмбисонд куыннæ уыдаид Уырызмæджы чындзæхсæв! Нартæй ахæм нал баззади, æмæ æртæ хатты чи нæ фæрасыг чындзæхсæвы, æмæ æртæ хатты чи нæ ‘рбадти фынгыл.
Чындзæхсæвы фæстæ ‘нцад-æнцойæ, кæрæдзийы уарзгæйæ, адджынæй æмæ кадджынæй цæрынтæ систой Уырызмæг æмæ Йелда Нарты ‘хсæн.
УАСТЫРДЖИ САТАНАЙЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫН КОДТА
Сатана Уырызмæджы хæдзары рахъомыл и. Ахæм рæсугъд æмæ зондджын рауади, æмæ йæм Æртæ Нартæй алчи дæр хæлæг æмæ тæхудыкодта. Суанг ма Чынтæ дæр.
Сатана рæсугъд куыд уыди, йæ хъару дæр афтæ уыд. Уазæгæн лæггадкæнын, хистæрæн æмæ кæстæрæн дæр æгъдау радтын, бинонтæн цыткæнын, – æппæт уыдонмæ чи аййæфтаид Сатанайы!
Мæстæймардысты Нарты чызгфæсивæд æмæ йыл фыдвæндыскодтой иухатт Сатанайыл. Нарты лæгрæгъау та стæры фæцыдысты уыцы рæстæг. Æрымбырд ысты чындзæй-чызгæй Къусбар кодтой сæхицæн æмæ ‘рбахуыдтой Сатанайы дæр. Æрхастой мыдхæддзæ нуæзт, æмæ дзы рæгъытæ систой. Сатана дæр нуæзта. Уæд се хсæн хингæнæгусы чызг фæци. Æмæ йæм уыди сызгъæрин æнгуырстуан. Æмæ афтæ зæгъы:
– Ацы ‘нгуырстуанæй фæйнæ баназæм.
Алчидæр дзы банызта. Сатанамæ дæр æй авæрдтой. Нуазгæнуазын æнгуырстуан йæ дзыхы бахауд æмæ йæ хъуыры фæбадти.
Сатана нал улæфыди ‘мæ ныффæлурс.
– Лæгтау ард бахæрæм, ацы хъуыддаг нæ куыд ничи схъæркæндзæн, – загъта хингæнæджы чызг.
Иууылдæр ард бахордтой. Сатанайы систой, æмæ йæ Уырызмæджы усмæ бахастой. Уæд Уырызмæгæн ус уыди, Йелда хуынди, æмæ йын афтæ зæгъынц:
– Æрхуыссын æй кæнæм, сонтчызг – æмæ нуæзт йæ сæры бацыди. Сатанайы хуыссæнтыл æрывæрдтой, æмæ йæ фынæйы ‘фсон ныууагътой.
Æмæ Нарты чындзытæ ‘мæ чызджытæ дарддæр кодтой сæ къусбар. Уастырджи хабар базыдта ‘мæ Нартыл йæ фæндаг ракодта. Уырызмæгыл бацыди. Зыдта йæ, Уырызмæг уым нæй, уый. Фæлæ уæддæр бадзырдта:
– Уырызмæг, ракæс-ма!
Йелда рауади йæ размæ.
– Лæг ам нæй. Балцы ис, фæлæ рахиз мидæмæ!
– Æвзæр фын федтон, æмæ, цы уæлдай у? Дæуæн дæр æй зæгъдзынæн. Мидæмæ мæ не вдæлы, тагъдкæнын.
– Цавæр фын у?
– Цыма урс бæлон уæ мæсыджы ныххауди æмæ уыл сау æндæрг сыстади.
– Судзгæ бон мыл! Уæдæ нæ чызгыл цыдæр цæудзæни.
– Æмæ цы кодта уæ чызг?
– Нарты чындзытæ ‘мæ чызджытæ къусбар ыскодтой, æмæ расыгæй æрбацыди. Бафынæй. Нырма нæ райхъал æмæ мæ нæ лæг мардзæни. – Цæуыл дæ мары?
– Фæдзæхсгæ мæ бакодта, цæмæй чызгмæ мæ хъус дарон.
– Цом ма, фенон æй уæддæр.
Уастырджи Сатанамæ бацыди. Сатана не змæлыд, афтæмæй лæууыд йæ хуыссæнуаты. Уастырджи зыдта хъуыддаг, æввахс æм бацыди Сатанамæ. Рахъил æй кодта, йæ сæр ын уырдыгмæ ‘руагъта. Æмæ йын йæ фæсонтæ ‘рцавта. Сатана æнгуырстуан йæ хъæлæсæй сæппæрста ‘мæ сулæфыди. Йæ цæстытæй ракасти ‘мæ сдзырдта:
– Дон! Дон мын авæрут.
Йелда йын къусы мидæг дон æрбадавта. Сатана йæ анызта ‘мæ та сулæфыди.
– Кæй æнгуырстуан у? – афарста йæ Уастырджи.
– Хингæнæджы чызджы.
– Уæдæ-иу æнгуырстуан Уырызмæгмæ радтут, – загъта Уастырджи ‘мæ ацыди.
Йелда ‘мæ Сатана Уастырджийы нæ базыдтой.
Дыггаг бон Нартæ сæ балцæй æрцыдысты. Йелда Уырызмæгæн, Сатанайыл цы фыд æрцыд, уый радзырдта.
– Афтæ дын куы фæдзæхстон, макуыдæм æй ауадз.
– Бæргæ йæ нæ уагътон, фæлæ мæм ныххатыдтой. Стæй йæхи дæр бафæндыди.
– Фенын ма мын кæн æнгуырстуан.
Йелда радта Уырызмæгмæ æнгуырстуан. Уырызмæг рацыди ‘мæ хъæугæронмæ рахæддзæ. Систа æнгуырстуан. Йæ хъусы йын хуынкъ акодта æмæ хуынчъы уырдæндах атъыста. Стæй зæгъы æнгуырстуанæн:
– Мæ разæй цу, кæй дæ, уымæ!
Æнгуырстуан гæпгæнгæ араст и, æмæ хингæнæгусы хæдзары смидæг. Æмæ хингæнæджы чызджы ‘нгуылдзыл абадт.
– Сатанайы мын цæй тыххæй мардтат уæддæр? – бауырдыг цæм Уырызмæг.
Мад æмæ чызг ын лæгъстæкæнынмæ фесты, ма нæ фесаф зæгъгæ. Цы нын зæгъай, уый бакæндзыстæм.
– Сындзыты мæкъуыл мын самайут!
Самадтой йын сындзыты мæкъуыл. Уый дæр цæ мæкъуылы цъуппыл бабаста. Стæй цыл арт бафтыдта сындзытыл. Æмæ дыууæйæ дæр сæ хинтимæ бавзалы сты.
Раздæхт Уырызмæг, æмæ йыл Уастырджи амбæлди.
– Дæ фæндаг раст, Уырызмæг!
– Дæ хъуыддаг раст, Уастырджи!
– Сæргуыбыр æмæ къулбæрзæйæ куы цæуыс…
– Цы кæнон, Уастырджи, Сатана мын сæфти. Фæлæ йæ фервæзынгæнæг бирæ фæцæрæд!.. Йæ маст ын бæргæ райстон Сатанайæн.
– Цы бакодтай?
– Сындзын арты цæ басыгътон йæ бафхæрджыты.
– Æмæ йæ ирвæзынгæнæг та чи уыди?
– Нæ йæ базыдтой. Не фсин дæр æмæ чызг дæр.
– Цом ма, æмæ цæ мæ цуры бафæрс.
Йелда Уастырджийы куы ауыдта, уæд дисы куыд нæ бафтыдаид. – Ацы лæг у нæ чызджы ирвæзынгæнæг!
– Уый Уастырджи у! – загъта Уырызмæг.
Фæцинкодтой уым кæрæдзиуыл. Стæй Уастырджи уæларвмæ фæцыди йæ урс бæхыл, Уырызмæг æмæ йæ бинонтæ та цæргæйæ баззадысты Нарты ‘хсæн.
САТАНА ‘МÆ КÆФХОР ГУЫМИР Нарты Сатана чындздзон чызг ысси, æмæ дзы хуртæ ‘мæ мæйтæ кастысты. Сатана йæхи сарæзта зæгъгæ, уæд æм-иу адæм кæсынтыл уыдысты.
Уыйбæрц рæсугъд уыди, æмæ-иу дондзауæн йæ къæрта йæ къухæй æрхауди, уаргъдзауæн та-иу йæ уаргъ ахауди. Никæй уыд Сатанаимæ абарæн.
Нартæ, Æхсæртæггаты сых, буц уыдысты Сатанайæ. Сæ хурыскаст, сæ бонбаизæр дæр Сатана уыди.
Уæд дын фурдæнфале сау айнæг æмæ сау къæдзæхты ‘хсæн иу сохъыр гуымир иунæгæй царди. Æрыхъуыста уый Сатанайы кой, æмæ йæ ‘рфæндыди аскъæфын Сатанайы.
Кæфхор гуымир иу бон рацыди хæхтыл, æрхызти кæмттæм. Нартырдæм йæ ных сарæзта ‘мæ хъахъхъæны.
Нартæ сæ хъазты уыдысты тымбылæй æмæ симдтой. Кæфхор гуымир цæм æргом бацæуын нæ уæндыди. Стæй райхæлди изæрырдæм симд, æмæ сæ адæм хæдзæрттæм цыдысты. Уæд Сатана дæр фæцæйцыди. Æвиппайды йæ размæ фæци Кæфхор гуымир, æмæ йыл йæхи ныццавта. Фурды сæрты йæ ахаста, æмæ йæ бамидæгкодта йæ лæгæт-хæдзары. Æрæппæрста йæ артдзæсты цур, æмæ худæгæй марди.
– Ауадз мæ, цы дын кодтон? – дзуры йæм Сатана.
– Æз дæу куыд ауадзон? Кæд æмæ мыл бон æхсæв нæ кодта, ме хсæв мыл бон нæ кодта дæу тыххæй?
– Уæдæ ам кæдмæ тъыстæй уыдзынæн?
– Æз дæу Нартæм нал ауадздзынæн.
– Уый нæ уыдзæни ме гасæй.
– Уыдзæни де гасæй. Дæ мардæй та хъалон райсдзынæн Нартæй. Сатана ницыуал загъта.
Уæд дын иу хатт Кæфхор уæйыг фæцыди балцы. Сатана азылди къуымты, æмæ ауыдта иу зæронд усы бастæй.
– Чи дæ, мæ мадыхай?
– Дæ мад дæ хурæй бафсæда. Ды ма мæм бадзырдтай мады номæй. Æз Кæфхор гуымиры мад дæн.
– Æмæ уæд баст та цæмæн дæ?
– Уый дардыл дзуринаг у. Нартæм фыдбоны рæсугъд чызг равзæрди æмæ мæ фырт уырдæм сагъуыд. Сатана йæ хонынц. Æз æй нæ уагътон, уый йæ фæнд нæ ивта. Уæд фæмæсты дæн, æмæ кард фынгыл ныццавтон. Кард фæстæмæ фесхъиудта æмæ мæ фырты цæстыл сæмбæлди, æмæ йæ иу цæстæй бакуырм. Уый мæм ысмæсты, æмæ мæ ам ныббаста. Тухæнкæнын. Уый Нартæм фæцыди… Дæхæдæг та чи дæ?
– Æз Нартæй дæн, – зæгъы Сатана. – Дæ фырт мæ раскъæфта, фæлæ æз йемæ цæринаг нæ дæн. Фæлтау мæхи амардзынæн.
– Уæдæ Сатана ды дæ? Нæ мæ уырны. Фæлæ кæд æцæг Сатана дæ, уæд- иу фурды уылæнтыл дæ цæссыгтæ æрæппар æмæ фынкæй к’ ацæуой, уæд мæ бауырндзысты дæ ныхæстæ.
Сатана йæ цæссыгтæ фурды ныппæрста. Фурд урстанхъа фынк фестади, æмæ уыцы фынк уылæнтыл фаллаг былмæ ацыд.
Нартæ Сатанайы агуырдтой, æмæ йæ н’ ардтой. Фурды былмæ рацыдысты. Уырызмæг, мæхи ахсон зæгъгæ, йæ дарæс раласта. Фурды бацыд, æмæ йыл сæмбæлдысты уыцы урс танхъа фынчытæ. Уырызмæджы буар рæхойгæ рыст ыскодта. Фембæрста хъуыддаг Уырызмæг, æмæ уый дæр йæ цæссыгтæ ‘ркалдта фурды. Уыцы цæссыгтæ та здухгæ Сатанайырдæм ацыдысты уылæнтыл.
Сатана донæй йæхи куыд æхсадта, афтæ Уырызмæджы цæссыгтæ Сатанайы буар ыссыгътой.
– Мæ буар цыма судзы, афтæ мæм кæсы, – загъта Сатана. – Уæдæ Нартæ дæу агурынц. Æмæ хъус: æз мæ кæфхор фыртимæ цæринаг нал дæн. Уæртæ къуымы ис дыууæ бæлæгъы. Рахæсс цæ. Ды иуырдæм ацу бæлæгъыл, æз – иннæрдæм. Æмæ уæд аирвæздзыстæм. Сатана дыууæ бæлæгъы дæр доны былмæ раласта. Стæй зæронд усы йæ бастæй суæгъд кодта. Æрцыдысты доны былмæ. Сатана дзы иу бæлæгъы сбадти, æмæ, урс фынчытæ чердыгæй цыдысты, уырдæм араст. Зæронд ус та иннæрдæм ацыди.
Уæд фæзынди Кæфхор гуымир йæ хæдзармæ. Къуымты разылди, æмæ никæй ары. Акасти фурдмæ. Йæ мад цы бæлæгъы фæцæйцыди, уый ауыдта. Æмæ æвиппайды фурды дон æрбацъырдта ‘мæ йæ мады рацахста. – Кæм и м’ ахæст?
– Сæхимæ фæцæуы.
Сохъхъуыр-гуымир фырмæстæй йæ мады аныхъуырдта, йæхæдæг расырдта Сатанайы. Асырдта йæ ‘мæ ныххудти. Фурдыл ныффукодта. Фурд уылæнтæ фестади, æмæ Сатанайы æд бæлæгъ систой уылæнтæ. Сатанайы бæлæгъ фæуæлгоммæ и, æмæ Сатана доны ныххаудта. Фæлæ йæ Донбеттырты чызджытæ рацахстой æмæ йæ сæхимæ бакодтой.
– Чи дæ, ацы дзæбæх чызг?
– Нарты Сатана дæн, Кæфхор гуымир мæ раскъæфта ‘мæ дзы ралыгътæн.
Сатанайæн Донбеттырты чызджытæ фынг авæрдтой. Хорз æй федтой æмæ йæ фæрсынц:
– Азилын дæ нæ фæнды?
– Фæнды. Куыд нæ мæ фæнды!
Кæфдзоныгъ-бæлæгъыл абадтысты Сатана ‘мæ Донбеттырты чызджытæ. Ныр Уырызмæг доны был лæууы. Æмæ Уырызмæг ыскуывта:
– Ме сфæлдисæг Хуыцау, кæд ацы бæлæгъы Сатана бады, уæд доны уылæнтæ мердæм фæйлауæнт.
Доны уылæнтæ Уырызмæджырдæм фæйлауын байдыдтой. Бæлæгъ хæстæгæй-хæстæгдæр цыди. Æрбаввахс и Уырызмæгмæ; æмæ йæм Уырызмæг багæпкæнон куыд загъта, афтæ йæм Сатана дзуры:
– Дæхи бауыром, Уырызмæг, чъылдымдзæф кæндзынæ.
Уырызмæг фæстæмæ фæкасти, æмæ Кæфхор-гуымиры ауыдта. Уырызмæг æм фездæхти, æмæ кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой. Кæфхор-гуымиры Уырызмæг йæ быны æрæфсæрста æмæ йын йæ хурх ныллыгкодта, æмæ йæ фехста хурыскæсæнырдæм. Уыйадыл хур райсом куы фæкæсы, уæд сырхæй фæзыны. Уырызмæг Донбеттырты чызджытæн арфæ ракодта, æмæ рараст и Сатанаимæ.
Нартыбæстæм æрхæддзæ сты, æмæ куыннæ фæцинкодтаиккой Нарт Уырызмæджы лæгдзинад æмæ Сатанайы ‘рцыдыл!
САТАНА УЫРЫЗМÆДЖЫ УС КУЫД ЫССИ Уырызмæг афæдзбалцы цæуын ысфæндкодта. Йæ ус хуынди Йелда. Æмæ йын загъта Уырызмæг:
– Æз афæдзбалцы цæуын, æмæ-иу хæрд-нозт ысцæттæкæн ме рбаздæхынмæ: адæм мæм æгасцуай зæгъынмæ цæудзысты.
Афæдзы кæронмæ ма дыууæ къуырийы уыд, афтæ Йелда цæттæкæнын байдыдта нозтытæ. Сфыхта цæ, æмæ цæ бантыдта, раздæр уал мæ нозты куыст бакæнон зæгъгæ. Æмæ йын нал æмæ нал æнхъызтысты. Уыдонæн Сатана цыдæр хин, цыдæр кæлæн ыскодта… Æмæ загъта Сатана йæхинымæр: “Уырызмæг Йелдайы номыл куы базæронд уа, уæд Борæтæн сæ мыггаг аивдзæн, æмæ сæфтмæ цæудзысты. Æз кæмæ ацæуон, уыцы мыггаг та тыхджындæр фæуыдзысты Борæтæй. Йæ хорзы æддæмæ ничи дæдты, æмæ, цæй, Уырызмæгæй мæхицæн мой ыскæнон”. Фæлæ уæлæмæ ницы сдзырдта Сатана.
Ныр Уырызмæгæн й’ афæдзы бон æрхæддзæ. Æмæ скатай и Йелда. Иу уад йæ нозтытæм кæны бæрæггæнæг, иннæ уад та – Сатанамæ.
– Сæ чызг, мæ нозтытæ нал æнхъизынц. Де фсымæр мæ æдзæллагæй куы ‘рыййафа, уæд мæ маргæ дæр акæндзæн.
– Æмæ дын цы кæнон? – загъта Сатана. – Мæ хъуыддаг нæу. Уæддæр йæ зæрдæ нæ лæууы Йелдайæн, æмæ иу уад – нозтытæм, иннæ уад Сатанамæ кæны.
Куы йæ бауырныдта, гъеныр ысфæлмæцыд, йæ лæгæй тæрсы ‘мæ тыхсы, уæд ын Сатана афтæ:
– Æз дын иу ныхас зæгъин, æмæ уый куы бакæнис, уæд сæнхъизиккой дæ нозтытæ.
– Цыдæриддæр зæгъыс – æз разы дæн, уыцы лæджы зæрдæхудты бацæуыны бæсты. Дæхи амар мын кæд зæгъыс, уæд уыууыл дæр – разы. – Уæдæ мын дæ чындздзон къаба ‘мæ кæлмæрзæн авæр, æмæ æз иу æхсæв Уырызмæджы фыдæнхъæл фæкæнон. Дæуæн дæр дæ нозтытæ сæнхъизынкæндзынæн.
Хорз зæгъгæ загъта чындз.
Æмæ уæд йæ хин, йæ кæлæн сыхæлдта Сатана.
– Цу, фен-ма ныр дæ нозтытæ.
Уæлхъытæ кæнынц алырдыгæй, цæхгæртæй уæлæмæ кæлы нозт. Йæ хæрд, йæ нозт ысцæттæкодта Йелда Уырызмæджы ‘рцыдмæ. Стæй уалынмæ Уырызмæг дæр æрхæддзæ. Адæм æм уынынмæ цыдысты. Хæдзары фезмæлæн нал уыди, уыйас адæм æрæмбырд. Бадынц, хæрынц æмæ нуазынц. Уæд æризæр и, æрæхсæв. Хуыссынафон уыди, æмæ цын загъта Уырызмæг адæмæн:
– Дард балцы уыддæн, æмæ куы бахуыссин. Мæ фæллад ыссæуид. Æмæ та сом фендзыстæм Хуыцауы фæндонæй.
Æмæ ацыдысты адæм. Æмæ йæ уатыл æрынцад Уырызмæг.
Уæд Сатана афтæ зæгъы Йелдайæн:
– Цæй, дæ дзырд нæ сайыс?
Нæ, нæ сайын зæгъгæ загъта Йелда. Æмæ йæ чындздзон къаба ‘мæ кæлмæрзæн радавта æмæ цæ Сатанайы къухты фæсагъта.
Сатана скодта йæ уæлæ Йелдайы чындздзон дарæс, æмæ Уырызмæджы уатмæ бацыди, Уырызмæг æй зонгæ дæр нæ бакодта, афтæмæй.
Æхсæвы Сатана царыл фестынкодта мæй æмæ стъалытæ. Куы сбон и, уæд Уырызмæг дзуры:
– Бон уыдзæнис ныр, æмæ стынафон у.
– Лæгай, иуыл хæтæны куы вæййыс – уæлæ-ма скæс: нырма стъалытæ кæм ысты?
Æмæ та афынæй Уырызмæг.
“Кæд ын исты фыдбылыз сарæзта уыцы чызг, цæй æрæгмæ стынц?” – катайы бафтыди дуарæнæдде Йелда. Стæй ма йын æй цы базонын хъуыд – бамбæрста хъуыддаг, фæлæ бадзурын нæ уæндыди. Афтæмæй иу уад уаты дуармæ кодта, иннæ уад – хæдзармæ. Хæдзары та хуырхы гарз уыд æвæрд къуымы, æмæ цал цыды кодта, уал хатты-иу дзы æнæхъæн къусыдзаг анызта фырмæстæй. Куы сбон и, уæд фæйнæрдæм атыдта Йелда, нытътъæппласта, мæнæ хохы мæкъуылы уæлтау куыд афæды, афтæ. Æрхаудта ‘мæ йæ зæрдæ аскъуыд. Уæды заманæй нæм, Йелдайы тъæпп ныккæн зæгъгæ, ахæм ныхас баззад. Ныр дæр ма йæ стыр æлгъыстæн фæдзурынц ирон адæм.
Сбон и, уæдæ цы уыдаид! Æмæ Сатана мæй æмæ стъалыты хуызтæ ‘рбайсæфта царæй, фегомкодта рудзынг.
Уырызмæг æй ку’ ауыдта, уæд фæджихау.
– Ай Сатана куы дæ?
– Æмæ уæдæ дысон-бонмæ кæимæ уыддæ?
Базыдта Уырызмæг, цы бæллæх æрцыди, уый, æмæ бирæ фæмасткодта, йæ сæр фæхоста. Фефхæрдта Сатанайы дæр. Фæлæ ма цы гæнæн уыд! Хъæубæстæ бавæрдтой марды…
– Æз Нартæй Чынтæм цы нæ ‘рцыди, ахæм ми бакодтон, æмæ мын адæмы ‘хсæнмæ ацæуæн нал и, – загъта Уырызмæг.
– Ма уал маст кæн дзæгъæлы. Æз хос цæмæн не скæнон ахæм хъуыддаг нæ уыдзæн адунейыл, – загъта Сатана.
– Ау, æмæ ма цы хос ыскæндзынæ, куыд басусæгкæндзынæ ахæм худинаг?
Уæд дын Сатана сæ хæрæг æрбакодта, фисынмæ йыл саргъ сæвæрдта ‘мæ дзуры Уырызмæгмæ:
– Ацу ацы хæрæгыл, де ргом фæстæрдæм, афтæмæй.
Æмæ ацыди Уырызмæг уыцы хæрæгыл Нарты калак-хъæумæ. Уынгтæм ракалдысты Нарт æппæтæй дæр – усæй-лæгæй, сывæллонæй-зæрондæй, æмæ йыл худтысты иууылдæр. Стæй фæстæмæ куы раздæхт, уæд уыцы адæмæн се мбис дæр уым нал уыди.
Куы ‘рбацыд Уырызмæг сæ хæдзармæ, уæд æй Сатана фæрсы: – Цы бадæ, Уырызмæг?
– Цы фыддæр дæ къона, æгас Нарт рацыдысты, æмæ мыл чи худгæ кодта, чи – кæугæ.
– Гъеныр-ма соммæ фæлæу. Сом дын æз ысхоскæндзынæн.
Стæй дыггаг бон дæр та афтæ сбадынкодта Сатана Уырызмæджы хæрæгыл, æмæ та йæ арвыста Нарты уынгты. Се мбис дæр нал рацыд адæмæн. Стæй куы раздæхт фæстæмæ, уæд ма иугай чидæртæ ракаст йæ фæдыл.
Æртыггаг бон дæр та йæ сæвæрдта Сатана Уырызмæджы хæрæгыл, æмæ та йæ арвыста. Куы ‘рбаздæхти, уæд та йæ фæрсы:
– Цæй, цы бадæ, Уырызмæг?
– Ничиуал мæм ракасти, ничиуал мыл худти.
– Уæдæ уымæй тарстæ, æмæ дын уый та – йæ хос.
Æмæ Уырызмæг æмæ Сатана иумæ цæргæйæ баззадысты.
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ДОНБЕТТЫРТÆ Уырызмæгæн йæ ус Сатана уыди, æмæ йæм уый тыххæй Донбеттыртæ мæстыкодтой.
Иубон æрбамбырдысты Донбеттыртæ фурды был, æмæ та Уырызмæджы кой кæнынц.
Уæд сæ иу афтæ зæгъы:
Уырызмæджы ‘рцахсæм, æмæ йæ нæхимæ акæнæм. Сатана сфæлмæцдзæн, æмæ чындзы фæцæудзæн. Уыйфæстæ йæ Уырызмæг нал бауарздзæни ‘мæ йын ус æрхæссынкæндзыстæм.
Æмæ сæ дзырд баиукодтой Донбеттыртæ.
Уырызмæг æмæ Сатана та кæрæдзийы уыйбæрц уарзтой, æмæ æнæкæрæдзийы дон дæр нæ нуæзтой. Кæрæдзийæн дзырд радтой: кæд мæлæм – уæд иумæ, кæд цæрæм, уæд дæр афтæ! Кæрæдзийыл æууæндыдысты, æмæ сæ бон куывдæн æрвыстой, се ‘хсæв – чындзæхсæвæн.
Уырызмæг иуыл хатæнты хатти. Æмæ та иубон зæгъы Сатанайæн: – Къуырибалцы цæуын, æмæ та дæм зындзынæн.
Сбадти йæ бæхыл æмæ балцы фæцæуы. Донбеттыртæ йæ базыдтой. Йæ размæ фесты, æмæ дон афтæ раивылынкодтой, æмæ Уырызмæг доны астæу сурыл аззади. Й’ алыварс ивылд дон гуылфгуылф кæны. Нартыл дæр тæзгъыкъæвда рацыд, æмæ лæсæнтæ кодта бæстæ.
Сатана стыхсти ‘мæ ма мæсыгæй акасти. Уырызмæджы алыварс дон ивылдæй цæуы. Хæхтæ лæсæн-ласт кодтой. Дон гуылфæй цыди, æмæ йæ фæстагмæ уылæнтæ æд бæх ахастой Уырызмæджы. Нал фæзынд Уырызмæг, нал йæ бæх фæзынди.
– Уæ хуыздæры уын дон фæласта, æмæ йын йæ мард уæддæр бацагурут, – загъта Сатана Нартæн.
Нарт ныффæдис кодтой, фæлæ Уырызмæгæн йæ фæд дæр ничиуал ыссардта. Æмæ раздæхтысты сæргуыбыр æмæ уæнтæхъилæй фæстæмæ. Сатана саууæфт байтыдта мæсыгыл, æмæ йæхи æвдисгæ дæр нал кодта Нартæм.
Цыдысты бонтæ Хуыцауы фæрцы. Нартæй нал зарын хъуысти, нал – кафтыхъæр.
Уырызмæджы Донбеттыртæ ахастой, æмæ йæ сæхимæ дардтой. Рацыди цасдæр рæстæг, æмæ Уырызмæг фæрсы Донбеттырты: – Кæдмæ баддзынæн ам? Къуырибалцы рацыддæн, æмæ ныр авд къуырийы катайыл дæн. Ницыуал хъусын Нартæй, ницыуал хъусын Сатанайæ дæр.
– Цы тагъд кæныс? Исты дæ зæнæг нæ кæуынц. Сатана у, æмæ мой ыскæндзæн. Ды та ам дæ мадырвадæлтæм цæр. Куы сфæлмæцай, уæд ацæудзынæ Нартæм дæр.
– Ам уыйас нæ фæбаддзынæн. Кæфтæ ахсынмæ, мыййаг, нæ рацыддæн. – Кæфтæ дын н’ ахсынкæнæм, цæрын дæ кæнæм.
Цы гæнæн ма уыди Уырызмæгæн!
Иуахæмы дын Донбеттырты лæппутæ фæцæйцæуынц Нарты уынгты. – Уырызмæджы дон фæласта, æмæ ницы федтат? – фарстой цæ Нартæй чидæртæ.
– Уырызмæг раджы амарди. Йе стæгдар ма доныбыл лæууы. – Уæд та нын йе стæгдар радтут.
Донбеттырты лæппутæ цыдæр лæджы стæгдар æмæ иу бæхы стæгдар доныбылмæ раппæрстой.
– Мæнæ Уырызмæг æмæ йæ бæхы стæгдар.
Нартæ стæгдар æрымбырдкодтой. Зæппадзмæ йæ бахастой æмæ йæ уым бавæрдтой. Хист ын ыскодтой Уырызмæгæн. Сеппæт дæр дзы уыдысты. Иунæг Сырдон дзы нæ уыди ‘рмæст. Стæй дын бынтон æнæнхъæлæджы хист йæ тæмæны уыд, афтæ фæзынди ‘мæ йын радзырдтой Уырызмæджы хабар. – Æмæ ыстæгдар кæм бавæрдтат? – афарста цæ Сырдон.
– Зæппадзы.
Ахицæн хист. Сырдон зæппадзмæ ссыди ‘мæ стæгдармæ ‘ркасти: “Ай Уырызмæджы стæгдар нæу. А иннæ дæр йæ бæхы стæгдар нæу. Фæлæ уæддæр Сатанамæ бацæуон мæссæлæй кæнынмæ”.
Араст и Сырдон Сатанамæ. Ссыди цын сæ хæдзармæ, фæлæ йæм Сатана кæсгæ дæр нæ ракодта. Æмæ загъта Сырдон уыйфæстæ Нарты ныхасы:
– Гъе, бын бауай, Уырызмæг – дæ фыд дын доны цыдæр бахордта. Де стæгдар та дын чидæр хурмæ раппæрста. Куыд быхсыс?
Хæмыцæн хъыг куыннæ уыдысты Сырдоны ныхæстæ ‘мæ загъта: – Æ Гæтæджы фырт, дæ дзыхыл хæц! Уырызмæг нал и æмæ ды дæр нал уыдзынæ, исты ма куы срæдийай, уæд!
Сырдон йæ гадзайы цавæрдæр стæгдар æхсыныныл бафтыдта, æмæ та дзуры:
– Бын бауат, Нартæ! Уæ хуыздæр амарди, æмæ йын йе стæгдар уæддæр бавæрут зæппадзы. Куыйтæн æй цы хæрын кæнут!
Сатана фехъуыста уыцы ныхæстæ ‘мæ дуарæй зæппадзырдæм ракасти. Уыцы рæстæджы Хæмыц Сырдоны басырдта, фæлæ Сырдон Сатанайы фæстæ амбæхсти. Сатана сауты уыди, æмæ Хæмыц фефсæрмы и. Æрмæст ма загъта Сатанайæн:
– Æнусы ‘взæры-иу раддекæн!
Сатана бахызт, дуар рахгæдта, æмæ Сырдоны хæдзары куы федта, уæд дзуры:
– Ц’ агурыс?
– Дæу агурын.
– Мæнæй цы кæныс – саударæгæй?
– Уырызмæг амарди æмæ дæ бахъæлдзæгкæнон. Иуыл æрхæндæгæй бадын дæр цас хорз у?
– Мæнæн æрхæндæгæй бадын хуыздæр у.
– Уæд та мæ таурæгъмæ байхъус.
– Дзур, æрмæст цыбыр, æмæ тагъд. Стæй дын цæуыны бар и. – Мæнæн сиахс уыди, уый зоныс. Дон æй фæласта ‘мæ фесæфти. Бавæрдтам æй. Фæлæ йæ мыстытæ бахоррдтой, иунæг ыстæгдар ма дзы баззад. Æз ыстæгдар хурмæ райстон, фæлæ йыл хъæуы куыйтæ æрымбырд ысты. Æхсынын æй байдыдтой, æмæ дзы мæрдтæм ницыуал бахæддзæ. Уæртæ Уырызмæджы стæгдар куыйтæ куыд хæрынц, афтæ.
Сатана фæмæсты Сырдонмæ. Уисой фелвæста ‘мæ Сырдоныл ралæууыд: – Тагъд фесæф ардыгæй!
– Цы мæ сурыс?
Фыддæр фæци уæд Сатана. Сырдон фæуынгæджы ис, фæлæ ма уæддæр йæ цæсгом бахъæцыд:
– Тыхсырд мæ акæндзынæ, æмæ дæхицæн – фыддæр!
– Дæуæн цы нæ бауыдзæн дæ бон!
Æрсабыр Сатана. Сырдон дæр æрбадти Уырызмæджы къæлæтджыныл. – Уыцы стæгдар Уырызмæджы стæгдары хуызæн нæу.
– Æцæг зæгъыс?
– Æцæг зæгъын.
– Уæдæ мын кæд Уырызмæджы удæгасæй æркæнай, уæд дын, мæ къæбицы хуыздæрæй цы ис, уый. Минаскæн æнæхъæн къуыри.
– Фæуæд дæ дзырд!
Рацыди Сырдон Сатанайæ ‘мæ йæхи доны баппæрста. Дон æй аласта ‘мæ Донбеттыртæм ныххæддзæ.
Донбеттырты лæппу сæ дуармæ лæууыд, æмæ йæ ку’ ауыдта, уæд йæ фыдмæ базгъордта.
– Дуармæ иучидæр!
– Мидæмæ йæ ракæн.
Лæппу Сырдоны хæдзармæ бакодта. Æмæ дын Уырызмæг уым куы разынид уыцы хæдзары.
– Æгас дæ, Уырызмæг?
– Æгас дæн.
– Ау, Нартæ дæ мардыл куы банымадтой, æмæ дын хист дæр ма куы скодтой! Де стæгдар дын зæппадзæй раппæрстой, æмæ йæ куыйтæ ‘хсынынц…
– Æндæр аргъ мын нæ кæнынц Нартæ? Æмæ цæ Сатана та куыд уадзы? – Саутæ дыл ыскодта, саутæ. Æддæмæ йæхи дæр не вдисы, æмæ мойкæнынмæ хъавы.
– Раст нæ дæ, Сырдон! – загъта Уырызмæг, фæлæ йæхимæ ныхъхъуыста.
Уæд Донбеттыр æрбахызти:
– Цæуыл фенкъард дæ?
– Куыд нæ кæнон æнкъард – Нартæ мын хист ыскодтой… – Тынг хорз у, – зæгъы Донбеттыр. – Ныр æнæнхъæлæджы фæзындзынæ, æмæ та Нартæн сæ сæр уыдзынæ.
– А Нартæй уадз æмæ ферох уон, мæ маст цæ сисдзынæн. Фæлæ Сатанайæн та цы кæнон? Саутæ мыл ыскодта, мæ ном мын цыма мысы… Æнæуый та йæм æндæр фæндтæ и.
– Раст кæны. Кæдмæ дæм баддзæн? Сылгоймаг æнæ мойæ хусдзæкъулы хуызæн у. Ус ыссардзынæ: йе ам, йе – Нартæм.
– Ауадз мæ, æмæ Нартæй мæ маст сисон.
– Ауадздзынæн дæ. Æрмæст фæстæдæр.
Уырызмæгмæ Хуыцауы комытæфæй хай уыди, æмæ аивæй загъта Сырдонæн:
– Дæу дæр нал ауадздзысты Донбеттыртæ. Фæлæ исты æрымысæм. Æмæ райдыдтой цæуæнтæ бæрæгкæнын, фæндæгтæ сгарын.
Уырызмæг йæхи рынчынæфсон ыскодта.
– Æз цард райсинаг нал дæн, фæлæ мæ мæ бæстæм ауадз, ногæй та загъта лæгъстæгæнæгау Донбеттырæн Уырызмæг. Мæ мард искæй бæстыл цæмæй ма ‘рцæуа, уыцы ‘ххуыс мын бакæн.
– Æмæ ам цæмæй тыхсыс? Кæд дыл исты ‘рцæуа, уæд дæ сæмбæлынкæндзыстæм Нарты зæххыл.
– Мæхи цæстæй ма фенон Нарты.
– Уый рæстæг дын нæй, Уырызмæг. Фæлтау мæнæ дæхи аирхæфс. Уæд дын иу зæронд Донбеттыр йæхи ‘хсадта, æмæ æргъæу-кæфмæ фæдзырдта.
– Адон Нарты зæххыл сæмбæлынкæн.
Æргъæу-кæф Уырызмæг æмæ Сырдоны йе ггой акодта, æмæ цæ аскъæфта. Доныбыл цæ раргъæвта ‘мæ раздæхти.
Уырдыгæй цæуынц Уырызмæг æмæ Сырдон. Сырдоны гадза ма стæгдарыл йæхи ирхæфста.
– Кæс-ма, Уырызмæг! Дæлæ ма мæ гадза де стджытæй йæхи ирхæфсы. Уый де стæгдар хуыдтой, æмæ йæ Нартæй зæппадзмæ ничи баппæрста. Уырызмæджы бауырныдтой Сырдоны ныхæстæ.
– Æз уырдæм нæ бацæудзынæн. Фæлæ фæцу, Сырдон, æмæ мын бæрæгныхас зæгъ Сатанайæ.
Æрцыди Сырдон Сатанамæ. Дзуры йæм, фæлæ иу кæсæг нæй. Уæд Сырдон Нарты фæрсы:
– Сатана мард у, æви æгас?
– Дæуæй уæлдай йын мах дæр ницы зонæм.
Раздæхти Сырдон æмæ фæстæмæ ‘рбахæддзæ Уырызмæгмæ. Зæхмæгаст кодта афтæмæй дзуры:
– Æгас у, æви мард у, уый Нартæй ничи зоны. Мæхæдæг дзырдтон Сатанамæ, фæлæ æрвгæнæнтæ дæр ныффидар ысты. Цæрæнбонты гом нал уыдысты, æмæ цын нал дæр бакæнæн ис, нал дæр – асæттæн.
– Фæлæуут, Нартæ! Фендзыстут! – загъта Уырызмæг. Æмæ араст ысты Тара-быдырмæ. Уым царди иу куырм уæйыг. Йæ фосæн ныккæнæн нæ уыди. Бацыдысты йæм, бахъæр æм кодтой:
– Уазæг дуармæ, фысымтæ!
– Мидæмæ! – радзырдта цæм куырм уæйыг.
Бахызтысты мидæмæ. Уый цæм дзуры:
– Чи стут? Ныр авд азы мæ цæсты рухс ист у. Нæ уынын. – Хъусæй та куыд дæ?
– Уымæй мын ницы у. Хъусгæ хорз кæнын. Мæ цард хъусынæй у, уыййæддæмæ къодах дæн, æмæ къодах!
– Мах Нартæй ыстæм.
– Уо, хъуыстон цæ. Никуы сæмбæлдтæн Нартаг адæмыл. Цы уæ ‘рхаста Тара-быдырмæ?
– Стæры уыдыстæм, – загъта Сырдон. – Не мбæлттæй фæхицæн ыстæм, æмæ афтæмæй æрхаудтам ардæм. Ныр нæ фысым ды дæ.
– Хорз уæдæ, – зæгъы куырм уæйыг. – Уæртæ галиуфарс дуар бакæнут, æмæ иу карк уæддæр рацахсут.
Сырдон бауади. Кæрчытæ фыстыйæстæ уыдысты. Иу дзы рацахста, æмæ йæ карк хæрдмæ систа, къултыл æй фæхоста ‘мæ йæ хъæр цыди. Куырм уæйыг зæгъы:
– Рахæсс æй.
– Ахсын нæ комы.
Куырм уæйыг бахъæркодта.
– Хъохъо, иу карк ракæн.
Хъохъо уасæгæй загъта. Йæ уасæг та фырыйас уыди. Хъохъо иу карчы йæ быны акодта ‘мæ ныууасыди. Уасæджы уастмæ Уырызмæг æмæ Сырдон сæ хъустыл ныххæцыдысты. Куырм уæйыг авнæлдта ‘мæ карчы рацахста. Йæ къубал ын ыстыдта. Асыгъдæг æй кодта йæ бумбулитæй, йæ систæй. Дон уæларт уыди. Афыхта йæ карчы ‘мæ фынгыл æрбадтысты. Акъабæзтæ йæ кодта ‘мæ хаты:
– Хæрут!
Уырызмæг æмæ Сырдон карчыбазыр бахæрой, уый сæ бон не сси. Куырм уæйыг цæ йæхæдæг ахордта.
– Куы ницы бахордтат, мæ уазджытæ!
Уæд ын Уырызмæг афтæ:
– Мах маргъы фыд нæ хæрæм!
– Уыимæ дæр разы! Фæлæ мæнæн æххормаг у. Астæуггаг дуар бакæнут. Иу фыс дзы рацахсут. Карчыфыд нæ хæрут, фæлæ фысыфыд уæддæр бахæрут.
Астæуггаг дуар бакодтой, æмæ бакастысты: куырм уæйыгæн йæ фыстæ дыгæрдгуытыйæстæ уыдысты. Сырдон дзы иу далысыл фæхæст и. Далыс æй йæ фæстæ аласта. Тыххæй ма фервæзти.
Уæд æм Куырм уæйыг дзуры:
– Ралас кусæрттаг!
– Иу ран нæ лæууынц.
Куырм уæйыг иу цæумæ бадзырдта:
– Дзуарка, ракæн кусæрттаг!
Дзуарка, хъуджы йас уыди, ахæм фыс йæ разæй ыскодта ‘мæ ныууасыди. Уырызмæг æмæ та Сырдон сæ хъустыл ныххæцыдысты. Куырм уæйыг фысы рацахста ‘мæ йын йæ бæрзæй ыстыдта. Астыгъта йæ, уæхстыл æй афизонæгкодта, фынгыл æй авæрдта ‘мæ йæ ‘ркъабæзтæкодта.
– Хæргæут, нæртон уазджытæ!
Райдыдтой хæрын, фæлæ цас бахордтаиккой Уырызмæг æмæ Сырдон! Иу базыг бахæрын дæр сæ бон нæ баци. Куырм уæйыг та цæ уæнггай аныхъуырдта ‘мæ загъта:
– Куы ницы та бахордтат, мæхæдæг æй куы бахордтон!
– Мах гуыбынмæхъус адæм не стæм, – загъта Уырызмæг. – Ноджы иуæй хæрдджын ыстæм, иннæмæй – мах кусарт ыстурæй кæнæм.
Куырм уæйыг та уæд афтæ зæгъы:
– Уæртæ рахизфарсырдыгæй дуар, æмæ йæ бакæнут.
Рахизфарсырдыгæйдуар бакодтой. Кæсынц, æмæ дзы стурвос – бæхты йæстæ уыдысты. Сырдон дзы иу къуылых рæуæдыл фæхæст и, фæлæ йæ уый йæ сыдзыл аласта, æмæ галты къæхты бын фæцæйсæфт, Уырызмæг куы нæ уыдаид, уæд.
– Нæма равзæрстат кусæрттаг? – дзуры цæм Куырм уæйыг. – Тынг сæххормаг дæн мæхæдæг дæр.
– Дæ фос бæхау зæвæткæнынц, бацæуæг нæ уадзынц!
Куырм уæйыг уæд иу лома-галмæ фæдзырдта, раст бæхы бæрзæндæн чи уыд, ахæммæ:
– Лома, ракæн ма иу уæныг!
Лома-гал йæ разæй иу уæныджы ракодта.
Куырм уæйыг æй рацахста. Йæ бæрзæй йын сыздыхта, æмæ йын йæ сæр арæдывта. Астыгъта йæ, æмæ йæ бауæларткодта. Æмæ йæ афыхта æнæхъæнæй. Галыйас уæныджы фынгмæ фелвæста, æмæ йæ руæнгтæкодта. – Хæрут, Нарты адæм!
Уырызмæг æмæ Сырдон бавналынц, фæлæ иу ысгуы бахæрын дæр сæ бон нæ уыди дыууæйæ. Куырм уæйыг цæ йæхæдæг фæдфæдыл аныхъуырдта. – Мæхи хæринаг та фæци уæныг дæр. Иу уæнг дæр куы нæ бахордтат!
Уырызмæг æмæ Сырдон сæфсонкодтой:
– Махæн нæ иу бахæрд иу афонæй иннæ афонмæ хæссы. Хæрдджын ыстæм. Стæй фæлмæцыд дæр ыстæм, æмæ нæ чемы не стæм.
– Фæуæд афтæ. Уæд уал уæ фæллад ысуадзут!
Сынтæджытæм цын ацамыдта. Сырдон, Хуыцауыгæрах, нæ фынæйкодта, тарсти куырм уæйыгæй. Фæлæ Уырызмæг уайтагъд афынæй. Йæ хуыр-хуыр ыссыди. Æмæ цæм куырм уæйыг дзуры:
– Фынæй ыстут?
Ничи цæ ницы сдзырдта Нартæй.
Уæд куырм уæйыг загъта йæхинымæр: “Фæлæуут, æз уын ныр фенынкæндзынæн!”
Сырдон уыцы ныхас айхъуыста. Сынтæджыты хъæдыкъодæхтæ авæрдта. Уырызмæджы та дурдзæджындзы фæстæ амбæхста фынæйæ. Уырызмæг ахæм фынæй уыди, æмæ ницы бамбæрста. Куырм уæйыг бабырыди, æмæ дыууæ къодахыл фæхæст и. Æрбалхъывта цæ, стæй цæ зæххыл ныццавта, æмæ сæ гыбаргыбур ыссыди.
Хъæрмæ Уырызмæг фехъал и ‘мæ дзуры:
– Цы фæдæ, Сырдон?
– Мæнæ куырм уæйыгимæ хæцын.
– Æндæр ма фен, кæд хæцæг нæ дæ!
Куырм уæйыг цæ фехъуыста.
– Цæмæн сыстадыстут?
– Хуыссын нæ нæ уадзыс…
Уæд цæ куырм уæйыг къуымты айста йæ разæй. Сырдон йæхи цъиу фестынкодта. Хуынкъæй агæпласта, æмæ куырм уæйыгмæ дзуры: – Дæ фос дын хæрын!
Уæйыг дуар фегомкодта. Сырдон æй йæ фæдыл асайдта. Æмæ айнæгæй ахаудта куырм уæйыг. Уырызмæг куыддæр дуар гомæй ауыдта, афтæ феддæдуар ис, æмæ куырм уæйыгмæ ‘рцыди æмæ йæм дзуры:
– Куыд дæ?
– Хорз дæн. Хатын æй, тыхæй уæ бон ницы у, фæлæ мыл хинæй рацыдыстут.
Уырызмæг æмæ Сырдон уæйыгыл дурдзæвæн ыскодтой. Куырм уæйыг ыстыхсти ‘мæ дзуры:
– Мæ удæй мын мауал хъазут, æмæ мæ фæллой – сымах.
– Дæ мæргъты дын куы нæ акæндзынæн, мыййаг! – загъта Сырдон. Исты Нарты уынгтæ сæрфынхъуаг ысты, æмæ цæ уыдон базыртæй сæрфдзыстæм?
– Мæргъты бынаты тарвазыл ис æхсæр-уасæн. Райс æй. Уасæнæй цæгъдгæ цу, æмæ сæхæдæг дæ фæдыл цæудзысты.
– Уо, куыннæ! Кæнæ дæ фыстæ! Сæ багатæ Нарты уынгты хъуамæ ныккалой, æмæ фаджысы бын фæуой Нарт.
– Тарвазы сæр бæрз-уасæн. Райс æй, æмæ, кæуылты цæуай, уыууылты цæудзысты уасæны уастмæ дæ фæдыл.
– Нæ мæ уырны, æмæ ыстуртæ мæ фæдыл рацæуой. Сæ сæфтджыты рыгæй Нартæ хуыдуг кæндзысты ‘мæ хъуамæ фæцагъды уой.
– Уым тарвазы сæр нæзы-уасæн. Уасгæ ацу сæ разæй. Кæуылты цæуай, уыууылты цæудзысты уыдон дæр.
Уæд Уырызмæг æмæ Сырдон арт ыскодтой. Дыууæ стыр хъæды систой судзгæсудзын, æмæ цæ куырм уæйыджы хъусты атъыстой. Куырм уæйыг ныббогъласта, æмæ сау къуырма баци. Стæй зæрдæскъуыд фæци ‘мæ ныммарди.
– Сырдон, мах цæуæм ныр. Фæлæ Нартæй мæ маст куыд сисон? – загъта Уырызмæг.
– Хуыцауы комытæфæй дæм хай ис. Хуыцаумæ скув. Уый дæм байхъусдзæни. Цы курай, уый дæ къухы бафтдзæн.
Уырызмæг Сырдонмæ байхъуыста ‘мæ скуывта:
– Хуыцау, Нартыл ахæм ыстонг заман ыскæн, æмæ се ддæмæкæсæн цы хæрой! Сæ хæрд сæ фарсыл ма хæцæд!
Уырызмæг фарны лæг уыди. Йæ куывд Хуыцауыл сæмбæлд, æмæ Нартыл фыдаз ыскодта. Цы бахæрынц, уый сæ фарсыл нал бахæцы. Ноджы цæ хæрын фæнды, фæлæ сæ фос æртæ бонмæ цагъды фесты. Цы бахæрой, уый нал ардтой. Чи йæ дзабыртыхъустæ хордта, чи йæ кæрцыфæдджитæ хордта. Суанг ма сæ сæргъты гæрзытæ дæр хæрд фесты, æмæ алчи фæскъулмæ цыди, æмæ уым йеддæмæкæсæн хордта. Ныддæлгæмттæ сты Нартæ чи уынджы, чи – хæдзары. Нал цæ ныхас цыди, нал – зарын, нал – хъазтыхъæр.
Уырызмæг æмæ Сырдон райстой æхсæр-уасæн, бæрзуасæн æмæ нæзы- уасæн. Ныууасыдысты. Сæхæдæг рацæуынц, æмæ маргъæй, фосæй сæ фæдыл цæуынц. Нарты арæнтæм бахæддзæ сты.
Уæд ын Уырызмæг афтæ зæгъы Сырдонæн:
– Ды разæй ацу. Нартæ цы ми кæнынц, уый базон.
Æмæ Сырдон йæхи фæразæйкодта. Акасти Нартыл, æмæ дæлæ ныддæлгом ысты алы рæтты.
Сатанамæ фæуади Сырдон, æмæ йæм бадзырдта:
– Сатана, æддæмæ ракæс! Сырдон дæн.
– Цы мын æрхастай? Исты мын Нарты сæ зæнгтыл куы нæ сыстынкодтай!
– Хорз уал мæ фен дæ къæбицы иу къуыри.
Сатана Сырдоны йæ къæбицмæ бауагъта. Сырдон йæхи хорз федта, æмæ Нартыл æфсæстгуыбынæй разылд. Бухъытæ цыл кæны. Фæлæ Нартæй хъаруйыцъыртт никæмæуал уыди, æмæ ма цы ракодтаиккой Сырдонæн! Сырдон æнæхъæн къуыри Сатанайы къæбицы йæхи хорз фæуыдта. Стæй Уырызмæгмæ фæцыди.
– Нартæй иу дæр йæ сæрæн нал у. Æнæхъæн къуыри цыл фæзылддæн, æмæ седдæмæкæсæн хæрынц. Æмæ ма мæнг удæгас ысты. Нал цæрдтæй ысты, нал – мæрдтæй.
Уырызмæг цыл мæргъты ауагъта. Нартæй иу карк æрцахсын дæр никæй бон баци.
Уæд цыл Уырызмæг фысты ауагъта, æмæ цæ уыдон сæ багаты бын фæкодтой. Фыс æрцахсын цæ никæй бон уыди.
Уырызмæг Нартæн галтæ фергæвста. Рабадын цæ кодта, æмæ цæ хорз федта. Нартæ фæсурау ысты. Байуæрста цыл Уырызмæг йæ фæллæйттæ, æмæ та Нарт Уырызмæджы фæрцы сфосджын ысты.
– Дæ митæ дын барст фæуæнт дæуæн дæр, Уырызмæджы мын æгасæй кæй фенынкодтай, уый тыххæй! Дæ хорздзинад нæ рох нæ уыдзæн, – загъта ма æппынфæстаг Сатана Сырдонæн, æмæ йе хгæд дуæрттæ байгомкодта.
Æмæ та Нартæ сæ гаччы сбадтысты.
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆЙРÆДЖЫ ХАБАР Уырызмæг иугæндзон хæтæнты хатти æмæ та-иуахæмы хæтæнтæй æрцæйыздæхт. Иу цавæрдæр коммæ бахауд, æмæ доныбылтыл кæны йæ фæндаг. Фæлæ дын йæ бæх иу бырцы цур йæ къæхтæ ныссагъта ‘мæ размæ нал цæуы.
– Цы дыл æрцыд, цы кæныс? – загъта Уырызмæг йæ бæхæн. – Мæ разы фæстæмæзæвæтджынтæй иу цалдæр ис, æмæ цæ искæй куы фенон, уæд нæ фæндагæн ыстыр тас у.
Уырызмæг бæхæй æрхызти, бырцæй акасти, æмæ мæнæ диссаг: Уырызмæджы хъуджы хæйрæг æрцахста, йæ фæдджытæй йын иу дæйгæ кæны, иннæ ‘ртæ фæдæджы та къæртамæ дуцы.
Уырызмæг ысмæсты. Бауади ‘мæ хæйрæджы йæ сæрыхъуынтæй рацахста. Хæйрæг ныцъцъæхахстласта.
– Ай мæ хъуг у, æмæ йæ ардæм кæцæй æркодтай? – дзуры йæм Уырызмæг.
– Суадз мæ, Уырызмæг! Æмæ дæ бæркадæн ныккæнæн нал уыдзæн. – Уæддæр куыд æгъдауæй?
– Куыд куы! Аходæнмæ цы бакусай, уый дын афæдзы фаг уыдзæни. – Ды мæн сайгæ кæныс!
– Нæ дæ сайын.
Уæд хæйрæг йе тарæй Цыкурайыфæрдыг систа ‘мæ загъта: – Гъиай ахæсс, æмæ йæ уæ бынаты нывæр, æрмæст дæ сылгоймаг ма фенæд. Стæй кæсдзынæ дæ бæркадмæ. Раздæр-иу фæрдыгæй дæ фосы асæрф, уыйфæстæ та – дæ хор.
– Уæд та мæ сайгæ кæныс, æмæ ма дæ уæд кæм ыссардзынæн? Хæйрæг æм æртæ хъуыны радта.
– Мæ сæр дæ куы бахъæуа, уæд-иу æмбисæхсæв ацы хъуын артыл авæр, стæй дæм зындзынæн.
Уырызмæг æртæ хъуыны нывæрдта йæхимæ, æмæ рацæуы. Уæд æй Сатана дардмæ ауыдта ‘мæ загъта: “Нæ лæг афтидæй цæмæн æрцæуы? Æвæдздзæгæн, æмæ йыл исты тых сæмбæлд”.
Æрбахæддзæ Уырызмæг, æмæ йæ Сатана афарста:
– Лæг ма къæцæл уæддæр æрхæссы хъæдæй. Ды та бынтон афтидармæй куы æрыздæхтæ!
– Æз мæ пайда мæ разæй æрæрвыстон ардæм.
– Æмæ æз куы ницы федтон.
– Райсом æй фендзынæ.
Уæд Уырызмæг ыссаддонмæ бацыди, æмæ фæрдыгæй ыссад асæрфта. Стæй йæ сæ бынатысæр сæвæрдта, Сатана йæ нæ базыдта, афтæмæй. Уæд æм Уырызмæг райсомы дзуры:
– Сатана, кæрдзын-ма ракæн.
Сатана ссад балуæрста ‘мæ йæ сызмæста. Стæй йæ ранхъизынмæ фæуагъта. Уыцы рæстæг Уырызмæг Цыкурайыфæрдыг райста, йæ фосыл æй асæрфта, стæй йæ хорыл æмæ та йæ нывæрдта. Стæй йæ къæлæтджыныл йæхи ‘руагъта ‘мæ хъуыдыты ацыд.
Сатана хъуг дуцы, æмæ йæ къæртатæ байдзаг ысты. Фæлæ уæддæр хъуджы ‘хсыр зæхмæ цыхцыртæй ныллæууыди.
– Уæ зæронд! – дзуры Сатана Уырызмæгмæ. Ракæс-ма диссагмæ. Нырма иу хъуг дæр нæ фæдæн дыгъд. Иннæ хъудздзыты та ма кæдæм æрдуцон?
Уырызмæг æмбæрста хабар, фæлæ ницы сдзырдта.
Уæд хыссæ дæр базмæлыди, æмæ арынгæй фæйнæрдæм кæлы. – Фæтагъддæркæн, дæ хыссæ арынгæй кæлы, – зæгъы Уырызмæг. – Ме хсыр зæххы хай баци, хыссæмæ мæ нал æвдæлы.
– Нартæм фæдзур, æмæ, кæй цас хъæуы, уыйас æрдуцæд.
Сатана цæм фæдзырдта, æмæ нартæ æд къæртатæ згъордтой æмæ Сатанайæ хастой æхсыр. Æмæ доны бæсты æхсыр нуазын байдыдтой Нартæ. Сатана й’ арынгмæ суади. Кæсы, æмæ йæ хыссæ арынджы нал цæуы, æмæ зæххыл азæйкодта. Æмæ хъæркæны Сатана:
– Амæн та ма цы кæнон?!.
– Нартæн æй радт.
Сатана та дыггаг хатт Нартæм фæдзырдта:
– Хæссут хыссæ, кæй цас хъæуы, уыйас!
Нарты сылгоймæгтæ хыссæ хæссын байдыдтой, æмæ ма сæ къæбылатæн дæр лæвæрдтой уыцы хыссæйæ.
Иннæ хатт Сатана куыройы ссинаг бавгæдта. Ссинаг æгасæй дæр кæфойыдзаг йæддæмæ нæ уыд. Афтæмæй уыйбæрц ыссад калдта куырой, æмæ йын Сатана хæссынæн ницы фæрæзта.
Йæ зæронд лæгмæ та фæдзырдта:
– Уо, зæронд, ай ныл цы сæмбæлди, ыссад хæссынæн куы ницы фæразын! Кæм æй ныккæнон, уый дæр мын нал и.
– Нартæн æй радт.
Сатана æртыггаг хатт фæсидти Нарты сылгоймæгтæм.
– Хæссут ыссад, кæй цас хъæуы, уыйас.
Нартæн та сæ сылгоймæгтæ цæуын байдыдтой, æмæ хастой ыссад, кæй цас хъуыди, уыйас.
Стæй Сатана бацыд хæдзармæ. Æмæ йæ Уырызмæг афарста: – Гъы, куыд дæм кæсы мæ пайда?
– Тынг хорз. Фæлæ-ма зæгъ, æз куы никæй федтон, уæд кæцæй цæуы ацы пайда?
– Уымæй мæ ма бафæрс, фæдзæхст дæн.
– Мæнæй кæй æмбæхсыс, уый цавæр у? Æви дын кæд аггаг нæ дæн? – Аггаг та куыннæ дæ! Фæлæ нæлгоймаджы хъуыдытæ уыйбæрц ысты, æмæ сылгоймаджы сæрыл уал хъуыны нæй. Стæй цын радзурæн дæр нæй сегасæн. Уæд ма сылгоймагæй цæмæй хицæнкæны нæлгоймаг?
– Хорз, фæуæд дæ ныхас, – загъта Сатана ‘мæ изæры хорз фынг ыскодта.
Уырызмæг æй фæрсы:
– Кæмæн цæттæкæныс ахæм фынг?
– Дæуæн! Чи мын ис дæуæй зынаргъдæр?
– Афтæ хорз мæ дæ зæрдæйы цы дарыс?
– Дæ пайда. Уый канд мæ пайда нæу, фæлæ Нарты пайда у. Карз ронг рахаста Сатана, æрывæрдта фынг, æмæ ‘рбадтысты æхсæвæрыл.
Уырызмæджы ‘мдых Сатана дæр нуазын байдыдта. Уæд æй Уырызмæг фæрсы:
– Цы ми кæныс, Сатана, мемдых куыд нуазыс? – Ма кæн, фæрасыгуыдзынæ.
– Мыййаг, кæд дæхæдæг нæ дарыс дæ зæрдæ дæхиуыл?
Нуазынц, фæлæ Сатана ахæм уыди, æмæ йæ цы бафæндыдаид, æмæ цы нæ сарæзтаид! Уырызмæг расыг байдыдта ‘мæ цухмухтæкæны. Агуры хъазын Сатанайæ. Фæлæ Сатана коммæ нæ кæсы.
– Нæ лæг, ысрасыг дæ!
– Нæ, уый ды срасыг дæ!
– Æз дæуæй æвронгдæр дæн, дæуау цухмухтæ нæ кæнын. Фæлæ-ма зæгъ: æцæгæйдæр мæ бирæ уарзыс?
– Мæхицæй фылдæр.
– Уæдæ мын, дæ пайда кæцæй у, уый цæуылнæ зæгъыс?
– Цæй, Хуыцау мын æй ныббарæд, фæлæ дын дзы иу хъуыддаг зæгъдзынæн. Ыссады пайда мын хæйрæджытæй у.
– Иннæ пайда та?
– Хыссæйы пайда дæр уыдонæй у.
– Æхсыры пайда та кæцæй у?
– Гъе уый дæр – хæйрæджытæй.
– Уæдæ нæ бæркад уыдонмæ ис.
– Уо, сусæг-æргомæй.
Хæйрæг хъуыддаг бамбæрста, æмæ цын ыссады бæркад нал лæвæрдта. Уæд Сатана хор бавгæдта сæ куыройы, фæлæ фыдздзаджы хуызæн ыссад нал æрбахаста.
– Уæ, зæронд лæг! – загъта уæд Сатана. – Не ссады бæркад нал и.
Уырызмæг хæйрæджы хъуын зынгыл æрывæрдта. Хæйрæг уым февзæрди. – Цы дæ хъæуы, Уырызмæг?
– Ме ссады бæркад нал ис.
– Искæмæн загътай мæ ныхас?
– Сатанайæн.
– Уæдæ ма йæ къухты бæркад бирæ уæд, иннæ сæфт у.
Уырызмæг хъусæй лæууыд – ницы сдзырдта.
Уæд дын Сатана хыссæ кодта. Кæсы, æмæ уый дæр фыдздзагау нал у.
– Гъе, зæронд, де рхæссæггаг фæстæмæ цæуы, нæ хыссæ нал бирæ кæны.
Уырызмæг хил артыл авæрдта. Хæйрæг æм фæзынди уайтагъд. – Цы дæ хъæуы, Уырызмæг?
– Нæ хыссæйы бæркад фæци.
– Æвæдздзæгæн та уый дæр загътай искæмæн.
– Сатана йæ зоны.
– Уæдæ хыссæйы бæркад – мæн, хыссæ та йæхи уæд.
Ницы та сдзырдта ныр дæр Уырызмæг.
Сатана хъуг дуцы, æмæ йæ хъуг къæртайы ‘рдæг æркодта æгасæй. – Нæ хъуджы ‘хсыры бæркад дæр нал зыны, – дзуры Сатана. Уырызмæг æртыггаг хатт зынгыл авæрдта хæйрæджы хил, æмæ та йæм хæйрæг фæзынди.
– Цы та дæ хъæуы, Уырызмæг?
– Не хсыры бæркад нал и.
– Кæд та уый дæр загътай?
– Расыг уыддæн, æмæ мæ сирвæзти…
– Уæдæ нырæй фæстæмæ æвронгæй фæсмонкæнут, расыгæй та стырзæрдæ ут. Уе хсыр уæхи уæд, йæ бæркад та – мæн.
Æмæ хæйрæг уыйадыл фæдæлдзæх и.
Æмæ загъта уæд Уырызмæг Сатанайæн:
– Хæйрæджы ‘лгъыст фæдæн дæу тыххæй. Æвронгæй – фæcмонкæндзынæн, расыгæй та – стырзæрдæ.
Уæдæй фæстæмæ расыг лæг ыстырзæрдæ вæййы, фæлæ æвронгæй та фæсмон фæкæны. Сылгоймаг æмæ нуæзт хæйрæджы хос ысты.
НАРТÆМ МЫДЫБЫНДЗЫТÆ КУЫД ФÆЗЫНД Нартæ сæ цард фылдæр ыстæры ‘рвыстой. Фæцыдысты та иухатт лæгрæгъауæй дард ранмæ. Уæд Нарты сылыстæг алыныхас кæнынц. – Æвæдза, худинаг у махæн, иудадзыг нæ лæгты æфтиæгтæм кæсын. – Æмæ кæдæм хъуамæ фæцæуæм?
Æмæ мах бон та цы у?
Уæд цын иу ацæргæус афтæ зæгъы:
– Сатанайы бафæрсæм.
Æртæ усы фæхицæн ысты ‘мæ Сатанамæ фæцыдысты.
– Сатана, бынаты дæ?
Сатана цæм рауад.
– Æгас æрцæут. Ц’ ахсджиагæн уæ бахъуыддæн?
– Хъæуыс нæ, хъæуыс. Нарты сылыстæг бауынаффæкодтой: иугæндзон нæ лæгты ‘фтиæгтæм æнхъæлмæ ма кæсæм. Фæлæ нæхæдæг дæр исты сархайæм.
– Æмæ цы сархайын ис уæ зæрды?
– Нæ лæг-адæм ам не сты. Се рцыдмæ цын мах та, æппын ницы, фæлæ суджыцæгъдтæ ‘рласæм хъæдæй.
– Уæ фæндтæ мæ зæрдæмæ цæуынц.
Нарты сылыстæг æрымбырд сты. Æмæ араст ысты, Сатана дæр семæ афтæмæй. Æмæ иу тархъæдмæ бахæддзæ сты. Æмæ цыл дымгæ сыстад. Дымгæ бæлæсты бынтыбынæй фæлдæхта. Æмæ Нарты сылыстæг-адæм кæсынц, æмæ бæлæсты бынтæй мыдыбындзытæ тæхы. Бындзытæ кæцæй тахтысты, уырдæм фæкомкоммæ и Сатана æмæ дзы мыдадзы кæрдихтæ ауыдта. Бацыди цæм æввахс. Систа дзы йæ къухмæ. Адардта йæ йе взагыл, æмæ дзы иннæ устытæн дæр авæрдта, афтæ хорз æм фæкасти.
– Сугты бæсты адон куы фæхæссиккам Нартæм, уæд æвзæрдæр нæ уаид, – загъта Сатана.
– Ам изæрмæ баззайæм, æмæ цæ изæры ахæсдзыстæм.
Уæдмæ сæ бынатмæ æрымбырдуыдзысты мыдыбындзытæ сæхæдæг. Изæрмæ уым баззадысты хъæды Нарты сылыстæг. Изæры бæрзбæласы цъæрттæ хæтæлыстыгъд фæкодтой, кæрæдзимæ цæ фæбастой, æмæ цæ чыргъæдтæ фæцарæзтой. Уыцы чыргъæдты цæ ‘вгæнын байдыдтой мыдыбындзыты. Бамбæрзтой чыргъæдтæн сæ сæртæ, æмæ цæ сæ хæдзæрттæм æрхастой. Мыдыбындзытæ сбирæ сты, æмæ фæзгъæрмыдæй дзагкодтой чыргъæдтæ.
Нарты сылыстæг уыцы мыд лæдæрстой, æмæ йæ нуæзтыл кодтой. Мыдыамæстытæ арæзтой. Афтæмæй Нарты зæрæдтæм зылдысты.
Рацыди дзæвгар рæстæг. Æмæ дын иуахæмы Нарты стæронтæ фатфæдисон фервыстой Нартæм. Фат Сатанайы кулдуарыл сæмбæлди, æмæ йæм Сатана фæкомкоммæ.
– Ай нæхионы фатæхст у.
Азылди Нарты устытыл, æмæ цын бамбарынкодта:
– Нæ бæлццæттæ ‘рцæуынц, æмæ ронг ыскæнæм. Хорзæй цыл сæмбæлæм.
Нарты сылыстæг Сатанайы ныхасыл уæлдай ницыуал загътой æмæ Сатанайы фæндæй карз ронг ыскодтой, мыдхæддзæ.
Иу бон куы уыд, уæд фæзындысты Нартæ. Æрхæддзæ сты сæ бæстæм. Сатана Нарты чызджытæ ‘мæ чындзыты рамбырдкодта. Фынгтæ равæрдтой. Æмæ Нарт ыстыр куывд ныззылдтой. Уæларвон цæрджытæй дзы Уастырджи уыд. Стæй – Æфсати, Тутыр, Уацилла ‘мæ Стырдзуар. Ноджы Куырдалæгон æмæ Сафа дæр.
Куывд йæ тынгыл уыд, афтæ Сатана, нуазæн йæ къухы, афтæмæй хистæрты цурмæ бацыди.
– Бузныг, Нарты лæгыстæронтæ! Бузныг уæ сты Нарты сылыстæг. У’ ацыды фæстæ Нарты сылыстæг сæхицæн бынат нал ардтой. Уæ фат фæдисоны цыд куы ‘ркодта, уæд сæрмагонд хойраг æмæ ронг ыскодтам. Æмæ дзы хъуамæ мæ къухæй фæйнæ баназат.
Сатана нуазæн радта Уырызмæгмæ. Уырызмæг арфæ ракодта ‘мæ йæ анызта. Стæй дисгæнæгау афтæ зæгъы:
– Ай бынтондæр æндæр ронг у!
Банызтой Нартæ сеппæт дæр Сатанайы нуазæнтæ. Фæстагмæ Нарты лæгтæ ныхас кæрæдзийы дзыхæй исгæйæ дзурынц:
– Ай цавæр хорз нуæзт у? Нырма йæ фыдздзаг хатт уынæм. Абоны уонг æй цæуылнæ кодтой Нарты сылыстæг?
– Æвæдздзæгæн æй нырмæ барæй æмбæхстой. Сылыстæджы цы бафæнда, æмæ цы нæ бакæндзæн!
– Уый ног æрымысгæ цыдæр у. Уыййæддæмæ алыбон ыстæры куы вæййæм!
– Сатанайы йæддæмæ йæ ничи зондзæни, æмæ уый хъæуы бафæрсын. Уæд Æфсати Сафайæн афтæ зæгъы:
– Бынатыхицау дæ, Сафа. Æмæ Сатанайы бафæрс.
– Куырдалæгон æй бафæрсæд.
– Уырызмæг æй бафæрсæд, – загъта Куырдалæгон.
– Ацы нозтæй Сатанайы бафæрс, – хатынц Уырызмæгмæ сеппæт дæр. – Сатана, айхуызæн нуæзт нырмæ цæуылнæ кодтай? – загъта уæд Уырызмæг.
– Зæгъ нын æй, Сатана, – йæ ныхас баппæрста Уастырджи дæр. Нартæ дæр дзурынц æмхъæлæсæй:
– Зæгъ, Сатана!
Сатана æртæ мыдамæсты рахаста. Сæ уæлæ æртæ нуазæны. Æмæ зæгъы:
– Мах, Нарты сылыстæг, ысфæндкодтам: цæй æмæ, иудадзыг лæгты ‘фтиагмæ ма кæсæм, фæлæ нæхæдæг дæр исты саразæм. Æмæ фæсхох Сагджын тархъæдмæ фæцыдыстæм. Уæдта суг æрцæттæкæнæм, зæгъгæ. Уым ныл дымгæ сыстади ‘мæ бæлæстæ æд бындзæфхæдтæ фæлдæхта. Бындзæфхæдты бын байдзаг ысты мыдыбындзытæ, æмæ сæ гуыв-гуыв цыд. Мах цæ бæрзыцъæрттæй чыргъæдты ‘рхастам, æмæ дзы хойраг ныр кæнæм. Æмæ кæд Нарты лæгыстæронтæ адджын фæллой бакодтой, уæд цын мах та ноджы адджындæр фæллой æрхастам. Ацы ‘ртæ нуазæнæй иуæй хуынд адæмы цæрæнбон, иннæмæй – Нарты цæрæнбон, æртыггагæй – Нарты сылыстæджы цæрæнбон бирæ уæд.
Нартæ ‘мæ зæдтæ Сатанайæн æмæ Нарты сылыстæгæн арфæтæ фæкодтой. Стæй цын загътой сæ цæрæнбон.
Уæдæй фæстæмæ, Сатанайы фæрцы, Нартæм мыдыбындзыты куыст дæр кодтой.
Нартæ, бирæ чи федта мæ ‘рхъуыдымæ дæсны чи уыд, ахæм адæм уыдысты. Кастысты дунейы ахастмæ, æмæ цын ц’ амыдта, уый кодтой. Афтæ фæзынди бæгæны дæр. Иу бон, зæгъы, Нарты бæркадкъух Сатана хоры зад байтыдта хурмæ, æмæ цыдæр кусинæгтимæ бадти хуртуаны цур. Уæд дын кæсы, æмæ иу цъиу къутæрыл абадт, ахордта хуымæллæджы гага, стæй æртахти Сатанайы размæ, æмæ ма задынæмыг дæр ахордта. Цас рацыдаид, фæлæ цъиу ыстæхын нал фæрæзта – куы иуырдæм, куы иннæрдæм фæчиуы, пæррæстытæкæны.
Сатана дæр ауад, хуымæллæг ратыдта, сфыхта йæ хоры задимæ, æмæ дзы диссаджы бæгæны рауад. Бинонтæ дзы фæрасыг ысты. Фæлæ уыууыл дæр н’ ахицæн хъуыддаг. Бурæнæлфыс аргæвдынкодта Сатана. Ныссыгъдæг æй кодтой хорз. Стæй йæ уыцы бæгæныйы сфыхтой æд дымæг. Диссаджы æлутон дзы рауад – сау, бæзджын, æлвасгæ нуазинаг.
Нартæ, зæгъы, уæдæй фæстæмæ Сатанайы конд бæгæныйы йæддæмæ ницыуал нозтæй сæ куывдты.
Ахæм ыстыр хорз ракодта Сатана Нартæн йæ зонды фæрцы.
Нарты кадджын, хуры ‘мсæр дæ, Сатана.
Цæхæр зынгау дæ цæстытæ, Сатана.
Бурдзæбæх дæ, сау æрфыг дæ, Сатана.
Фурдау фæтæн у дæ зæрдæ, Сатана.
Рæтæнæгъдтæ – дзыггуты быд, Сатана.
Хуры фендау у дæ рацыд, Сатана.
Дæ дзыхы дзырд мырмыраг у, Сатана.
Бæрæгвæййы де стыр бæркад, Сатана.
Дзургæ-дзурын – дзæнгæрджытæ, Сатана.
Дæуæн вæййынц дæ ныхæстæ, Сатана.
Комы айзæлд – дæ дзыхы дзырд, Сатана.
Мады хъæбыс – дæ барæвдыд, Сатана.
Дæ ныхы ‘вæрд – мæйы быдыр, Сатана.
Дæ дæллагхъуыр – хуры быдыр, Сатана.
Сырх фæткъуытæ – дæ уадултæ, – Сатана.
Æртæ Нартæн сæ хъæбул дæ, Сатана.
Денджызтæ сты дæ цæстытæ, Сатана.
Дæ риуты ‘вæрд – хурхæтæнтæ, Сатана.
Галæгонау – дæ иу фæзынд, Сатана.
У бæркадджын дæ иу фæзылд, Сатана.
Дæ къухтæ сты фарнæрхæссæг, Сатана.
Дæ къæхтыайст – бæркадхæссæг, Сатана.
Царды амонд – дæ фынгæвæрд, Сатана.
Дæ ном махæн бирæ цæрæд, Сатана.
Мады хъæбыс у дæ рæвдыд, Сатана.
Сиргæ-лидзгæ у дæ рацыд, Сатана.
Сатанайы ном чи ары, Сатана.
Уый йæхицæн цард фæары, Сатана.
Нарты Хуро базæронд и. Фесты йæ царды райдзаст æмæ зæрдæрухсы бонтæ. Йе зæры бонмæ ‘рсастысты йæ тыхтæ. Æмæ, хус серайау баруади, мæгуыр, Хуро.
Хуройы хъæр раджыйау нал хъуысти Нарты ‘хсæн.
Иу бон Нартæ сæ Ныхасы Хуройы кой æрыфтыдтой. Æмæ уæд дын сфæнд кодтой, цæмæй ма Хуро Нарты фынгыл исты зæгъа фæстаг хатт. Иу абонæй иннæ абонмæ байдыдтой сæхи цæттæкæнын æмæ, цы бон ыснысанкодтой, уæд фынгтæ равæрдтой. Рабадтысты Нартæ, æрмæст ма хистæрты цур иу бынат уыди сæрибар. Уый уыди Хуройы бынат. Æмæ йæм барвыстой Хуромæ иу лæппуйы Нартæ.
Лæппу Хуромæ бацыд æмæ бадзырдта:
– Бынаты дæ, Хуро!
– Ам дæн! Кæцы дæ?
– Нартæ куывд кæнынц, æмæ дæ хонынц.
– М’ ацыдæй ма уæ мастыл маст бафтдзæн, æмæ мæ фæлтау куы ныууадзиккат!
– Æнæ цæугæ дын нæй.
Мæ бон нæу, мæ хуртæ, зæгъгæ цын загъта. Æмæ лæппу раздæхти, æмæ Нартæн рахабаркодта Хуройы ныхас. Уæд та дыггаг хонæг рацыди иу зæронд лæг, æмæ уый дæр бахъæркодта:
– Бынаты дæ, Хуро?
– Ам дæн! Кæцы дæ?
– Нартæ куывды бадынц, æмæ дæумæ кæсынц.
– Мæ бон нæу ацæуын. М’ ацыд уын мастæй уæлдай нæ уыдзæни. – Уæдæ хистæртæн цы зæгъон?
– Арфæ-иу цын ракæн.
Æмæ раздæхти уæд зæронд лæг.
Æртыггаг хатт та хонæг рарвыстой Хуромæ уайсадæг чындзы. Уайсадæгчындз дæр цæм дуар бахоста ‘мæ йæм Хуройы ус ракасти. – Цы дæ хъæуы, дæ фæхъхъау фæуон?
– Уæллæгтæ куывды бадынц, æмæ мæ хонæг рарвыстой, – загъта уайсадæг чындз.
Ус баздæхти хæдзармæ ‘мæ дзуры Хуромæ:
– Ныр дæм æртыггаг хатт æрæрвыстой, æмæ худинаг у, – уайсадæгчындз дуармæ лæууы.
Хуро йæ кæрцыкъæрит уæхскæппæрст æрбакодта уæд. Чындзмæ ракаст æмæ загъта:
– Хуыцау цын ма уæд, дæуæн ацы фыдæбон чи скæнын кодта! Ацу, фæцæуын.
Уайсадæгчындз раздæхти.
Хуро йæ усмæ дзуры:
– Цæуын, фæлæ йæ зонын. М’ ацыд цыл маст бафтаудзæни Нартыл, фæлæ мын цы гæнæн и!
Хуро араст и Нарты куывдмæ. Нартæ Хуройы куы федтой, уæд уырдыг ыслæууыдысты, сыстадысты сеппæт дæр, æмæ йæ ‘рбадынкодтой уæлейы.
– Мæ уагыл нæ дæн, æмæ уын уæ цин масты хай бакæнон, уый мæ нæ фæндыди.
Хуромæ радтой нуазæн Нарты Уырызмæджы хæдзары. Райста Хуро нуазæн æмæ загъта:
– Ацы нуазæнæй Нарты хистæртæ бирæ цæрæнт, сæрбахъуыды заман хорз уынаффæ чи ‘рымысы. Æмæ хистæрарæх ут!
Чысыл фæстæдæр æм радтой дыггаг нуазæн. Хуро та ракуывта: – Ацы нуазæнæй та Нарты кæстæрты цæрæнбон бирæ уæд. Хистæрарæх кæм уа, уым кæстæрарæх тынгдæр хъæуы.
Ногæй та рæгъ радтой Хуромæ.
– Æз Æртæ Нарты ‘хсæн хæларæй фæцарддæн, фæлæ уæ нæ зонын Уырызмæгæй рæдаудæр. Кæд мæн исты фарн уыди, уæд мæнæй ацæуæд м’ амæлæты фæстæ, æмæ Уырызмæджы уæд!
Æмæ Хуро йæ рæбинаг дæндаг ыстыдта, æмæ йæ фæлмæн хъуыны атыхта. Стæй загъта Уырызмæгæн:
– Ам ис мæ фарн, мæ кад, мæ лæгдзинад. Тутырылагъзы йæ нывæр ацы дæндаг, æмæ дын уæд тас ницæмæй у. Нартæ сеппæт цагъды куы кæной, уæддæр уæ дыууæ Сатанайæн сæфæн нæй. Æмæ Нартæ де уазæг! Уырызмæг ын йæ дæндаг Сатанамæ радта, стæй йæ Сатана Тутырылагъзы нывæрдта. Хуро анызта йе ртыггаг нуазæн. Фæстæмæ йæ афтидæй авæрдта, æмæ уыйадыл йæ уд систа.
Нартæ фенкъард сты, фæлæ мæлæты раз цы лæууы!
Зæппадзы йæ бавæрдтой Хуройы.
Уырызмæг ма загъта фæстагмæ:
– Хуройы арфæтæ ныл æрцæуæнт, æмæ уый æрцыдмæ дзæбæхæй фæцæрут. Фæлæ нæ куывд ма фехалæм.
Æмæ Нартæ сæ куывд дарддæр кодтой.
Уæрхæджы кæстæр зæнæг – Фарнæг æмæ Уæн дæр рахъомыл ысты. Уыдон цардысты хицæнæй Борæты сыхы.
Фарнæг хæтæнты хатти ‘мæ Айгуырты бæстæм бахауд. Айгуыртæ ахæм адæм уыдысты, æмæ туг æмæ ‘хсырæй цардысты. Фарнæг хохрæбынты фæцæйцыд, æмæ иу ран Айгуырты лæгрæгъау ауыдта: Айгуыртæ сæ хъомвосы фæдджытыл сæ дзыхтæ сæвæрдтой, æмæ цæ дæйынц.
Нæ зыдта Фарнæг Айгуырты ‘гъдау. Æххормаг дæр уыди ‘мæ загъта йæхинымæр: “Цæй, кæд æнахуыр адæм ысты, уæддæр цæм уазæг куыд никуы уыдаид? Бацæуон цæм, цы мын кæндзысты?”
Хæстæг цæм бацыди ‘мæ загъта:
– Уæ бонтæ хорз æмæ арфæйаг ут, мæнæ хорз адæм!
Айгуыртæ сæ дæйын фæуагътой, сæ былтæ сæрфынц æмæ афтæмæй дзурынц:
– Хорз дæ хай, фæлæ кæцæй цæуыс? Кæнæ кæмæй дæ?
– Нартыбæстæй, æмæ Нартæй дæн.
– Ау, æмæ ма Нартæй ызмæлæг ис?
– Ис!
Æмæ бацыдысты Айгуыртæ сæ хистæрмæ.
– Дæ фыдæхæй фесæфæм! Нарты бæстæй нæм иу нæртон лæг æрхауди. – Ракæнут-ма йæ ардæм!
Бакодтой Фарнæджы, æмæ йын фысым загъта:
– Дард у Нартыбæстæ, фæллад уыдзынæ…
– Дардæй чи цæуа, уый фæллайгæ дæр кæны, æмæ стонг дæр, уæдæ цы!
– Цы хуыздæр хæринаг агуры дæ зæрдæ?
– Нæртон адæм фыдæй цæрынц, æмæ физонæг бахæрин.
Физонæг ын ацæттæкодтой фысымтæ.
– Нозтæй та цавæр нозт цæуы фылдæр дæ зæрдæмæ?
– Ронг баназин.
Разынди цæм ронг дæр. Фарнæг фæлмæцыд уыди. Бахордта, банызта. Стæй йын фысым афтæ зæгъы:
– Кæд дæм дæ фæллад ысуадзын цæуы?
– Чысыл æркъулкæнин. Хатырæй уæд æрмæст.
Фарнæджы хицæн уатмæ акодта йæ фысым. Æмæ йæ уым ныууагъта, йæхæдæг раздæхт.
Фарныг йе рдын къулыл сауыгъта, йæ кард банцойкодта уаты иу къуымы, æмæ ‘рфынæй.
Агуырты хистæр загъта уæд Айгуырты кæстæртæн:
– Тарф фынæй у, æмæ йæ сбæттут.
Айгуырты кæстæртæ Фарнæджы къухтæ сбастой.
Стæй зæгъы фысым йæ чызгæн:
– Йæ цуры лæу. Кæд йæ бæстытæ атона, уæд-иу, дæ къухтыл дын алдымбыдтæ быдтон зæгъгæ зæгъ.
Фысымты чызг Фарнæджы уæлхъус ыслæууыд. Фарнæг куы райхъал, уæд йæхи аивæзта ‘мæ атыдта йæ бæттæнтæ. Æмæ фысымты чызг ныххудти. – Алдымбыд хъултæ арæзтон, æмæ дæ нæхиуæттæй фенхъæлдтон. Мах æгъдау ахæм у, æмæ алдымбыдтæ фынæй лæджы къухтыл фæбийæм. Ницы кæны зæгъгæ загъта Фарнæг æмæ радта йæ бæттæнты скъуыддзæгтæ чызгмæ. Æмæ та уайсахат афынæй.
Чысыл фæстæдæр чызг бацыди йæ фыдмæ.
– Атыдта нæ уазæг йæ бæттæнтæ.
– Ныр та йæ уæдæ рæхыстæй бабæттут, æндæр хос ын нал и, – загъта чызджы фыд.
Айгуырты кæстæртæ Фарнæджы къухтæ рæхыстæй ысбастой. – Кæд цæ атона, – загъта фыд йæ чызгæн, – уæд-иу, мойаг мын ис, æмæ уæ дыууæйæ чи тыхджындæр у, уый фæлварын зæгъгæ зæгъ. Чызг та Фарнæджы уæлхъус алæууыд. Фарнæг райхъал, йæхи аивæзтытæкодта, æмæ цæстгай фæтахти рæхыс.
– Мойаг мын ис, æмæ уæ кæддæра тыхджындæр чи у. Кæсын, æмæ ды æртæ хатты тыхджындæр дæ, æмæ мын ныббар мæ рæдыд, – загъта чызг. – Ницы кæны, – загъта Фарнæг. Æмæ радта рæхысы пырхытæ чызгмæ. Чызг худгæ рацыди ‘мæ дзуры йæ фыдмæ:
– Цæстгай йæ ныппырхкодта рæхыс уыцы лæппу.
– Уæдæ йæ ныр та йæхи æрдынбосæй бабæттут.
Айгуырты кæстæртæ тыхтæ ‘мæ фыдтæй райстой Фарнæджы ‘рдын къулæй, æмæ йын йæ бос ысуагътой. Æрдын феуæгъд, æмæ æрдынхъæды цæфæй айгуыртæй дыууæ фæмард. Фæлæ йæ иннæтæ йе рдынбосæй фидар бабастой Фарнæджы.
Æмæ та фысым йæ чызгæн афтæ зæгъы:
– Кæд ма йæ ныр дæр аскъуына, уæд ын-иу, бауарзтон дæ, æмæ дын дæ къухтæ дæр барæй бабастон зæгъгæ зæгъ.
Фысым-чызг та Фарнæджы уæлхъус алæууыд.
Уалынмæ райхъал и Фарнæг, йæхи та аивæзтытæкодта, фæлæ æрдынбос нал атыдта.
– Æмæ уæд фæрсы Фарнæг:
– Чи мын ысуагъта ме рдынбос?
– Айгуыртæ.
– Цæмæн уæддæр? Цы дарæг цæ дæн?
– Айгуыртæ туг æмæ ‘хсырæй цæрынц, æмæ дын хъуамæ дæ тугæй баназой.
– Сымах æнæууæнк куыйтæ стут, уыййæддæмæ йæ уазæгæн афтæ чи кæны!
Чызг азгъордта йæ фыдмæ æмæ йын афтæ:
– Нæ уазæгæн йæ бон йæ баст атонын нал у.
Уæд чызджы фыд загъта Айгуырты кæстæртæн:
– Дыууæ дурдзæджындзыл хъæд авæрут, æмæ йæ сауындзут уыцы лæджы йæ цæнгтæй.
Айгуыртæ йын æцæгæй дæр афтæ бакодтой. Фарнæджы цæнгты ‘хсæн хъæд атъыстой.
Дыууæ дурдзæджындзыл æй сæвæрдтой, æмæ Фарнæг уым дзедзыройгæнгæ баззад.
Айгуыртæ алы майрæмбоныразмæбоны кæнæ ‘хсыр, кæнæ тугæмхæддзæхсыр хъуамæ нуæзтаиккой. Æмæ æрæввахс и уыцы бон. Уæд иу изæр Фарнæг ыскуывта:
– Хуыцау ахæм дымгæ рауадз, æмæ зæхмæ куыд ахауон!
Йæ куывд æрцыди Фарнæгæн. Æхсæв ыл ахæм дымгæ сыстади, æмæ æддæмæ акæсæн нал уыди. Фарнæг зæхмæ ‘рхауди, хъæдæй абырыди, æмæ, йæ кард цы уаты уыди, уырдæм бацыди сындæггай. Йæ дæндæгтæй кардыл ныххæцыд, æмæ дуармæ рацыд. Йæ кард дурдзæджындзыл банцойкодта, йæ уæрагæй йæ балхъывта, йæ дæндæгтæй та карды фистоныл ысхæцыд, æмæ сласта кард йæ дæндæгтæй. Йæ бæттæнтæ йæм бахаста, æмæ ныссаста йæ бæстытæ. Фарнæджы цæнгтæ феуæгъд ысты. Уæд йæ фысыммæ бацыд, æмæ йын афтæ зæгъы:
– Уæлæмæ сыст, Айгуырты хистæр, æмæ иумæ фæцæуæм балцы! Айгуырты хистæр Фарнæджы ку’ ауыдта, уæд ын лæгъстæмæ фæци: – Ма мæ фесаф, мæ чызг дæ йæхицæн бинойнагæн агуырдта, æмæ дын æй раддзынæн.
Айгуырты хистæрæн ма цы гæнæн уыд – сыстади, æмæ араст ысты балцы. Бацыдысты бæхгæстæм, æмæ цын Фарнæг афтæ:
– Къахæй цæуынæн æвгъау ыстæм, фæйнæ бæхы нын радтут. Бæхгæстæ цын радтой фæйнæ бæхы, æмæ та цæуынц дарддæр. Дзæвгар фæцыдысты, æмæ иу коммæ бахаудтой. Æмæ æрынцадысты, Айгуырты хистæрæн йæ фосхизæнтæ кæм уыдысты, уыцы ран.
Уæ цард цæмæй у зæгъгæ йæ фæрсы Фарнæг Айгуырты хистæры. – Нæ цард æхсырæй у.
– Æндæр ма цæмæй у?
– Туг дæр ма йæм бафтауæм.
Фарнæг иу сырд амардта, æмæ йын йæ туг рауагъта. Радта йæ Айгуырты хистæрæн æмæ загъта:
– Ай дын туг, æхсыр та дын дæ бæхмæ, æрдуц æй, æмæ нуаз. Фарнæг сырдæй йæхицæн физонджытæ скодта, йæхи хорз бафсæста. Стæй фæрсы Айгуырты хистæры:
– Цæуылнæ хæрыс?
– Æз сырды тугыл сомыгонд дæн.
– Уæдæ дæ лæджы туг хъæуы? Мæ туг мын нуазынмæ хъавыддæ? Раст мын зæгъ æппæт дæр, науæд дæ марын!
Айгуырты хистæрæн гæнæн нал уыди ‘мæ загъта:
– Ныххатыр мын кæн, æз дын бæгуыдæр хъавыддæн дæ тугæй баназынмæ, фæлæ уый мæ къухы нæ бафтыди. Дæумæ Хуыцауы комытæфæй хай ис, æвæдздзæгæн, æмæ фервæзтæ.
– Цал хатты мæ бабæттынкодтай?
– Æртæ хатты.
– Уæдæ Нартæй алы хæдзарæн дæр æртææртæйыцæмæй радтон фос, уыйбæрц мын ыскæ мæ разæй.
Цы йæ бон уыд Айгуырты хистæрæн! Сразы, æмæ цас агуырдта, уыйбæрц фос ын радта Фарнæгæн.
Стæй йын Фарнæг афтæ зæгъы фæстагмæ:
– Ацу ныр, фæлæ амæй фæстæмæ кæрæдзийы куынникуыуал фенæм, афтæ!
Æмæ Фарнæг йæ фосыконд æртардта ‘мæ цæ байуæрста Нартыл. Айгуырты хистæр дæр йæ бæстæм фæцыди, æмæ хурæрбакасты ныххæддзæ и. Хъусы йæ чызг æмæ йæ бинонты хъæр:
– Н’ ахæст дæр ам нал и, æмæ нæ хицау дæр!
– Кæд æй йæхæдæг бастæй искуыдæм фæкодта. Æмæ йын йæ туг цъиры, уæд уын сау сыгъд бакæнын хъæуы сымахæн уæ хæдзарвæндаг! – загътой Айгуыртæ.
Уалынмæ Айгуырты хистæр фæлурс æмæ хуыздзыдæй дыдæгътæгæнгæ ныххæддзæ и сæ хæдзармæ. Айгуыртæ йыл амбырд ысты ‘мæ йæ афарстой: – Цы фæци ахæст? Кæдæм æй фæкодтай? Йæ мард цы фæци? – Н’ ахæстмæ æз мæхæдæг бахауддæн ахæсты, – загъта Айгуырты хистæр. – Мæ фос мын фæтардта, мæхæдæг ма тыхтæ ‘мæ амæлттæй раирвæзтæн.
Айгуырты хистæр ноджы дарддæр фæкодта йæ хабæрттæ.
Уæд Айгуыртæ зæгъынц:
– Нæ маст цæ райсæм Нартæй.
Æфсад ыскодтой, æмæ ныббырстой Нартæм. Авд æхсæвы ‘мæ авд боны фæхæцыдысты Фарнæг æмæ Нартæ Айгуыртимæ.
– Иуыл нæ ма фæцæгъдут, мыггагваг ма нæ уæддæр ныууадзут! – Сымахæн уæ мыггагæй уенæмыггаг хуыздæр у, – загъта Фарнæг. – Æнæууæнк ыстут, æмæ хъуамæ фесæфат!
Схæцыдысты цыл фат æмæ ‘рдынæй. Айгуыртæн ма цы гæнæн уыди! Уæд Нартæ сæ быруйы дуар бакодтой, æрлæууыдысты дыууæрдыгæй. Айгуыртæ æддæмæ куыд лыгъдысты, афтæ цæ Нартæ кæрдтæй куынæг байдыдтой, иу ацæуæг цæ нал ныууагътой. Стæй бавдæлдысты уыйфæстæ, æмæ Айгуырты мæрдты сæртæ фæхицæнкодтой сæ гуыртæй. Æрцытыл цын ныссагътой сæ сæртæ, æмæ Айгуыртыбæстæм ныфсæрстой.
Айгуырты сылыстæг дзырдтой:
– Ай цавæр цæуджытæ уой, дыгай сæртæ цыл куы ис?
Ныххæддзæ сты Нартæ ‘мæ ныппырхкодтой Айгуырты хъæу, басыгътой йæ. Хæзнайæ, фæллойæ ма цы ссардтой, уыдон ратæлæткодтой, æмæ раздæхтысты сæхимæ. Ахæм ысгуыхт ракодта Фарнæг, æмæ фервæзтысты Нартæ Айгуыртæй.
Нарты Фарнæг уый хуызæн рацыди, æмæ йын Æртæ Нарты йæ номæй йестæн кодтой. Ныхасы уа, фæндагыл – кæмдæриддæр-иу Фарнæджыстæн зæгъгæ дзырдтой.
Æмæ цæмæн дзырдтой афтæ?
Фарнæг æмæ Уæны райгуырд фарны ‘хсæв, Уастырджийы ‘хсæв, уыд. Уæн дыууæ уæны ‘хсæнæй райгуырди, æмæ дурæмвидар уыди, фæлæ гуыргæгуырын фæрсчыты ‘хсæн фæцъист, æмæ уыйфæстæ æдзухæй дæр мæллæг хаста. Фæстагмæ дзы уый хуызæн лæг рацыди Уæнæй, æмæ Нарты ‘хсæн цауддæр никæмæй уыд.
Фарнæг та сси Нартæн æлдары хуызæн. Æлдар дæр циу, фæлæ мæликкæй дæр кадджындæр æмæ тыхджындæр. Мæликк дæр Фарнæджы цур дзурын нæ уæндыди. Йæ хъæлæс фидар, йæ ныхас – арвынæрд. Чи йын цы хъом уыди, чи йæм уæндыди! Нартæ ‘лдар нæ зыдтой, паддзах уыдонæн нæ уыди. Ныр Фарнæджы æвастæй сæ кæрдзын дæр нал хордтой. Фарнæг бирæ ‘ххуыстæ фæци Нарты адæмæн.
Нартæн цыфыддæр ызнæгтæ гуымиртæ уыдысты. Цардцæрæнбонты никуы бафидыдтой Нартимæ. Бонæй-бон карздæр, бонæй-бон хæрамдæр кодтой кæрæдзимæ. Уый Фарнæг хорз зыдта, æмæ йæхи сбаста, Нартæн тугхæстæг чи уыди, уыцы Донбеттыртимæ. Уæларв Куырдалæгон æмæ Уастырджиимæ та ‘фсымæртау цардысты.
Иу бон Фарнæг фехъусынкодта: “Нартæй алчидæр майрæмбоны Фарнæджы хæдзар фенæд!”
Нартæ сæхи цæттæкодтой куывдмæ. Фарнæг æрхуыдта Куырдалæгон, Уацилла, Аларды, Æфсати, Тутыр, Донбеттыртæ, Галæгон, Уастырджи ‘мæ Сафайы. Уыди йæ фынгмæ хуынд Гуымиртæй дæр, Уæйгуытæй дæр æмæ Дæлимонтæй дæр. Уыди дзы уазджытæ Чынтæй.
Ралæууыди майрæмбоныбон. Уæд алырдыгæй цæуын байдыдтой Фарнæгмæ. Чи – лæвæрттимæ, чи та хуынтимæ цыди. Байдзаг и Фарнæджы къæбиц æрхæссæггагæй. Уæд Фарнæг фынгтæ равæрынкодта иу кæронæй иннæмæ. Фынгтæ фæтасын нæ куымдтой алы хæринаг æмæ алы нуазинагæй. Адæм та уыйбæрц æрцыди, æмæ цæ зæхх тыххæйты уырæдта. Фарнæг йæхæдæг хистæрæн бадти. Йæ фарсмæ иуырдыгæй – Уастырджи, иннæрдыгæй – Донбеттыр.
– Хуыцау, табу дæуæн, ыстыр Хуыцау! – ракуывта Фарнæг. – Хуыцау, æппæт рафæлдисæг дæ – адæм æмæ фос, хор æмæ дон – бæстæппæт ды сфæлдыстай. Æппæтыл дæр аудыс, æппæты дæр сæ фæндагыл аразыс. Кæд искуы искæмæн хорзырдæм æххуыс уыди дæ зæрдæйы, уæд æй Нартæн дæр ныууадз! Дæ хорз Нартæн æлутонау куыд уа, æмæ дын алы хатт дæ ном хорзæн кæм арой!
– Уоммен! – загътой алырдыгæй.
Дыггаг нуазæн дæр систа Фарнæг, æмæ кувы.
– Хуыцау, табу дæуæн, ыстыр Хуыцау! Алцыдæр дæуæй аразгæ у, дæуæй рацæугæ! Кæд дыууæ адæмы искуы хæрам уыдысты, уæд цын сæ зонд рæстырдæм сараз. Кæрæдзийы куыд бамбарой, кæрæдзийы куыд бауарзой, сæ цин алкæмæн дæр цин куыд уа, сæ маст алкæмæн дæр – маст. Йæ, дунескæнæг иунæг Хуыцау, ацы стыр хорзæх нын дæ цæст бауарзæд! – Уоммен, уоммен! – загътой та хуындыадæм.
Уæд Фарнæг æртыггаг нуазæн райста, æмæ та скуывта:
– Хуыцау, табу дæуæн, ыстыр Хуыцау! Алы хъуыддаг аразæг дæр ды дæ. Нартæм хæларзæрдæ чи дары, уыдонимæ цæ кад æмæ радæй фæцæрынкæн. Сæ ном сæфт куыннæ уа, сæ кад бæрзонд куыд уа, ныфсджын æмæ цæ тыхджын фæкæн. Кæрæдзийæн адджын куыд уой, сæ цард та дзаджджын куыд уа!
– Уоммен, уоммен, уоммен! – загътой та хуындыадæм.
Фарнæг ысбадти. Уæд Уастырджи сыстади ‘мæ скуывта:
– Нарты сæрæндæр ды дæ, Фарнæг. Дæ номæй Нартæ фæцæрæнт! Дæ ис, дæ бон, дæ ном цын баззайæд дæ фæстæ дæр. Фæндагыл дæр æмæ бынаты дæр, сæ цардцæрæнбонты дæ номæй арфæ кæнæнт кæрæдзийæн. Де ххуыс цын баззайæд, æмæ дæ хорзæй хайджын уæнт!
Уæдæй фæстæмæ Нарты Фарнæджы ном баззади ирон адæммæ, æмæ уымæн фæдзурæм: “Фарн дæ куысты! Фæрнæйдзаг у!”
Уый Нарты Фарнæджы номæй у. Фарнылæг уыди, æмæ ирон дзыллæйы фарнæн ныууагъта йæ ном дæр. Æмæ ныр дæр нæ фесæфти.
Уæд Донбеттыр сыстади ‘мæ ракуывта уый дæр:
– Дæ ном хорзæн баззайæд, Фарнæг! Дæ куывд дæр канд Нартæн нæ, фæлæ неппæтæн дæр ахадæн фæуæд! Донбеттырты адæм Нарты мыггагимæ рагæй дæр хæлар ысты, æмæ хæстæгдзинадæй баст кæрæдзиуыл. Сæ ном канд Донбеттыртæ ‘мæ Нартæн нæ, фæлæ, хæстæгдзинад чи аразы адæмты ‘хсæн, уыдонæн сеппæтæн дæр амондджын æмæ кадджын уæд! Кæрæдзийæн æххуысхъом уæд дзыллæтæ, кæрæдзийы цæрайæ цæрæд!
Уæд сыстади Чынтаг лæг æмæ ракуывта:
– Арфæ дын ракæнæд иунæг Хуыцау, Фарнæг! Дæуæн де ртыггаг куывд æз дæр æмæ иннæтæ дæр тынг хорз бамбæрстам, æмæ дын арфæкæнæм. Бузныг де рхъуыдыйæ. Нартæ ‘мæ Чынтæ, стæй Гуымиртæ, Дæлимонтæ – уыдоны ‘хсæн хæрамдзинад ис. Кæрæдзийы куынæгмæ ‘рцæуæм, кæрæдзийы бафхæрæм.
Дæ дзыхы ныхас нын тæлмæн фæуæд. Абон де рхуынды иумæ бадæг ыстæм – Нартæ ‘мæ Чынтæ, Гуымиртæ, Дæлимонтæ, Дзуæрттæ ‘мæ Дауджытæ, Донбеттыртæ. Дæ фарн цын баззайæд сеппæтæн дæр æгъдауæн. Фарнæг афтæ хуыздæрæн бакодта зæгъгæ чи зæгъы, уыимæ æмзонд уæм неппæт дæр. Дæ номы дзыхæй дзурыс ды, Фарнæг, æмæ дæ номæй кæрæдзимæ хорзæн фæдзурæнт адæм – Фарнылæджы номæй!
Æмæ банызтой сæ нуазæнтæ сеппæт дæр.
Уæд Куырдалæгон сыстади ‘мæ загъта:
– Фарнæг, дæ ном кадджын уæд. Ацы куывд ды сарæзтай дæ тых, дæ номæн. Æз уæларв куырды куыст кæнын, æмæ дын мæнæ лæварæн – мæхи къухтæй конд цирхъ. Цирхъæй алчи йæхи хъахъхъæны, æмæ ахæм уæд дæ ном! Цирхъæй алчи йæ фыдгулы сафы, æмæ ахæм уæд дæ кад! Дæ ном кæстæртæн кад æмæ фарнæн баззайæд!
Куырдалæгон райхæлдта йæ цирхъ йæ фарсæй, æмæ йæ Фарнæгмæ радта.
Уæд Æфсати дæр сыстади ‘мæ загъта:
– Фарнæг, дæ ном кадæн баззайдзæн уæлæуыл, фæлæ дын мæ лæвар дæр уæд! Нырмæ дæ иунæг, æмæ бинонтæ куы кæнай, уæд дын мæ сырдтæй алкæмæй дæр сæдæ сæры раддзынæн. Дæ фынгау ахадæн куыд уой! Анызта уый дæр йæ нуазæн.
Уæд Фæлвæра дæр сыстади ‘мæ дзуры:
– Ахæм цины хъуыддæгтæ аразынхъом фылдæр цы уай, Фарнæг, уыцы амонд дæ уæд! Мæ номæй дын – мæ фосфæллой. Макуы сафтид уæд дæ фынг ахæм бæркадæй!
Сыстади Тутыр, æмæ загъта уый дæр:
– Фарнæг, абон неппæты ‘рхуыдтай зондджын хъуыдыйæ. Дæ номæй зæгъын: мæ сырдтæн дæуæн дæ фæллоймæ бацæуæн ма уæд, мацы фыд æмæ дæм мацы бар дарæнт. Уадз, æмæ дæ ис æмæ дæ бон фылдæр кæной, афтæ, æмæ ноджы рæдаудæр куыд уай!
Уацилла дæр сыстад æмæ загъта:
– Фарнæг, хорз нæ уыныс дæ фарны номæй. Мах хæдзæртты дæр уæд уыцы исбон. Мæ цæст дын уарзы, æмæ дын мæнæ мæ дзырдфидар: тæвд бон дæ уазал дардзынæн, уазал бон та – хъарм. Мæ дымгæ дын кæм бæзза, уым дын хосæн фæуæд!
Аларды, нуазæн йæ къухы, афтæмæй сыстад:
– Цæрæццаг гуырд тагъд рæстæджы дæ хæдзары равзæрæд, æмæ йыл мах дæр йæ куывды стыр цин цы фæкæнæм! Мæнæй уымæ хæрамдзинад нæ уыдзæни. Дæ фарны номæй хъомылкæнæд.
Сафа дæр сыстад æмæ дзуры:
– Йæ бынаты уæд кæддæриддæр фарн, Фарнæг! Цас хардз кæнай, авд ахæмы йыл æфтæд! Уымæ бæллæг æмæ уымæ кувæг уæнт иннæ адæмтæ дæр. Дæ ном негасæн дæр хорзæн фæуæд!
Уæд ма фæстагмæ ноджы иу хатт сыстади Нарты Фарнæг æмæ дзуры: – Мæнæн ыстыр кад ыскодтат Æртæ Нарты ‘хсæн, æмæ мæ номæй алчи йæ хъуыддагæн, йæ куыстæн, йæ цардæн, йæ фæндагæн, йæ бынатæн фарны ном радта. Иугæр афтæ у, уæд мын Хуыцау абоны фынгæвæрд ма фæкъаддæркæнæд мæ номæй æмæ фылдæргæнгæ цæуæд. Æрмæст ма зæгъын иу ныхас: æз дæр иунæгæй цæрон, уый мæ сæрмæ нал хæссын. Афæдзы бонмæ хъуамæ азилон, æмæ иннæ ацафон Нартæн нæртон чындзæхсæв ыскæнон, æмæ та мæм афтæ æрымбырд ут. Ацы бонмæ, афæдзы фæстæ!
– Æрымбырд уыдзыстæм, Фарнæг! – дзурынц бадтыадæм алырдыгæй. – Уæдæ мæхицæн бинойнаг цæмæй ыссарон, уый тыххæй хъуамæ мемæ дыууæ лæджы акæнон. Æмæ цæ зæгъон?
– Зæгъ, зæгъ, Фарнæг!
– Мæ фыдздзаг æмбал – Уастырджи. Мæнæ мæ рахизфарс бады. – Чи ‘мбæлы ахæм у!
– Дыггаг æмбалæн та Донбеттыры кæнын.
– Тынг раст дæ уымæй дæр!
– Уæдæ адонимæ кæнын мæ балц.
Хуындыадæм сеппæт дæр арфæтæ фæкодтой Нарты Фарнæгæн. Æмæ фæцыдысты сæ хæдзæрттæм иуыл сæрæгас: дзæбæхæй, æнæ мастæй. Баззадысты Фарнæг, Уастырджи ‘мæ Донбеттыр æртæйæ. Рахъуыдыбахъуыды байдыдтой, æмæ Донбеттыр загъта:
– Кæдæм фæцæуæм?
– Уæ дыууæ дæр зонут, кæм чи цæры, æмæ кæм цы ис, уый, – дзуры Фарнæг. – Абоны бадты ма сылыстæг куы уыдаид, худгæ ‘мæ рæдауæй чи кæса! Мæ зæрдæ ‘мæ дзы адæмы зæрдæтæ дæр райгондæй куыд баззайой! Гъеныр, кæд æмæ ахæм искуы ис, уæд æй сымах зондзыстут.
– Арвы кæрон Хуыцауæн ис æртæ æфсымæр-хæлары, – загъта Уастырджи. – Уыдонæн ис иунæг хо – арвырæсугъд æмæ зæххыфидыц. Æмæ йæм фæцæуæм уæдæ иумæ!
– Раст кæныс, Уастырджи, – загъта Донбеттыр. – Фæлæ æфсымæртæ куы нæ сразы уой – æнæрцæф ысты.
– Æнæрцæф дæр сæ хойы тыххæй ысты. Æфсымæртæ дзырд радтой сæ ныййарджытæн, цалынмæ сæ иунæг хо й’ амонд ыссара, уæдмæ цæ бинойнаг кæй ничи ‘ркæндзæн, уыууыл. Æмæ æнæрцæф дæр уымæн ысты. – Æмæ ныр сæ хо мой куы нæ кæна, уæд кæдмæ баддзысты? Уæд ма цæргæ та кæд кæндзысты?
– Хойырдæм æфсымæрты рæвдыд тынгдæр у, – зæгъы Уастырджи. – Бинонтæ куы ‘ркæной, уæд кæрæдзимæ гæсгæ хо æнæрæвдыдæй зайы. Раст дæ уымæй, – зæгъы Фарнæг.
Сфæндкодтой Фарнæг, Уастырджи ‘мæ Донбеттыр арвы кæрон Хуыцауы хæлар æртæ ‘фсымæрмæ фæцæуын. Æмæ ‘ппæтæй куы сцæттæ сты, уæд араст ысты сæ дард балцы æртæйæ. Бирæ фæцыдысты, фæллайгæ дæр бакодтой æмæ фæлмæцгæ дæр. Фæлæ цы гæнæн уыди! Уæддæр цæуынц. Æппынфæстаг бахæддзæ сты фысгæстæм, æмæ цын арфæ ракодтой: – Уæ фос бирæ уой, фыййæуттæ!
– Хорз уæ хай æмæ Нарты фæрнджын Фарнæджы уазджытæ фæут! – Æмæ йæ цæмæй зонут Нарты фæрнджын Фарнæджы?
– Хорз лæджы хуызæн дæ, фæлæ, зæххыл цы хорз хъуыддæгтæ цæуы, уыдон сеппæт нæ хатыс, æвæдздзæгæн. Фарнæг йæхицæн ном ыскодта дунейы номæй йæ куывды. Уым бæстæ ‘ппæт уыдысты – хæларæй, ызнагæй, хионæй, æддагонæй æмæ Фарнæджы номæн куывтой.
– Зонгæ дæр æй кæнут?
– Цæсгомæй йæ нæ зонæм. Фæлæ, хорз лæг кæй у, уый бæрæг у. – Уæдæ кæй фос хизут сымах та?
– Мах хизæм, Хуыцауæн хæлар цы ‘ртæ ‘фсымæры ис, уыдоны фос. – Æмæ бынаты сты?
– Бынаты.
– Уæдæ хорзæй баззайут!
– Хорзыл амбæлут сымах дæр!
Æмæ араст ысты дарддæр æртæ бæлццоны. Фысгæстæ загътой: “Адон хуымæтæг адæм нæ уыдзысты, иу дзы уæларвцæрæджы хуызæн у, иннæ – дæларв, æртыггаг зæххон лæг у”.
Æрбахæддзæ сты Фарнæгитæ хъомгæстæм, æмæ цæм дзурынц: – Уæ фос бирæ уой!
– Арфæгонд ут, æмæ уæ Нарты Фарнæджы фарны хорзæх уæд! – Фарнæджы та цæмæй зонут?
– Æмæ, кæд уый нæ зонут, уæд, зæххыл цы хабæрттæ цæуы, уымæн дæр ницы зондзыстут. Йæ номылкуывд дунетæ куы зонынц. Уым дзыллæтæ хæларæй, ызнагæй æмхæрд æмæ æмнуæзт куы кодтой.
Æмæ йæ æнæуый дæр зонут?
– Æнæуый та йæ цæмæй зонæм! Фæлæ йæ митæй бæрæг у, хорз лæг кæй у, уый.
– Уæдæ хизгæ та кæй хъом кæнут?
– Хуыцауы хæлар æртæ ‘фсымæры.
– Бынаты уыдзысты?
– Бынаты сты.
– Цæй, уæдæ уал хорзæй баззайут!
– Хорзыл амбæлут сымах дæр!
Æмæ рацыдысты бæлццæттæ. Æмæ хъомгæстæ загътой: “Адон хуымæтæг адæм нæ уыдзысты. Чи цæ уæларвцæрæджы хуызæн у, чи – дæларв цæрæг у, чи та зæххон лæг у”.
Уастырджиитæ ‘рбахæддзæ сты бæхгæстæм, æмæ цæм дзурынц: – Уæ бон хорз уа, æмæ уæ фос бирæ!
– Хорзæй нæм цæуат, æмæ уæ Нарты Фарнæджы фарны хорзæх уа! – Æмæ Нарты Фарнæджы та цæмæй зонут?
– Уоххай, æмæ цæ мах сæрæндæр æнхъæл куы уыдыстæм! Зæххыл Фарнæджы ном чи нæ зоны? Йæ номылкуывд æмбисонд куы фæци! Уæд сымах куыд ницыма фехъуыстат?
– Чи зоны, мах дæр исты зонæм, фæлæ йæ сымах та цæмæй зонут? – Фæсаууонмæ йæ зонæм. Фæлæ бæрæг у, хорз лæг кæй у, уый. – Хизгæ та кæй бæхтæ кæнут?
– Хуыцауы хæлар æмæ æртæ ‘фсымæры бæхрæгъæуттæ хизæм. – Æмæ сæхимæ сты?
– Уо, сæхимæ сты.
– Цæй, уæдæ уал хорзæй баззайут!
– Хæрзтылæмбæлæг фæут сымах дæр!
Æмæ рараст ысты бæлццæттæ.
“Адон хуымæтæджы адæмы каст нæ кæнынц. Чи цæ уæларвон цæрæджы хуызæн у, чи – дæларвон у, чи та – зæххон лæджы хуызæн” – дзурынц ныр æвæдздзæгæн, сæхинымæр бæхгæстæ.
– Цæй, Фарнæг, куыд дæм кæсы – дæ номæй алы ран арфæ куы кæнынц? – загъта Уастырджи.
– Уый æнхъæл та чи уыди!
– Нæ, мæ хур, хорздзинад лæгæн йæхицæй кæнгæ у, æвзæрдзинад та сæрмæ хæссинаг нæу.
Уалынмæ цæм æрбазындысты фыдздзаг – стыр дыргъдæттæ ‘мæ цæхæрадæттæ. Стæй – Хуыцауы хæлар æртæ ‘фсымæры бæстыхæйттæ… Дардмæ стъалытау æрттывтой – иуыл цъæх авгæй конд. Бахызтысты æртæ барæджы кæртмæ. Сæ бæхтыл бадынц, афтæмæй бадзырдтой:
– Ам ыстут, хæдзаронтæ?
Хъæрмæ æртæ ‘фсымæры хо разгъордта. Арфæ цын ракодта уазджытæн.
– Мидæмæ, рахизут!
– Де фсымæртæ ам ысты? – афарста чызджы Уастырджи.
– Ам ысты. Ныртæккæ цæм фæдзурдзынæн. Æрхизут уал уæ бæхтæй. Чызг бæхты бæхбæттæнтыл æрбаста, се хтæнгтæ цын суагъта иучысыл. Фарнæг уыцы лыстæг касти чызджы змæлдмæ. Æмæ сагайдта йæ зæрдæ. Чызг цæ уазæгдонмæ скодта уазджыты уыйфæстæ.Уыйфæстæ пылыстæг фæлмæнцъæт бандæттыл цæ сбадынкодта. Йæхæдæг цырд фæзылди. Йе ‘фсымæртæм бауад æмæ цын афтæ:
– Уазджытæм акæсут – хæдзары бадынц.
Æртæ фсымæры дæр уазæгдонмæ бахызтысты. Райстой уазджыты къухтæ, арфæ цын ракодтой.
– Дæрддаг бæлццæтты хуызæн ыстут, исты хабæрттæ уæм уыдзæни? – загъта æфсымæрты хистæр.
– Раст зæгъыс. Дæрддаг ыстæм, бæгуыдæр. Чи уæларв цæрæг у, чи – дæларвæй цæуæг, чи зæххон лæг у. Æртæ ранæй иу хъуыддаджы фæдыл æрцыдыстæм, – дзуры Уастырджи. – Фæрнæйдзаг ут.
– Фæрныг хæдзар та кæм ис! Исты уын Нарты Фарнæджы фæрныг ном куы нæ сарæзтам!
Уыцы ныхæстæм Уастырджи ‘мæ Донбеттыр Фарнæджырдæм бакастысты. Уалынмæ чызг фынг æрбадавта. Хæрд, нуæзт сæ разы февзæрди. Æмæ хистæр æфсымæр загъта:
– Фарны уазджытæ фæут загъта. Фæлæ аипп ма уæд чи уæ кæцæй у? – Базондзыстæм кæрæдзийы. Кæд нын ахæм фадат дæр фæуид, – загъта Уастырджи.
– Фадат та куыннæ уыдзæн! Бæргæ – Нарты Фарнæджы хæдзар уын куы басгуыхид нæ хæдзар…
– Нарты Фарнæг дæр дард нæй. Чи зоны ‘мæ ма йæм ноджы цы фарн кæсы? Рæстмæ фæуæнт йæ хъуыддæгтæ, – загъта Донбеттыр.
– Хуыцауы бафæндæд, – зæгъы æфсымæрты хистæр.
– Æз дæн Уастырджи, æмæ ‘рцыддæн Нарты Фарнæджы фæндонæй сымахмæ. Мæнæ мæ ныхмæ бады Донбеттыр, йæ мадырвад. Уый дæр Фарнæджы тыххæй æрцыд. Мæнæ уый та Нарты Фарнæг йæхæдæг у. Æмæ базонæм кæрæдзийы.
Æртæ фсымæры ногæй райстой уазджыты къухтæ. Æмæ хистæр æфсымæр ыскуывта:
– Цæй, амондджын уазджытæ фæут!
– Кæд Хуыцауы ‘мæ Хуыцауы хæлар æртæ ‘фсымæры фæнда, уæд арæхдæр æмбæлдзыстæм.
Æмæ та Уастырджи райста йæхимæ ныхасыбар.
– Мах Нартыбæстæй Фарнæджы тыххæй рараст ыстæм. Фарнæджы ном ныр чысыл сабитæ дæр зонынц. Уый адæмæн хæлар адæймаг у. Знагæн – æфсымæр, хионæн – сæрхъуызой! Фарнæджы фæнды сымахимæ бахæстæгкæнын. Лæг йæхи кæуыл атигъ кæна, ахæм гуырд нæу. Æмæ нæ фæнды уæ фæндон базонын.
Уыцы ныхæстæм æртæ фсымæры хо мидвæлурс аци, æмæ фæцудыдта. Йæ кæстæр æфсымæр æм фæцырд, æмæ йæ уатмæ, чызджы хуыссæнмæ, бадавта. – Уымæн ма тæрсут, – загъта Уастырджи. – Фæлæ нæ ныхасæн – дзуапп.
– Уастырджи! Дæ разы мах бон ницы у. Дæ зонд сызгъæрин фæуæд, фæлæ Хуыцауы раз дзуапдæдтæг уыдзыстæм æмæ йæ афæрсæм.
– Хуыцау дæр уæлдай ницы зæгъдзæн.
– Хъыг æм куы фæкæса…
– Кæд уæ фæнды – æз, æмæ сымахæй исчи – дыууæйæ ацæуæм иумæ. Æвдисæнлæгæн Донбеттыры акæнæм. Æмæ Хуыцау ком куы радта, уæд та ма цы зæгъдзыстут.
– Хуыцау цы зæгъа, мах дæр – уый.
Æмæ Уастырджи, Донбеттыр æмæ чызджы хистæр æфсымæр уæларвмæ фæцыдысты. Разæй цыд Уастырджи. Бацыдысты Хуыцаумæ. Уымæн æхсызгон уыд. Тынгдæр та фæцинкодта йæ хæлар æфсымæрты хистæрыл. Стæй фынгтæ равæрдтой, æмæ Уастырджи Хуыцауæн ракодта сæ цыды сæр.
– Нарты Фарнæг цæрынæн гуырд у, – загъта Хуыцау. – Ницы фауинаг æм ис. Нарты зонд иунæг йæхимæ ис уымæн. Уый номæй адæм алы ран кæрæдзимæ дзурынц.
Уыйфæстæ Уастырджи ‘мæ Донбеттыр Хуыцауæн арфæ ракодтой. Хуыцау цын ыстыр лæвæрттæ ракодта ‘мæ раздæхтысты.
Фæсидти хистæр æфсымæр йæ кæстæртæм, æмæ цын загъта: – Хуыцау æмæ Уастырджи махæй тонынц нæ хурыскасты, æмæ цы зæгъут сымах та?
– Кæд уыдонæн фæндон у, уæд ма мах та цы зæгъæм? – загъта кæстæр æфсымæр. – Фæлæ нæ хойы дæр æмбæлы афæрсын.
Кæстæр æфсымæр йæ хомæ бацыд. Йæ сæр ын йæ хъæбысы акодта ‘мæ загъта:
– Уæ, нæ хурыскаст, æмæ нæ мæйрухс! Хуыцау æмæ дæ Уастырджи махæй исынц…
Æмæ чызг йæ цæссыгтæ ‘ркалдта.
– Кæд уыдон афтæ фæнды… Фæлæ æз иунæг кæм уыддæн, уыцы бынатмæ сымах дæр æркæндзыстут искæй. Кæдмæ уыдзыстут æнæ бинонтæ мæн тыххæй?
Кæстæр æфсымæр йæ хистæртæн ракодта сæ хойы ныхас.
Æмæ бадынц æфсымæртæ. Бадынц уазджытæ дæр иуцасдæр æнæ исты сдзургæ.
Стæй Донбеттыр загъта фæстагмæ:
– Мах тыхми нæ кæнæм. Тыхми фыдми у. Уый мах нæ сæрмæ дæр не рхæсдзыстæм. Фæлæ уæ фæндонæй Хуыцауы дæр бафарстам. Раст æм фæкасти нæ хъуыддаг. Æмæ нын цы зæгъут, уый – цыбырæй.
Æмæ та хъусæй лæууынц æфсымæртæ æртæйæ дæр. Стæй хистæр æфсымæр загъта:
– Уæ хъуыддаг кæнут, мах ма цы фæрсут?
– Донбеттыр раст у. Мах тыхми нæ кæнæм. Нæдæр нæ зæрды и. Сымах фæрсинаг куы нæ уыдаиккам, уæд ма уæм цæмæ цыдыстæм? – загъта Уастырджи.
Æмæ бафидыдтой Хуыцауы уарзон æртæ ‘фсымæры Нарты Фарнæгимæ. Æмæ бадзырдтой æппæтыл дæр. Стыр бузныг цæ фесты фидауджытæ ‘мæ рафардæг ысты зæрдæрухс æмæ хъæлдзæгæй.
Нарты Фарнæгæн ысцæттæ йæ чындзæхсæв. Чындзæхсæвы бон æрцыдысты Фарнæгмæ Уастырджи, Æфсати, Уацилла, Тутыр æмæ Фæлвæра – чындзхæсджытæ. Нартæй семæ уыдысты Фарнæджы фсымæр Уæн æмæ Алæг, йæ фыдыфсымæры лæппу.
Æмæ рараст ысты Хуыцауы уарзон æртæ фсымæрмæ чындзхæссæг. Æртæ фсымæры сæхи афтæ сцæттæкодтой, афтæ, æмæ нуæзт уæлдон денджыз фестад, хæринаг – хохы рæдзæгъдтæ. Никуыма уыд ахæм фынгæвæрд, дыууæ уазæджы раз – галыфых.
Æмæ райдыдта чындзæхсæв. Уырдæм хуынд уыдысты адæм уæларвæй дæр, æмæ дæларвæй дæр, зæххы алы кæрæттæй. Æнæхъæн авд æхсæвы ‘мæ авд боны. Уыйфæстæ авд уæрдоны сифтыгътой æртæ ‘фсымæры дзаума- лæвæрттæн. Æмæ ракодтой Нартæ сæ чындзы: Алæг хистæр уазæг уыди, Уæн кæстæр уазæг, Уастырджи – къухылхæцæг, Уацилла – æмдзуарджын, Фæлвæра – нымæттухæг, Æфсати ‘мæ Тутыр хистæр уазæджы ‘мбæлттæ. Æмæ ‘рцыдысты Нартæ сæ чындзимæ Нартæм.
Æнæхъæн къуыри ахаста сæ чындзæхсæв. Къуырийы фæстæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
Нарты Фарнæг æмæ æртæ ‘фсымæры хо цæрынтæ байдыдтой хæлар æмæ уарзонæй. Афæдзмæ цын райгуырди лæппу, æмæ йыл буцдæрæн Маргъуыз зæгъгæ, ахæм ном сæвæрдтой. Æмæ йын æрдхæрæны куывд ыскодтой. Рахъомыл и Маргъуыдз. Уæд, иуафон рарынчын Фарнæг, æмæ сынтæгæй нал ыстад, æмæ фæсидти йæ фыртмæ.
– Хъусыс, лæппу? – М’ амæлæты фæстæ ма фæкъаддæркæн дæ бынтæ, æмæ дæ уæд нымайдзысты, сæрæн цæрæджы куыд фæнымайынц, афтæ. Фыдбылызæй хиз дæхи, æмæ амондджын уыдзынæ. Сабыркæн хылгæнджыты, æмæ дæ кадылæгæн агурдзысты адæм. Макуы батыхкæн макæмæн, æмæ дæ хорзæн мысдзæни дуне.
Амарди Фарнæг. Стыр кад ын ыскодтой Нартæ, æмæ йæ Софиайы зæппадзы бавæрдтой.
Маргъуыдз баззади иунæгæй йæ мадимæ, йæ фыды фæдзæхстыл лæууыди, хæрам никæмæ хаста, знаг никæмæй кодта. Тынг ысцæрæг и Нарты ‘хсæн. Æппæт æм фаг уыди, æппæтæй ради, йæ ном æгас бæстыл айхъуыст.
Уæд Нартæ дзурынц иубон сæ Ныхасы:
– Маргъуыдзæй цæй Маргъуыдз ис, уæд ус æркæнид.
Иннæ хатт дæр та Нартæ сæ Ныхасы бадтысты, æмæ та цæм Маргъуыдзы кой æрцыд.
– Маргъуыдз мыстау бынтæ кæны, фæлæ кæмæн?
Æртыггаг хатт дæр та бадынц Нартæ сæ Ныхасы. Ногæй æмæ та ногæй ракæнынц Маргъуыдзы кой.
– Маргъуыдзæй цæй Маргъуыдз ис, Нарты мыггаг æвæстаг кæны. Æрцыдысты ацы ныхæстæ Маргъуыдзы мады хъусыл, æмæ ус æрæнкъард.
– Цы кæныс, Æна, зæгъгæ йæ афарста Маргъуыдз.
– Ницы, мæ хъæбул. Фæлæ æвæстаг худинаг у. Æмæ исты хъуыддаг куы бакæнис. Æз дæр фæзæронд дæн, даринаг æмæ фæкæсинаг дæн. Маргъуыдз йæ мидбылты бахудт. – Æмæ кæй зоныс, ахæм? – Гуынты мæликкæн дыууæ чызджы ис. Сæ иуæй иннæ хæрзаивдæр, уындджындæр, хъаруджындæр, æмæ уыдонæй иуы ракур.
– Æмæ иунæгæй усгур куыд ацæуон?
– Майрæмбоны Уазмыкъуыппыл зæдтæ ‘мбырдкæндзысты – уырдæм уал фæцу. Дæ фыды хæлар Уастырджидæр уым уыдзæн, æмæ-иу ын дæ хабар ракæн.
Маргъуыдз йæхи сарæзта майрæмбонмæ. Ныккодта йæ фыды худ, æмæ худæн дымгæмæ хъуытазтау цагътой йæ хъуынтæ. Йæ фыды хæдласгæ цирхъ æрбаста, хæдæхсгæ фат йе фцæгыл æрцауыгъта, тæхгæ арц й’ арммæ райста, æмæ араст и Уазмыкъуылдыммæ.
Уазмыкъуылдымы зæдтæ ‘мæ дауджытæ ‘мбырдæй лæууыдысты, æмæ кастысты фæйнæрдæм. Раст уыцы рæстæг Маргъуыдздæр цæхæркалгæ фæцæйцыди йæ фæндагыл, æмæ зæдтæ загътой:
– Дæлæ – зæххон ыстъалы. Фæлæ чи у, цымæ’
Уастырджи хъуыддаг бамбæрста, æмæ загъта йæхинымæр: “Кæд уа, уæддæр Фарнæджы фырт”.
Маргъуыдз Уазмыкъуылдымыуонг бахæддзæ и. Æхсæрысыфтæр ратыдта æмæ йæ ауагъта уæлдæфы, загъта:
– Уастырджийы армы цы феста!
Æхсæрысыфтæр атахти уæлдæфы, æмæ Уастырджийы армы абадт. – Нæртон лæджы армæй æртахти ацы ‘хсæрысыфтæр. Бæлвырд, æххуыс агуры, æмæ мæм сиды, – загъта Уастырджи.
Фæцу йæм зæгъгæ загътой иннæтæ. – Мах дæм фæлæудзыстæм. Æмæ Уастырджи Маргъуыдзмæ ‘рцыди.
– Цы кæныс, ацы лæппу?
– Мæ мады зондæй дæм фæцыддæн, æмæ мын хатыр фæуæд. Мæ мад мын ус курынкæны.
Æмæ дын кæй амоны?
– Гуынты мæликкæн дыууæ чызджы ис, æмæ дам уыдонæй иуы ракур æмæ мын ды та æмбалæн рацу.
Разы дæн зæгъгæ загъта Уастырджи. – Фæлæ ма немæ искæй акæнæм. – Дæу кæй фæнды?
– Уациллайы акæнæм.
Уастырджи Уазмысæрмæ суади. Ракодта йемæ Уациллайы ‘мæ æртæйæ иумæ араст ысты Гуынты мæликмæ. Æрхæддзæ сты ‘мæ бадзырдтой: – Уазджытæ, уазджытæ уæ дуармæ! Æддæмæ цæм ракæсут!
Гуынты мæликк цæм йæхæдæг рауади. Базыдта Уастырджи ‘мæ Уациллайы, фæлæ Маргъуыдзы фыдздзаг хатт федта.
– Мидæмæ рахизут, уазæг – Хуыцауы уазæг.
Бахызтысты къæсæрæй, æмæ мæликк йæ усмæ дзуры.
– Уастырджи ‘мæ Уациллайы зонын, фæлæ ацы æртыггаг чи у? Бакастæй æвзыгъд чи у, ахæм.
Мæличчы чызджытæ дæр цæ ауыдтой.
– Ацы лæппу хуымæтæджы нæ уыдзæн. Фæлæ йæ уынд цыдæр маргъæнгæс у, – загъта сæ иу.
– Йæ уындмæ йын цы кæсыс? – загъта сеннæ.
Фехъуыста Маргъуыдз уыцы ныхæстæ, æмæ дзургæ ницы скодта, фæлæ цæм аивæй йæ хъус дары. Уæдмæ сæ разы фынг февзæрди – хæрд æмæ нозт.
Чызджытæ лæггадкæнынц, бар дæр нæ дæдтынц кæрæдзийæн. Уæд дын мæликк Уастырджийы афарста:
– А, дæу зонын, æмæ зонын. Уациллайы дæр зонын. Фæлæ уе мбал та чи у?
– Нæртон лæг у – Фарнæджы байзæддаг.
– Нарты Фарнæг… Рухсаг уа, кæд Нартæм уый хуызæн лæг нал уыдзæн. Æз æй хорз зыдтон.
– Уæдæ ай та йæ фырт у.
– Гъемæ йæ цæрæнбон бирæ. Йæ фыды кад ын баззайæд.
– Йæ фыды фарн мæрдтæм чи ауадза, ахæм гуырд æй ма банхъæл. Фæлæ æнæ хъуыддаг дæр нæу.
– Хъуыддаг саразæн куы нæ уа, уæд йæ кой дæр нæ хъæуы. – Уæдæ Маргъуыз усгур у.
Æмæ ныхъхъуыдыкодта уæд мæликк. Фыдздзаг хатт дын куы нæ у. – Æз дæр уыууыл, хъуыдыкæнын. Цы сиæхстæ мын фæуыдзæн, уый нæ зыдтон уæд фыдздзаг хатт. Фæлæ ныр сомыгонд дæн. Æмæ йæ цалынмæ бафæлварон, ус чи куры, уый, уæдмæ йын ком нæ раддзынæн. Æртæ сиахсы мын ис, æртæйæ дæр æрвылбон масты йæддæмæ ницы зонын. Æмæ мæ катай уыууыл у. Мæ маст цæуыл у, уый кæд базона, уæд ын хорз, кæннод нæ ныхас дзæгъæлы у.
Æмæ фæдзырдта йæ усмæ мæликк, æмæ рахæссынкодта иу худ, æмæ йæ Маргъуыдзмæ радта.
– Ацы худ дæм куыд кæсы?
Маргъуыдз æй систа, æркасти йæм, æруындтытæ йæ кодта ‘мæ загъта:
– Ацы худы хицау ахæм у, æмæ цæрæнбонты хыл чи кæны, æмæ нæдтыты дæр чи бахауд.
– Раст зæгъыс, Маргъуыдз’ мæ хистæр сиахс иугæндзон хыл-æмæ загъдкæны, æмæ йæ худ дæр нал ахæссы.
Дыггаг худ рахæссынкодта мæликк, æмæ йæ радта уый дæр Маргъуыдзмæ.
– Ай та цавæр лæджы худ у?
Маргъуыдз та уыцы худ дæр æруындтытæкодта æмæ загъта: – Ай та у ахæм лæджы худ: бынтон ын ницы ‘фсон вæййы, афтæмæй лæбурæг фæцæйцæуы. Раст – нæ, фæлæ мастхæссæг у.
– Базыдта йæ Маргъуыдз, – уый мæ дыггаг сиахсы худ у. Гуынты мæликк рахæссынкодта æртыггаг худ.
– Уый дæр фен, æмæ мын зæгъ, цавæр лæг у худы хицау. Маргъуыдз æртыггаг худмæ дæр æркæстытæкодта, æмæ загъта: – Ай та иугæндзон нуæзтджынæй чи цæуы, ахæм лæджы худ у. – Раст зæгъыс, Маргъуыдз. Æз ме ртæ сиахсæй, масты йæддæмæ, зæрдæрухс нæ зонын. Гъеныр ма мыл дæ зæрдæ истæмæй худы?
– Ницæмæй, – загъта Маргъуыдз, – сылгоймаг дæр хæрынæй цæрынмæ фæцæуы.
– Мæликк, Фарнæджы хорзæй зыдтай, æмæ уæдæ Маргъуыдз уый фырт у. Уый æвзæр куы уыдаид, уæд дзы афонмæ дæр фехъуыстаис исты, – загъта Уастырджи.
Бафидыдта Маргъуыдз, æмæ ракодта, афтæ чи дзырдта, йæ уындмæ йын цы кæсыс зæгъгæ, уыцы чызджы.
Номхæссæны чындзæхсæв ыскодта Маргъуыдз. Уастырджи ‘мæ ма дзы Уацилла дæр фесты.
Маргъуыдз Гуынты мæличчы чызгимæ а ‘мæ ойæ цардысты. Уæд иубон Маргъуыдзæн йæ мад афтæ зæгъы:
– Чындз тырæнхъæлцау у, æмæ уал дæхи искуыдæм айс.
– Æмæ кæдæм айсон мæхи? Кæдæм фæцæуон?
– Малхъыбæсты дæ фыдæн бирæ фæллæйттæ ‘мæ бирæ бынтæ баззад. Уым хизынц дæ фыды рæгъæуттæ. Де рттивгæ худ ныккæн, кæннод дæ рæгъаугæстæ нæ базондзысты. Дæлæ ныггæнды цы гæбæр бæх ис, уыууыл та цæугæ акæн.
Маргъуыдз раласта уыцы бæхы ныггæндæй, арыхъ-сапонæй йæ хорз ныхсадта.
– Хорз мæ ныхсадтай, æмæ мын æгъгъæд фæуæд.
– Æхсгæ дæ бæргæ кæнын, фæлæ дæ гæбæр уæддæр нæ хауы. – Æз гæбæр чъизийы аххосæй нæ дæн.
– Уæдæ цæй тыххæй?
– Дæ фыды фæстæ мыл балцы ничиуал ацыди æмæ айхуызæн фырмæстæй ысгæбæр дæн. Æз та дæлимонтæм хъомыл дæн, æмæ ме гъдау ахæм у: балцы мыл арæх куы нæ цæуай, уæд гæбæр кæнын.
– Уæдæ мæн дæуæй хуыздæр бæх нæ хъæуы.
– Мæн та дæуæй хуыздæр барæг нæ хъæуы.
Маргъуыдз саргъ авæрдта сæ гæбæрбæхыл, æмæ араст и Малхъыбæстæм. Йæ худ дæр йæ уæлæ. Худы хъуынтæ дымгæмæ алы ‘взагæй фæндырдзæгъдæгау кодтой, æмæ гæбæрбæх та йæ быны кафгæ цыди. Ныххæддзæ йæ фыды рæгъаугæстæм Маргъуыдз. Уыдон æй базыдтой, æмæ семæ цæрынтæ систа.
Уæд дын Уастырджи иубон Уациллайы фæхуыдта. Æмæ Уастырджийы ус йæ пырх ыскалдта ‘мæ йæ хъуырхъуыр цыди.
Уастырджи йæ усæн аивæй дзуры:
– Уазæг нæм ис, æмæ дæхи фæуыром.
– Ды уазджытæ кæндзынæ, æз та дын уыдонæн лæггадкæнон? Уастырджийæн хъыг куыд нæ уыдысты йæ усы ныхæстæ.
– Дæуæй – æнæус хуыздæр!
– Гъемæ ацу, кæдæм дæ фæнды, уырдæм!
– Нæ, уæдæ дæумæ кæсдзынæн, хуыскъ хъуг дæ, æмæ дæуæй иу æфтауæг карк хуыздæр у.
– Æркæн, хуыздæр дын чи уыдзæн, ахæм, æмæ дын цæуæт дæр фæзындзæн.
Фехъуыста Уацилла уыцы ныхæстæ ‘мæ Уастырджимæ бакаст: – Уастырджи, балцы азилæм.
Æмæ Уастырджи рацыди. Сæ бæхтыл ысбадтысты ‘мæ фæцæуынц. – Ахæм ма налат сылгоймаг уыдзæн! Æфсарм цы у, уый æмбаргæ дæр нæ кæны.
– Налатæй налатдæртæ ис… Фæлæ дын иу ныхас зæгъин, æмæ дын хъыг куы уа?
– Зæгъ æй, цæмæн мын уыдзæн хъыг?
– Уæдæ-ма Гуынты мæликкæн цы чызг баззад, уый æрхæсс дæхицæн. Уастырджийы зæрдæмæ фæцыди Уациллайы ныхас, æмæ сæ фæндаг Гуынтыбæстæм ыскодтой.
Æрхæддзæ сты Гуынты мæликмæ ‘мæ Уацилла дуар бахоста: – Мæликк, ам дæ?
Мæликк цæм рауади.
– Мидæмæ! Цы хур, цы къæвда уæ ‘рхаста?
– Нæ фæндаг, – зæгъы Уацилла.
Фынг тæккæ дæр февзæрди сæ разы ‘мæ та Уацилла загъта: – Бахатыркæн, Гуынты мæликк. Фæлæ Уастырджи дæумæ кæсы. – Дæ чызджы дын куры.
– Уох, уох! Æмæ усджын куы у, уæд дыууæ усы иумæ куыд цæрдзысты?
– Тæхгæмаргъ бын нæ кæны. Цæуыл æрмæт кæна, йæ гуыбынæй дарддæр, ахæмæй йæм ницы ис, – загъта Уастырджи.
– Уома уый куыд?
– Æвæстаг тæхгæмаргъ у.
Мæликк фембæрста, Уастырджи цы зæгъынмæ хъавыди, уый: – Цæй, дæу зонын, Уастырджи.
Æмæ йын радта мæликк йæ чызджы, æмæ йæ ахаста Уастырджи. Маргъуыдзы усæн лæппу райгуырди. Рацыд фынддæс азы, æмæ фыддæсаздзыд лæджы бындзæфхад у. Маргъуыдзы мад рарынчын и ‘мæ мæлæтæй фæтарсти. Æмæ зæрватыкмæ дзуры:
– Уо, уæлæ зæрватыкк, фæтæх мын Маргъуыдзмæ, æмæ мæм тагъд зынæд.
– Дæ мад рынчын у, æмæ дæм æрвиты.
– Уæ, адджын фæуай зæрдæйæн. Фæцæуын зæгъгæ йын зæгъ. Æмæ ратахти зæрватыкк фæстæмæ. Æмæ йын адзырдта Маргъуыдзы мадæн: – Æрцæуы дæм дæ лæппу.
Æмæ уæдæй фæстæмæ зæрватыкк хæдзæртты ахстæттæ аразы йæхицæн. Талынгты ‘рхæддзæ ис Маргъуыдз, æмæ йæ фындзыл нæлгоймаджы тæф ауади. Бацыд, йæ ус кæм хуыссыди, уырдæм, æмæ усы фарсмæ – нæлгоймаг. Фæмæсты Маргъуыдз, цирхъ фелвæста, æмæ цæ с’ астæуыл ахауынкодта сæ дыууæйыдæр. Æмæ фырмæстæй æндæр ран ахуыссыд. Райсомы йæ мад куы райхъал, æмæ йæ куы ауыдта, уæд æм дзуры йæ хуыссæнæй.
– Фæзындтæ, лæппу? Æмæ дæ хъæбулы нæ федтай?
– Цавæр хъæбулы? Æмæ кæм и?
– Гæр, фынддæс азы ам нæ уыддæ, æмæ дын лæппу куы райгуырди, йæ мады фарсмæ хуыссыд…
Маргъуыдз хъуыддаг бамбæрста æмæ хорзау нал фæци.
Зæронд ус дæр ма бауади уатмæ. Æмæ цы бæллæх æрцыд, уый куы базыдта, уæд нырдиагкодта.
– Уæу, мæнæ куыд бабын ыстæм зæгъгæ æмæ зæрдæскъуыд фæци уыцы ран.
Маргъуыдз бавæрдта йæ мады Царциаты уæзæджы, йæ ус æмæ йæ фыртæн та уæзæг ыскодта. Иубон куы уыд, уæд йæ хъуырмæ сси бынтондæр, йæ масты фæдыл ацыд, æмæ йæ фындз æрбалыгкодта, мæ фындзы аххосæй байсæфтон мæ бинонты зæгъгæ.
Маргъуыдз æрвылбон уæзæгмæ цыди. Фæсагъæс-иу кодта. Стæй та-иу мæстæлгъæдæй ныххауди йæ хуыссæны. Афтæ ‘рвыста Маргъуыдз йæ цард, сагъæс æмæ удхар кодта бонæй-æхсæвæй.
Уæд æм иу бон Нартæ æрхатыдысты Маргъуыдзмæ: “Дæхи мауал хæр, афон у…”
Фæлæ Маргъуыдз никæмæ хъуыста, æмæ иу дзырдта:
– Мæ фыдздзаг амонд мæхи къухæй кæм фесæфт, уым дыггаг амонд мæнæн ад нал раддзæни, æмæ мæм мауал хатут.
Иу хатт куы уыди, уæд Уастырджи афтæ зæгъы йæ дыууæ усæн: – Рагæй нал уыддæн Нартыбæсты ‘мæ мæ арæвдзкæнут.
– Маргъуыдз-иу æнæфенгæ ма фæу, – дзуры йæм кæстæр ус. Æмæ февнæлдтой устытæ сæ куыстмæ. Фæлæ кæстæр ус йæ хойы æрымысыди æмæ æнцой нал зыдта, сагъæсы бацыд, уæдæ цы хуызæн у ныр мæ хо зæгъгæ.
Уæд æм хистæр ус дзуры:
– Цæуыл хъуыдыты ацыддæ? Нæ лæг балцы цæуы, ды та дæ зæрдæмæ ныккастæ. Цырддæр фезмæл!
– Цы фезмæлон, исты мын Нарты Маргъуыдз куы нæ у, йæ фосрæгъæуттæ ‘мæ йæ бæхрæгъæуттæй ныккæнæн кæмæн нæй!
– Де взагыл судзгæ сынкъ рауайа! Уый цытæ дзурыс?
– Раст цы у, уый.
– Фæлæу, æз ын зæгъон! Ды махонæй Маргъуыдзы хуыздæр куыд хоныс? Алчи йæ лæгæй æппæлгæ фæкæны, ды та йыл уырдыгмæ хæцыс. – Æз, раст цы у, уый зæгъын.
Устытæ нал фидыдтой, æмæ сæ хъæлæба ссыди. Цъæхахст кæнынц. Æнхъæлдæн, кæрæдзимæ армæй дæр бавнæлдтой. Сæ куыст дæр баззади. Кæрæдзимæ сæ чъылдымтæ сыздæхтой, æмæ ‘лгъыстой сæ кæрæдзийы. Изæры Уастырджи æрцыди. Йæ устыты афтæ бадгæ куы æрæййæфта, уæд фæрсы кæстæр усы:
– Цы кодтай, хæцагфыры каст куы кæныс?
– Уæртæ дæ хурытыны бафæрс, мæнæй дæумæ ‘взæгтæ чи хæссы: æмæ дын æй зæгъдзæн.
– Цы кодтат, уый мын зæгъ, – баздæхти Уастырджи йæ хистæр усмæ.
– Боны рухс æмæ ‘хсæв дæр хъал кæмæй вæййыс, уый бафæрс. – Уый та мæ дæумæ ардауы.
– Цæмæ дæ ардауы? Уыйау дын æз дæ сæр цъыфмæ куы ‘ппарин, уæд мæ афонмæ бæхыкъæдзилыл бабастаис.
– Уагæры мæ цы дзырдта?
– Нарты Маргъуыдзæй æппæлы. Æмæ ды уый цур рыг дæр нал дæ! Æз дæ сæрыл хæцын, уый та Маргъуыдзы сæрыл дзуры.
– Маргъуыдзы æнæуый зонын, æмсиахс дæр мын æййафы. Фæлæ нæ зонын, нæ мæ уырны – мæнæй бонджындæр нæ уыдзæн. Цæуын Нартæм, æмæ мын æй æнæ бабæрæг хос нæй.
Стæй уыйфæстæ зæгъы йæ дыггаг усæн Уастырджи:
– Æз Маргъуыдзы бафæлварон.
Æмæ рараст Уастырджи Нарты Маргъуыдзмæ. Уыцы рæстæг Маргъуыдз йæ гæбæр бæхæн уазал суадон дардта æмæ йæм дзуры йæ бæхмæ: – Ай цы диссаг у, ноджы фыддæр гæбæр куы сдæ! Уæд ма дыл балцы та куыд цæуон?
– Дæ маст мæнæн дæр маст у. Дæ усы ‘мæ дæ фырты сæфт мæнæн зындæр ысты дæхицæй. Æмæ мыл уый тыххæй ысхæцыди гæбæр.
Маргъуыдз ма цы загътаид… Бæх уазал суадон нуазы æмæ æвиппайды йæ сæр фæгуыбыркодта зæхмæ.
– Цы кодтай, цæмæй тæрсыс? – афарста йæ Маргъуыдз.
– Мæ хъустыл бæхы къæхтыхъæр ауад.
– Цытæ дзурыс, ам цæ куы ничи зыны?
– Æрбацæуы иу барæг, æмæ цыма йæ фæндаг дæумæ у…
Маргъуыдз афтæ сфыдхуыз ис, йæ фындз ку’ алыгкодта, уыйфæстæ, æмæ йын базонæн дæр нал уыди. Сбадти йæ гæбæр бæхыл. Уымæн та бынтондæр базонæн нал уыди. Æмæ рацæуы.
Уастырджи акасти Нарты фæзбыдыртæм, æмæ бæхрæгъæуттæй нал зындысты быдыртæ. Дискæны ‘мæ дзуры йæхинымæр Уастырджи: “Ай цавæр рæгъæуттæ сты? Уæвгæ фынддæс азы дæр фынддæс боны не сты. Фынддæс азы дæргъы æз Нарты зæххыл нал уыддæн”.
Бæхгæстæм бацыди Уастырджи.
– Уæ фос бирæ уой!
– Бирæ амонд дын Хуыцау радтæд, бæлццон!
– Хатыр бакæнут, фæлæ кæй бæхрæгъæуттæ сты адон?
– Нарты Маргъуыдзы.
– Æмæ бынаты ис?
– Бынаты ис!
– Уæдæ хорзæй баззайут!
– Хорзыл амбæл!
Уастырджи хъуыдытæгæнгæ рацæуы, æмæ та дзуры йæхицæн: “Мæ кæстæр ус цыдæр хорздзинад зоны Маргъуыдзæй…”
Цæуы, æмæ Нарты къуылдымтæм æрбахæддзæ. Акасти, æмæ бæстыл нал цæуынц хъомвос. Хъомгæстæм бахæддзæ.
– Уæ фос бирæ уой!
– Æгас нæм æрцу, хорз лæг.
– Хатыр бакæнут, фæлæ адон утæппæт кæй хъомрæгъæуттæ хизут? – Нарты Маргъуыдзы.
– Æмæ бынаты уыдзæн?
– Бынаты ис!
– Уæдæ хорзæй баззайут!
– Хæрзтыл æмбæлæг у!
Рараст и Уастырджи хъуыдытæгæнгæ, æмæ та дзуры йæхицæн: “Мæ кæстæр ус цыдæр зоны Маргъуыдзæй, фæлæ мын куыд ницы схъæркодта? Кæцæй зоны, цымæ, Маргъуыдзмæ уыйбæрц хъомрæгъæуттæ ис, уый? Цæуы та Уастырджи, æмæ ‘рбазындысты Нарты хæхтæ ‘мæ уæлхохбыдыртæ. Къах кæм æрывæрдтаид лæг, уыйбæрц бынат дзы нæ уыди лыстæгфосæй. Æмæ бацыди Уастырджи фыййæуттæм.
– Уæ фос бирæ!
– Алыбон æгас нæм æрцу.
– Хатыр уæд, фæлæ кæй фос хизут айбæрц?
Нарты Маргъуыдзы зæгъгæ йын загътой фыййæуттæ.
Уастырджи дæр та ныхъхъуыдыкодта, йæ сæр та банкъуыста ‘мæ цæ афарста фыййæутты:
– Бынаты уыдзæн Маргъуыдз?
– Уо, бынаты ис.
– Уæдæ мын хорзæй баззайут, æз æй хъуамæ фенон.
– Хорзыл амбæл, хорз лæг!
Уастырджи та арф ныхъхъуыдыкодта, æмæ дзуры йæхицæн: “Мæ кæстæр ус æй æцæгдæр хорз зоны Маргъуыдзы. Фæлæ мын æй куыд никуы схъæркодта?”
Цæуы, æмæ йæм Нартыхъæу æрбазынди. Нартыхъæу æм бынтон æндæрхуызон фæкаст.
Уастырджи йæхицæн зæгъы: “Фынддæс азы дæргъы Нартыбæстæ фынддæс хатты хъæздыгдæр æмæ цæрдхуыздæр фæци. Сæ хæдзæрттæ дæр бынтон æндæрхуызон фесты. Хъæутæ та стырдæртæ сысты”.
Хъæумæввахс æртæ зæронд лæджы баййæфта Уастырджи ‘мæ цæм дзуры:
– Уе зæртæ хорз!
– Хорз дæ хай дæуæн дæр. Кæйонг фæндарасткæныс?
– Нарты Маргъуыдзмæ.
– Уо, мæгуыр, уымæн базонæн дæр нал ис.
Уастырджи æртæ лæджы ныхас рæстмæ нæ бамбæрста.
– Цæргæ та кæцы ран кæны?
Алы ныхас кодтой зæронд лæгтæ.
– Ай цы лæг дæ! Маргъуыдз кæм цæры, уый чи нæ зоны?
– Чи зоны, æцæгæлон у.
– Фæрсæг сонт у, худæн ыл нæй.
Уастырджи цæм фæхъуыста, фæхъуыста. Стæй цæм хатыркурæгау дзуры:
– Æз а бæстаг нæ дæн. Фæрсгæ-фæрсгæ цыддæн, æмæ мыл ма бахудут.
Уæд ын зæрæдтæй иу афтæ зæгъы:
– Хъæуы астæуты ссæудзынæ. Астæумæхæстæг фендзынæ стыр авдуæладзыг хæдзæрттæ. Мидæмæ бацу, æмæ дæ разы уыдзæни авд дуары, сæ уæлæ нывтæ: хызын ауыгъд цы дуарыл ис, уый у, æххуырсты чи цæуы Маргъуыдзмæ, уыдоны дуар. Дыггагыл фендзынæ бæндæн ауыгъд. Уый та, цагъарæй чи цæуы Маргъуыдзмæ, уыдоны дуар у. Æртыггаг дуарыл уыдзæн зæронд худ ауыгъд. Уыцы дуар та у, саукусæгæй йæм чи цæуы, уыдоны дуар. Цыппæрæм дуарыл фендзынæ йæхс ауыгъд. Уый та кæвдæсæрдты дуар у. Фæндзæм дуарыл фендзынæ местæ ауыгъд. Уый та фæрссаг адæмы бацæуæн у. Æхсæзæм дуарыл фендзынæ басылыхъ ауыгъд. Уый та – хъæздыгцæрæг адæмы бахизæн у. Æвдæм дуарыл фендзынæ уæлæдарæн нымæт ауыгъд. Уый та дауджыты, зæдты бахизæн дуар у. Ды комкоммæ бацу, нымæт ауыгъд цы дуарыл ис, уыууылты. Стæй дæм исчи зындзæн. Æмбаргæ ‘мæ зондджын лæджы каст кæныс, æмæ аггаг дæ уыцы дуарыл бахизынæн. Уастырджи зæронд лæгтæн бузныг загъта, æмæ хъæуы астæуты фæцагайдта йæ бæхыл. Маргъуыдз кæм царди, уырдæм бахæддзæ, дуарæй бахызти ‘мæ зæгъы йæхицæн: “Цæй, мæхи ма схъæркæнон. Æвæдздзæгæн, цæ кæстæр ус цыдæр сусæгдзинад зоны Маргъуыдзæй, фæлæ мын æй никуы загъта. Бацæуон, хызын цы дуарыл ауыгъд ис, уымæ”. Æмæ бараст и уыцырдæм. Стæй иу чъызибандоныл æрбадти.
Чысыл фæстæдæр кæсы, æмæ дыууæ лæппуйы рацæуы. Уастырджийы бæхы ауыдтой, æмæ сæ иу зæгъы:
– Цымæ ацы бæхы хицау чи у? Кæцы дуарæй бахызтаид?
Стæй йæ ауыдтой. Кæсынц, æмæ-иу æххуырстытæ æнхъæлмæ кæм кастысты, уым цавæрдæр лæг бады. Æмæ йæ афарстой:
– Уый дæ бæх у?
– Уо, мæ бæх у.
– Æмæ æххуырсты цæуыс?
– Æххуырсты дæр бацæудзынæн… Фæлæ сымах чи стут?
– Мах Маргъуыдзы кæстæр лæггадгæнджытæ стæм.
– Уæдæ Маргъуыдз бынаты ис?
– Уо, бынаты ис.
– Тынг æхсызгонæй йæ агурын.
– Зæгъдзыстæм ын ныртæккæ!
Азгъордтой Маргъуыдзмæ кæстæр лæггадгæнджытæ, æмæ йын фехъусынкодтой хабар.
Маргъуыдз ахъуыдыкодта: “Уæдæ чи уыдзæни, цымæ? Цæй, æмæ йæ бафæлварон, базонон ын йæ лæджыгъæд”.
Маргъуыдзмæ уыди тыртына, ‘й алы хъуын дæр æрттивгæ кæмæн кодта, ахæм – цæстытæ йæм нæ лæууыдысты. Рауагъта йæ барæй. Уæд Нартæ ныффæдискодтой йæ фæдыл, алчидæр æй æрцахсынмæ хъавыди, фæлæ йæ не ййæфтой.
Тыртына адæмы йæ фæдыл асайдта, æмæ цыл Уастырджи худти. Тыртына цъыфты багæпкæны, Нартæ дæр цъыфты йæ фæдыл фæвæййынц. Куы та пыхсыты амидæгвæййы, æмæ та Нартæ дæр пыхсыты балæгæрдынц. Тыртына цæ афтæ йæ фæдыл ракæбакæкодта.
Уастырджи бахудти. Уæд йæ цурты иу зæронд ус æрцæйцыд, æмæ йын бауайдзæфкодта Уастырджийæн:
– Бын бауай, цæуыл худыс? Адæм тыртынайы фæдыл сæхи куы сафынц. Æви дæ ныфс нæ хæссыс?
– Мæ рæстæг к’ уа, уæд æй æз дæр сурдзынæн.
Тыртына Уастырджийы цурты ‘рбацæйлыгъди. Стæй цæхгæр фæзылди, æмæ та быдырмæ фæлидзæг. Уастырджи йæ бæхыл абадти, басырдта тыртынайы. Бæхы цæфхæдты бынæй дуртæ цæхæртæкалдтой, æмæ стъæлфæнтæ адæмыл æмбæлдысты: кæмæн йæ хæдон сыгъди, кæмæн – йæ дыстæ, кæмæн – йæ худ, кæмæн – йæ хæлаф. Баййæфта тыртынайы Уастырджи ‘мæ йæ рацахста йæ бæрзæйæ.
Нартæ ‘рлæууыдысты ‘мæ загътой:
– Гъеуый фæдисонæн бæззы, æцæгдæр!
Маргъуыдз тинтыкæрц йе уæхсчытыл æрбаппæрста. Рацыди Уастырджийы размæ ‘мæ йæм дзуры:
– Æгас нæм цу, уазæг! Диссаджы хъаруйы хицау дæ, фысым нæм бакæн.
– Бузныг дæн де гъдауæй, мæнæ дæ тыртына! Мæн фæстæмæ цæуын хъæуы.
– Ау, куыд цæуыс? Мæ хæдзармæ чи ‘рцыд, уый фынгыл ма ‘рбада, æмæ афтæмæй аздæха фæстæмæ, уый гæнæн нæй. Фысым дын дæн. Дыууæ кæстæры цырд айстой Уастырджийы бæхы, æмæ йæ афснайдтой. Уастырджийы уазæгдон-хатæнмæ акодтой. Фынг йæ разы февзæрди. Хæрд æмæ нуæзт æрхастой фагæй фылдæр, æмæ дыууæ кæстæры уызæлдысты Уастырджийыл.
Уастырджи нæ – нуазгæ кодта, нæ – хæргæ. Кæстæриуæг чи кодта, уыдон æй фæрсынц:
– Цæуылнæ хæрыс? Цæуылнæ нуазыс?
– Цалынмæ фысым мæ цуры ‘рбада, уæдмæ ницæмæ æрывналдзынæн. Уæд кæстæртæй иу ауади ‘мæ загъта Маргъуыдзæн:
– Уазæг æнæ дæу нæ – хæргæ кæны, нæ – нуазгæ.
Уалынмæ йæм рацыди Маргъуыдз æмæ Уастырджи дисы бафтыд: уæдæ Маргъуыдзы хорз
куы зыдтон, æмæ ай уый хуызæн куы нæ у? Нæ дзы бакаст ис, нæ йыл фындз и.
Ахæм куы нæ уыд, уæд ай циу?
Маргъуыдз æрбадти Уастырджийы цур.
– Цæуылнæ исты сисыс дæ дзыхмæ?
– Æмвынг ысты уазæг æмæ фысым. Ахæм æгъдау ис Нартæм, æнхъæлдæн.
– Бæгуыдæр афтæ у. Фæлæ ма искуы уыддæ Нартæм?
– Уыддæн, иу фынддæс азы размæ.
– Уох-хай! Фынддæс азы фæстæ мæныл та стыр бæллæх сæмбæлди. – Цавæр бæллæх? – тарстхуызæй йæ афарста Уастырджи.
– Ма мæ бафæрс абон уымæй.
Уастырджи уæлдай ницыуал загъта. Фæсахсæвæр ын сыгъдæг зæлдаг æмæ харæхуысæнты уат бакодтой.
Æмæ Маргъуыдз ку’ ацыд, уæд йæ уаты йæхи æруагъта. Маргъуыдз дæр ысхуыссыд, æмæ хъуыдытыл ахæцыд: “Ныр ай Уастырджи уаид, æмæ мын йæхи цæуылнæ хъæркæны? Кæд мæм мæсты у, мыййаг, мæ ус æмæ мæ фырты кæй амардтон, уый тыххæй. Мæхи аххос у: тагъд нæ хъæуы ницæуыл. Нырма уал æй хъуыддаджы хъуыди базонын. Цæй, райсом æй комкоммæ бафæрсдзынæн, чи у, уымæй”.
Уастырджи дæр хъуыдыкæны: “Ай Маргъуыдзы хуызæн нæу, цавæрдæр æндæр лæг у. Кæм ма уыди ахæм фысым: дæ уазæджы хорз фен, æмæ йæ фæрсгæ дæр ма бакæн. Нæ мæм мæсты хуызæй касти, нæ – худгæйæ. Райсом æй хъуамæ мæхæдæг бафæрсон.
Сæ дыууæйыл дæр хуыссæг не рхæцыд уыцы ‘хсæв, æмæ цыл кæуылты сбон, уый нæ базыдтой.
Райсомы сыстадысты, аходæн бахордтой. Маргъуыдз кæстæр лæггадгæнджытæн дыууæ бæхы ‘рласынкодта ‘мæ загъта:
– Дæхи бæх ам уадз, æмæ мæнæ ацы бæхтыл ацæуæм.
– Бузныг, фæлæ дын дæ бæхты миниуæг нæ зонын. Искæуыл цæ исты куы ‘рцæуа, уæд хæсы хауын.
– Бар дæхи, – загъта Маргъуыд.
Æрбаласынкодта уæд йæ гæбæрбæхы, æмæ йæ сифтыгъта.
Уастырджи йæм дзуры:
– Уый цавæр гæбæр бæх у? Фæразгæ та дæ куыд акæндзæн? – Уынд хъаруйæн æххуыс нæу.
Араст ысты дыууæйæ ‘мæ Царциаты уæзæгмæ схæддзæ сты. Цæуынц дарддæр. Иу донхъирæны цæ хъуыди ахизын. Маргъуыдзы гæбæрбæх дзы сæрибарæй ахызти, фæлæ Уастырджийы бæх ныссагъди донхъирæны. Куы-иу дзы йæ гуыбыны уонг нынныхсти, куы та – йæ саргъы уонг. Тыхтæй-амæлттæй ахызти донхъирæны Уастырджийы бæх. Цæуынц, æмæ бахæддзæ сты иу ивылд донмæ. Маргъуыдз йæ гæбæр бæхы доны баскъæрдта, æмæ фаллаг фарсмæ ахызти. Уастырджи йæ ныфс нæ хаста ‘мæ дзуры Маргъуыдзмæ:
– Мæ бæх ацы доны н’ ахиздзæн.
– Хатырæй уæд. Цæуылнæ дæм байхъуыстон!
Маргъуыдз раздæхти, донцæвæнырдыгæй йæ бæхы баскъæрдта доны, йæ фæрсты та Уастырджийы бæх цыди, æмæ афтæмæй ахызтысты. Дарддæр та цæуынц. Æрбазынди цæм иу уæзæг. Æввахс æм бацыдысты, æмæ Маргъуыдз Уастырджийæн афтæ зæгъы:
– Ам фæлæу иучысыл. Æз ныртæккæ фæстæмæ фездæхдзынæн. Уастырджи ‘рхызти йæ бæхæй, æмæ йæ хизыныл бафтыдта. Маргъуыдз араст и уæзæгмæ. Йæ худ систа, фæйнæрдæм акасти, стæй йæ цæссыгтæ ‘ркалдысты, æмæ раздæхти йæ цæссыгтæ сæрфгæ.
Уастырджи йæм йæ хъус дардта. Маргъуыдз æрбаздæхти, æмæ йæ Уастырджи фæрсы:
– Мемæ кæй дæ, уый дын кæд хъыг у, мыййаг?
– Цытæ дзурыс, уазæг! Демæ кæй дæн, уый мын бирæ ‘нцой дæдты. – Кæд афтæ у, уæд ма дæ цæссыгтæ цы калыс?
– Уæлæ, æз цы уæзæгæй акастæн, уырдæм ыссу. Акæс ды дæр æмæ, цы фенай, уый мын-иу зæгъ. Мæнæ мæ бæхыл ыссу, дæхион не сфæраздзæн.
Уастырджи Маргъуыдзы гæбæрбæхыл араст и уæзæгмæ. Йæ сæрмæ схæддзæ и ‘мæ фæйнæрдæм акаст. Дзалагæрдæг Уастырджийы зæнгтыл йæхи ‘рбатыхта. Хæтæлтæ та Уастырджийы астæуыл æрбатыхтой сæхи, хъæбыс æй кæнынц. Цыма дзы исты курынц, æмæ Уастырджийæ у сæ цард, уыйау ыл уызæлыдысты Уастырджийыл. Маргъуыдзы гæбæр бæх дзалагæрдæг æмæ хæтæлты йæ былтæ ‘мæ йæ рустæй лæгъзытæкодта. Уастырджи дисы бахауди. Раздæхти фæстæмæ, æмæ йæ фæрсы Маргъуыдз:
– Цæй, цы федтай?
– Айонг рацарддæн зæгъгæ загъта Уастырджи. – Фæлæ никуыма федтон, дзалагæрдæг лæджы зæнгтыл йæхи ‘рбатуха, хæтæлтæ та йын й’ астæуыл сæхи ‘рбатухой, æмæ йæ хъæбыстæ кæной? Инн’ ахæм цæ дæ бæх лæгъзытæ ‘мæ сæрфтытæ кодта йæ былтæ ‘мæ йæ рустæй. Ацы хабар кæмæн зæгъон, уый мыл дисæй амæлдзæн, уырнгæ та йæ ‘ппындæр нæ бакæндзæн. – Уæдæ федтай дæхи цæстæй: фос дæр ма зонынц æмæ ‘мбарынц тæригъæд. Иу хал не стыдта мæ бæх уыцы дзалагæрдæгæй, нæдæр къахæй ныллæууыди хæтæлтæй искæуыл.
– Афтæ уыди.
– Уæдæ лæг лæджы хъуамæ ма рох кæна. Æз дæ хъуыдыкæнын. Фæлæ мæм ды дæ сæр рæстмæ дзурынмæ дæр нал хæссыс.
– Æз дæр дæ хъуыдыкæнын. Фæлæ дыл дызæрдыг кæнын. Уымæн æмæ айхуызæн нæ уыддæ.
– Уый раст у. Фæлæ æз мæ масты фæдыл ацыддæн, æмæ ме стыр циндзинад фесæфтон. Æрбакæс мæм ныр. Уæдæй фæстæмæ мæхи хæрын æмæ ‘ргæвдын, æмæ кæд сæфон, уæддæр ме стыр уарзтæй.
– Уæдæ æз афтæ ‘нхъæлын, æмæ ды Маргъуыдз дæ.
– Маргъуыдз бæргæ дæн.
– Æмæ дæ фындз та цы кодта?
– Уый дардыл ныхас у. Фæлæ ды та Уастырджи дæ, æвæдздзæгæн. – Æз Уастырджи дæн, дæуæн де мсиахс.
– Куыд ме мсиахс?
– Дæ усы хо мæ къухы ис.
– Уæдæ мæм хъус, æмæ дын ракæнон æз мæ царды хабар.
Мæ бинонтæ сæхибар нæ уыдысты, Тырæнхъæл уыди не ‘фсин, æмæ мæ мæ мад фервыста Малхъыбæстæм. Уым мæ фыдæн дзугрæгъæуттæ уыди. Фæцарддæн иу-фынддæс азы фыййæуттимæ, æмæ мыл сæмбæлди зæрватык: дæ мад рынчын у, æмæ тагъддæр хæддзæкæн дæ хæдзармæ. Æз ратындзыдтон. Ныр уæдмæ не фсинæн лæппу райгуырди. Рацыди уыууыл фынддæс азы, æмæ лæппу йæ мады цур хуыссыди. Æз сабыр бацыддæн талынджы. Мæ фындзыл аныдзæвди нæлгоймаджы тæф. Бакастæн сусæгæй, æмæ мæ усы цур иу лæппу хуыссы. Цирхъ фелвæстон, æмæ цæ амардтон. Мæхæдæг æндæр ран ныххуыссыддæн.
Райсомæй мæ мæ рынчын мад ку’ ауыдта, уæд ысцинкодта ‘мæ загъта: “Дæ фырты федтай?” “Цæй фырты?” – афарстон æй æз. Уый фестади, æмæ, ус æмæ лæппуйы мардæй куы федта, уæд зæрдæскъуыд фæци. Мæ мады бавæрдтон Царциаты уæзæджы. Систон иннæ дыууæ марды, æмæ цæ ацы ранмæ ‘рхастон. Мæнæ, цы уæзæджы уыддæ, уый бын ысты ныгæд. Дзалагæрдæг мæ фырты æндæрг у, хæтæл та – йæ мады. Цардысты, мæгуыртæг, ацал-ауал азы мæ фендмæ бæлгæйæ, æмæ цæ ныр мæхæдæг байсæфтон. Æз мæхи нал бауырæдтон, фæмæсты дæн мæхимæ, æмæ мæ фындз æрбалыгкодтон. Гъеуый дын, гъе, ме мсиахс, мæ царды хабæрттæ. Уæд Уастырджи загъта:
– Уæдæ мæ кæстæр ус дæуæй раст зæгъы, ды æцæгæй дæр, йæ бинонты бирæ чи уарзы, ахæм лæг дæ.
– Бæргæ уыддæн, фæлæ ма ныр цы?
– Скъахæм мæрдты, – зæгъы Уастырджи.
– Цæмæн? Уæлдай низ ма мын кæныс мæ зæрдæйæн?
– Нæ, фенæм цæ. Алы хатт ардæм фæцæуыс, æмæ цæ иу хатт уæддæр фенæм. Фенон дын дæ фырты дæр. Æмæ ракъахтой уæзæг. Мад æмæ фырт, цыма хуысгæ кодтой, уыйау лæууыдысты. Уастырджи йæхс фелвæста, æмæ цæ ракъуырдта. Мад æмæ фырт сæ цæстытæ фæирдкодтой, кæрæдзимæ бахудтысты, æмæ ныхъхъæбыскодтой кæрæдзийы. Ауыдтой Уастырджи ‘мæ Маргъуыдзы. Ус Маргъуыдзы нал базыдта. Уастырджи Маргъуыдзы дæр йæхсæй рацавта, æмæ фындз йæ фыдздзаг бынаты абадти. Маргъуыдз йæ ус æмæ йæ фыртыл ныттыхсти, ныццин цыл кодта. Уыйфæстæ ныхъхъæбыстæкодта Уастырджийы.
– Мæ бинонтæ дæ руаджы фервæзтысты, æмæ цом нæхимæ!
Маргъуыдзы гæбæрбæх дæр цæм æрбацыд. Уастырджи йын йæ йæхсыдыдагъæй йæ хæрв æрсæрфта, æмæ сæрттывта бæх.
Гъеныр дæ бæх мæ зæрдæмæ цæуы зæгъгæ загъта Уастырджи. Уырдыгæй сæхимæ ‘рцыдысты, æмæ Маргъуыдз ыстыр куывд ыскодта. Уыйфæстæ Уастырджи сæхимæ фæцыди, æмæ йæ фæрсы сæхимæ йæ хистæр ус:
– Цæй куыд уыди дæ балц?
– Тынг хорз. Маст ыл сæмбæлди Маргъуыдзыл, фæлæ йын æй æз цинмæ раздæхтон. Йæ мад Хуыцауы фæндæй амард, æмæ уый раздахын мæ бон нæ уыд Хуыцауы ‘вастæй. Фæлæ кæстæр хо æмæ йæ лæппу мæ руаджы ныр цардæгас ысты. Маргъуыдз, æцæгæй дæр, бæстыйаргъ у. Зыныссарæн у зæххыцъарыл ахæм лæг.
НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ ХÆФСÆГТЫ ХÆФСÆГ Хæмыц æмæ Уырызмæг Донбеттырты хæрæфырттæ уыдысты. Рагæй ницыуал хъуысти сæ мадырвадæлтæй. Уæд иубон Уырызмæг афтæ зæгъы Хæмыцæн:
– Нæ мадырвадæлтæй рагæй ницыуал хабар ис, æмæ цæм куы фæцæуис.
Хæмыцæн йæхи дæр фæндыди. Æмæ араст и Хæмыц Донбеттыртæм. Бахæддзæ. Кæсы, æмæ фурды был сæ фæллад уадзынц цалдæр галгæфы. Хæмыц дзы дыууæйы баифтыгъта, æмæ уайтагъд бамидæг и йæ мадырвадæлтæм. Йæ мадымады сæ къонайыл кæугæйæ баййæфта.
– Цы кæныс, мæ зæронд мад, цæуыл афтæ сагъæскæныс?
Зæронд ус æм ракасти, базыдта йæ чызджы лæппуйы.
– Куыннæ кæуон, мæ хъæбул, дæ мадыфсымæртæ авдæй дæр ахст ысты Хæфсæгты Хæфсæгмæ.
Цæмæн уæддæр, цы кодтой зæгъгæ йæ афарста Хæмыц.
– Цæмæн куы зæгъай, мæ хъæбул, уæд уый йæхицæн фидар аразы. Æртардта дунейы адæмы, æмæ цæ кусынкæны. Æхсæв-бон нæ зонынц. Сæтты адæмы тых, сæтты сонтудты хъару. Æфхæры цæ Хæфсæгты Хæфсæг. Æввахс цæм никæй уадзы адæммæ.
– Уæдæ йæм цæуон æз Хæфсæгмæ, æмæ бавзарæм нæ тыхтæ. – Нæ, мæ хур. Уымæн лæджы тыхæй нæу йæ мæлæт.
– Уæдæ цæмæй у?
– Йæ дæллагхъуыр ис æртæ хъисы, æмæ уыдоны мидæг ысты йæ ныфс, йæ тых æмæ йæ уд. Уыдон ын куы нæ алыгкæнай, уæд дын дæхи бахæрдзæни.
Цæуы Хæмыц Хæфсæгты Хæфсæгмæ, фæйлауы фурд йæ фæтæн риуæй. Бахæддзæ ис Хæфсæджы галуантæм. Кæсы, æмæ Хæфсæг йæ галуаны раз фынæйкæны. Йе стыр æнахъинон синтæ уæлхур арвы сæрыл ныдзæвдысты, йæ дымæг дæлхурмæ ‘ххæссыди. Йе взаг авд ивазны дæргъæн уыд, йæ дæндæгтæ – мæсгуыты йæстæ, йæ цæстытæ та – найгæнæн мустæ. Ауыдта Хæфсæг Хæмыцы ‘рбацæйцæугæ йæ галгæфтыл, æмæ ныууынæргъыдта, базмæлынкодта йæхи.
– Чи дæ, кæдæм цæуыс?
– Æз нæртон лæг дæн, – зæгъы Хæмыц, – фæлæ дæхæдæг чи дæ? – Æз Хæфсæгты Хæфсæг дæн.
– Уæдæ æз дæу ку’ агурын!
– Цы сæрæн?
– Тагъд мын рауадз мæ мадыфсымæрты. Авдæй дæр дæумæ сты! – Фæлтау аздæх фæстæмæ. Науæд дæ иу ныхъхъуырд акæндзынæн. Кæм басастаид Хæмыц! Стынг цын и хæст, сæргуыпп кæнынц, фатгуыпп æмæ кардгуыпп. Ничи цæ сæтты. Хæмыц ын йе ртæ хъисмæ хъавы. Хæфсæг та Хæмыцы аныхъуырынмæ хъавы. Хæфсæг йе взаг раппæрста. Хæмыц æм фæцырд и ‘мæ йын æй арцæй зæхмæ алхъывта. Хæфсæг нызмæлыди. Хæмыц ын йæ хъистæй иу фæлыгкодта. Уæд Хæфсæг арц ыстыдта, фурд ысфæйлыдта, хæхтæ фæлæбырдтытæ сты, зæхх нынкъуысти. Хæмыц дæр йæ хæст фæтынгдæр кодта. Доны сæр хæцынтæ систой. Бæстæ ‘нхъызти ‘мæ фыхти. Хæмыц тæвд байдыдта, æмæ дыггаг хъис дæр фæлыгкодта. Хæфсæг ноджы тынгдæр ысцырын. Сæ гуыппæй бæстæ ‘нкъуысти.
Уæд Уырызмæг фæрсы Сатанайы:
– Цавæр ызмæлд кæны бæстæ? Адæмы хæдзæрттæ ма тыххæй куы лæууынц зæххыл, бæстæ лæсæнуат куы фæци…
– Уый Хæмыцы хæст у, йæ мадырвадæлтæм æй ды куы фервыстай. – Æз æй фервыстон, фæлæ йæ хæцынмæ н’ арвыстон.
– Æвæдздзæгæн, Донбеттырты лæппутимæ быцæуæй хъазы.
– Быцæухъазты хуызæн нæу. Фæлæ йын тæрсын: Донбеттыртæм ис хъохымыггаг. Сæ дæндæгтæй дуртæ ссынц. Æмæ йæ уыдонæй исчи куы сцæва, уæд нын Хæмыцæй пайда нал и.
Цалынмæ Сатана ‘мæ Уырызмæг ныхаскодтой, уæдмæ Хæфсæг хъохы рауагъта. Хъох Хæмыцы сцæвынмæ куыд хъаыди, афтæ йæ Хæмыц кардæй нырриуыгъта. Фесхъиудта йæ дæндаг æмæ ‘хситгæнгæ Сатанайы хъæбысы абадт. Æмæ Уырызмæг загъта:
– Дзырдтон дын: уый хъохимæ хæцы. Уымæ мæлæтдзаг хæст ис æнæмæнг.
Хъохыдæндаг Сатана йæхимæ нывæрдта.
Хæцы Хæмыц Хæфсæгимæ. Хæфсæг иу уагъд ракодта йæхи, Хæмыцы йæ дæллагхъуыр хъуамæ фæкодтаид. Фæлæ йын Хæмыц йе ртыггаг хъис дæр ракъуырдта, æмæ Хæфсæг фæуæлгоммæ. Дон æй хæрдмæ йæ сæрмæ сласта. Æмæ Хуры Дæлдзæхбæстæм ракæсын нал уагъта й’ аууонæй.
Хæмыц бацыди, Хæфсæгæн фидар кæм арæзтой, уырдæм. Кæсы, æмæ иууылдæр – уддзыд æмæ фæлурс адæм. Иууылдæр ызмæлынц. Чи дур фады ‘мæ йæ лæгъзытæкæны, чи хъæд ласы, чи æлыг ызмæнты, чи сис амайы. Кæрæдзимæ æрми-æрми дæдтынц сæ кусинаг. Сеппæтыл дæр рыг афтæ тынг ысбадти, æмæ цын базонæн нал ис – хистæр цæ чи у, кæстæр цæ чи у… – Байриат, хорз адæм! – дзуры цæм Хæмыц.
– Мах цæй райгæ стæм! – зæгъынц иутæ. – Кæд не мбал дæ, уæд рацу, бакус немæ.
– Уе мбал ацы куысты нæ дæн.
– Уæд та хъал лæг дæ, æмæ дæ фæндаг дар. Кæннод дæм Хæфсæг куы фæзына, уæд додойкæны, æмæ дæ сæр.
– Æз хъалтæй нæ дæн, фæлæ, тыхстлæгæн чи баххуыскæна, ахæм дæн. Сымах кæмæй тæрсут, уый æгас нал у, Хæфсæг мæ къухæй фæмарди. Ахæст адæм Хæмыцы ныхæстыл ныххудтысты.
Уæд цын Хæмыц афтæ зæгъы:
– Уе хсæн авд æфсымæры ис, сымахимæ ам удхар чи кæны, æмæ мæм фæзынæнт.
Хæмыцы мадырвадæлтæ авдæй рацыдысты. Æрысгæрстой Хæмыцы ‘мæ йæ базыдтой:
– Мах сæфæм, фæлæ ма ды та цæуыл сафыс дæхи?
– Æз сымахмæ ‘рцыддæн. Баххуыс уын кæнон.
Худæгау цæм фæкастысты æфсымæртæм сæ хæрæфырты ныхæстæ. Æмæ цæ уæд Хæмыц йемæ ракодта, æмæ цын бацамыдта, се фхæрæджы мард кæм ис, уый.
Авд æфсымæры уæд иннæ ахæст адæмæн загътой:
– Мах чи ‘фхæрдта, уый дунейыл нал и.
– Ау, æмæ йæ чи амардта?
– Нæ хæрæфырт – Нарты Хæмыц.
Æмæ адæм ныхæррæтластой, Хæмыц цын кæдæм загъта, уырдæм. Стæй, æцæг куы разынди Хæмыц, уæд ын арфæгæнæг систы ахæстадæм сеппæт дæр.
– Уыйбæрц рæстæг тухæн чи кодта, – загъта йын Хæмыц. – йæ хид кæмæн фæкалди, ахæст чи у, æнæхъуаджы ‘фхæрд чи рцыди, уыдон! Уеппæт дæр ыстут сæрибар!
Æгас хæдзар ыссардтой Хæмыцы мадыфсымæртæ. Æмæ куывдтæ куыннæ фæкодтаиккой Донбеттыртæ.
Куывды фæстæ Хæмыц ыстыр лæвæрттимæ рараст и, æмæ æрцыди Нартæм. Радзырдта Сатана ‘мæ Уырызмæгæн, цы уыд, цы федта, уый, æмæ йын уыдон дæр арфæтæ фæкодтой.
Нартæ æрымбырд ысты ‘мæ загътой: “Уырызмæг йæхиуыл фæхæцыд, æмæ фервæссыди йæхиуыл. Ныр ма уымæн зæнæг куы фæуа, уæд йæ зæнæг дæр сæ фыды хуызæн рахæсдзысты, æмæ ма нын уæд Нарты ‘хсæн цæй цæрæн ис махæн?”
Рахъуыды-бахъуыды байдыдтой, ратæрхон-батæрхон, æмæ ницы сæ бон уыд æрымысын.
Уæд загътой:
– Сырдоны бафæрсæм.
Сырдон Нартæм мæсты уыди, æмæ цын сæ Ныхасмæ дæр нал цыди. Тæрхонкæнынц Нарт:
– Чи бацæудзæн Сырдонмæ?
Ничи йæ ныфс хаста. Уымæн æмæ зыдтой: Сырдон никæмæ байхъусдзæн, æмæ нæ рацæудзæн.
– Уырызмæгæн йæхи барвитæм, – загъта Хæмыц.
Сразы сты Нарт. Фæлæ Уырызмæджы Ныхасмæ ракæнынмæ дæр йæ ныфс ничи хаста.
– Хъæлæба сисæм, æмæ кæд Уырызмæг йæхæдæг æрбацæуид! – ногæй та зæгъы Хæмыц.
– Раст у!
– Раст нæу!
Уырызмæг æмæ Сатана хъусынц Нарты хъæр.
– Цæуыл хъæлæбакæнынц? – фæрсы Уырызмæг.
– Истæуыл та нæ фидауынц, æвæдздзæгæн, – загъта Сатана. Уæд Уырызмæг йæ уæлæфтау йе уæхсчытыл æрбаппæрста ‘мæ рараст и.
Дзуры цæм Уырызмæг Нартæм:
– Цы у уæ хъæлæба? Цæуыл нæ фидаут?
– Сырдон нæ хъæуы, æмæ йæ куыд ракæнæм, уый нæ зонæм. – Уæ иу æм бацæуæд, æмæ йæ ракæнæд.
– Мах дæр уыууыл катайкæнæм, æмæ нæ иуы коммæ дæр нæ бакæсдзæн. Никæмæн ракомдзæн.
– Цæуылнæ уæд?
– Уымæн æмæ махæй иу дæр ахæм нал баззад, æмæ Сырдоны чи нæ бахъыгдардта.
– Æз æй ракæндзынæн уæдæ, – загъта Уырызмæг.
– Хуыздæр фæу, Уырызмæг! Бузныг де ‘гъдауæй.
Æмæ йæм бацыди Уырызмæг Сырдонмæ.
– Нарты Ныхасмæ рацу. Быцæукæнынц, æмæ æнæ дæу н’ ахицæнуыдзæн сæ быцæу.
– Фæлтау мæ уадз, Уырызмæг. Дæуæй ма нæ зонын æфхæрд, æмæ мæм дæхи ма хæрамкæн.
– Æнæ цæугæ дын нæй.
– Уадз мæ, Уырызмæг.
– Нæй дын ныууадзæн.
– Уæдæ-иу фæсмойнаг ма у.
Æмæ араст Сырдон Уырызмæджы фæстæ Нарты Ныхасмæ.
Нарт Сырдоныл æртыхстысты. Æрбадын æй кодтой се хсæн, æмæ йæ фæрсынц:
– Цæрын ма дæ фæнды?
– Нæ фæнды – æнæ сымах. Кæд дзы æнæ сæфгæ нал и, уæд – Нартимæ иумæ!
– Уый та куыд?
– Куыд куы! Сымах куынæуал уат, уæд мæ мæлæт у. Фæлæ æгас куы баззайат, уæд та мæ цæрын фæнды.
Нартæ ныххудтысты.
– Раст нын зæгъ, Уырызмæгæй куыд фервæзæм? – Кæннод дæ марæм. – Нырма мæ Уырызмæгæй фæрсут. Стæй та мæ æндæр искæмæй бафæрсдзыстут уыйфæстæ.
Фæлæ йæ нал уадзынц Нартæ. Мыхъхъытæ æмæ йæ гуыппытæ кæнынц. Уырызмæг æм дзуры:
– Зæгъ, Сырдон, куыд æгъдауæй мæ фервæзой хъуамæ Нарты адæм? – Уæдæ дæ тæригъæд дæхи, Сатанайæ дын цы зæнæг цæуа, уыдон уын кæронмæ ма цæрæнт! Æмæ дæ фервæздзысты уæд.
Сырдоны дзырдтæ Уырызмæгыл æрцыдысты. Сатанайæ йын цы цæуæт цыди – æргомæй дæр æмæ фæсаууонæй дæр – уыдонæй иу дæр лæджырæгъмæ нæ фæхæддзæ, æмæ йæ фæстæ дæр никæй ныууагъта.
Уырызмæг æм рамæсты Сырдонмæ, фæлæ байрæджы. Æмæ фæсмойнаг фæци Уырызмæг.
Нартæ ницыуал ысфæрæзтой ысдзурын. Æмæ Уырызмæг мæстæйæхсидгæ балæууыд сæхимæ, æмæ ракодта Сатанайæн Сырдоны ныхас.
Сатана дæр ма цы загътаид? Йæ бон сывæллон ысхъомылкæнын нал баци сусæгæй, æмæ æргомæй дæр.
Нартæн искæйонæй-фыййауæй куыста Уастырджийы хæрæфырт. Уастырджийы хæрæфырты ‘мгъуыд æрцыди. Æмæ загъта Нартæн:
– Кæд мын исты дæдтут мæ фыдæбонæн, уæд мын æй рахицæнкæнут, æмæ цæуон.
Нарты нæ фæндыди, загътой:
– Иу афæдз ма нæм бакус.
– Нал у мæ бон.
Уæд ын Уырызмæг афтæ зæгъы:
– Нырма лæппу дæ, æмæ афæдз бирæ нæу. Æххæст ма нæм иу афæдз бакус мæ хатырæй.
Фыййау æнæбары сразы, æмæ та ацыди йæ фосы фæдыл.
Уæд, зæгъы, Уастырджи йæ фæндаг йæ хæрæфыртыл ракодта, æмæ йæ æгæр æнкъардæй куы ‘рбаййæфта, уæд æй фæрсы:
– Цы дæ гуыбынмæ ныхъхъуыстай, мæ хæрæфырт? Æви дæм Нартæ, куыд æмбæлы, афтæ нæ зилынц. Æмæ ахæм дæр куы не сты. Уæлдайдæр Уырызмæг.
– Сафгæ дæр мæ Уырызмæг фæкодта.
– Цæмæй уæддæр?
– Нарты фос хызтон рæстæгмæ. Мæ рæстæг æрцыди, æмæ загътон, мæхион мын радтут, æмæ цæуон зæгъгæ. Уыдон нæ разыкæнынц, иу афæдз дам ма бакус. Нæ цын ысразы уыдаин, фæлæ мæм Уырызмæг ныххатыди, æмæ мæстджынæй рацыддæн.
– Ма тыхс, уый хыгъд ын æз ахæм ми бакæндзынæн Уырызмæгæн, æмæ йæ усæн дæуæй лæппу райгуырдзæни.
– Цытæ дзурыс, мæ мадыфсымæр! Уымæн ницы гæнæн ис. Стæй Сатана æрдæг-зæд, æрдæг-адæймаг у. Æмæ йæхиуыл уыцы хъуыддаг не руадздзæн. – Æрдæг – зæд, æрдæг адæймаг у, уымæй раст зæгъыс. Фæлæ дæм кæд мæ ныфс, мæ хъаруйæ исты ис, уæд сарæхсдзынæ. Æз уал ныр Уырызмæджы хæдзармæ цæуын.
Æмæ Уастырджи Нартæм æрцыди. Уырызмæджы бынаты баййæфта, æмæ ныхаскæнынц кæрты.
Уæд Уастырджи йæ бæхæн сусæгæй дзуры:
– Ахæм къæйтæн фæу, æмæ Уырызмæджы урс куырæт бынтон цы фесæфа!
Уастырджи ‘мæ Уырызмæг ныхас нæма фесты, афтæ Сатана фынг рацæйхаста. Уæд бæхы гуыбын сгуыргуыркодта, æмæ фæкъæйтæн и бæх. Айдзæгъта йæ къæйтæн. Уырызмæджы урс куырæт бæхы къæйтæнæй нал зынди. Æгæрыстæмæй Сатанайы раз дæр байдзаг и.
Уастырджи йæхи барæй фæмæстыкодта.
– Фæлдыст фæу, кæд æй ардæм цы ‘рхастай!.. Цæй, ницы кæны. Доныбыл цæ цæхсут сæ нæуæгæй, æмæ ацæудзысты сæ чъизитæ донызмисимæ…
Райста Уырызмæджы урс куырæт Сатана, йæхицæн дæр – ивæнтæ. Æмæ лæгты цур фынг куы ‘рывæрдта, уæд араст и доныбылмæ.
Уастырджийы хæрæфырт фæсобау хызта йæ фосыдзуг. Иуафон дуры хъæбысы аууоны йæхи ‘руагъта. Сатана йæ зонгæ дæр нæ бакодта. Йæ дарæс раласта Сатана, æмæ йæ буарыл хурытынтæ схъазыдысты. Фыййау уый куы федта, уæд мæтмæрдтæ байдыдта. Сатана йæ уæрагæмбæрзæн æрæппæрста æмæ фыццаг бауадзыг и. Сатана йæ уæрагæмбæрзæн, фыййау цы дуры бын хуыссыди, уымæн йæ чъылдымырдыгæй æрытыдта, цæмæй йын асуруыдаид хурмæ. Йæ тæнæг уæлæфтау йæ уæлæ ‘рбаппæрста, æмæ куыд рацæйцыди, афтæ уæлæфтауæн йæ кæрон дурыл фæхæцыди ‘мæ зæххыл абадт.
Сатана фыййауы ауыдта, æмæ фæлидзæг и. Йæ уæрагæмбæрзæн дæр æй æрбайрох и дурыл. Уæд фыййау Сатанамæ касти, йæ ивæнтæ куыд кæны уымæ…
Æппындæр никæмæн ницы схъæркодта Сатана. Изæры йæ уæрагæмбæрзæн æрхаста. Дуры уд кæй бацыди, уый фæфиппайдта Сатана, æмæ райдыдта бонтæ нымайын.
Иуахæмы та Уастырджи Уырызмæгыл йæ фæндаг ракодта. Уырызмæг та хуындуаты уыди уæд Уæллаг Нартæм.
Æмæ йæ афарста Уастырджи Сатанайы:
– Тагъд уыдзæн, цымæ, Уырызмæг?
– Æз æм ауайдзынæн.
– Уанцон нæу, Сатана! Куыд дæм кæсын, афтæмæй дæ чемы нæ дæ… – Хуыцау ын æй ма ныббарæд Нарты фыййауæн – мæ уды ‘рдæг нырма дуры ис.
– Æмæ йæ цæуылнæ ауагътат?
– Нæ зæронд лæг ныффæрск и, æмæ ма йæ иу аз бауырæдта. – Куы йæ бауырæдта, уæд æм цавæр зæрдæйыахаст уыди фыййаумæ? – Стыр маст ын уыд, афтæмæй ацыд.
– Уæдæ йын æй ныббар, – загъта Уастырджи. – Уый дæр йæ масты фæдыл афтæ бакодтаид. Фæлæ уддзыд дунемæ куы фæзына, уæд-иу ыл ном сæвæрут: Сослан.
– Уый та цы загътай. Уæд та чызг райгуырди:
– Уæд-ыл иу дæхи ном сæвæр… Фæлæ йæм ысуайон æз Уырызмæгмæ, æхсызгон мæ хъæуы.
– У-у, Уастырджи, асай йæ демæ. Æмæ-иу æй ныффæстиаткæн. Уддзыдæн й’ афон у, æмæ йæ ма базона. Стæй йын æй йæ размæ арвитдзынæн. Цæмæй фæндагыл кæрæдзийы базоной.
Уастырджи араст и Уырызмæгмæ, æмæ йæ йемæ акодта.
Сатана Нарты кæстæртæй æртæ лæппуйы æфсæндзæккортимæ акодта уддзыд дурмæ. Райдыдтой йæ сæттын. Дуры хуылфæй тæф куы скалди, уæд Сатана лæппуты рарвыста. Йæхæдæг æй иунæгæй асаста дуры, æмæ йын йæ хуылфæй систа цæхæркалгæ лæппу. Цъитидонмæ йæ бадавта, æмæ йæ æрыхсадта. Лæппуйы буар æруазал и. Уыйфæстæ йæ Сатана рахаста, æмæ зæгъы Нарты фыййауæн:
– Хъæрмуст æхсыр мын фен.
Фыййау æм къусы дзаг æхсыр æрбадавта. Æмæ йæ Сатана адардта лæппуйæн. Чысыл куы фæхъыртхъом и, уæд æй талынгдзæфты сæхимæ ‘рхаста. Райдыдта йæ хъомылкæнын æмæ й’ афæдзы бонмæ хæцынхъом фæци лæппу.
Иу хатт, къутугæнæнты Сослан Нарты кæстæртимæ хъазыди. Æмæ цын иу æхстæн ныппырхкодта сæ къутутæ.
Уæд Нартæй иу лæппу афтæ зæгъы:
– Гъе, дурæйгуырд, уагæры ма Нартæй к’ уаис!
Сослан рамæсты, ахæм дзæхст ын фæкодта, æмæ йе фсæр фæзæбули лæппуйæн. Æрдиаггæнгæ йæ ныууагъта уым æмæ сæхимæ ‘рцыди. – Цæуыл æнкъард дæ, мæ хъæбул? – афарста йæ Сатана.
Сослан ын ницы схъæркодта Сатанайæн.
– Ницæуыл. Фæлæ мæ гæккуыри схауы фырæххормагæй.
Сатана арт акодта, æмæ тæвд къæй куыд рацæйиста, афтæ йын Сослан йæ къух ацахста.
– Тагъд мын зæгъ, кæмæй дæн, уый.
– Куыд кæмæй? Нартæй.
– Раст зæгъ, науæд дын ныртæккæ дæ къух къæйыл ысфыцдзынæн. – Раст дын зæгъын.
– Уæдæ мæ Нартæ сæхицæй цæуылнæ хонынц?
– Суадз мын мæ къух. – Зæгъдзынæн дын алцыдæр.
Сослан ын йæ къух ысуагъта, æмæ уæд Сатана дзурын райдыдта: – Мæнæн мæ мад Донбеттыртæй у, мæхæдæг – Нартæй, зæдтæй дæр дæн. Зæдты тугæй дæ фыдмæ дæр ис. Ды дуры гуыбыны царддæ. Мæнмæ цы туг фæхæддзæ, уыцы лæг у Уастырджи. Уымæн йæ хойы лæппуйы туг та дæумæ фæхæддзæ. Фæлæ дыл цæмæй Нартæ былысчъилтæ мауал кæной, уый тыххæй дын амонын – Нартыл ныхъхъæркæн: “Æдив-мæликмæ цæуæм, Нарты хистæр æм уацары ис, æмæ йæ ‘ркæнæм”. Уыдон уæд демæ ацæудзысты. Йæ сæрвæттыл-иу бацæут Æдив-мæликкæн. Æрмæст дæ фæдзæхсын, дæхи-иу фæтылифкæн. Стæй Æдив-мæликк Нарты ‘рцахсдзæни, æмæ дын лæгъстиаг фæуыдзысты. Ды мæликкæн зæгъ: “Цæуын æртæ къуырийы ‘мгъуыдмæ балцы, æмæ д’ ахæст адæмæй иу дæр исты куы кæна, уæд, дур йæ гуыбыны кæй нæ бауырæдта, æз уыцы гуырд дæн, æмæ дын хорз нæ уыдзæн – ныммардзынæн дæ!” Дæхæдæг-иу ацу, Æдив-мæликмæ хур чердыгæй ыскæсы, уыцырдæм. Нæ лæг Уастырджиимæ фæндагыл уыдзысты, æмæ цыл амбæлдзынæ. Равдис-иу уæд д’ арæхстдзинад. Стæй йæ зæрдæмæ фæцæудзынæ Уырызмæгæн. Исдуг амæсты уыдзæн, фæлæ дæ йæ цæст æппарын нæ бауарздзæни ‘мæ бафидаудзыстут.
Сослан Нартыл ныхъхъæркодта:
– Гъе, Нартæ! Уæ хуыздæр Уырызмæг Æдив-мæликмæ уацары бахаудта, æмæ йæ ‘ркæнæм. Лæг чи у, уый рацæуæд!
Нартæ уый куы фехъуыстой, уæд хæдзарæн – лæгæй ныххæррæтластой æмæ фæраст ысты фæдисмæцæуæгау. Йæ сæрвæттыл ын бацыдысты Æдив- мæликкæн.
Уæд, цыма уазæг у, уыйау æм бахъæркодта Сослан мæликмæ: – Ам ыстут цы, фысымтæ?
Сосланы хъæр ахæм тыхджын уыди, æмæ Æдив-мæликкæн йæ хæдзары къултæ ныррызтысты.
– Уый хуымæтæг лæджы хъæр нæ уыдзæни, фæлæ йæ хорз ысуазæгкæнут, – загъта мæликк.
Рауадысты йæм кæстæртæ. Сосланы цæстытæ цæхæртæ калдтой. Йæ цонг-иу куы сцæйиста, уæд-иу йæ нуæртты хъыррыст ыссыди. Бакодтой йæ мидæмæ. Салам радтой кæрæдзийæн. Фынг æрывæрдтой. Нуазæны йын залиагкалмы лæппынтæ ныккалдтой. Сослан цæ базыдта. Нуазæныл ысхæцыди, цæстытæй кæлмыты сыгъта, дæндæгтæ ныззыхъхъыр кодта ‘мæ цæм дзуры кæлмытæм:
– Иучысыл дæр уæ чи фезмæла, уый мæ дæндæгтæй ыскæрддзынæн! Кæлмытæ нуазæны бын нынныгъуылдысты. Анызта нуазæн Сослан, æмæ йæ мæличчы усмæ баппæрста. Ус кæлмыты ауыдта. Нуазæн æрхаудта ‘мæ кæлмытæ ракалдысты йæ хуылфæй. Æмæ Æдив-мæликк хорзау нал фæци. Уæд ын Сослан афтæ зæгъы:
– Æз балцы цæуын æртæ къуырийы ‘мгъуыдмæ. Ды ахсгæ ц’ адæмы ‘ркодтай, уыдонæй ме рцыдмæ исчи йæ къахыалгъæй дæр куы схъæрза, уæд мын сар дæ сæр кæны!
Нартæ, Сосланы ныхас куы фехъуыстой, уæд фæныфсджын ысты ‘мæ загътой:
– Амæ тызмæгæй мачиуал ысдзурæд. Йæ туг Нартæй у. æмæ нæ никæмæн ныббардзæн. Уый Æхсæртæггатæ сусæгæй кæй ысхастой, уый у – Сатанайы фырт.
Фехъуыста Сослан Нарты ныхæстæ, фæлæ иу сым дæр не скодта – уыцы дурæй лæууыд.
– Æз цæуын Уырызмæгмæ, – дзырдта Сослан. – Хъуамæ йæ ссарон. Цæуын æртæ къуырийы ‘мгъуыдæй. Мæликк уæ чысыл тызмæг дæр кæмæ сдзура, кæнæ уæ хæрд, нуæзт цух кæй фæуадза, уый мын-иу зæгъæд. Стæй мæликкимæ æз фидаудзынæн мæхæдæг.
– Уæ, Сослан! Уырызмæг дæу нæ базондзæн. Æмæ-иу æй æнахуырæй фыддзæф ма фæкæн.
Ацыди Сослан æртæ къуырийы ‘мгъуыдæй Уырызмæджы агурæг. Бирæ фæцыди хурыскæсæнырдæм. Уыди хурбон, æмæ æгæнон тæвд.
Уæд кæсынц Уастырджи ‘мæ Уырызмæг. Сослан цæм тыччыйы йасæй æрбазынди. Уастырджи йæ базыдта ‘мæ загъта Уырызмæгæн:
– Нæ ныхмæ цыдæр æрбацæуы – тыччыйы йас. Фæлæ куыд æввахскæны, афтæ асæй-асдæр кæны.
– Цæй, мах – дыууæ куы стæм… Уый та – иунæг!
– Хатт ахæм дæр разыны, æмæ мах хуызæттæй иу – нæ, фæлæ цалдæры къæцæлты саст акæны.
– Фæгæдзæкæнæм иучысыл…
Сосланы хуыссæг ахсын байдыдта ‘мæ æркувæркувкæны йæ бæхы рагъыл. Æрбаввахс и Сослан. Уастырджи ‘мæ Уырызмæг йæ фæйнæфарс бацыдысты. Æмæ йæм Уастырджи дзуры:
– Уæ, лæппу, æгæр раджы дын у нырма фынæйкæнынæн!
Сослан фесхъиуæгаукодта ‘мæ загъта:
– Бахатыркæнут уæ хорзæхæй! Ныр дæс бонæй фылдæр цæуын фæндагыл, æмæ бынтон æнæхуыссæг дæн.
– Ницы кæны, ницы, – дзуры Уырызмæг. – Сонтыбонты хуыссæг бауыромын афтæ ‘нцон нæу.
– Сонты фыдæй ницы ауадзин, хъæлæкк. Фæлæ-ма зæгъут, æппын Уастырджийы нæ зонут?
Уастырджи йæхи не схъæркодта.
– Зонæм æй, фæлæ уал æрхиз дæ бæхæй. Исты саход немæ. Рахызтысты сæ бæхтæй. Уастырджи ‘мæ Уырызмæг ронджы гоцъоби систой, уæны хæйттæ æрывæрдтой, æмæ райдыдтой нуазын-хæрын. Сослан – кæстæр, æмæ цын уырдыг лæууы. Уæд Уастырджийы зондæй уæлвæндаг сыгъзæринхъуын рувас рацæйлыгъд.
Æмæ Уастырджи Уырызмæгмæ дзуры:
– Кæс-ма, кæс, уæлæ цы рувас фæлидзы!
Сослан æй ауыдта. Æмæ йæ фæдыл атахти, æмæ йæ рувас иу коммæ басайдта, стæй цыдæр æрбаци хъæды. Сослан ма йæ ацагуырдта, фæлæ дзæгъæлы. Тынг ысмæсты и Сослан. Фырмæстæй ма хъæды ацуанкодта, æмæ авд дзæбидыртæ амардта, авд – сæгуыттæ. Уыдон бæргæ ‘рхаста, фæлæ Уырызмæг æмæ Уастырджимæ сæргуыбырæй бацыди уæддæр.
– Хорз амæддаг æркодтай, фæлæ ма уæд æнкъард та цæмæн дæ? – афарста йæ Уастырджи.
– Рувас нал фæзынди хъæды, æмæ уыууыл. Бирæ ма йæ фæцагуырдтон, фæлæ йæ нал ыссардтон.
– Ницы кæны, иннæ хатт ыл сæмбæлдзынæ æмæ дын уæд нал аирвæздзæн.
Уæд æй Уырызмæг дæр афарста Сосланы:
– Кæйонг цæуыс, лæппу?
– Агурын Уастырджийы, Нарты хистæримæ рацыди, æмæ нал зынынц Нартæм сæ дыууæ дæр.
– Æмæ Нартæй дæ ды дæр.
– Нартæй бæргæ дæн.
– Ау, æмæ цæ кæцытæй дæ?
– Æхсæртæггатæй.
– Кæцы хæдзарæй дæ? Æз Æхсæртæггатæм ахæм куы никæй зонын. Уастырджи хъуыддаг æмбæрста, фæлæ барæй афтæ зæгъы:
– Кæрæдзийы базондзыстут. Нырма нæ уымæ не вдæлы. Фæлæ иунæг та цæмæн дæ?
– Иунæг нæ дæн. Нартæ мемæ уыдысты ‘мæ ахæсты бахаудтой Æдив- мæликмæ.
Уырызмæг амæсты, фæлæ фæуырæдта йæхи:
– Гъе, уæдæ уый дзæмбытæй æвыдæй нал рацæудзысты, фæлæ цæм æз тагъд кæнон.
– Ма тыхс, хорз лæг, – загъта Сослан, – Æз ын бакойкодтон Æдив- мæликкæн, хорз ын кæй нæ уыдзæн, ахæстадæмы иучысыл дæр куы бахъыгдара, уæд, æмæ уал æртæ къуырийы ‘мгъуыдæй рацыддæн. – Хорз бакодтай, – йæ мидбылты бахудти ‘мæ загъта Уастырджи. – Цом ныр цæм æртæйæ бацæуæм.
– Æз уал хъуамæ Уастырджи ‘мæ Уырызмæджы ссарон.
– Ссардзыстæм цæ уыдон дæр.
Рацæуынц æртæйæ: Уастырджи, Уырызмæг æмæ Сослан. Æрхæддзæ сты мæликмæ. Сослан йæхи фæхибаркодта йе ‘мбæлттæй, æмæ, Нартæй ахæсты чи бахауд, уыдонмæ бацыд.
– Цæй, куыд ыстут?
– Куыдæй фыддæр. Æххормаг æмæ нæ æнæ донæй хъизæмарæй мары. Сосланæн уый хъыг куыннæ уыдаид!
Уæд æй Уырызмæг фæрсы Æдив-мæличчы:
– Нарты цæмæн æрцахстай? Цы дын кодтой?
– Мæ зæххыл мын æрбацыдысты. Утæппæт адæм мын ныссæстой мæ сæрвæттæ сæ къæхты бын. Цалынмæ мын мæхион радтой, уæдмæ цæ нæ ныууадздзынæн.
– Уæд та дын нæ фидынц?
– Сæ иуы ауагътон æртæ къуырийы ‘мгъуыдæй. Æмæ кæд уæдмæ ницы уа, уæд цын сæ сæртæ ракæндзынæн, æмæ цæ мæсыджы раз гæнах сараздзынæн.
– Цæй, цы зæгъыс? – загъта Уастырджи Уырызмæгæн.
– Мæнæн иунæгæй ницы мæ бон у. Абон немæ æмбалæн чи рацыди, уый бар цæ уадзæм.
Уæд Уастырджи Сосланмæ фæдзырдта.
– Æхсæртæггатæй кæй лæппу дæ?
– Сатанайы лæппу дæн – Сослан.
– Æмæ дыл ном та чи сæвæрдта?
– Уастырджи.
Уырызмæг джихауæй аззади, стæй æрæджыйау афтæ зæгъы: – Гъе, хæйрæг Сатана, уæдæ мæ ацы дард балцы дæр барæй рарвыста! Мæстаг бæргæ у ацы хъуыддаг…
– Маст æмæ цин æфсымæртæ сты. Маст цы фæкæнай, авд хатты цин дыл бафтдзæн. Цæй, Сослан, цы зæгъыс? Æз дæн Уастырджи, дæ номæвæрæг, мæнæ ай та Уырызмæг у.
Сослан уырдыг ыслæууыди, æмæ цæ стыр хатыр ракуырдта сæ дыууæйæ дæр.
– Базыдтам алцыдæр. Фæлæ нæ уадзы мæликк Нарты, æмæ цы зæгъыс? Сослан йæ кард ысласта, æмæ Уырызмæгитæм дзуры:
– Сымах мын ам гæс фæлæуут.
– Гъей, куыдзы фырт! – бахъæркодта Сослан мæликмæ. – Ды Нарты æнæ дон, æнæ хæлцæй фæмардтай мæ фæстæ, æмæ дын цæ ныр дæ сæрæй исынмæ фæцæуын. Фæлæ дæхи цæттæ дар!
Уæд мæликк йæ дæлдæрмæ дзуры:
– Гъеуыцы куыдзыкъæбылайы, уæртæ йе мбæлттæм акæнут, æмæ мауал къæукъæукæна!
Фехъуыста йæ Сослан. Къæлæтджын фелвæста, æмæ йæ мæликкыл бахста æмæ ныппырх и къæлæтджын. Уæд райдыдтой хæцын, æмæ хæдзары къултæ згъæлдысты сæ гуыппытæй. Сослан дурдзæджындзтæ скъуыры йæ сынæгæй, æмæ ныппырхвæййынц. Мæличчы хæдзар иуварскъул ныцци. Хылгæнгæ рацыдысты æддæмæ, кæртмæ. Нал дзы бæлас баззад, нал – сис, ныппырх цæ кодтой. Мæликк нæ састи. Уæд æй Сослан иу риуыгъд ракодта йæ кардæй, æмæ Æдив-мæличчы фындзы æргъиу зæххы абадти. Дыггаг риуыгъдæн сæрытенка селайæ фæхаудта. Æмæ мæличчы сæрымагъз хурмæ стæвд и. Базыдта йæ мæлæт. Йæ тыхтæ ма бæргæ ‘рбамбырд кодта, фæлæ йæ уæдмæ Сослан хæрдмæ систа й’ арцы фындзыл. Мæликк ма йæ тæвдæй йæхи рауагъта, Сослан фæгуыбыркодта, æмæ йæ йæ сæрты фехста. Атахти мæликк, æмæ мæсыгрæбын, йæ сæр бынмæ, афтæмæй ныммарди. Уастырджи куыннæ ныббуцуыдаид йæхицæй, æмæ загъта:
– Нартæ! Нырмæ æнхъæлдæр кæмæн нæ уыдыстут, ахæм гуырд уæм фæзынди. Тас уын нал у!
Уырызмæг дæр мидбылты бахудти.
– Ам та дæ фæндон дæр уыдаид, Уастырджи. Махæн нæ сæрыхъуынтæ дæр дæуæн нымад ысты сеппæтдæр. Сослан ныр нæхицæй у, уый базыдтон. Нартæм хæстæг бацыд уæд Уырызмæг, æмæ цын загъта:
– Сослан не гасæй сеппæтæйдæр лæгдæр у, æмæ, кæм уа, уым ын кадкæнут! Æгайтма Нартæм ахæм гуырд равзæрди!
Нартæ Æдив-мæличчы фæллой ратæлæткодтой æмæ рацыдысты. Æрбахæддзæ сты сæ зæххы арæнтæм. Æмæ Уастырджи загъта:
– Цæй, ныр рæствæндаг ут, Нартæ! Æз цæуын нæхимæ.
– Хорзыл амбæл, Уастырджи!
Æмæ фæцыдысты фæйнæрдæм. Уастырджи – сæхимæ, Нартæ – сæ бæстæм. Стыр куывдтæ куыннæ фæкодтаиккой Нартæ! Æмæ Сатанайæн дæр æхсызгон куыд нæ уыди!
Уырызмæг хиуылхæцгæ уыди кæддæриддæр. Фæлæ йын æй йæ цæстмæ бадардта уæддæр Сатанайæн йæ сусæг æмæ йæ кæлæн.
– Сылгоймаджы алы хъуыддаг хъуамæ нæлгоймаг ма зона, – загъта Сатана.
Æмæ Сослан Æхсæртæггатæм баззади.
СОСЛАН ЧЫСЫЛÆЙ КУЫД ФЕСГУЫХТ Нартæ фылдæр ыстæры цардæй цардысты. Уæд та иу бон Хæрæнхохмæ фæцæуын ысфæндкодтой, æмæ загътой Сатанайæн:
– Балцы цæуæм, фæлæ исты фæдисы хабар зæгъгæ, уæд-иу нæм бæрæгкæн æвæстиатæй.
Æмæ фæцыдысты Нартæ. Уæд Чынтæ ‘мæ Гуынтæ кæрæдзимæ лæгтæ барвыстой.
– Нарты тыхджынтæй бынаты ничиуал ис, æмæ цæм ныббырсæм. Æмæ цæм æцæгæйдæр ныббырстой. Нартæй чи цагъды фæци, кæй та рæгъаугæс ыскодтой. Чынтæ ‘мæ Гуынтæ цын цагътой сæ фос. Æмæ цардыминасæй тъæпп хаудтой Уæд Сатана Сосланæн фæтарсти. Авд ныггæнды бынмæ йæ ныккодта, æмæ йæ уым æмбæхстæй дардта.
Уæд Чынтæ ‘мæ Гуынтæ фæрсынц Нарты:
– Сатана та уын кæм и?
– Мах дæр æй нæ зонæм. Кæд ыл исты ‘рцыд?
Чынтæ ‘мæ Гуынтæ уæд ницыуал загътой – æгасæнхъæл ын нал уыдысты Сатанайæн. Уæд, зæгъы, иуæхсæв афтæ ныммæйдар, æмæ лæг йæ развæндаг нал æвзæрста.
Æмæ дзуры Сослан Сатанамæ:
– Æддейы – талынг, мидæгæй – талынг. Бирæ ма уыдзыстæм афтæ? – Цалынмæ Нарт æрыздæхой, уæдмæ.
– Æмæ кæд æрыздæхдзысты?
– Хуыцауы куы фæнда, уæд.
– Уæдæ ма цæ мæ бар бауадз!
Сослан амæсты ‘мæ загъта:
– Нартæм æппын æфсæйнаджызæрæдтæ дæр нал баззад. Ме ‘рбадæнтæ æгæр фæлмæн ысты, æмæ мæ цæуын нæ уадзынц. Уыййæддæмæ бæргæ сыстин, æмæ цæм бæргæ акæсин æз дæр Чынтæ ‘мæ Гуынтæм!
– Æфсæйнаджызæрæдтæ та дæ цæмæн бахъуыд?
– Бадон цæ кæнут. Стæй мын цæ донбæлæгъы ауадзут. Æмæ мæ уым æрбадынкæн. Сатана æмæхсæвæджы Куырдалæгонмæ фервыста. Куырдалæгон уадид уым æрбалæууыд. Æмæ йын Сатана рахабаркодта Сосланы ныхас. Куырдалæгон райсомы арцыцъæлтæ, хæцæнгарзыцъæлтæ амбырдкодта, æмæ цæ куырдадзы къузы бакалдта. Уайтагъд адон ысты. Таддоны Сосланы абадынкодтой. Æгæртæвды куы басудза зæгъгæ, сырх-сырхид куыддæр адардта Сослан, афтæ йæ Сатана сцæйиста. Фæлæ йыл Сослан уыцыиу хъæр фæкодта:
– Суадз мæ!
Сатана йæ фæуагъта, æмæ Сосланæн йæ галиу æрбадæн фаг нæ байсæрыди.
Сослан фестади ‘мæ дзуры Сатанамæ:
– Куы нæ мæ фæцагайдтаис, уæд бынтон ысфидаруыдаин. Ныр зынанæзына къуылых цæудзынæн. Æмæ мæм исчи фаутæ хæсдзæни… – Ницы кæны, Сослан, чысыл чиудæн. Дæ тых æмæ дæ хъаруйыл ныфсæвæрæн куы бафта уæд!
– Гъеныр мын бæх, æмæ хæцæнгæрзтæ!
– Ахæмтæй мæ мацы ‘рцагур. Бæхы хуыздæр æмæ карды цыргъдæр нæ бæлццæттæм ысты. Дæу аггаг дзаума нал ис Нартыхъæуы…
– Æз ын ме фсургъ авæрин, мæ фæринк дæр ын радтин, фæлæ мæ къухы куы нæ уал бафтой… Дзырд мын радт, Сослан, къуыримæ мыл цæ фæстæмæ кæй сæмбæлынкæндзынæ, уыууыл, – загъта Куырдалæгон. Сослан ын дзырд радта.
Уæд та Куырдалæгон зæгъы:
– Райсом куыддæр хур йæ фыдздзаг тын æрыппара, афтæ йыл ме фсургъ уайдзæни хæххон суадон нуазынмæ, æмæ йерцахсын дæхи бар фæуæд. Стæй-иу мæм фæзын. Мæхицæн цы кард сарæзтон сæрмагондæй, уый хæцыныввонг у, рæхыстæй баст. Цъæх арт уадзы ме рмадзы сæрмæ. Æмæ йæ кæд райсын базонай, уæд æй ахæсс.
Сослан ын арфæ ракодта Куырдалæгонæн. Райсом куы ‘рбарухс, уæд Сослан Зæдты цады был æрæмбæхсти. Куыддæр хур йæ фыдздзаг тын æрæппæрста хæхтыл, афтæ Куырдалæгоны ‘фсургъ дæр мырмыргæнгæ ‘мæ кафгæ ратахти. Зæдты цадæй æртæ хъуыртты акодта. Æмæ уæд Сослан уыцыиу сæррæтт раласта. Абадти Куырдалæгоны ‘фсургъыл – æнæ идон, æнæ саргъ. Æмæ хæрдмæ фæхаудта бæх. Сослан бæхы дæллагхъуырыл къæлæттыхт акодта йæхи. Бæх мигътæй æврæгъты астæумæ атахти. Йæ хицауы дуæрттыл æрзылди ‘мæ ныммырмыр кодта.
Куырдалæгон цæм рауади.
– Гъей-джиди! Ды барæгæн бæздзынæ, куы рахъомыл уай, уæд! Куырдалæгон йе фсургъы ‘рсабыркодта. Хуыздæр æмæ зынаргъдæр саргъ ыл сæвæрдта бæхыл. Æртæ сæрфты йæ акодта, стæй йын æрттивгæ йæхс радта Сосланæн. Куырдалæгон æм дзуры:
– Æххæст-ма мæ кард дæр дæхæдæг райс.
Сослан Куырдалæгоны ‘рмадзы смидæг и.
Кард уыди аххæрджытæм рæхыстæй баст. Йæ буар авгау æрттивы. Йæ комæй цъæх арт уадзы. Сослан рæхысмæ февнæлдта. Кард ныхъхъырныдта, æмæ йæхи фехста кæрддзæмæй. Фæлæ Сослан йæхи фæтылифласта, æмæ кард хъæсдарæгыл æруади. Дыууæ дихы йæ фæкодта, стæй йæ фистонмæ зæххы абырыди. Сослан æм фæцырд и, фистонмæ фæлæбурдта ‘мæ кард ысласта. Рæхыстæ дзы хæрисы къалиутау æрцагъта. Стæй кæрддзæм æриста, йæ фарсыл æй абаста. Сослан карды ‘ртæ риуыгъды ракодта, æмæ ‘рсабыр и кард.
– Кæй дæ, уымæн фæрнæй у, мæнæн та хохы куыд ысбæззай! – загъта Сослан.
– Гъе, Сослан, нырма чысыл дæ. Фæлæ фыдбылызæй дæхи хъахъхъæн. Куы цæвай, уæд афтæ, æмæ кард дæхиуыл куыннæ аныдзæва!
– Гъеныр рæствæндаг у, Сослан. Мæнæ дын æххæст м’ арц æмæ уарт дæр, кæд цæ афæразай, уæд.
– Уæдæ цæуын Чынтæ ‘мæ Гуынтæм!
– Фæлæу! Афтæ нæ! – дзуры Куырдалæгон. – Знаг ызнаг уымæн у, æмæ хинæйдзаг у. Куы дæ базоной, чи дæ, уый, уæд æвыдæй нæ баззайдзынæ. Фæлтау, цыма дард бæлццон дæ, æнахуырбæстаг – дæхи афтæ равдис, æмæ цын сæ бадæнтæ, сæ миниуджытæ раздæр базон. Стæй зондæй сархай уыйфæстæ.
Сослан байхъуыста Куырдалæгонмæ. Йæхи бæлццонхуыз акодта ‘мæ Нартæм æрцыди.
– Фарн уæ ныхасы уæд! – дзуры Сослан Чынтæ ‘мæ Гуынтæм. – Фæрнæйдзаг уай, лæппу. Фæлæ кæцырдæм у д’ арæзт?
– Нарты мын хæлар фысым уыди мæ фыдæн æмæ, кæм цæры, уый мын куы бацамониккат.
– Æмæ чи у дæ фыды хæлар?
– Уырызмæг æй хонынц.
-Гъе, лæппу, куыдзы кой дæр кæныс! – зæгъынц Чынтæ ‘мæ Гуынтæ. – Кæмдæр куыдзы мард ныккодта.
– Уæд йæ ус Сатана та цы фæци?
– Иу хæрæджы къæлæуы кæмдæр хъомылкæны. Дзургæ афтæ кæнынц, фæлæ, æвæдздзæгæн, ныммарди. Уыййеддæмæ дзы исты хъуысид. – Уый та цавæр хæрæджы къæлæу у?
– Мах Сосланæй зæгъæм, Сатана кæй хъомыл кæны, уымæй. – Гъеныр уæ бамбæрстон. Фæлæ иуыл ам куыд бадут, къуырттонкæрчытау? Йе уæм фатæвзарæн нæ вæййы, йе кардфæлварæн? – Кæд афтæ тынг арæхсыс, уæд-иу Нарты Симæнфæзмæ ‘рцу майрæмбоны. Гъеуым бавзардзыстæм, – загъта Сослан æмæ раздæхти. Уæд æй Сатана афарста сæхимæ:
– Цы бадæ, Сослан?
– Майрæмбоны сеппæт хæстхъомты дæр хотыхæввонгæй Нарты Симæнфæзмæ хъæуы.
Æрхæддзæ майрæмбоныбон. Сослан йæ хæцæнгæрзтæ абаста. Абадти Куырдалæгоны ‘фсургъыл, æмæ араст и Нарты Симæнфæзмæ. Иу дзырд ма акодта Сатанамæ:
– Кæд Нартæй исчи фæзына, уæд-иу мæм кæсынмæ уæддæр рацæуæд! Цæуы Сослан. Æрæввахс и Нарты Симæнфæзмæ ‘мæ афарста йæ бæхы: – Ныр куы фæтыхсон, уæд мын цы баххуыскæндзынæ?
– Аскъæфдзынæн дæ. Уыдон та дæ ‘ййафгæ нæ ракæндзысты. – Нæ. Уый раст нæу. Уæд мæ тæппуд ысхондзысты.
– Уæд та цæ хатыр ракурдзынæн, цæмæй чысыл аулæфай.
– Нæ. Уæд мæ сонт ысхондзысты, уыууыл дæр дын разы нæ дæн. – Уæд та, дæхæдæг цы загътай, уый бакæндзынæн. Уæд Сослан фæхудти ‘мæ загъта:
– Лæг тасы куы бахауы, уæд æнæкæрон тыхы хицау кæны. Тæссондæр рæттæм мæ аскъæфдзынæ.
Сослан Нарты Симæнфæзмæ дардæй кæсы, æмæ Чынтæ ‘мæ Гуынтæ фат фæдисонæй æрвитынц. Быцæуæй æхсынц. Æмæ арвау нæры бæстæ. Уæд ын Куырдалæгоны ‘фсургъ афтæ зæгъы Сосланæн:
– Ныр мын мæ къæдзил хъæддых бабæтт – æртæ хъисы ма дзы æнæбастæй ныууадз.
Стæймын ахæм цæф ныккæн, æмæ дæ къух тæппæлттæ куыд феста, м’ агъдыфарс та ставд тæлмæй куыд аззайа!
Æмæ йæ нырриуыгъта бæхы Сослан. Бæх йæхи тымбылцъæгæй фехста. Чынтæ ‘мæ Гуынты астæу ысмидæг, æмæ бæхы къæхты бын æртæ лæджы ‘рбамарди. Уæд Чынтæ ‘мæ Гуынтæ хæцынтæ систой Сосланимæ. Сослан Куырдалæгоны кардæй кæй рариуыгъы, уый дыууæ дихæй фæхауы. Афтæ æртæ боны ‘мæ æртæ ‘хсæвы фæхæцыдысты.
Уæд Нартæ æрыздæхтысты сæ дард балцæй сæ бæстæм. Акастысты сæ хъæумæ ‘мæ фаджысæй нал зынди.
Фæрсынц Сатанайы:
– Цы ‘рцыди ай нæ фæстæ?
– Цы ма ‘рцæуа! Ц’ адæмы ныууагътат, уыдонмæ-ма акæсут: чи цæ лæггадгæнæг у, чи – фаджысхафæг. Чынтæ ‘мæ нæм Гуынтæ у’ ацыды фæстæ дыууæ мыггагæй ныббырстой, æмæ нæ хынджылæгкæнынц. Менахъом Сослан ныр æртæ боны ‘мæ æртæ ‘хсæвы хæцы семæ Нарты Симæнфæзы. Æмæ нырма кæрон нæй сæ хæстæн.
Нартæ уæд сæ Симæнфæзмæ атындзыдтой. Дардæй цæм æрбазынди сæ Симæнфæз. Ай Сослан фæуæд, фæлæ бæх Куырдалæгоны ‘фсургъ куы у, зæгъгæ загътой Нартæ. Йæ хотыхтæ дæр Куырдалæгоны куы сты! Уæд йæ къухы кæцæй бафтыдысты?
Тындзынц размæ Нарты стæронтæ. Фæлæ цæ туджы зæй фæстæмæ ласы. Сосланæн тæссагдæр кæм вæййы, уырдæм æй бахæссы йæ бæх. Иуафон Хъæлæдзых Сосланмæ йæ ных батардта. Сослан æм арц фæцарæзта, æмæ йын æй йæ хъæлæсы фæцавта. Уалынмæ Нартæ дæр бахæддзæ сты, æмæ Чынтæ ‘мæ Гуынты сау пырх ныккодтой.
Уæд Уырызмæг загъта:
– Абонæй фæстæмæ, нæ чысыл æфсымæр, не хсæн кадджынæй фæцæр, Нарты сæрвæлтау йæ уд мæлæтмæ чи тæры!
– Бузныг, Уырызмæг, – загъта Сослан. – Ныр мæ лæджы ран бацыддæн. Фæлæ цалынмæ бирæгъы ‘хсырæй мæхи байсæрон, уæдмæ мæ мæ чемы нæма дæн.
Уырызмæг ын ныфс бавæрдта. Стæй Нартæ сæ бæстæм æрцыдысты ‘мæ стыр куывд ныззылдтой. Куырдалæгон дæр уым фæци.
Аласта уыйфæстæ Куырдалæгон йæ бæхы. Ахаста йæ кард æмæ й’ арц, æмæ йæ уарт дæр йемæ.
СОСЛАНЫ БИРÆГЪЫ ‘ХСЫРЫ КУЫД
БАЙСÆРЫДТОЙ
Уæд иуахæмы Сослан дзуры Сатанамæ:
– Мæнæн кæй хæрынкæнут, уый иу куыдзæн хæрынкæнут. Æмæ уын уый уæ къæсæр уæддæр хъахъхъæндзæн.
Нæ бамбæрста Сатана Сосланы ныхас. Цас рацыдаид, чи зоны, фæлæ та йын ноджы дыггаг хатт зæгъы Сослан:
– Мæнæн кæй дæдтут, уый иу куыдзæн дæдтут, æмæ уын уæ къæсæр хъахъхъæна!
– Цæмæн афтæ зæгъыс? – фæрсы йæ Сатана.
– Æз адæймагæн не сбæздзынæн, – загъта Сослан, – Куырдалæгонæн мæ бирæгъы ‘хсыры куы нæ байсæрынкæнат, уæд.
Æмæ фервыста Сатана Куырдалæгонмæ. Нарт æмхæрд, æмнуæзт уыдысты дауджытимæ. Æмæ ‘рцыди Куырдалæгон Сатанайы хуындмæ. – Афтæ ‘мæ афтæ, Сосланы байсæрын хъæуы бирæгъы ‘хсыры, – загъта йын Сатана.
Райдыдта аразын Сосланæн йемдæргъ æмæ йемуæрх бæлæгъ Куырдалæгон.
Нарты фыдбылыз Гæтæджы фырт гæды Сырдон хъуыддаг бамбæрста. Æруайы бæлæгъаразæджы рæзты ‘мæ дзуры:
– Диссаг куыд не сты Нарты адæм… Ныр ацы лæг бæлæгъ кæмæн аразы, уый зоны, афтæмæй йæ цыппар æнгуылдзы даргъдæр кæны! Бæлæгъаразæг дæр фæдзæгъæл ис, æмæ бæлæгъ цыппар æнгуылдзы цыбырдæр фæкодта.
– Ныр сæрын хъæуы лæппуйы, – загъта Куырдалæгон Сатанайæн, – æмæ сæдæ голладжы тулдзæвзалы, æмæ сæдæ гæбæты бирæгъы ‘хсыр ысцæттæкæн.
Тулдзæвзалы уайтагъддæр сæдæ голладжы ‘рцæттæкæнынкодта Сатана, фæлæ бирæгъы ‘хсырæн амал нæ ары. Куы ницы амал ардта, уæд Уырызмæгмæ дзуры:
– Сæдæ гæбæты дзаг мын бирæгъы ‘хсыр самалкæн.
– Æмæ цы ‘гъдауæй самалкæнон? – фæрсы йæ Уырызмæг.
– Цы ‘гъдауæй, уый дын мæхæдæг зæгъдзынæн. Авд фæндаджы астæу мусонг ыскæн. Æз дæм уырдæм æрвитдзынæн адæмы. Æмæ дæм кæйдæриддæр æрвитон, стæй дæм æнæуый дæр чидæриддæр æмæ цыдæриддæр æфта, уыдон- иу дзæбæх бахынц, æмæ цын-иу зæгъ, бирæгъы ‘хсыр мæ хъæуы зæгъгæ. Ацыди Уырызмæг, æмæ авд фæндаджы астæу йæхицæн мусонг ыскодта. Сатана йæм уырдæм æрвитын байдыдта алы хæринаджы дзæбæх. Чи-иу æм бафтыд, уыдоны-иу хорз федта. Фæлæ-иу афтæ кæмæн загъта, бирæгъы ‘хсыр мæ хъæуы зæгъгæ, уый та-иу фæджихау ис, æмæ-иу йæхинымæры загъта: Уырызмæг сæрра ис.
Бады Уырызмæг авд фæндаджы астæу мусонджы, йæ къухы ницы ‘фты. Уæд иубон йæ рæзты ‘рбауади Силæм, сыдæй мард, афтæмæй. Уырызмæг куыдзмæ фæдзырдта ‘мæ йæ хорз федта.
– Ам цы архайыс? – фæрсы йæ куыдз.
Бирæгъы ‘хсыр мæ хъæуы зæгъгæ йын загъта Уырызмæг. – Æмæ уый тыххæй ам бадын.
– Иннабонæй мæ иннабонмæ хорз ысхæсс, цы хæринагæй мæ фæнда, ахæм хæринагæй, æмæ дын æз самал кæндзынæн бирæгъты ‘хсыр, – загъта куыдз.
Хорз зæгъгæ загъта Уырызмæг, æмæ ‘рвитын байдыдта Сатанамæ, куыдз цы хæринæгтæ агуырдта, ахæм хæринæгтæм.
“Гъеныр сæмбæлддæн, кæй агуырдтон, уыууыл”, – загъта йæхицæн Сатана, æмæ ‘рвыста, куыдзæн цыдæриддæр хъуыд, уыдон.
Иннабонæй иннабонмæ хорз ысхаста куыдзы Уырызмæг. Стæй йын куыдз загъта:
– Гъеныр фидар кæрт ысби.
Уырызмæг фидар кæрт ысбыдта. Куыдз хъæдмæ фæцыди, æмæ гадзабирæгъ-балтæ тæрын байдыдта уыцы кæртмæ. Байдзаг æй кодта бирæгъæй.
– Дуцгæ, Уырызмæг, ныр! – дзуры йæм куыдз.
– Æмæ куыд дуцон, – загъта Уырызмæг, – куы мæ аргæвддзысты бирæгътæ!
Уæд Силæм бацыди, иу бирæгъæн йæ бæрзæйыл ныххæцыд, æмæ йæ раласта æддæмæ, Уырызмæгмæ. Уырызмæг дæр бирæгъы ‘рдыгъта, æмæ куы фæци дыгъд, уæд æй ауагътой. Афтæмæй иугай фæласта куыдз бирæгъты кæртæй æддæмæ, æмæ цæ Уырызмæг æрдыгъта. Йæ сæдæ гæбæты байдзаг ысты бирæгъы ‘хсырæй.
Куы ‘рбахастой Сатанамæ æхсыр, уæд Сосланыл иу ададжы ‘взалытæ ныккалдтой æмæ йыл сæдæ куынцæй дымын байдыдтой. Бирæ йыл куы фæдымдтой, уæд Сатана Куырдалæгонмæ дзуры:
– Бакæс-ма йæм – худын байдыдта, æви нæма?
Куырдалæгон дæр æм бакаст, фæлæ лæппу худын нæма байдыдта. Ноджы йыл тынгдæр байдыдтой дымын. Бирæ та йыл куы фæдымдтой, уæд та йæм ногæй бакасти Куырдалæгон, æмæ лæппу худын байдыдта. Уæд бирæгъы ‘хсыр бæлæгъы ауагътой. Куырдалæгон Сосланы цæхæрæй райста, æмæ йæ бæлæгъы æхсыры мидæг нысхуыста. Бæлæгъ цыппар æнгуылдзы цыбырдæр уыди, æмæ дзы Сослан йе мбæрц йæхи куыд адаргъ кодтаид! Æмæ йæ уæрджытæ къæдзæй баззадысты бæлæгъы æнæсæрыдæй, бирæгъы ‘хсыр ын йæ уæраджысæртæ нæ бамбæрзта. Сослан сыгъдæг болат фестади, æрмæст йæ уæраджысæртæ фæлмæнæй баззадысты.
ДАУДЖЫТЫ ЛÆВÆРТТÆ СОСЛАНÆН Уæларвон Сафа сфæндкодта дауджытæн куывд ыскæнын. Æрхуыдта лæгтыдзуар Уастырджийы, арвнæрынгæнæг Уациллайы, сырдты хицау хъæрæу Æфсатийы, фысфосыбардуаг Фæлвæрайы ‘мæ уæларв Куырдалæгоны. Æрхуыдта йæ куывдмæ дымгæтыбардуаг Галæгоны дæр, стæй фурдæй дæтты хицау Донбеттыры. Бадынц дауджытæ Сафайы хæдзары, нуазынц сау бæгæны дзæбидыры сыкъатæй. Уырдыгыстæг та цын Нарты Сослан уыди. Уæд Сосланы цæрæнбоны тыххæй рауагъта гаджидау лæгтыдзуар Уастырджи.
Æмæ банызта йæ нуазæн Уастырджи.
Уыйфæстæ Сосланы цæрæнбоны тыххæй банызта Æфсати.
Арфæ йын ракодта Сослан æмæ загъта:
– Æфсати, дæ бар ысты сырдтæ иууылдæр хохæй-быдырæй. Хъахъхъæныс цæ дæ бæрзондæй, æмæ цæм нæ уадзыс хæстæг бацæуын зæххон адæмы.
Сафа дæр Сосланы фарс фæлæууыд, æмæ дзуры Æфсатимæ:
– Дæ фос кæмтты дзæгъæлы куы сæфынц, уæд цæ хæлæг кæныс адæмæн? Чъынды ма у, Æфсати. Бахайкæн адæмæн дæ фосæй. Уыцы дзæбæхдзинад дын рохуаты нæ баззайдзæн.
Хорз зæгъгæ загъта Æфсати. – Бахайкæндзынæн æз Нартæн мæ фосæй, фæлæ бынтон лæвар нæ. Цуанон-иу цуаны куы цæуа, уæд-иу рахæссæд йемæ æртæ чъирийы, æмæ-иу уыцы æртæ чъирийæ æфцæгыл мæ ном ыссарæд. Стæй-иу Саухохы сырд ку’ амара, уæд-иу ын йæ рахиз ысгуы, фыдздзаг ыл чи сæмбæла, уымæн радтæд – æмбæлæггаг.
Банызта Сосланы цæрæнбоны тыххæй Фæлвæра дæр, æмæ загъта: – Цæмæй дын бирæгътæ дæ фосæй къаддæр давой, уый тыххæй дын, Нарты Сослан, æз бацамондзынæн арфæйы ныхæстæ. Дæ фосмæ дын-иу бирæгътæ куы лæбурой сæрвæты, уæд-иу ды уыцы ныхæстæ зæгъ, æмæ æз дæ фосæй иуы дæр нæ бауадздзынæн ахæссын…
Банызта Сосланы цæрæнбоны тыххæй арвнæрынгæнæг Уацилла дæр. Арфæ йын ракодта Сослан нæртон æгъдаумæ гæсгæ. æмæ загъта Уациллайæн:
– Абон дæ æз адæмæн иу хæрзиуæг курын. Фехъуыстон: дæ дзыппы ис хоры нæмгуытæ. Æмæ цæ ма бахæлæгкæн адæмæн – стыр бузныг дæ уыдзысты.
Хорз зæгъгæ загъта Уацилла. – Раддзынæн æз ацы хорынæмгуытæй Нартæн.
Уалдзæджы, куыддæр зæхх ыстæфса, афтæ-иу цæ хуссарварс байтауæнт. Æмæ цæ афæдзæй-афæдзмæ хæрынæн цы хъæуы, уый цын дзы ‘рзайдзæни хор.
Райста йæ къухмæ дзаг дзæбидыр Куырдалæгон дæр.
– Гъы, Куырдалæгон, – загъта Сафа, – æппынæдзух кæрдтæ аразыс æмæ сæрыс болат-адæмы. Бон изæрмæ хойыс дзæбугæй дæ куырдадзы, æмæ нæ иу уысм æнцой нæ уадзыс.
– Бамбæрстон, Сафа, цы уагæн нæ ‘рхуыдтай дæ куывдмæ, уый – зæххон адæмæн нæ хорздзинад курыс. Хорз фæуæд! Сараздзынæн æз Нартæн æфсæнфындз дзывыртæ мæ куырдадзы, æмæ дзы уалдзæг Нарт сæ хуымтæ кæндзысты.
Арфæ йын ракодта Сослан дæр æмæ загъта:
– Йе, Куырдалæгон, æрвон куырд, дæ номыл мах адджын бæгæны ‘хсиддзыстæм, æмæ дын уымæй дæ ном ардзыстæм æрвылбон!
Стæй йе ‘ргом Галæгонмæ раздæхта Сослан æмæ йын афтæ зæгъы: – Цæй-ма, ды дæр, тызмæг Галæгон, мауал уадз Нартыл дæ тымыгътæ, дæ уад, дæ дымгæ!
Æгæр бирæ нæ домыс, нæртон гуырд зæгъгæ загъта Галæгон. – Æз дын дзырд куы радтон, уæддæр йæ сæххæст мæ бон нæ бауыдзæн. Фæлæ-иу фæззæджы уæ хоры кæритæ куы сыгъдæгкæнат, уæд-иу æз мæ дымгæ арвитдзынæн, æмæ-иу уын уый уæ хорынæмгуытæ фæхицæнкæндзæн зыгуым æмæ цъацъайæ.
Бузныг, Галæгон зæгъгæ загъта Сослан. – Дæдтын дын æз дæр нæртон лæджы дзырд: нæ кæритæн-иу сæ фæстаг фыййаг дæу уыдзæн. Уыйфæстæ Сосланы цæрæнбоны тыххæй банызта дæттыбардуаг Донбеттыр. Уымæн дæр та нæртон æгъдаумæ гæсгæ арфæ ракодта Сослан æмæ загъта:
– Донбеттыр, зонæм æй, дæттæ иууылдæр дæ бар ысты. Бирæ тых дæм ис, æмæ дæуæй дæр курын Нарты адæмæн исты хорз.
– Мæ дæттыл-иу куырæйттæ аразут. Мæнæй та уын уыцы лæвар. Æз бафæдзæхсдзынæн мæ чызджытæн, цæмæй уын уæ куырæйттæн сæ цæлхытæ æнæрынцойæ зилой.
Арфæ ракодта Сафа йæ уазджытæн сæ лæвæртты тыххæй æмæ цæ рафæндарасткодта алкæй дæр йæ фæрныг хæдзармæ.
СОСЛАН КАРД КУЫД ЫСКÆНЫН КОДТА Сослан йæ лæджы кары бацыди, æмæ уый дæр иннæтау йæ кард йæ фарсыл дардта. Фæлæ кæрдтæ иухуызон нæ вæййынц. Чи цæ фæлмæн вæййы, чи та – цъæхснаг æмæ фидар. Нартæ-иу сæ Ныхасы арæх кодтой, кæй кард хуыздæр у, кæнæ, кæй фат, зæгъгæ, ахæм койтæ. Кæнæ иу ыстыр быцæуы бацыдысты, хуыздæр уарт кæмæн ис зæгъгæ. Куыта-иу сæ кæрдтæ фæлвæрдтой. Æмæ дзы боныфæстагмæ Сосланы кардæй фæлмæндæр нæ разынд.
Чынтæй иу Хъоба хуынди, хъал, æнæфæныкхъал кæй фæхонынц ахæм. Фосæй дæр æмæ фæллойæ дæр иннæ Чынтæй цауддæр уыди, фæлæ уый хыгъд хорзæн дардта дыууæ карды. Стыр хъуыддаджы йæм хъуытазхъуыр кард уыди, æнæуый хъуыддаджы та – æдзæнкард. Фæлвæрдтой Нартæ сæ кæрдтæ кæрæдзийыл. Фæлæ дзы Чынты Хъобайы кæрдты ничи ‘ййæфта. Сосланы кардæй хуыздæр кæрдтæ уыди Нарты адæммæ, фæлæ уыдон кæрдты дæр Чынты Хъобайы кард карста фæлмæн цыхтау. Хъыг æмæ мастæн уыди уый Нартæн, фæлæ чи цы ‘фтиаг æркæны, фæзæгъынц, уый – йæхицæн. Нартæн быгъдуаны хъомгæс цæуын хъуыди, æмæ та Сосланы рад æрхаудта фос фæхизын. Цы загътаид Сослан? Скодта йæ сæмпæрчъитæ, йе скъуыдтæдарæс, æркодта йæ фæлдæхт худ йæ хъоппæг цæстытыл, æмæ ратардта Нарты фос.
Рацыди Сослан хъомгæс. Уæд арв æрбахгæдта бæзджын саумылазон мигътæй. Бæстæ мæйдарау нытталынг и. Цæст дыууæ къахдзæфæн дæр ницыуал уыдта, ахæм сау талынг баци бон. Хъуыдыкæны Сослан: “Уæдæ ныр мæ фос куы фесæфой, уæд ма Нартæм цы цæсгом равдисдзынæн. Зæгъдзысты Нартæ: Сослан фæтарсти, æмæ нæ тæрсынкæны мах дæр”. Уæд арв дардæй банæрыди. Арвынæрын æввахсæй-æввахсдæр кодта. Нырттивы бæстæ, арв æмæ зæхх кæрæдзийы хойынц. Бæстæ цæхæр æмæ гыбаргыбур ысси. Сыстади уаддымгæ. Фæлдахы бæлæстæ æд уидæгтæ, хæхты цъуппытæ пырхкæны. Фаркгай ыскъæфы къæдзæхтæ айнæджы тигътæй. Уыйфæстæ арвы дуæрттæ фегом ысты. Къæртайæкалæгау райдыдта уарын. Цæугæ суадæттæ арвæй зæхмæ ныууырдыг ысты, æмæ зæххыл ивылд дæттæ фестадысты. Дæттæ сæ разы цы арынц, уый ахафынц, æмæ йæ фурды бамидæгкæнынц. Зæххы хуылфы дон афтæ бирæ ацыди, æмæ саумæр исдуг хæрдмæ æнхъизæгау ыскæны. Уыйфæстæ арвуобæуттыл ракалдта йæ цæхæртæ, æмæ уобæуттæ ныппырх ысты. Æмæ арвæй иу ыстыр дур сæмбæлди зæххыл. Сослан дæр ныххуылыдз и, ныллæхъхъир.
Фæстагмæ дымгæ мигъты фæхаста, арв раирд, æмæ хурыцæст йæ хъарм тынтæ раппæрста зæхмæ. Ракасти Сослан, æмæ астæумæлæмы лæууы, йæ разы тæвдæй – хъæбысыдзаг тымбыл дур. Сослан дзы йæхи схъармкодта. Стæй рахызти лæмæй. Йæ фосыл йæ цæст ахаста ‘мæ федта: калдхъæдты ‘хсæнты йæ фос иугай-дыгай лæууыдысты. Сослан цæ рамбырдтæкодта, фæлæ Чынты Хъобайы дыууæ галы уым нæ разындысты. Базыдта йенамонд, уæдæ мын Хъоба йæ галтæ афтæ нæ ныууадздзæн. Цы ма ссардта фосæй, уыдон æртардта.
Æмæ загъта Сослан Сатанайæн:
– Хъобайы галтæ мын кæмдæр фесæфтысты, иннæ фос æнæхъæнæй æртардтон. æмæ мын ныр Хъоба цы зæгъдзæни?
– Сафамæ уал ацу.
– Н’ ацæудзынæн. Уæд исчи зæгъдзæни, Сослан Хъобайы галты цыдæр фæкодта, æмæ ныр уæларв йæхи бамбæхста зæгъгæ.
– Нæ зæгъдзысты!
– Зæгъдзысты!
– Нæ зæгъдзысты, Сослан. Æз цын æй бамбарынкæндзынæн: Дæ кард дæуæн цыхт лыгкæныны йæддæмæ ницæмæн бæззы. Æмæ уæларвмæ кард аразынмæ фæцыддæ.
Сослан ахъуыдыкодта ‘мæ дзуры йæхицæн: “Ай мын мæ кардыл сылгоймаг дæр ма куы худы, æмæ йæ куы рафаудта. Цæй, æмæ йын абоны дуры хабар ракæнон.
Æмæ йын дзуры Сатанайæн:
– Абон мыл диссаг сæмбæлди, æмæ мын йæ басусæг тæригъæд уыдзæн. Æз лæмы м’ астæумæ ныссагътæн. Уæд кæсын, æмæ мæ разы иу, хъæбысыдзаг уыдаид, ахæм дур. Артау æндæвта. Схъарм мæ кодта уыцы дур, æмæ мын асуркодта мæ дзаума.
Сатана базыдта, уый арвæйæрхаугæ дур кæй уыди, æмæ загъта: – Æмæ цы фæци ныр уыцы дур?
– Æз ма йæ уым ныууагътон.
– Уæдæ уайгæ кæн. Кæд ма йæ ссарай, уæд æй Сафамæ схæсс. Фæлæ дæ фæдзæхсын – раздæр-иу дзы туас рацæгъдынкæн. Стæй-иу уыйфæстæ зæгъ Сафайæн, цæмæй дын уыцы дурæй кард сараза. Æфсон дын ис. Сослан ацыд. Лæмы цурæй дур систа, иу æрхъискъæртт дзы ‘рсаста, æмæ Сафамæ араст. Куы схæддзæ, уæд дур фæсвæд æрывæрдта. Фæлæ æрхъискъæртт Сафамæ бахаста йæ куырдадзмæ ‘мæ йæм дзуры: – Фæрнæй кусай, Сафа!
– Алыбон æгас нæм цæуай, Сослан. Цы хур, цы къæвда дæ схаста? – Нартæн быгъдуаны хъомгæс уыддæн. Мæ фос фыдкъæвдайы ныппырх ысты. Сæ фæстæ рахау-бахау фæкодтон, мæ къахыл дзабыр нал баззади. Чынты Хъобайы дыууæ галы ма мын агуринаг ысты, æмæ мын ацы ‘рхъискъæрттæй туас рацæгъд, цæмæй мæ дзабыртæ арæхсон.Æрмæст мæхи цур, тагъддæр.
Сафа сразы, фæлæ ма загъта:
– Уыцы къæвдайы заманы æз мæ куырдадз æндæр ранмæ раивтон, æмæ мын мæ хъæсдарæг ардæм ысдав.
Сослан хъæсдарæгмæ ныццыди. Хъæсдарæг ахæм уæззау уыди, æмæ йæ Сослан йæ фæдыл ласæгау фæкодта. Йæ фæдыл куыройы нукдзагæй къæвдадон уади. Сласта хъæсдарæг, зæххы йæ ныссагъта. Сафа дæр æрхъискъæртт куырдадзы куынцы бавæрдта. Сдымдта йыл, æмæ йæ цæгъдын райдыдтой. Æрхъискъæрттæй ахæм цæхæртæ калди, æмæ сæ рухсмæ цæстытæ тартæ кодтой. Туас ысцæттæ.
– Айхуызæн æфсæн нырма никуы рацагътон мæ хъæсдарæгыл, – загъта Сафа.
– Æз ма дын хъуамæ уымæй кард рацæгъдынкæнон…
– Бар дæхи.
Уыйфæстæ йæ æрвдур æрбахаста Сослан Сафамæ.
– Мæ кард фæдисы ‘ппæты фæстаг у. Хал дæр нæ лыгкæны. Æмæ Сослан йæ кард ысласта ‘мæ хырхыкомау дæндæгтæ-дæндæгтæй зынди.
– Ай дæ кардæй хырх арæзтай?
– Нæ, ам мæ кардыкомыл цал носы ис, уал фæлвæрды йæ скодтон, æмæ-иу дзы алы хатт дæр къæртт фæхауд. Фæлæ дæм иннæ ацафон зындзынæн, æмæ мын уæдмæ мæнæ ацы дуртæй кард рацæгъд.
– Хорз, фæуæд дæ фæнд.
Æмæ Сослан рацыди сæхимæ, æмæ Сатанайæн афтæ зæгъы:
– Уыцы дурæй туас рацæгъдынкодтон, иннæйы ныууагътон Сафамæ. Къуыримгъуыдмæ мын дзы кард рацæгъддзæн.
Уæд æй Сатана афарста:
– Туас дæхимæ ис?
– Мæхимæ!
– Уæдæ дæ кардмæ куы цæуай, уæд-иу кардæн йæ фистоны бын сусæгæй туас атъысс. Кæд ыл фæбыра – уæд дæ кард у. Кæд дзы иннæрдæм азына, уæд дæу нæу, æмæ дæхион агур. Сафайыл æууæнк нæй, дæ кард дын æндæрæй аивдзæн.
Рацыди иу къуыри æмæ та Сослан Сафамæ араст и уæларвмæ. Бадзырдта йæм:
– Ам дæ цы, Сафа?
– Ам дæн, Сослан!
– Уæдæ мын мæхион ку’ авæрис!
– Ныртæккæ! – загъта Сафа. Бацыди ‘мæ йæм иу кард рахаста. Сослан фистоны бын йæ туас фæцавта, æмæ – карды хъусы иннæрдæм ахызти.
– Ай мæ кард нæу.
– Дæу у.
– Нæу, Сафа, нæу.
Уæд та Сафа æндæр кард рахаста. Сослан та уыцы карды фистоны бын дæр, кардыхъусы, туас фæцавта, æмæ та иннæрдæм азынди. – Сафа, хынджылæг мæ кæныс?
– Цæмæн афтæ зæгъыс?
– Уæдæ мæ кард кæм и?
– Ау, уый дæр та нæу?
– Нæу!
– Мæ мад, мæ фыдыстæн, дæу у!
– Æз та зæгъын: мæ мад, мæ фыдыстæн, ацы кард дæр мæн нæу! Сафа кæсы, æмæ Сослан æгæр-æгæр куы тæвдкодта, уæд ын йæхи кард рахаста. Сослан туас кардæн йæ фистоны бын фæцавта. Туас фæцъыввытласта ‘мæ цæхæртæ скалдта.
– Гъе уый æцæгдæр мæ кард у!
– Мæ Хуыцау – ме вдисæн, Сослан, куы ма дын æй загътон, ахæм кард æз нырма мæ хъæсдарæгыл никуы ма рацагътон, æмæ йыл сæттын: мæхи йæ бакæнон зæгъгæ сфæндкодтон мæ мид-зæрдæйы.
Сослан тагъд мæстыгæр уыд, æмæ йæм йæхи нал бауырæдта: – Сафа, абонæй фæстæмæ дыл æххæст лæджы ‘ууæнк мауал уæд! Нартæ дæм аразынмæ мацыуал хæссæнт, æмæ дын сæ хæдзæрттæм цæуыны бар мауал уæд, цалынмæ дæм хонæг не рбарвитой сæхæдæг, уæдмæ. Сосланы ныхас Сафайыл æрцыди. Уæдæй фæстæмæ Сафа Нартæм æнæ хонæг нал цыди.
Сослан Нартæм æрыздæхт. Уæд æм Чынты Хъоба дзуры:
– Мæ галтæ кæм ысты, Сослан?
– Хъоба, фидын дын цæ, æрмæст мæ ма бафхæр.
– Лæг дæ, лæг, Сослан! Фæлæ дæм лæджы ‘гъдауæй ницы ис. – Цæуылнæ?
– Уæд уал, дæ къæлуа цы кардæй фæлыгкæныс, уый раивис. – Мад, фыдæй гуырд йæхи ма схонæд, уæдæ, нæ дыууæйæ уый, æмæ чи фæтæрса! Сфæлварæм нæ кæрдтæ!
– Сфæлварæм!
Æмæ Ныхас уыдонмæ ныккасти.
– Дæ кард бынæвæрд æркæн, – зæгъы Сослан.
– Нæ, ды йæ ‘ркæн бынæвæрд! Ды фæлварыс дæ кард.
– Хорз. Уæдæ афтæ цæв, æмæ ма мын, дæ кардæй сæрдасæн цæмæй саразон, уый куыд аззайа!
Хъоба Сосланы карды тыхтыхæгæй нырриуыгъта ‘мæ – дзæхст: Хъобайы кард дыууæ фæхаудта, æмæ йæ лыггаг кæмдæр дурты ныззæллангласта, йæ къухы ма дзы дыууæ дисны бæрц аззади. Сосланы кардыл фæд дæр нæ фæзынди. Хъоба уый куы федта, уæд загъта Сосланæн:
– Иу масты бæсты мын дыггаг маст дæр ыскодтай!
– Нæ Хуыцау не вдисæн, дæхи аххос уыд.
Цы ма загътаид Хъоба, æрмæст ма афтæ бакодта:
– Йех, фæлæ мæ галтæ, мæ галтæ!
Уæд Сослан дыууæ галы ‘рбалæууын кодта Ныхасы.
– Мæнæ дын галтæ!
– Уыдон мæ нæ хъæуынц.
– Цæуылнæ?
– Иу къухæй иннæмæн лæвар ничи кæны.
– Уæдæ афæдзбалцы цæуын, æмæ дын æз дæ галтæ ссардзынæн. – Ахæм дзуапп мæ зæрдæмæ цæуы!
Сослан уæлдай ницыуал загъта, фæлæ йæхи цæттæ байдыдта балцмæ. Иубон зæгъы Сатанайæн:
– Æз афæдзбалцы цæуын, фæлæ мын-иу мацæмæй тæрсут.
Араст Сослан йæ фыдздзаг дард балцы. Иуран иу ыстыр хæхтыл ахызт. Арф кæмтты цæуы, тыгъд быдырты… Цæуы Сослан. Бахæддзæ иу доны былмæ, æмæ мæнæ диссаг: доны был зæронд ус бады, армыдзаг цæстысыг калы. Цæссыгтæ сиувæййынц, æмæ цæ суадонвæд рацæуы. Сослан æй фæрсы:
– Цы кæныс, мæ мадыхай, цæуыл афтæ кæуыс?
– Гъе, мæнæ лæппу, – дзуры зæронд ус. – Ды нырма, маст циу, уый нæма бавзæрстай, æмæ хъал ныхас уымæн кæныс.
– Æз дæр йæ бавзарынмæ рацыддæн. Дард бæстæй дæн.
– Ахæм мыггаг Нарт ысты.
– Уыдонæй дæн æз дæр, æмæ мыл цæмæй баууæндай, уый тыххæй мæ бавзар.
– Нартæ ахæм ысты, æмæ сæ иу цæфæй æртæ амæлы. Хицæн дæр уымæй кæнынц.
Уæд Сослан сæгуытты згъоргæ ауыдта, æмæ цæм йæ фат фæцарæзта. Фат цæхæркалгæ атахти, æмæ авд сæгуыты авдæй дæр æртылдысты сæ цурмæ.
– Цæй, цы зæгъыс?
– Мæ цæстытæй мæ ракæсынкодтай. Æрмæст-ма мæ уырнын дæр бакæнынкæн.
Сослан акасти. Уæйгуыты фыййæуттæ авд галы уæргъбаст ыскæныныл архайдтой, фæлæ сæ бон ницы уыди. Сослан цæм базгъордта, уæргъбæстытæ бæндæнтæй сæлхъывта, æмæ дзуры усмæ:
– Адон дын мæ лæвар!
– Бауырныдта мæ ныр – ды Нартæй дæ. Фæлæ ма сæрбахъуыды сахат дæхи куыд хъахъхъæндзынæ, уый дæр мын равдис… Уæд æцæг нæртон лæг дæ.
– Ам, æз мæ тых кæимæ бавзарон, ахæмæй никæй зонын.
– Далæ быдыры кæрон рыг мигъау сыстади, уый уыныс?
– Уынын! – зæгъы Сослан.
– Уæдæ уыдон, ды кæй бафхæрдтай, уыцы хъомгæстæ сты. Фæфæдискодтой, æмæ дæм авдавдæй рацæуынц.
Сослан йæ кард кæрддзæмæй фæцъортласта. Арвау цæхæр ыскалдтой йæ фæрстæ хурытынтæм. Дымгæйау уæлдæфы ныхситласта кард, æмæ Сослан Дурæгомты раз хæлиу æрлæууыди. Дурæгомтæ авдавды фатдзæгъдæн ныккодтой Сосланыл. Сослан йæ кардæй дыууæрдæм æхситдзæф кодта, æмæ фæттæ йæ размæ схъисгай калдысты. Иу фат ыл не мбæлди.
Дурæгомты фæдисæттæ сæ кæрдтæ сластой. Сæхи рауагътой зæйы уылæнтау, æмæ систой цъыччытæкæнын. Сослан цæ цæлхъытæ райдыдта, авдавдæй ма иу авды ауагъта, иннæтæ бынхафт кæрдæгау æркалдысты. Радтой сæхи уыцы авд Сосланмæ уацары.
– Адон ма цæмæ ныууагътай? – дзуры зæронд ус.
– Мыггагæн. Мыггагæн дæр ма дзы ныууадзын хъæуы.
– Хæмпæлгæрдæг хоры хуымты хъыгфæдары…
– Хатт хæмпæлгæрдæг хосыскондæй фæхуыздæр вæййы.
Зæронд ус ницыуал ысдзырдта, æмæ йын уæд Сослан афтæ: – Дæ маст, уæдæ, ныр дæр нæ дзурыс?
– Зæгъдзынæн дын мæ маст, кæд дæ афтæ тынг фæнды йæ базонын, уæд… Мæнæн уыди авд фырты. Адон мыггаг мын цæ фæкодта, æмæ цæм ныр æнæхъæн къуыри кæсын æнхъæлмæ. Фæлæ цæ ницыуал хъусын. Æвæгæсæй баззаддæн. Мæ сагъæс дæр уыууыл уыди.
– Уох, авд фыртыл кæд исты ‘рцыди, уæддæр дын сæ туг ист у. Сæ ныхмæ дын мæнæ авд цагъары дæдтын. Æз цæуын Дурæгомты адæммæ. Цы нæ ис! Кæд ма дæ фырттæй искæй æгасæй баййафон, уæд зон, дзæбæхæй дæм æй хæддзæ кæндзынæн, кæннод дын дæ маст сисдзынæн æртывæрæй. Зæронд ус акодта авд цагъары Дурæгомты адæмæй, ахæссынкодта авд галы дæр сæхимæ. Сослан та рацыди Дурæгомты мæликмæ.
Дурæгомты адæм бадынц сæ куывды. Сослан цæм бацыди ‘мæ цæ фæрсы:
– Ам хистæр чи у?
– Мæликк-æлдар.
Сослан та уымæ дæр бацыди ‘мæ йæ фæрсы:
– Æргом дзуаппæй дæ фæрсон, æви хæцгæ кæнон?
– Æргом дзуаппæй мæ бафæрс. Стæй хæцын кæд хъæуа, уæд мах дæр ронбæгъд куы нæ стæм.
– Уæдæ уæ бæстæм цы авд æфсымæры бахаудта, мæн фæнды уыдонæн сæ хъысмæт базонын.
– Мах æгъдау ахæм у, æмæ кæимæ дзурай, уый хъуамæ зонай. – Мах æгъдау та ахæм у: де фхæрæджы куы ссарай, уæд æм мауал кæс, дæхи мауал амон. Фæлæ ‘фхæрæгæй алы ‘фхæрд адæймаг дæр йæхион фæдомы.
Ныхас ныхасы фæстæ, афтæмæй цын хъаугъамæ рацыд. Сослан мæличчы къубал аркъауæлхъывд акодта йæ къухæй æмæ йæ фæрсы: – Авд æфсымæры кæм ысты, уый мын зæгъдзынæ æви нæ? Кæннод дын дæ къубал карчыкъубалау ыстондзынæн.
– Авд ныггæнды бын ысты, фæлæ æз м’ адæмæй ахæм лæг нæ зонын, æмæ уыдонмæ чи ныббыра.
– Кæм и ныггæнд?
Мæликк ныггæнд бацамыдта. Сослан дзы иу сæррæтт ныккодта, æмæ зæххы бынмæ аирвæзти. Рахызти иу хæдзары, кæсы æмæ авд лæджы æрмгуырæйттыл; ифтыгъд галтау, куыройыфыдтæ зилынц. Ссады рыг цыл афтæ тынг ныббадти, æмæ ма сæ цæстытæ æнæбары ‘рттывтой, æндæр ницыуал зынди сæ уындæй.
Байрайат, куыройгæстæ! Ай цавæр арф ран кусут?
– Хуыцауы уазæг у, фæлæ сæрсæфæн бæстæм дæхи къахæй цæмæ ‘рцыддæ? – дзурынц æфсымæртæ.
– Æз агурын авд æфсымæры. Сæ мад уæлæуыл куыдвæд кæны, æмæ йæ тæригъæдæй дуртæ скъуыйынц.
– Йехх, уымæн нæртон лæг баххуыскæндзæн, æндæр ничи. – Уымæн нæртон лæг баххуыскодта. Йæ фырттæй алкæй ныхмæ æхсæз маргæ акодта, фæйнæ та йын цагъартæ радта. Авд галы та йын лæвар бакодта æргæвстæй.
– Уый ды дæ?
– Æз, бæгуыдæр.
– Уæдæ кæд уый ды сарæзтай, æцæг, уæд дæм дарддæр цы фæнд и? – Æз авд æфсымæры агурын, хъуамæ цæ сæ мадмæ фæкæнон. – Уæдæ уыдон мах ыстæм. Фæлæ дæуæн ардæм де рцыд куыд æнцонæй уыди, д’ ацыд афтæ ‘нцонæй нал уыдзæн.
– Цы уæлдай у?
– Дурæгомты мæликк дæлимонты хæрæфырт у. Уый мах дæр ардæм барæй æрыппæрста, цæмæй нæ фæндаг æхгæд уа. Уыныс: кусæм, тухæнкæнæм, цы нæ бон у? Ныр мах тыххæй ды дæр тухæйнаг фæдæ. – Фæлтау уæхи æрыхсут, æмæ цомут мемæ.
Бакоммæкастысты авд æфсымæры, ныууагътой сæ куыст, æмæ Сосланимæ рацыдысты.
Уæд Сослан иу ран бæхдугъ ауыдта Дæлимонтыхъæуы.
– Ай цавæр дугъ у?
– Дæлимонтæн сæ мæличчы гуырæн бон абон у, æмæ йын бæхдугъ уадзынц.
Сослан йæ фат хидыл цæхгæр авæрдта, дугъонтæй хидмæ чи ‘рбахæддзæвæййы, уый йæ бæхæй атæхы ‘мæ зæххыл сæмбæлы.
– Уыцы фат кæй у, цæуылнæ йæ айсут? – дзуры Дæлимонты мæликк. – Махырдыгон нæу, – зæгъынц Дæлимонтæ.
Дæлимонтæ схæцыдысты фатыл, фæлæ уый афтæ фидар сагъд уыди æмæ йæ ‘нкъуысын дæр нæ фæкодтой. Уæд цæм Сослан дзуры æфсымæртæм: – Уынут, мæ фат сæфтауын нæ фæразынц, æмæ уыдон мемæ цы бакæндзысты хæцынæн! Цæугæ ныр мемæ.
Сослан æмæ авд æфсымæры бацыдысты Дæлимонты мæликмæ. Æмæ йæм Сослан дзуры:
– Кæнæ мын уæлæмæ фæндаг радт, кæнæ дæ æнæмыггаг фæкæндзынæн. – Кæд нæ æнæфыдбылыз уадзыс, уæд дын – фæндаг.
Сослан ын ард бахордта.
Æмæ сæ нæргæадæг æрбахастой уæд Дæлимонтæ.
– Сбад адæгыл, – загъта мæликк Сосланæн.
– Ацы авд æфсымæры дæр кæнын мемæ.
– Уыдон ахæсты сты.
– Æз дæр цæ уымæн кæнын, сæ фæдыл уымæн цæуын.
– Уыдон Дурæгомты мæликк – нæ хæрæфырт – махмæ ахæстæй радта. – Гъемæ Дурæгомты мæликк та мæнæн фæндаг бацамыдта адон тыххæй сымахмæ.
Сбадтысты авд æфсымæры дæр адæгыл. Адæг цæ гуыргуыргæнгæ Цæрддзуйыбæстыл рахаста, æмæ фæуæле сты. Рахызтысты. Адæг та фæстæмæ атахт.
Дурæгомты мæликк ыстыр куывд кодта Сосланы сæфтыл. Сослан уый куы базыдта, уæд авд æфсымæрæн афтæ зæгъы:
– Разыбадæг лæуут, æви тæрæг лæуут?
Тæрæг зæгъгæ загътой æфсымæртæ.
Сослан разæй æрбадт, йæ кард ысласта. Уæд авд æфсымæры Дурæгомты адæмы рамбырдкодтой.
Разæй цыл Сослан цæгъдгæ ыссыди. Æмæ авдæй цы мардтой, уый Сослан иунæгæй цагъта. Афтæмæй Дурæгомтæ стыхстысты æмæ лæгъстæ кæнын райдыдтой Сосланæн:
– Бындзагъд нæ ма фæкæн.
– Мæнæ мын мæ разæй авдавды сæдæ сæры фос ыскæнут, æмæ уæ уадзын.
Радта цын Дурæгомты мæликк, Сослан ц’ агуырдта уый, æмæ рацыди Сослан авд æфсымæримæ. Æрцыдысты авд æфсымæры сæ мадмæ. Мад цыл ныццинкодта йæ фырттыл дæр æмæ Сосланыл дæр. Сосланæй æстæм хъæбул загъта. Уыйфæстæ Сослан Нартæм æрцыди. Йæ фосыскондæй Чынты Хъобайæн авд сæры радта, иннæты Нартыл байуæрста. Афтæ уыд Сосланы фыдздзаг балц.
Нарты Хæмыц усуарзаг уыди. Иубон Нарты сылыстæг – усæй, чындзæй, чызгæй – бадзырдтой иумæ: “Абон нæ иу дæр йæ къах æддæмæ куынæуал авæра, афтæ!”
Куыд бадзырдтой, афтæ бакодтой. Æмæ Хæмыц дис кæны: “Кæм ысты Нарты сылыстæг?
Иу цæ æддæмæ куынæуал зыны?”
Æмæ Сатанамæ бацыд фæрсынмæ.
– Нарты сылыстæг куы никæцæй зынынц, уæд кæм ысты?
Дæуæй сæ бон нал у зæгъгæ йын загъта Сатана. – Ус нæ курыс, æмæ дыл æмдзырд бакодтой: цалынмæ Хæмыц Нартыхъæуы уа, уæдмæ нæ иу дæр мауал ракæсæд æддæмæ. Æмæ фæлтау авд уæйыджы хæрæфыртмæ фæцу Нарты сылыстæгæй сеппæтæй дæр уый аивдæр у, æмæ рæсугъддæр. Æмæ Хæмыц араст и йæ фæндагыл иунæгæй. Бафтыди иу хъæдмæ иу хохрæбын. Никæуыл сæмбæлд, æххормаг дæр ысси. Уæд кæсы, æмæ иу хъуаз æрбацæйзылди хизгæ-хизгæ хъæды кæрон. Хæмыцæн æй йæ зæрды фехсын уыд, фæлæ саг æхстбæрцмæ нæ лæууыд. Уæд систа Хæмыц йæ сартæнзæт, æмæ дзы ныууасыди. Хъуаз æй базыдта, æмæ иу лæгæтмæ балыгъди. Бахæддзæ Хæмыц лæгæты дуармæ. Лæгæтæн та уыди зырнæйзылд æмæ нывæфтыд дуар. Хæмыц йæхиуыл фæхæцыд иучысыл, стæй бадзырдта мидæмæ:
– Уазæг уæ дуармæ, хæдзаронтæ!
Иу ус æм рауади ‘мæ йæ хæдзармæ бакодта. Хæдзар мидæгæй уыд хæрзæфснайд æмæ сыгъдæг.
Ус Хæмыцы раз æртыкъахыг авæрдта – алы минас фынгæн йæ уæлæ. – Сис, ахæр уал исты. Ам нæй мæ сæрыхицау.
Æмæ Хæмыц æрæвнæлдта фынгмæ.
Уæд дын ус йæ дыстæ фесчъилкодта ‘мæ фегомкодта рудзынг. Адардта уырдыгæй йæ иу цонг, æмæ цонг хурытынау рухс ыскалдта. Иннæ къухæй та арт акодта, æмæ хыссæ змæнтыныл фæци. Цы кæрдзын ракæны, уый афыцы, æмæ йæ фехсы рудзынгæй. Хæмыц дискæны ‘мæ дзуры йæхинымæр: “Цæмæн цæ ‘ппары, цымæ, ацы ус йæ кæрдзынтæ? Уæд ма цæ фыцгæ та цæмæн ыскæны?”
Ус æй фембæрста ‘мæ йын афтæ зæгъы:
– Цæуыл дискæныс, уазæг?
– Диссагыл дис куыд нæ кæнон?
– Уагæры цы федтай ахæм диссагæй?
– Кæрдзын кæныс дæ иу къухæй, гъеуый федтон. Афыцыс æй, стæй йæ фехсыс. Уый диссаг куыд нæ у? Уæд ма йæ фыцгæ та цæмæн ыскæныс? – Уый цас диссаг у! Диссаг, далæ фæзы хыл чи кæны, уыдон ысты. Мæнæ-ма ардæм рауай, æмæ цæм акæс.
Хæмыц усы цурмæ бауад. Усæн йæ цонджы рухсмæ дзæбæх зындысты авд гуыппыр уæйыджы. Кæсы Хæмыц, æмæ иу лæгыл сæвварс ысты уæйгуытæ – хъуамæ йæ амарой. Ус кæрдзын куы фехсы, уæд уыцы лæджы дзыхы бахауы кæрдзын: æмæ та лæг тынгдæр æрлæууы сæ ныхмæ.
Хæмыц мæтхæлкодта йæ мид-зæрды. Нал æм фæлæууыд, æмæ йæ афарста усы:
– Чи сты уыцы адæм? Цæмæн æй марынц удхарæй уыцы лæджы? – Авд уæйыджы сты уыдон, – загъта ус. – Æз уартæ уыцы лæгмæ скодтон мой, æмæ йæ ку’ амарой, уæд мæнæн дæр ме сæфт у. Мæ цонджы рухс уæйгуыты кæсын нæ уадзы, æмæ цын уæд нæ лæг хорз фæвæййы. Кæрдзын йæ хъуыры ку’ ацæуы, уæд йæ ныфсыл бафты, æмæ йæ тых нæ сæтты. Ныр æртыггаг бон хæцынц.
Хæмыц рагæпласта, æмæ гуыппыр уæйгуытæм дзуры:
– Цæуылнæ ныууадзут мæгуыр лæджы?
Уыдон æм нæ байхъуыстой. Уæд Хæмыц кард фелвæста ‘мæ цыл ралæууыд. Ныццагъта цæ сеппæты дæр. Стæй лæгмæ бацыди ‘мæ йæ фæрсы: – Куыд дæ, мæ фысым?
– Мæ уд мæ мидæг ис, фæлæ нæ – мæрдтæй дæн, нæ – цæрдтæй. – Уæдæ цом уæхимæ.
Æмæ йæ ракодта Хæмыц. Æмæ загъта уыйфæстæ лæг йæ усæн: – Ацы лæджы фæрцы фервæзтæн, æмæ йын мацы бахæлæгкæн. Æз та йын лæваркæнын, æртæ комы мын цы фосрæгъæуттæ ис, уыдон.
Хæмыц дæр æртæ комы рæгъæуттæ йæ разæй ыскодта, æмæ цæ ‘ртардта Нартæм. Нарты сылыстæгæй алкæмæн дæр фæйнæ стуры балæваркодта. Цы ма дзы баззад йæ фæллойæ, уыдон та иннæтæн байуæрста.
Хæмыцæн ыстыр аргъ ыскодтой Нартæ, æмæ йыл Нарты сылыстæг дæр нал худтысты.
Уæдæй фæстæмæ Хæмыц афæдз иу хатт цыди авд уæйыджы хæрæфыртмæ.
Фæткæн баззайæд ацы хабар зæгъгæ, ахæм ныхас æрцæуы ныр дæр ма. Фæткæн баззайæд, фæлæ сусæг макуы бауæд.
ХÆМЫЦ ÆМÆ НАРТЫ ЧЫНДЗЫТÆ Уæд, зæгъы, Нарты чындзытæ срæдзæгъдкодтой сæ къуымбил æмæ, быцæуæй, чи пиргæ кодта, чи – фæтдзæгъдæн. Хæмыц сылыстæгуарзаг уыди, æмæ йæ фæндаг чындзытыл ракодта. Чындзытæ йын сыстадысты, сæ куыст ныууагътой.
– Йæ нымæт æвзæр кæмæн разына, уый мæ тæрхонмæ хаудзæн, – æртхъирæнгæнæгау цæм дзуры Хæмыц.
Æмæ ацыди уыйфæстæ.
Бурæфæрныгæн хæрæфырт-чызг уыди. Хæмыц æм рагæй хъавыд, фæлæ йæ къухы не фтыд. Æмæ дзы ныр йæ цæст нал иста уыцы чызгæй. Фесты цагъд сæ къуымбил Нарты чындзытæ. Дон ыстæвдкодтой, æмæ райтыгътой сæ фондзыссæдз хъисыны.
Хæмыц та цыл разылди, æмæ та йын сыстадысты.
Уæд цæм уый бартхъирæнкодта:
– Æмхуызон куы нæ рауайой уæ нымæттæ, искæй нымæт уæ чысыл æндæрхуызондæр куы разына, уæд мæ тæрхонмæ хаудзæн!..
Ныууагъта цæ Хæмыц, æмæ Сатанамæ бауад.
– Бурæфæрныджы хæрæфырт мæ къухы куыд бафта, уымæн мын хос ыскæн – йæ нымæты йын исты хъулон авæр.
Сатана ацыд æмæ, Бурæфæрныджы хæрæфырт йæ къуымбилтæ цы хъисыныл æрывæрдта, уым сау къуымбилты бын урс къуымбилы уадздзаг авæрдта сусæгæй. Стæй, цыма ницы ‘рцыд, уыйау загъта:
– Иухуызон æвæрд ысты къуымбилтæ, куыддæриддæр хъæуы, афтæ æмæ цыл ныр дон акæнут.
Дон цыл акодтой, стыхтой цæ хъисыны æмæ – гъæйда-мардзæ – уæрдын райдыдтой Нарты чындзытæ.
Æмæ Сатана рацыди уæд æмæ рахабаркодта Хæмыцæн:
– Бурæфæрныджы хæрæфырты нымæты уыдзæн урс уадздзаг, æмæ йæ дæ зæрдыл бадар.
Нарты чындзытæ уæрдынц сæ нымæттаг æмæ зарынц:
Уой-уонай!
Ауæрдæм, ауæрдæм сахъ лæгæн нымæт.
Уой-уонай!
Сахъ лæг сахъгуырд цæхæрцæст лæппу.
Уой-уонай!
Хæхты цъуппытыл цæргæсау тæхдзæн.
Уой-уонай!
Быдырты куы цæуа – дымгæйау тæхдзæн.
Уой-уонай!
Мæйдар æхсæвты хурбонау уайдзæн.
Уой-уонай!
Хурбон куы цæуа – цæст ыл нæ хæцдзæн.
Уой-уонай!
Йæ йæхсы къæртцæй айнæг æркæлдзæн.
Уой-уонай!
Йæ бæхы къæхтыхъæр арвау нæрдзæни.
Уой-уонай!
Йæ бæх йæ быны кафгæ кæндзæни.
Уой-уонай!
Нарты ызнæгты зæвæтæй цæгъддзæн.
Уой-уонай!
Хæстмæ куы цæуа – заргæ кæндзæни.
Уой-уонай!
Нæртон хæлæртты уæларвæй кæндзæн.
Уой-уонай!
Чызджыты хуыздæртæм худбынæй кæсдзæн.
Уой-уонай!
Чындзæхсæв куы кæна – хонæг нæм цæудзæн.
Уой-уонай!
Хуыздæр нæ чи у – кафты рад уымæн.
Уой-уонай!
Ауæрдæм, ауæрдæм, цæрдæгдæр, чындзытæ.
Уой-уонай!
Чи уæ бафæллайа – худинаг кæндзæн.
Уой-уонай!
Нарты чындзытæ ныллæг хъæлæсæй кæнынц сæ зарæг, æмæ уæрдынц уæлæдарæн нымæттæ. Фесты сæ куыст æмæ цæ райхæлдтой. Нымæттæ сеппæтдæр уыдысты æмхуызон, æмыйас – дæргъмæ дæр, æмæ уæрхмæ дæр. Æрмæст Бурæфæрныджы хæрæфырты нымæты уыди урс къуымбилæй иу чысыл уадздзаг.
Хæмыц цæм бацыди, уыны чындзытæн сæ нымæттæ. Æмæ урс къуымбил цы нымæты уыди уымæй бафарста:
– Ай уæ йæ нымæты урс къуымбил чи фæкодта?
Бурæфæрныджы хæрæфырт, мæгуыр, йæ сæр æруагъта, æмæ ныфсæрмы и.
Хæмыц æм дзуры:
– Мæ уат æнæфснайд у, æмæ мын æй афснай. Уый дын мæ тæрхон. Чызгæн цы гæнæн уыди, æмæ Хæмыцы хæдзар æфснайынмæ ацыд. Хæмыц дæр йæ фæдыл араст, бацыди сæхимæ, æмæ йæм Æрхъызыдæндаг фæдардта чызгмæ, æмæ чызг бауадзыг и.
Сырдон хабар базыдта ‘мæ Бурæфæрныгмæ ссыди. Уæдмæ Бурæфæрныджы хæрæфырт дæр фæзынд.
Æмæ Сырдон Бурæфæрныгæн дзуры:
– Дысон диссаджы фын федтон.
– Цавæр фын?
– Цыма уæйгуыты куывды бахауддæн. Уæйгуыты мад мæм æрбацыди ‘мæ мын дзуры: “Дæхи сцæттæкæн”. Æз æй афарстон: “Цы дын ысцæттæкæнон?” Уый мын афтæ: “Æз ахсæв хъуамæ дæ фарсмæ мæхи ‘руадзон”. Æз фæтарстæн, мæ хуыссæг фæхауди, æмæ, æцæгдæр, цыма уæйгуыты мад æрбацыди. Мæ фарсмæ йæхи ‘руагъта, фæлæ, мæ Хуыцау – ме вдисæн, ницы йæм бавнæлдтон. Уайтагъд фестади. Иу каст æм бакодтон, æмæ йæ цæстыбынтæ – тæлмцъæх…
Бурæфæрныг хъуыддаг бамбæрста, ‘мæ тынг ысмæсты:
“Фæлæу, Хæмыц, кæд дын батайа!”
Йæ кард кæрцы мидæг бамбæхста Бурæфæрныг, æмæ Хæмыцмæ ‘рцыд æмбисæхсæв. Æмæ йæм бахъæркодта:
– Хæмыц! Æддæмæ ма ракæс. Мæнæ суг ластон, æмæ мæ галтæ цаддоны ныххаудтой. Æмæ цæ сласæм.
Хæмыц ницы зыдта Бурæфæрныджы хинæн, æмæ йæм рауади. Æмæ йæ Бурæфæрныг кардæй барæхуыста. Фæлæ кардыфындз æргъæвæгмæ арæзт фæци, æмæ йын ницы уыди Хæмыцæн. Хæмыц мæцъисмæ февнæлдта, фæлæ Бурæфæрныг уæдмæ фæлидзæг. Хæмыц æй нал баййæфта. Бурæфæрныг йæ мæсыгмæ балыгъд, æмæ дзуры мидæгæй:
– Ныббар мын, Хæмыц, фæрæдыддæн. Фæлæ м’ аххос нæ уыди – мæ хæрæфырты мын бафхæрдтай.
– Æддæмæ ракæс, æмæ дын ныббарон.
– Æууæнк дыл нæй. Цæй, мæ къобор гал дын дæдтын, æмæ мæ ныууадз.
Хæмыц ысразы æмæ йæм Бурæфæрныг рацыди мæсыгæй. Радта йын йæ къобор гал, æмæ йæ Хæмыц æркодта йемæ сæ хæдзармæ. Æмæ бафидыдтой уыууыл.
НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАР КУЫД ФÆБЫЦÆУ ЫСТЫ
Нартæ сæ ныхасы бадтысты ‘мæ загътой: “Хъуамæ ахæм хъазт саразæм, ахæм, æмæ нæ цауд æмæ ненарæхст сæ бон куыд базоной”. Æмбырдкæнын байдыдтой сæ Хъазæнфæзмæ хохыйас дуртæ. Æмæ, ставддæр нæ вæййы, ахæм хъæдтæ. Æнæхъæн къуыри фæкуыстой афтæ. Къуырийы фæстæ Уырызмæг, Хæмыц, Бурæфæрныг, Сослан æмæ æгас Нарт сеппæт дæр æрцыдысты алырдыгæй сæ Хъазæнфæзмæ. Æрцыдысты Уастырджи – сызгъæринфестинаг, Уацилла – арвнæрынгæнæг, Фæлвæра – фосыбардуаг, Аларды – низтæфтауæг, Куырдалæгон – уæларвон зæрингуырд, Сафа – бынатыхицау, Æфсати – дауджыты зæронддæр. Тутыр – чъыссæтæуарзаг, Донбеттыртæ – доны цæрджытæ, Галæгон – дымгæйыбардуаг. Ноджы цæм кæсынмæ ‘рцыдысты Хызыфидары хицау Челæхсæртæг æмæ йæ хæстæг Сайнæг-æлдар.
Зæхх цæ нæ уырæдта, уыйас адæм æрымбырд и. Нартæ иу кæронæй иннæмæ рæнхъ-рæнхъ ралæууыдысты. Уыцы уæззау дуртæ зыввытластой кæрæдзимæ. Дур-иу кæй къухæй æрхауди, уый-иу хъуамæ рахызтаид йæ бынатæй. Фæхъазыдысты афтæ бирæ, æмæ фæстагмæ сæ фылдæр азгъæлди. Баззадысты ма Хæмыц, Уырызмæг, Сослан, Бурæфæрныг æмæ ма ноджы иу цалдæр. Æхсынц кæрæдзимæ дуртæ. Кæрæдзимæ-иу бахастой сæ ныхтæ, фæлæ цæ ничи састи. Дуртæ лыстæг ызмисæй ызгъæлдысты зæхмæ… Уæд иу хатт Хæмыц фæцæйкалд. Сайнæг-æлдар йæ тæккæ комкоммæ бадти ‘мæ ныппыррыкласта.
– Сыст æмæ фесæф, æфтыддаг цыдæр! – цæхæртæ скалдта Хæмыц фырмæстæй, – Исты мын Нартау рæгъы куынæ ацæудзынæ. Гъеуым дурыцъуппыл бадыс, халон фаджысы сæр куы бада, уый хуызæн! – Фаджыс дæр дæхæдæг, æмæ æфтыддаг дæр!
– Уæдæ, нæ дыууæйæ æгуыдзæгдæр, æнæсæрæндæр чи у, уый гæбæр бæхæй фæцæуæд!
– Фæуæд афтæ!
– Уæдæ нæ тыхтæ бавзарæм æз æмæ ды!
– Бавзарæм!
Æхсæнылæгæн равзæрстой: Донбеттыр, Уастырджи ‘мæ Галæгоны – æртæ лæджы. Сбадтысты сæ бæхтыл Хæмыц æмæ Сайнæг-æлдар. Æмæ кæрæдзийы ныхмæ ‘рбацæуынц. Уæд Нартæ сæ хъазын фæуагътой, æмæ кæсынц.
Дыууæ тыхджыны кæрæдзийыл сæхи уариты цæф ныккодтой – иу дур цæ н’ ахауди йæ бæхæй. Арцæй цæ ничи басасти. Нæдæр цæ кардæй басасти исчи.
Хæмыцмæ уыди иу миниуæг: йæ мæлæт уыди йæ Æрхъызыдæндагæй, æмæ- иу хæцгæ-хæцын йæ дзых гом нæ кодта.
Кæрдтæй дæр цæ куы ничи састи, уæд Сайнæг-æлдар ысфæндкодта: цæй, æмæ Хæмыцы арцæй нылхъивон йæ бæхмæ, стæй йæ раппардзынæн афтæмæй. Фæлæ уый цалынмæ фæндтæ кодта, уæдмæ йын Хæмыц йе фцæгготыл фæхæст Сайнæг-æлдарæн. Иу риуыгъд æй ракодта, æмæ расхъиудта Сайнæг-æлдар йæ бæхæй. Æмæ раст, чызджытæ ‘мæ устытæ кæм лæууыдысты, уыцы ран сæмбæлд. Æмæ йыл ныххудтысты адæм. Иу ус ма йæм афтæ дæр бадзырдта:
– Дæуæй цæй Сайнæг-æлдар ис! Дæ тых ыл нæ цæуы æвæдздзæгæн, Хæмыцыл, æмæ дæхи устыты ‘хсæн æмбæхстай.
Сайнæг-æлдармæ уый хъыг куыд нæ фæкастаид! Йæ бæхыл абадт, æмæ Хæмыцы расырдта. Уæд Хæмыц фæзылди. Йæ бæхы риу Сайнæг-æлдары бæхы риумæ фæцарæзта. Æмæ атахти йæ бæхæй, æмæ та устыты ‘хсæн тымбылæй сæмбæлд Сайнæг-æлдар. Уæд кæсгæ чи кодта, уыдон та ныххудтысты. Сайнæг-æлдар тынг ысмæсты ‘мæ йæм бартхъирæнкодта Хæмыцмæ: – Фæлæу, ацы маст дын нæ батайдзæн!
Хæмыц бахудти ‘мæ загъта:
– Кæмдæриддæр мæ æрæййафай, уым-иу дæ гæрзтæ ма аздах! – Лæг к’ уаис, уæд ус æрхæссис, æмæ адæмы сылты фæстæ нæ хæтис! Ды та дзургæ скæн искæуыл. Къуырийы бонмæ ма-иу кæс – æз бинонтæ ‘ркæндзынæн. Фæлæ ды, мæнæ гъеныр цы хуызæн дæ, раст ахæмæй баззайдзынæ.
– Фендзыстæм, фендзыстæм! Кæд дæ æз дæ хъуырмæ не скæнон мастæй.
Сайнæг-æлдар ныццæфтæласта йæ бæхы, æмæ йæ фидары балæууыд, æмæ йæхиуыл дуæрттæ ахгæдта.
Уæд ын Уастырджи сусæгæй афтæ зæгъы Хæмыцæн:
– Сайнæг-æлдар къухылхæцæгæй мæн кæндзæни. Æмæ чындзæхсæвы бон к’ уа, уæд ын æз мæ цæсгом нæ равдисдзынæн йæ усагæн. Мæ уæлæдарæннымæт барæй фæсдуар ныууадздзынæн. Æмæ-иу уæд ды чындзмæ мæ номæй бацу, дæхи-иу мæ нымæты ‘рбатух. Гъестæй уæд дæ хъару, æмæ – дæхæдæг!
Æрæввахс и чындзæхсæвы бон. Сайнæг-æлдар чындзхæссæг акодта Челæхсæртæг, Уастырджи, Уацилла ‘мæ зæдтæй дæр иуцалдæры. Ныццыдысты уазджытæ Бæргъуын-æлдармæ – сæ фысыммæ – хсæвыгон. Уастырджийæн йæ уæлæ уыд цъæххъулон уæлæдарæннымæт.
Чызджытæ Сайнæг-æлдары усагæн дзырдтой:
– Дæлæ цъæххъулон нымæт кæуыл ис, уый дæ къухылхæцæг у. Уастырджы йæ нымæт тыргъы бахизæны ацауыгъта, фæсдуар, æмæ хæдзармæ бахызтысты Челæхсæртæг – хистæр уазæг, Уастырджи – къухылхæцæг, Уацилла – æмдзуарджын, æмæ ма дзы зæдтæй чи уыди, уыдон дæр. Æрбадтысты. Хæрынц æмæ нуазынц.
Уæд Хæмыц кæмдæр цуаны уыди. Саг амардта, æмæ ‘рцыди сæхимæ. – Кæм дæ уæдæй нырмæ? – загъта йын Сатана. – Сайнæг-æлдар Нартæм хонæг æрæрвыста. Райсом чындзæхсæв кæны. Ахсæв та йæ усаджы ‘ркæндзæни. Æмæ хуынды дæ кой не скодта.
Хæмыц мæстæй рафыхти ‘мæ загъта:
– Багъæц, Сайнæг-æлдар, æз дæуæн дæ удæй ысхъаздзынæн! Стæй афарста Сатанайы:
– Нарты лæгтæ ацыдысты?
– Нæма, райсоммæ сæхи цæттæкæнынц.
– Уæдæ макæмæн мацы зæгъ. Æз мæ чындзæхсæвы хай Сайнæг-æлдары кайыстæй дæр райсдзынæн!
Араст и Хæмыц Бæргъуын-æлдармæ. Фæсæмбисбон ныххæддзæ æлдары бæстæм. Кæсы Хæмыц, æмæ иу фыййау йæ фос хизы быдыры, æмæ зары: Дилæлæ-уилæлæ, ахсæв Бæргъуын-æлдар чызг æрвиты.
Дилæлæ-уилæлæ, хъусы хæйттæ ‘мæ къæдзилтæ,
Дилæлæ-уилæлæ, уыдон та мæнæн – ронгимæ.
Хæмыц æм хæстæг бацыди, æрхызти йæ бæхæй æмæ йæ фæрсы фыййауы: – Æрдæбон цы зарæг кодтай, уый æцæгæй дæр афтæ у?
– Æз мæнг ныхас никуы фæкæнын.
– Куыд кæсын, афтæмæй раст лæг дæ.
– Раст та цы хоныс! Фат дæр ма фæкъæдзвæййы, фæлæ мæнæн фæтасæн нæй. Ахæм раст дæн.
– Цæй, цæй, нырма фатыл н’ абарстай дæхи.
– Уæдæ-ма мæ бавзар.
– Хорз, кæд афтæ у, уæд. Дæуæн дæ хæйттæ соммæ дæр æвæрд уыдзысты. Фæлæ ма мæм байхъус.
– Хъусын дæм. Дзур, дæ хорзæхæй!
– Дæ дарæс мын авæр рæстæгмæ.
– Цы загътай? Уый та куыд?
– Цы куыд? Æз чындзæхсæвмæ дæ дарæсы ныццæудзынæн. Стæй дын хæйттæ дæр, æмæ нуæзт дæр ысхæсдзынæн уырдыгæй. Æмæ та дæхи дарæс ыскæндзынæ.
– Æмæ дæ цæмæн афтæ фæнды? Дæхи дарæс цауддæр у, мыййаг? – Фæстæмæ куы раздæхон, уæд дын æй зæгъдзынæн. Мæ бæх дæр уал дæумæ уадзын, мæ фат дæр æмæ ме рдын дæр.
Баивтой сæ дарæс, æмæ Хæмыц, фыййауы хызын йе фцæгыл æфтыд, афтæмæй ныццыди чындзæхсæвмæ.
Сайнæг-æлдар сиахсдзыд кодта. Хæмыц æй базыдта. Фæлæ йæ уый кæцæй базыдтаид! Кæсгæ дæр æм нæ ракодта…
Хæмыц иувæрсты бахызти тыргъмæ. Челæхсæртæг йæ тæккæ кувгæйæ уыд, æмæ адæм сеппæт дæр сæ хъус уымæ дардтой.
Уæд Хæмыц аивтæй Уастырджийы уæлæдарæннымæт райста, йæхи дзы ‘рбатыхта, æмæ чындзмæ бацыд. Дуаргæрон арфæ ракодта, стæй дын афтæ:
– Мæ хоимæ уал базонгæ уон.
Чызджыты зæрдæйæ уый къухылхæцæг у, æмæ йæ бауагътой мидæмæ. Чындзы цур цы чызджытæ лæууыди, уыдонæн дæр арфæ ракодта Хæмыц, стæй загъта:
– Ныббарут мын – дыууæ ныхасы йын зæгъон æрмæст мæ хойæн, хибарæй.
Чызджытæ æддæмæ рахызтысты. Уæд Хæмыц чындзы хыз æнцадгай систа, æмæ февдыста чындзмæ йæ Æрхъызыдæндаг… Уыйфæстæ цы ‘рцыди, уый æрцыд.
Рахызти уатæй Хæмыц. Уастырджийы уæлæдарæннымæт йæ бынаты сауыгъта. Хæдзармæ бацыд, æмæ фыййауæн йæ хызын хъусыхæйттæ, фысыкъæдзил, сгуытæ ‘мæ хæбизджынтæй байдзагкодта. Райста ма ронджы лалым дæр йемæ, æмæ ‘рбафардæг и, фыййау йæ фос кæм хызта, уырдæм. – Адон дын мæ хæйттæ æмæ мæнæ дæ дарæс дæр.
Аивтой сæ дарæс, æмæ Хæмыц ысбадт йæ бæхыл.
Уæд æм фыййау дзуры:
– Фæлæу, фæлæу!
– Цы ма дæ хъæуы?
– Ау, афтæ нæ загътай, мæхи дын бацамондзынæн зæгъгæ? – Чындзхæсджытæ ауылты цæудзысты, æмæ дæ исчи мæнæй куы бафæрса, уæд-иу ын зæгъ: “Æрхъызыдæндаджы хицау фæцæуы”. Стæй, чи дæн, уый дын уый зæгъдзæн.
Æмæ Хæмыц Нартæм æрцыди.
– Гъеуый йын цæрæнбоны маст уыдзæн уæдæ ныр Сайнæг-æлдарæн, – загъта Сатана.
– Фæлæ дæ адæм куыд бауагътой?
Хæмыц ын фæдфæдыл фæкодта йæ хабæрттæ, фæлæ йыл Сатана уæддæр кæронмæ нæ бауæндыд.
Сайнæг-æлдар æрхаста йæ усы, æмæ стыр чындзæхсæв ныззылдта. Нартæ дæр, Хæмыцæй фæстæмæ, æртæ мыггагæй уыдысты уыцы чындзæхсæвы. Уæд Сатана мæсыджы сæрмæ ссыди. Мигъ æрынцади хохыл, æмæ Сатана скуывта:
– Хуыцæутты Хуыцау, ме сфæлдисæг Хуыцау, мæ куывд дæм фехъуысæд! Кæд Сайнæг-æлдары усæн Хæмыцы бон исты баци, уæд мын æй хур йæ тынтæй равдисæд.
Сатанайы куывд Хуыцауыл сæмбæлди. Æмæ хур мигъæй хохы хъæбысмæ сырх таг ауагъта. Сатана бахудти уæд, æмæ дзуры йæхинымæр: “Гъеныр мæ бауырныдта Хæмыцы лæгдзинад.”
Сайнæг-æлдары чындзæхсæвы адæм афтæ фæрасыг ысты, æмæ дзы, йæ хæдзармæ цæугæйæ, фæндагыл авд хатты чи нæ ахаудта, иу дæр ахæм нал баззад.
Къуырийы фæстæ рабæрæг, Сайнæг-æлдары цыдæр маст кæй ис, уый. Иу изæрæй фæрсы йæ усы Сайнæг-æлдар.
– Æргом мын æй зæгъ, чындзыцыд ма кæд уыддæ искæмæ мæ разæй?.. – Нæ, нæ уыддæн.
– Уæдæ дæ æз хурбон куы ‘рхастон, æмæ ды та къæвдабонау гомдуар куы дæ?
Сайнæг-æлдары ус ныккуыдта уæд, æмæ загъта:
– Мæ тæригъæд фæхæссæд мæ бафхæрæг!
Чи уыди зæгъгæ йæ афарста Сайнæг-æлдар.
– Хæмыц.
– Æмæ кæд æрцыд, уыцы æбуалгъы хабар?
– Чындзы цы бон цыддæн, уæд.
– Мæнг зæгъыс. Адæм та йæ куыд бауагътой?
– Йæ уæлæ мæ къухылхæцæджы нымæт ыскодта – мæ хомæ дам цæуын. Мæ цуры чи уыд, уыдон та æрвитгæ ракодта. Стæй мæ Æрхъызыдæндагæй бауадзыгкодта, æмæ ницыуал бамбæрстон мæхицæн.
– Уæдæ мын цæуылнæ исты загътай ныры уонг?
– Дзырд мæ айста рæстæгмæ.
Сайнæг-æлдар рацæйфыхт, фæлæ йæхиуыл ныххæцыд:
– Ацы хабар исчи зоны?
– Ничи, мæ дыггаг мады йæддæмæ.
– Уый ницы зæгъдзæн, фæлæ йæ æддагонæй исчи зоны?
– Хæмыц. Æндæр ничи.
– Уый дæр ницы зæгъдзæн. Фæлæ дæ фæдзæхсын – макæмæн мацы скойкæн. Хæмыцæн та ацы ми нæ батайдзæн, мæрдтæм æй барвитдзынæн. Сайнæг-æлдар уыцы мæстыйæ зилын райдыдта Хæмыцы фæдыл, фæлæ йыл никуы хæст кодта, никуы йæ ардта хибарæй.
ХÆМЫЦ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАРЫ ЧЫНДЗ Уæд, зæгъы, иухатт Сайнæг-æлдар æрхуыдта Нарты Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы. Фынг цын æрывæрдтой, æмæ бадынц, хæрынц æмæ нуазынц. Сайнæг-æлдар хинæйдзаг уыди, æмæ сфæндкодта фæрасыгкæнын Нарты. Сарæх ысты нуазæнтæ. Фыдздзаг цын йæхæдæг радта нуазæнтæ, уыйфæстæ – йæ ус. Стæй та йе ртæ фырты – радыгай. Фæстагмæ йæ чындз æрбацыди, æмæ уый дæр барвыста нуазæнтæ. Чындз ахæм рæсугъд уыди, æмæ Хæмыцæн йæ дзых хæлиуæй аззад, куы йæ федта, уæд. Уырызмæг æмæ Сослан арфæ ракодтой чындзæн. Ныр Хæмыц дæр нуазæн йæ къухы дары, цыдæртæ адзырдта, фæлæ йæ цæстытæ нал исы чындзæй. Уыйфæстæ йæ нуазæн куыд анызта, уый зонгæ дæр нал бакодта. Радта нуазæн фæстæмæ. Æрхъызыдæндагæн æрмæст йæ иу тигъ фæзынди чындзмæ. Æмæ уыйадыл чындз афæлурс, æмæ ма тыххæйты рахызт. Йæ уатмæ бауад, ныххауди йæ хуыссæны ‘мæ сусæгкуыд систа. Бацыди катайы, уæдæ мæ ныр ацы сырх хъæбæрхъисджын лæг афтæмæй нал ныууадздзæни зæгъгæ. Æмæ уæд – худинаг æмæ æрдиаг, уæд й’ амæлын хуыздæр у. Ма йын бакома, æмæ уæддæр йе сæфт у. Иннæмæй, хъуыддаг куы рахъæр уа, уымæй дæр тæрсы. Уæд уый та мæлæтæй фыддæр. Æмæ цы кæна ныр? Уыцы катæйттæ куыд кодта чындз, афтæмæй йæ ‘рбаййæфта йе фсин, æмæ йæ афарста:
– Цы кодтай, чындз? Цæуыл дæ цæссыг калыс? Уæдæ дæм æвзæрæй дæр куы никуы ничи сдзырдта: нæ – фысымтæй, нæ – уазджытæй. – Ма мын æй зæгъынкæн.
– Ау, цы ‘рцыди?
– Нырма ницы.
– Уæдæ циу?
– Нартæ ку’ ацæуой, уæд дын æй зæгъдзынæн. – Хорз нæ рауайдзæн хабар, æмæ фынг æддæг-мидæг ауайдзысты.
Æмæ рацыди уæд уыйфæстæ æфсин йæ чындзы уатæй.
Нартæ ма цасдæр рæстæг абадтысты, стæй арфæ ракодтой, æмæ цухмухтæгæнгæ радыгай фæцыдысты сæ хæдзæрттæм. Хæмыцæн Сайнæг- æлдары чындз йæ зæрдæйы баззад, æмæ хъуыдыкодта, уæдæ йыл цы ‘гъдауæй фембæлон, зæгъгæ.
Сайнæг-æлдары ус та фæрсы йæ чындзы:
– Нæма мын зæгъыс, цæуыл куыдтай, уый?
– Расомыкæн, кæй ницы зæгъдзынæ, уыууыл.
– Уæд мæ арв æркъуырæд, дæ ныхас мæхицæй дарддæр ку’ ацæуа! – Уыцы сырххъисджын мæм абон сусæгæй Æрхъызыдæндаг февдыста, æмæ стыр катайы дæн.
– У-у-у, йæ бындур ныззила уыцы дзæгъæлхæрæгæн. Уæдæ нæ царæфтыд куы кæны! Æддæмæ дæр мауал акæс. Уый ахæм лæг у, æмæ иугæр йæ зæрдæмæ фæцыддæ, уæд дæ нал ныууадздзæн – иугæндзон дæ фæдыл зилдзæн. Фæлтау æддæзылдтытæ мæхæдæг кæндзынæн, ды дæ къах дæр мауал равæр.
– Хорз, баддзынæн нæ хæдзары, иу къахдзæф дæр нал акæндзынæн никуыдæм.
Афтæ, афтæ зæгъгæ загъта Сайнæг-æлдары ус. – Мæнæн мæ хъæбулы хъæбул мæхи тугæй хъуамæ уа. Исты арвистонтугæй гуырд нæ дæн, мыййаг, мæхæдæг дæр.
Сайнæг-æлдары чындз уыйфæстæ æддæмæ нал касти.
Уæд æй иубон фæрсы Сайнæг-æлдар йæ усы:
– Нæ чындзы бæсты дæр дæхæдæг куы кæныс æддæ-зылдтытæ, не фсин, уæд чындз та цы ми кæны?
– Уомæ, æз нырма мæ сæрæн дæн, æмæ уадз æмæ кусон. Чындз дæр й’ афоны кусдзæн.
– Нæ, нæ – æцæгæй дæ фæрсын.
Уæд ус афтæ зæгъы:
– Уо, нæ лæг! Чындзæн йæ цонг фæрæуæгдæр хъæуы.
– Цæмæн уæд?
– Тæрынхъæлцау у.
– Æмæ уый дæр та худинаг у? Ус æмæ лæгæн зæнæг дæр рацæуы… – Рацæуы, фæлæ мах ыстыр тасы стæм нæ чындзимæ.
– Цавæр тасы?
– Цавæр куы зæгъай, уæд нæ чындз Хæмыцы Æрхъызыдæндаг ауыдта, æмæ йæ ныр æвыдæй нал ныууадздзæн уыцы фыдбылыз.
– Æ, хæрæджы сæр бахæра, уастæн! Хъусыс, не фсин? Æппын ын хурыцæст дæр мауал фенынкæн нæ чындзæн, цалынмæ йæ тыр райгуыра, уæдмæ. Стæй уый, æвгъæды чи бада, ахæм усмæ нал бацæудзæн. Сайнæг-æлдар йæ чындзы æддæмæ нал уагъта. Бамбæрста цын сæ сусæг фæнд Хæмыц, æмæ катайыл ысси уый дæр.
Иуахæмы Нартæм уыди номхæссæны куывд. Сайнæг-æлдары дæр æрхуыдтой уырдæм йæ фырттимæ. Уæд цын Хæмыц сусæг-æргомæй карз нозт фæдарынкодта. Æмæ сæ къæхтыл нал лæууыдысты уазджытæ. Цагъдымæрдтау фесты, æмæ цæ уæд Хæмыц баласынкодта Сайнæг-æлдары фæзмæ. Уым цæ нæууыл аппæрстой. Уыйфæстæ Хæмыц тигътигъ Сайнæджы хæдзармæ ‘рцыд. Æрхæцыди æрвгæнæны синагыл, æмæ дуар бакодта. Бахызти мидæмæ. Чындзы йæ уаты баййæфта, Æрхъызыдæндаг æм фæдардта, æмæ – дæ балгъитæг афтæ: чындз йæ уагыл нал уыд…
Боныцъæхтыл былæй агæпласта Хæмыц. Йе ндоны зæлланг ма фæцыд, æмæ Хæмыц фæтары…
Базыдтой хабар Сайнæг-æлдар æмæ йæ ус.
– Багъæцæд! – загъта Сайнæг-æлдар. – Иу Быценты мыггагæй ма ‘ркæнæд ус! Уыдон дзыппыхæсгæ адæм ысты. Уыййæддæмæ йæ фендзыстæм, кæддæра цы уавæры фенид йæхи усы!
Сайнæг-æлдар æнхъæлмæкасти, уæдæ кæй ракурдзæн, цымæ, Хæмыц? Фæлæ фыдæнхъæл фæци. Хæмыцы ус Быценон уыди, æмæ кæй бон уыди уый æрцахсын!
Нарты Хæмыц цуаны уыди, æмæ ницæуыл сæмбæлд. Æмæ хъуыдытыл фæци йæхинымæр: “Уæдæ ныр афтидармæй куыд аздæхон фæстæмæ? Цы зæгъдзысты Нарт?”
Æмæ афтæмæй æрфынæй и иуран. Æмæ тарф фынæй аци. Уæд дын æртæ зæды ‘ртахти уæларвæй. Бæласыл абадтысты ‘мæ ныхаскæнынц. – Дурæгомы иу чызг ис, – дзуры сæ иу. – Уый ахæм рæсугъд у, æмæ йæм хур бакæса, хур æфсæрмыкæны. Мæй йæм бакæса, æмæ мæй къæмдзæстыгкæны. Уый кæй къухты бафта, уымæн цард уæлдон, уæлвынг уыдзæни.
– Уыцы чызгæн ахæм хъахъхъæнджытæ ис, – дзуры дыггаг зæд, æмæ йæ фондзыссæдз бонцау æддæдæрмæ базонынц уайтагъд, исчи йæм куы цæуа, уæд. Уыдон ысты æртæ тугдзых дурдзæргæсы, æртæ тугдзых дзагъырбирæгъы æмæ æфсæндзых уырс. Бæстæ иннæрдæм куы рафæлдæха, уæддæр уыдон никæй бауадздзысты. Æмæ йæ кой цы кæнут уыцы чызгæн? – Тугдзых дурдзæргæстæн ис ахæм хос, – райдыдта дзурын æртыггаг зæд. – Фæйнæ гогызы цын аппар. Æмæ уыдоныл куы фæуой, уæд цæ тас нал у – ныффынæйтæ уыдзысты. Тугдзых дзагъырбирæгътæн та фæйнæ фысымарды аппар, æмæ – уыдон дæр афтæ. Хос ын ис æфсæндзых уырсæн дæр. Чызгмæ чи цæуа, уый йæ бæхы авд хатты бурæмæдзæй байсæрдæд. Авд хатты та йæ змисы стулынкæнæд. Стæй йæм афтæмæй ауадзæд йæ бæхы. Æмæ дæндагæй лæбурдзысты кæрæдзимæ. Стæй уыцы уырс йæхæдæг лæгъстæмæ фæуыдзæн.
Æртæ зæдæй та иу зæгъы:
– Уыцы чызг кæй къухтæм бахауа, уымæн дзы хъуамæ цæуæт ма цæуа, кæннод зæххон адæмы сафдзæни.
– Цæуæт дзы рацæуæд, фæлæ йæ мады ‘хсыры хъæстæ ма фæуæд, – дзуры дыггаг зæд. – Кæннод ыл Хуыцау дæр нал фæтыхуыдзæн. – Хъомыл та доны кæнæд, – загъта æртыггаг зæд. – Науæд зæххы сой æмæ уæларвон хуры тынты хъæстæ куы фæуа, уæд цæ дæндагæй бахæрдзæн дуртæ дæр, æмæ къæдзæхтæ дæр.
Уыйадыл æртæ зæды атахтысты. Хæмыц райхъал и, æмæ фæрсы йæхи: “Уæдæ ай фын федтон, æви мæ хъустыл искæй дзæгъæл дзæнгæда ауад?” Бон цъæхтæ кæнын байдыдта. Хæмыц та цуаны араст и æмæ иу урс саг ауыдта. Ныхъхъавыди йæм. А ныр æй фехса, афтæ йæм саг дзуры: – Хæмыц, м’ амарынæй дыл ницы бафтдзæн. Фæлтау мæм байхъус, æмæ дын д’ амонд зæгъон. Иунæгæй кæдмæ уыдзынæ – бинонтæ дын куы нæ ис… Уæд дæ кæнæ ‘хсын нæ хъæуы, кæнæ дын хæринаг кæнын нæ хъæуы? Дурæгомы иу чызг ис, æмæ уыцы чызджы куы ракурис, уæд дыл ыстыр хорз æрцæуид.
Фæндаг мын бацамон зæгъгæ загъта Хæмыц. – Стæй йын исты хоскæндзынæн.
– Дурæгомæй сæ лæппу арæх рацæуы цуаны. Æмæ та райсом йæ цуаны бон у. Банхъæлмæ йæм кæс, æмæ уый фæрцы сараздзынæ дæ хъуыддаг. Хæмыц ын арфæ ракодта сагæн, æмæ йæ ауагъта. Стæй хъуыдыкæны: “Раст мын зæгъы ацы саг, кæдмæ афтæмæй иунæг уыдзынæн? Афон мын у бинонтæ ‘ркæнынæн”.
Дыггаг бон хохысæрæй хохыбынмæ бæстæ гыбаргыбур ысси. Æмæ дискæны Хæмыц: “Уæдæ, цымæ, цы уа?” Ахъахъхъæдта, æмæ – сырдтæ кæрæдзийы сæрты хауынц, кæрæдзийы скъуырынц, æмæ зæхх нæры сæ къæхты бын.
Дзуры Хæмыц йæхинымæр: “Уæдæ цæ сурæг дæр куы нæ ис, уæд сырдтæ цæмæй фæтарстысты?”
Цы урс саг федта, уый амарын уыд уæддæр Хæмыцæн йæ зæрды. Фæлæ фат куы фехсы, уæд сырдтæй иуы дæр нæ бавæййы йæ бон фæцæфкæнын. Хæмыц та зæгъы йæхицæн: “Мæ худинаджы хъæр айхъуысдзæн, æнхъæлдæн. Уыйбæрц сырдтæй иу дæр куы нæ ‘фты мæ къухы”.
Æрæджиау акасти, æмæ иу къаннæг лæппу, хæрзæрыгон, доныбылты рацæуы. Саджы мард ыскодта йе ггой, йæ быны зынгæ дæр нæ кæны, афтæмæй йæ рæуæгæн хæссы. Иу суадоны былмæ йæ ‘рхаста. Цæсты фæныкъуылдмæ арт акодта, ауæнгтæкодта саджы ‘мæ физонджытæ кæны. Хæмыц дæр хицæнæй арт бæргæ акодта, фæлæ физонæг цæмæй ыскодтаид, уый йæм нæ уыд. Бауади хъæдмæ, фатдзæгъдæнкæны, фæлæ – дзæгъæлы бынтондæр. Лæппу йæм кæсы, æмæ худы. Хæмыц æй фембæрста, арты фарсмæ ‘рхуыссыд, æмæ йæхи фынæйæфсон ыскодта. Лæппуйы физонджытæ сцæттæ сты. Зæххы цæ ‘рсагъта, æмæ Хæмыцмæ бацыди. Дзургæ ницы скодта, фæлæ йын къухæй ацамыдта, м’ артмæ ахиз æмæ физонæг бахæр зæгъгæ.
– Чи дæ, уый уал мын зæгъ, – дзуры йæм Хæмыц. – Кæимæ бадын, кæимæ у мæ ныхас, уый хъуамæ æз раздæр зонон. Æфсæрмы мацæмæй кæн. – Базондзыстæм кæрæдзийы. Æз Дурæгомæй дæн.
Хæмыц æм иу каст фæкодта.
– Уæдæ мын ды баххуыскæндзынæ.
– Кæм дын ысбæззон, уым – табуафси!
– Цуаны рацыддæн, бæргæ, фæлæ мæ къухы ницы ‘фты. Мæн хъæуы, адæм дисæн кæй хæссой, ахæм дыууæ хъæддаг гогызы, дыууæ хъæддаг фысы, æмæ мын цæ ацамалкæн.
Лæппу йын ныфс бавæрдта. Æхсæвы уым баззадысты иумæ. Райсомы лæппу цæрдæг фæгæпласта. Ауади, æмæ дзы, Хæмыц цы гогызтæ ‘мæ фыстæ агуырдта, уыдон ын æрхаста. Арфæ ракодта Хæмыц лæппуйæн. Лæппу ахæм цырд уыди, æмæ дзы Хæмыцæн йæ уд баззад.
Уæд ын Хæмыц афтæ зæгъы уыцы лæппуйæн:
– Æз дын ныр дæ хъæддаг гогызтæ ‘мæ фысты фенынкæндзынæн Нарты.
– Æмæ ды нæртон лæг дæ?
– Уо, нæртон лæг бæргæ дæн зæгъгæ загъта Хæмыц.
– Æмæ æз рагæй куы бæллыддæн нæртон лæджы фенынмæ! Хъæбатыр адæм цæ хонынц. Стыр хорзы мын бацæуис, мæ номæй цын ацы сырдтæй куывд куы скæнис, уæд.
– Нырма м’ афон нæу, – загъта Хæмыц, – фæлæ æртæ къуырийы фæстæ ам уыдзынæн, æмæ-иу мæм уæд фæзын.
Лæппу сразы, æмæ фæхицæн ысты.
Хæмыц йæ хъæддаг гогызтæ ‘мæ фысты фæкодта Нартæм. Сæхимæ ‘рцыди ‘мæ зæгъы Сатанайæн:
– Уæдæ Нартæ кæм ысты? Куы ничи цæ зыны?
– Нартыл фыддуг æркодта, цагъды кæнынц сыдæй, æмæ алчи йæ уаты ныххаудта.
– Уæдæ уæртæ, цы фос æркодтон, уыдонмæ дæ хъус фæдар. Æз ацамалкæндзынæн исты Нарты фервæзынæн.
– Æмæ дæм цæй фос ис уагæры? Нартæн цæ цæуылнæ дæдтыс? – Нарты фаг не сты – дыууæ хъæддаг гогызы ‘мæ дыууæ фысы сты æгасæй, æндæр ницы.
Сатана цæ куы федта, уæд афарста Хæмыцы:
– Адон цыдæр æнахуыр бæстыйæ конд ысты, æвæдздзæгæн? – Уо, фæлæ уыцы бæсты ахæм сылыстæг ис, æмæ йæ цырддзинадæн æмбал нæй. Æмæ йын зæгъ Уырызмæгæн – бынат мын ыскæнæд.
– Уырызмæг уал йæ къæхтыл ыслæууа. Стæй исты кæндзыстæм. Хæмыц ауади, æмæ иу комæй мæргъты цæгъдтæ фæхаста, иннæ комæй сырдымæрдтæ, æмæ Нарты адæммæ зилын райдыдта. Нартæ дæр сæрæнкæнын байдыдтой, æмæ сæ къæхтыл ыслæууыдысты. Хæмыцы дыууæ хъæддаг гогызы ‘мæ дыууæ фысмæ та уынæг цыдысты. Æмæ цæ дисæн хастой се хсæн. Æмæ та Хæмыцæн йæ хорзы кой кодтой. Нартæ фæсæрæн ысты. Хæмыц йæ гогызтæ ‘мæ фысты аргæвста, сцæхджын цæ кодта, бæхуæргътæ цæ скодта, æмæ араст и Дурæгомбæстæм.
Цæуы Хæмыц йæ фæндагыл. Бахæддзæ иу хъæдрæбынмæ. Æмæ та федта, раздæр цы сагыл амбæлд, уыцы урс саджы.
Цы фæдæ, Хæмыц, зæгъгæ йæм дзуры саг.
– Мæнæ дæн, – зæгъы Хæмыц, – фæлæ-ма зæгъ, мæ ном та мын кæцæй зоныс?
– Зонын æй… Уый дардыл дзуринаг у.
– Ницы кæны, радзур мын æй.
– Æз саг нæ дæн, фæлæ сылгоймаг. Æз дæн æлгъыст, æмæ мæ цалынмæ Æфсати йæ йæхсæй ракъуыра, уæдмæ афтæ цæудзынæн саджы хуызы. Уыйфæстæ мæ-иу бафæрс. Ныр та, цы хъуыддаджы фæдыл дæ, уый бакæн. Фыдæбæттæ уындзынæ, фæлæ уал дæхи сырдыфыдæй хорз фен. Уæртæ н’ акомкоммæ цы буррагъ саг лæууы уый дæ хай фæуæд.
Хæмыц уыцы сагмæ бахъуызыди. А ныр æй фехсон зæгъгæ, афтæ ком ныннæрыди. Саг сæрбихъуырæйттæгæнгæ ратахти. Дыууæ богъы ма фæкодта, стæй адæргъ и.
Дискæны Хæмыц: “Ау, цы хабар у? Саджы мæнæн амонгæ бачындæуыд, æхсгæ та йæ æндæр чидæр фæкодта. Ам мæхицæй дарддæр куы ничи ис ызмæлæг”.
Ахъахъхъæдта фæйнæрдæм. Никæй уыны, æмæ йæ цыд саджырдæм ыскодта. Кæсы, æмæ иу чысыл лæппу уæйыджы цыд ракæны. Сагмæ бацыди лæппу, æмæ йæ ацæттæкодта, йæ царм ын астыгъта. Хæмыц лæппумæ ‘ввахсдæр бацыди, æмæ базыдта, лæппу Дурæгомбæстæй кæй у. – Хуыцау дын бирæ радтæд, лæппу… – дзуры йæм Хæмыц. Лæппу цæхгæр фæзылд, базыдта йæ Хæмыцы уый дæр.
– Уæ, хорз амонд дæ хай фæуа, нæртон лæг!
– Æмæ уый та кæцæй базыдтай, æз æнæ бинонтæ дæн, уый? – Цас базонинаг у! Бинонтæ дын к’ уаид, уæд мæ афтæ тагъд н’ абæрæгкодтаис. Фæлæ уал æрбад, æмæ иумæ фæминаскæнæм.
– Тагъдкæнын, рæстæг мын нæй.
– Тагъд хъуыддаг цыбыр рæстæгмæ нæ рæзы.
Сагдзæрттæй йын бадæн ацарæзта лæппу. Æмæ цыл куыддæр æрбадти Хæмыц, афтæ цæрмтты хъуынтæ алы ‘взагæй ысцагътой. Æмæ Хæмыц ныуулæфыд:
– Ехх, æмæ ныр ацы…
Уæд ын лæппу æваст йæ ныхас фескъуыдта:
– Ныр уый ды цармы тыххæй зæгъыс. Æмæ кæд дæ зæрдæмæ цæуы, уæд дын мæнæй лæвар фæуæд.
– Æмæ дын æз та цы балæваркæнон?
– Дæ зæрдæйы дзæбæх.
– Уæдæ мын æххуысгæнæг у кæддæриддæр.
– Зæххæй дын ард хæрын, Хуыцауæй та дын сомы кæнын.
Æмæ уый фæстæ изæрхор ыскодтой иумæ, æмæ ныххуыссыдысты. Хæмыц йæ уæлæфтауы къуыдыр батыхта, æмæ æхсæвы сыстади, раласта йæ бæхы, æмæ Дурæгомбæстæм афардæг. Лæппу афтæ ‘нхъæлдта, æмæ Хæмыц фынæй у, уæлæфтау куы федта, уæд. Æмæ та афынæй. Цæуы Хæмыц. Дурдзæргæстæ йæм сæхи рауагътой. Хæмыц цын фæйнæ гогызы аппæрста. Уыдон цæ цырд ахордтой, æмæ доныбыл сæхи ‘руагътой. Уалынмæ йæм тугдзых дзагъырбирæгътæ ралæбурдтой. Уыдонæн та фæйнæ фысы аппæрста, æмæ ‘нцад æрхуыссыдысты доныбыл. Уыйфæстæ йæ бæхы бурæмæдзæй авд хатты байсæрста, авд хатты йæ стулынкодта ызмисыл, æмæ йæ ауагъта æфсæндзыхбæхмæ. Уыдон кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой. Æфсæндзых уырсы фæрстæ Хæмыцы бæх дзыхыдзагæй тыдта, æмæ йæ туг лæсæнтæкодта уырсæн. Хæмыцы бæхæн та йе змис калди. Уæд æфсæндзых бæх лæгъстæкæны:
– Чи дæ, ацы бæхы хицау, дæ бæхæн мæ мауал хæрынкæн. Кæд усгур дæ, æмæ дæ кæд Дурæгомы чызг бауарза, уæд дæу дæн, æмæ дæу! Хæмыц æм рацыд, æмæ бæхты баиргъæвта.
– Уæдæ мын дзырд радт, Дурæгомы рæсугъды мын кæй фенынкæндзынæ.
Уæд æфсæндзых уырс азгъордта. Иу даргъ мæсыджы бынмæ бахæддзæ, ‘мæ ныууасыди. Бæхы уасынмæ чызг мæсыджы рудзынгæй ракасти, æмæ хур йæхи фæтаркодта, чызг ахæм рæсугъд уыд. Хæмыц æй ауыдта, æмæ… зæрдæсаст фæци.
Чи у уыцы лæг? Цæмæн æй æрбауагътай зæгъгæ дзуры чызг бæхмæ. – Йæ бæх мын мæ туг дойныйæн цъырдта, æмæ йын дзырд радтон. – Бирæгътæ! Сымах та цы фестут?
– Нард, цæхджын фысыфыдæй æфсæст ыстæм, æмæ доннуазæн кæнæм. – Цæргæстæ, сымах уæддæр фезмæлут!
– Нард, цæхджын гогызыфыдæй æфсæст ыстæм, æмæ нæ дойны сæттæм. Уæд чызг Хæмыцмæ радзырдта.
– Уæдæ ‘хсæв кæугæ чи кæны, бон – сагъæс, уыцы урс саг цалынмæ дæ къухтæй æмæ дæ фæрцы йæ фыдздзаг хуызмæ цæуа, уæдмæ дыл мæн тыхæй сагъæс бафтæд. Æхсæв дыл хуыссæг ма хæцæд, бон та æрынцой ма зон!
Чызг йæхи фæаууонкодта. Хæмыц фæстæмæ раздæхти, æмæ, лæппуйы фынæйæ кæм ныууагъта, уырдæм æрбацыд. Йæ уæлæфтауы бын рафтбафт байдыдта Хæмыц боныцъæхмæ.
Райсомы йæ лæппу фæрсы:
– Цæуыл удхар кодтай дысон-бонмæ?
– Сагъæс æмæ хъуыдыты ‘хсæн бахауддæн, æмæ уыууыл.
– Уагæры циу дæ сагъæс? Кæнæ цæуыл хъуыдыкæныс?
– Чысыл уал æрсабыр уа мæ зæрдæ, стæй дын æй зæгъдзынæн. Лæппу та физонджытæ акодта. Æрывæрдта цæ ‘мæ дзуры:
– Бахæр, нæртон лæг.
Хæмыц æнæбары хæрд кæны. Цалынмæ иу физонæджы комдзаг кодта, уæдмæ лæппу æртæ физонæджы апырдта. Лæппуйы цырддзинад тынг фæцыди йæ зæрдæмæ Хæмыцæн, æмæ загъта йæхинымæр: “Ай хуымæтæджы нæ уыдзæн.
– Цæй, уæд та цуаны азилæм, кæд дын æнцондæр уаид, – загъта лæппу. – Комраз лæууыс, æви сурæг?
– Æз сурæгæн ницы бакæндзынæн, æгæр хъуыдыты дæн. Комраз ныллæудзынæн.
Æмæ Хæмыц комраз æрлæууыд. Лæппу иу суангыл ысуайы, иннæйыл дæлæмæ ‘руайы, халоны цъæхахст, уарийы æхситт ныккæны. Бæстæ гыбаргыбур ысси сырдты къæхтыхъæрæй: гæппытæкæнынц Хæмыцы рæзты – чи йæ сæрты, чи йæ фæрсты. Фæлæ дзы Хæмыц иумæ дæр нæ сарæхсти фехсынмæ.
Уæд лæппу ‘рцыд, æмæ йæ фæрсы Хæмыцы:
– Кæм ысты, цы сырдтæ амардтай, уыдон?
– Ауылты иу сырд дæр нæ рацыди, – сæфсон ын кодта Хæмыц. – Уæдæ уал ды бад, мæн мæхи бар бауадз.
Ауади лæппу, æмæ цæ ‘ртæ дихы акодта. Иу дих дзы астыгъта, æмæ цын сæ цæрмттæй гæрзытæ рауагъта, йæхсытæ цæ абыдта æмæ хъуыдыкæны Хæмыц: “Мах дыууæ куы стæм, уæдма ай æртыггаг хай кæмæн дæдты? Кæнæ цын сæ цæрмттæ цæмæн растыгъта? Кæнæ утæппæт йæхсытæй цы кæны?” Физонджытæ та скодта, æмæ йæм дзуры Хæмыцмæ лæппу.
– Рацу, æмæ иу комдзаг уæддæр сис дæ дзыхмæ.
Хæмыц та уæддæр ницæмæ ‘вналы.
– Цыдæр маст дæ бацыди, бæлвырд. Уæд та мын, цы дзуринаг уыддæ, уый радзур.
Уæд та кæд мæнæй исты маст зоныс…
– Дæуæй æз ницы маст зонын, хорздзинадæй дарддæр. Фæлæ мæ иугæр нал уадзыс, уæд дын æй зæгъдзынæн. Æз ардæм хуымæтæджы не рцыддæн. Дæуæй дæр хъæддаг гогызтæ ‘мæ фыстæ хуымæтæджы не рцагуырдтон. Æз æрцыддæн Дурæгонкомы цы чызг цæры, уый фенынмæ. Уынгæ дæр æй фæкодтон, æмæ мын ныр æнæ уый фæцæрæн нал ис. – Кæцæй йæ федтай, нырма мæ цурæй æддæмæ куы нæ ацыддæ? – Æз мæ уæлæфтауы бын къуыдыр бакодтон. Ды æвæдздзæгæн, афтæ ‘нхъæл уыддæ, æмæ æз фынæйкæнын. Æмæ афтæмæй ацыддæн, æмæ йæ федтон мæсыгмæ.
– Уымæн хъахъхъæнджытæ ис, æмæ дæ куыд бауагътой?
– Ды мын цы фос радтай, уыдонæй цæ фæхыгътон: гогызтæ – цæргæстæн, фыстæ – бирæгътæн.
– Æфсæндзых бæхæн та цы радтай, уæд?
– Мæ бæхы бурæмæдзæй байсæрстон, змисы йæ стулынкодтон авд хатты. Æмæ цæ кæрæдзиуыл бафтыдтон бæхты. Стæй æфсæндзых уырс сæттын байдыдта ‘мæ мын лæгъстæмæ фæци. Æз ыл баууæндыддæн, æмæ уый фæрцы федтон чызджы.
– Уæд дын чызг та цы загъта?
– Мæ урс саг дам цалынмæ Æфсатийы нымæтынйæхсы цæфæй йæ фыдздзаг хуыз райса, уæдмæ дыл æхсæв хуыссæг ма ‘рхæцæд, бон та сагъæскæн. Уыдон уыдысты йæ ныхæстæ. Гъеуый дын мæ цыды сæр. Ныр мæ уыцы чызджы ныхæстæ сагъæсы баппæрстой. Æмæ мыл æхсæв хуыссæг нал хæцы, бон та сагъæссаг фæдæн.
– Уæдæ чызг – уый мæ хо у, урс саг – уый та мæ мад у. Æз фæдзæхст дæн нæ бафхæрæгæй – ницы зæгъдзынæн. Кæд æмæ, мæ хо кæй загъта, уый сæххæсткæнын бауа дæ бон, уæд дын мæ мад йæ хабар йæхæдæг зæгъдзæни. Ныр та уал дæ хистæрæггаг райс.
Хæмыц иу хай райста. Лæппу та йæм ноджы хаты:
Хæмыц дыггаг хай дæр райста.
Стæй та йæм дзуры лæппу:
– Мæнæ дын йæхсытæ, æмæ цæ мæ номæй Нарты фæсивæдæн байуар. Ныр та фæндараст фæу.
Хæмыц рацæйцыди, фæлæ фæхъуыдыкодта: “Айбæрц фæцыддæн ацы лæппуимæ, æмæ йæ ном æмæ мыггагæй нæ базыдтон. Æмæ ныр Нартæн цы зæгъдзынæн?” Раздæхт фæстæмæ ‘мæ йæм дзуры лæппумæ:
– Фæлæу-ма иучысыл!
– Цы ма дæ хъæуы, нæртон лæг?
– Айбæрц демæ фæцуанкодтон, бирæ хæрзтæ мын фæдæ. Фæлæ дæ ном æмæ мыггагæй нæма базыдтон, æмæ Нартæн цы зæгъдзынæн, куы мæ фæрсой, уæд?
– Дурты бын цæрæм доны мидæг. Æрмæст нæ хойæн уæлион зæххыл мæсыг сарæзтон, æмæ æз цуаны куы рацæуын, уæд мæ мæ хо мæсыгæй фæхъахъхъæны. Мæ мад урс саджы хуызы цæуы, æмæ мæ уый та афтæмæй хъахъхъæны. Нæ мыггаг у Быцентæй.
– Дæ асæй чысыл дæ, æмæ ахæм цырд кæм дæ, уым сымахæй байзæддаг та иуыл диссагдæр уыдзæни. Дæ хойы дын нал ныууадздзынæн. – Цу уал уæхимæ. Иннæ ацафон та ‘рцу, æмæ дын уæд зæгъдзынæн мæ фæндон.
Хæмыц утæппæт сырдтымæрдтимæ Нартæм æрцыди.
Нартæ дзы фæбузныг ысты – сæ тыхсты заман сæ уæлхъус æрбалæууыд. Нарты фæсивæдæй алкæмæн дæр йæхс радта Хæмыц. Йæхсæй февзыстай зæгъгæ, уæд арвы ‘рттывд кодта. Дæ бæхы дзы ‘ркъуырдтай зæгъгæ, уæд арвы нæрд кодта.
– Хæмыц, уыцы хорздзинад нæ цы зоныс, æмæ нын ахæм йæхсытæ радта? – загътой Нартæ.
– Чи мын цæ радта, уымæн йæ хо тагъд мемæ чындзæхсæв кæндзæни, æмæ йæ фендзыстут. Уыдон та уын раздæр лæварæн æрбарвыста. Æмæ Нартæ Хæмыцæн арфæтæкодтой.
Иубон та Хæмыц балцы цæуын æрымысыд. Араст и, æмæ ныххæддзæ ис, Быценон-лæппуйы кæм федта, уырдæм. Быценты лæппу дæр та уым. Кæрæдзийæн салам радтой, стæй йын Хæмыц афтæ зæгъы:
– Акæн мæ ныр уæхимæ.
– Афтæмæй цæугæ дын нæу. Нæ фыдæн куыддæр ыскойкæнай, мæ хомæ ‘рцыддæ, уый, афтæ дæм феххæлдзæни. Æмæ дын мæ хойæ ницыуал пайда ис.
– Уæдæ куыд бакæнон?
– Нæ мады уал йæхи бынатмæ ‘ркæн. Цæмæй урс саджы хуызы мауал цæуа. Исчи нын æй сагæфсон амардзæни кæннæуæд.
Хæмыц Æфсатимæ атындзыдта. Æфсати йæ фырттимæ рацæйцыд. Дæ фæндаг раст, Æфсати, зæгъгæ йын загъта Хæмыц.
– Дæ хъуыддаг раст, Хæмыц!
– Мæ хъуыддаг раст к’ уаид, уæд тæхгæмаргъау нæ уаин. – Уагæры цы кодтай?
– Дæ сæр мæ бахъуыд.
– Цæмæн?
– Иу ус саг фестади, æмæ йæ йæхи бынатмæ ‘ркæнын хъæуы. Цæмæй мæ хъуыддаг ысрæвдз уа, æмæ мæхион мæхи фæуа…
– Ам Быценты бæстæ у, Дурæгонком. Кæд цæ никæй бауарзтай? – Тæккæ дæр афтæ.
– Хорз, ахæсс мæ йæхс. Æз уал дæм ам фæлæудзынæн.
Хæмыц йæхс райста ‘мæ ратындзыдта. Æрбахæддзæ ‘мæ дзуры Быценон-лæппумæ:
– Цæуæм ныр!
– Хорз, ацæуæм. Фæлæ нæ зонын. Нарт фидисгæнаг ысты, æмæ мах та фидисæн нæ лæууæм. Уæд æй куыд дардзынæ?
– Мæсыг мын ахæм ис, æмæ арвыл æмбæлы. Уым æй дардзынæн. Æмæ йын уæд Быценон-лæппу загъта:
– Ныр уæдæ мемæ рацу. Куыддæр къæсæрæй бахизæм, афтæ дын мæ фыд сыстынмæ хъавдзæни. Ды йын-иу йæ уæрджытыл æрхæц, æмæ-иу ын зæгъ: “Кæмæн фестаддæ, æз уыдонæй нæ дæн”. Æмæ-иу æй æрбадынкæн фæстæмæ. Стæй нæ мад къæбицæй рахиздзæни саджы хуызы. Уæд-иу ды, фосы артдзæстмæ куыд уадзут зæгъгæ зæгъ.
Æмæ-иу йæ йæхсæй рацæв, цыма йæ кæртмæ сурыс, афтæ.
Æмæ араст ысты Хæмыц æмæ Быценты лæппу. Æмæ Быценонтæн сæ хæдзары къæсæрæй бахызтысты. Зæронд Быценон ысцæйыстади йæ бынатæй. Хæмыц æм цырд бауади. Æрхæцыди йын йæ уæрджытыл æмæ загъта: – Бадгæ кæн, мæ фыдыхай! Ды кæмæн фестаддæ, æз уыдонæй нæ дæн. Æмæ æрбадти зæронд лæг. Уæд къæбицæй сæ мад саджы хуызы рауади.
– Ацы фос та хæдзары цы ми кæны? – загъта Хæмыц, æмæ йæ Æфсатийы нымæтын йæхсæй ракъуырдта, æмæ урс саг ус фестади. Ныттыхсти Хæмыцыл, æмæ йыл бауызæлыд. Хæмыц фефсæрмы.
– Бахатыр мын кæн, афтæ дæм кæй ысдзырдтон.
– Дæхæдæг бахатыркæн: бирæ хъиамæт бахордтай м’ аххосæй. Чызг Хæмыцмæ бакасти, мидбыл æм фæхудти ‘мæ фæсырх и. Хæмыц сæргомкодта йæ ныхас. Фæдзырдтой цасдæр, æмæ бафидыдтой.
Æмæ Хæмыц Быценоны йæ дзыппы нывæрдта ‘мæ рацыди. Радта йæ йæхс Æфсатийæн фæстæмæ, арфæтæ йын фæкодта, æмæ талынгты Нартæм æрцыди.
Уырызмæджы æрхуымæсыгæн æй йæ тæккæ сæр сæвæрдта Быценоны. Быценон æхсæвы не рхуыссыди. Хæмыцы хуысар-хъуымац Быценон йæ иу къухæй кæрдгæ кодта, иннæ къухæй – хуыйгæ. Нартæн æхсæвæй бонмæ сæ фæлыст раивта. Нартæ дискодтой, уæдæ цавæр сылыстæг у Хæмыцы ус, цас ын æнтысы?
Не вдыста йæ усы Хæмыц. Афтæмæй цасдæр фæцардысты.
Уæд та Хæмыц цуаны цæуын æрымысыди, æмæ иубон зæгъы Быценонæн: – Иугæндзон ам бадын, æмæ худинаг у. Цуаны уал азилон, фæлæ-иу Сатанайы йæддæмæ дуар макæмæн бакæн.
Хæмыц цуаны ацыди, æмæ иухатт, æртæ зæды кæм ныхаскодтой, уырдæм бафтыди. Æмæ иу чысыл йæхи æруагъта.
Уæд та дын кæддæры æртæ зæды февзæрдысты фæскъуыбыр, æмæ ныхаскæнынц:
– Дурæгонкомы цæрæг чызг Быценоны Нарты Хæмыц усæн ракуырдта, загъта зæдтæй сæ иу.
– Быценонæн йæ гуырдз йе хсыры хъæстæ нæ фæуыдзæн, æмæ фæстагмæ Хуыцауы фæндæй сæфдзæни, – загъта дыггаг зæд.
– Искæй æхсырæй та ‘фсæдгæ нæ бакæндзæни, – загъта æртыггаг зæд. – Хæмыц цæмæй зондзæни, ай ноггуырды фурды баппарын хъæудзæн, уый – цæмæй йæ йæ мадырвадæлтæ схæссой.
Хæмыц уыцы ныхæстæ фехъуыста ‘мæ фæстæмæ ратындзыдта. Ныр дын Сырдоны фыдбылыздæр базыдта, Хæмыц цуаны ис, уый æмæ бавдæлди, æмæ æфсæнкъæбæлтæ ацæттæкодта, мæсыджы къултыл цæ фæкъуырдта, æмæ цыл ысбырыди. Æмæ федта рудзынгæй Хæмыцы усы. Æрхызти фæстæмæ, æмæ Нарты ныхасмæ рацыди. Уæдмæ æрбахæддзæ и Ныхасмæ Хæмыц дæр, æмæ Сырдон зæгъы:
– Амæлат, Нартæ, кæд цæуыл дискодтат! Хæмыцы ус – уыдисны йæ бæрзæнд, цыппар æнгуылдзы йæ фæтæн, йæ фындз Хохойы дзæкъулы йас. Уыцы ныхæстæм Хæмыц фæмæсты, æмæ йæ фæцæфкодта йæ мустучъийæ Сырдоны. Стæй мæсыгмæ цæуыныл фæци. Бахызт мæсыгмæ, æмæ Быценоны фæлурсæй баййæфта.
– Цы кодтай?
– Хуыцау ын ма ныббарæд Сырдонæн, мæсыджы къулыл æфсæнкъæбæлтæ фæтъыста, æмæ мæ афтæмæй федта. Стæй мæ фидиссаг фæкодта Нарты Ныхасы. Ныр мæнæн демæ фæцæрæн нал и. Æмæ мæ æрдæгфæндагмæ ахизынкæн.
Хæмыц æй акодта æрдæгфæндагмæ, æмæ йын Быценон уæд афтæ зæгъы Хæмыцæн:
– Бæргæ дын хастон мæ гуыбыны, тыхгæнæг тых кæмæн не скодтаид, ахæм гуырд. Фæлæ мæ цæгаты куы райгуыра, уæд фæлмвæзт уыдзæни. Фæлтау æй уадзын дæхицæн, æмæ мæм де уæн æрбадар.
Хæмыц йе уæнтæ бадардта, æмæ цæ Быценон ныуулæфыди. Стæй загъта:
– Ацы хабар Сатанайæн радзур, æндæр макæмæн мацы зæгъ. Æмæ ус сæхимæ ацыди. Хæмыц дæр сæргуыбыр æмæ ‘нкъардæй æрыздæхти сæ хæдзармæ.
Уæд, зæгъы, иу бон бацыди Хæмыц Сатанамæ, æмæ йын ракодта Быценоны ныхас. Сатана бонтæ ‘мæ мæйтæ нымайын байдыдта. Хæмыц æддæмæ нал хызти, йæ чъылдым къутуйы йас ныррæссыди, хæрдмæ фæцыди. Æрцыди й’ афон, æмæ Сатана фервыста Уæларв Куырдалæгонмæ. Куырдалæгон æм æрцыди, æмæ йын Сатана афтæ зæгъы:
– Хæмыц зынг фестад, йæ цуры алæууæн нæй фыртæвдæй, æмæ йын йæ чъылдым фæкъæрткæн доныбыл.
Куырдалæгон æмæ Сатана изæрдалынгты ‘ркодтой Хæмыцы доныбылмæ. Куырдалæгон бавнæлдта Хæмыцы чъылдыммæ, акъæртт æй кодта, æмæ дзы лæппу райста цæхæрзынгæй. Сатана йæ донмæ фехсынкодта. Дон уыйонг ныххуыскъ и, æмæ тæф фестади ‘мæ арвмæ фæцыди. Уæд Галæгон радымдта, æмæ бæстæ рауазал. Стæй къæвдамæ расайдта бон, æмæ ныууарыд. Æмæ Батырадз доны баззад, цалынмæ руазал и, уæдмæ. Куырдалæгон Хæмыцы чъылдым æрхуыдта, стæй йæ даргъ æртыскæнæй раласта донæй лæппуйы ‘мæ загъта:
– Мæнæ уæ диссаджы гуырд!
Хæмыц æмæ Сатана арфæтæ фæкодтой Куырдалæгонæн, æмæ Куырдалæгон уæларвмæ фæцыди уыйфæстæ.
Хæмыц Нарты дзидзидарæг устытыл зилын байдыдта, цæмæй йын йæ фыртæн дзидзи бадардтаиккой. Батырадз-иу цы усы риумæ февнæлдта, уый-иу æд туг-æхсыр ацъырдта. Æмæ-иу ус уайтагъд æрхауди. Батырадзæн нæ фаг кодта усы ‘хсыр. Уæд æй хъудздзыты фæдджытыл бафтыдтой, фæлæ-иу хъуг дæр æрхаудта – Батырадз-иу хъуджы ‘хсыр тугимæ рацъырдта.
Сайнæг-æлдар базыдта Батырадзы хабар, æмæ йæ зыдта, Батырадз куы рахъомыл уа, уæд уымæн тыхгæнæг тых нал ыссардзæни. Æмæ дзырдта Нарты адæмæн:
– Багъæцут, Нартæ! Сымах хъомылкæнут уæхицæн фыдбылыз. Нырма нæ – уæ устытæ фæразынц йæ бафсадын, нæ – уæ хъудздзытæ. Чысыл фæстæдæр та уын уæхи туг дойныйæн нуаздзæни. Фæлæ йын афоныл исты хос ыскæнут йæ фесафынæн.
Нарты бауырныдта Сайнæг-æлдары ныхас æмæ Хæмыцмæ барвыстой: “Дарынхъом дын нал ысты Нартæ дæ фырты. Мах æй ку’ амарæм, уæд нын раст нæ уыдзæни. Сомбон фæсмойнаг фæуыдзыстæм, æмæ нæ туг фидын бахъæудзæн. Фæлæ йæ дæхæдæг фæкæн искуыдæм.
Хæмыцæн цы гæнæн уыди, æмæ ахаста йæ фырты хохы сæрмæ. Йæ фесафын йæ цæст нæ бауарзта, æмæ йæ цъитийы скъуыды ауагъта. Стæй æнкъардæй рацыд сæхимæ.
Батырадз цъитийы тигътæм зыдæй лæбурдта ‘мæ цæ дадта. Батырадзы тæвдæй æнусон цъити тайын райдыдта æмæ й’ алыварс ысцад и.
Иу бон тæгъдыкъæвда рацыд. Бæстæ лæсæнтæ кодта, æмæ Батырадзы цад йæ былтæй акалд. Уæд цадуат фæкъæртт и, æмæ Батырадз фурды былмæ ныттылди. Стæй доны фæдыл фурдмæ бацыди ‘мæ уым царди.
СОСЛАН ÆМÆ УАЦИЛЛАЙЫ ФЫРТ Нарты Сослан цуаны фæцæуын æрымысыди. Йæхи бирæ фæцæттæкодта ‘мæ араст и ныр.
Сослан иу суангыл ысфардæг и, æмæ уыцы бон Уациллайы фырт дæр уыди цуаны.
Уый та æндæр суангыл ысцæйцыди. Суанджы сæр хызти иу тæрхъус. Уациллайы фырт æмæ йæ Сослан иу рæстæджы фехстой. Уациллайы фырты фат тæрхъусы раззаг къæхтæ атæхынкодта. Сосланы фат та тæрхъусы фæстаг къæхтæ ахауынкодта.
Тæрхъус хæрдмæ фæхауди ‘мæ коммæ ныттылди.
Уациллайы фырт æмæ Сослан комырдæм фæйнæ фахсыл æрцæйцыдысты тæрхъусмæ. Уациллайы фырт æм фæразæй ис.
– Чи дæ? Искæй хаймæ цæмæн æвналыс? – дзуры йæм Сослан. – Никæй хаймæ ‘вналын. Ацы тæрхъусы фехстон, æмæ цæфæй ардæм æрхауди. Æз та йæ фæдыл æрцыддæн.
– Уыцы тæрхъусы æз фехстон, – загъта Сослан, – æмæ мæн у. – Цæмæй бæрæг у?
– Йæ фæстаг къæхтæ йын фен, кæддæра лыг не сты?
– Уæдæ йын æз та йæ раззаг къæхтæм хъавыддæн. Æмæ цæ фен, кæддæра лыг не сты?
Æрцахстой тæрхъусы, æркæстытæ йæм кодтой, æмæ йæ раззаг æмæ йæ фæстаг къæхтæ дæр уыдысты лыг.
– Ай дын Хуыцауы диссаг! Иу тæрхъусыл дыууæйæ цуан кодтам? – зæгъы Сослан.
– Æвæдздзæгæн, Хуыцауы фæндон афтæ уыд, æмæ йæ байуарæм. – Фæлтау æй аджы сфыцæм.
Суанцъæтыл аг авæрдтой, арт бакодтой, æмæ тæрхъусы æнæхъæнæй ныппæрстой уыцы аджы.
– Йæ, Хуыцау æгасæй нæ уадз, – загъта Сослан.
Уыцы ныхæстæм тæрхъусы фæстаг къæхтæ разадысты.
Уациллайы фырт дæр загъта:
– Йæ, Хуыцау, алы хатт дæр нæ сæрæгасæй уадз. Æмæ тæрхъусæн йæ раззаг къæхтæ дæр разадысты. Æмæ агæй фæгæпласта, æмæ фæлидзæг. – Уæдæ цы фæуыдаид? – загъта Сослан.
Стæй фæкастысты, æмæ тæрхъус дæрддзæфгомау лæууы.
– Ам диссагæй ницы ис, – загъта тæрхъус, фæлæ уæ кæд диссæгтæ фенын фæнды, уæд Бæрзондхохмæ фæцæут. Диссæгтæ уым ысты.
Æмæ та йæ уынгæ дæр нал акодтой – лидзæг та фæци тæрхъус. Уациллайы фырт æмæ Сослан араст ысты Бæрзондхохмæ. Хæстæг æм бацыдысты, æмæ мæнæ диссаг æцæгæй дæр. Сылгадза ‘мæ нæлгадза Сосланыл цинкæнынц, размæ йæ цæуын нæ уадзынц.
Уæд Сослан фæрсы Уациллайы фырты:
– Чи дæн, уый ацы гадзатæ цæмæй зонынц. Науæд дæуыл цæуылнæ цинкæнынц? Мæнæй цы хорздзинад зонынц?
– Æвæдздзæгæн цын тугхæстæг дæ, æндæра æз дæр сæ цуры дæн. – Мæнæн гадзатимæ цæй тугхæддзæ ис? Уациллайы фырт, цытæ дзурыс?
– Фенæм, дарддæр цы уыдзæни, уый.
Цæуынц размæ, гадзатæ дæр семæ. Бæрзондхохы рæбын, къæйфынджы фарсмæ – къæйдуртæ, æмæ цыл ус æмæ лæг бадынц. Къæйфынц йемыдзаг уыд алы хæрд æмæ алы нуæзтæй. Ус æмæ лæг хæрынц, нуазынц æмæ хъазынц сæ зæрдæйы цинæн. Уациллайы фырт æмæ Сослан бахæддзæ сты сæ цурмæ, æмæ цын арфæ ракодтой:
– Фарн уæ бадты уæд!
– Фæрнæйдзаг ут! – зæгъынц ус æмæ лæг. – Абадут нæ цуры. Æрбадтысты уыдон дæр. Уæд ус нымæтын йæхс фелвæста, æмæ гадзаты ‘рцæфтæкодта, æмæ нæлкъæлæу æмæ сылкъæлæу фестадысты. Æмæ ус загъта:
– Нал цæ фæразын.
Сослан æмæ Уациллайы фырт нуазынтæ систой ус æмæ лæгимæ. Къæлæутæ Сосланæй æддæмæ нал цыдысты. Уæдта цæм ус фæмæсты, нымæтын йæхсæй цæ рацавта, æмæ хъыбылтæ фестадысты. Æмæ Сосланы хъæбысмæ бырынц. Ус та цæм фæмæсты и.
– Уæ, Хуыцау, ацы хъыбылтæ цы уыдысты, уый уæддæр куы зонин, – загъта Сослан.
Уæд та цæ ус ногæй рацавта нымæтын йæхсæй, æмæ чызг æмæ лæппу фестадысты. Ныхъхъæбыскодтой Сосланы. Ус цæм фæмæсты. Нымæтын йæхс фæхъилкодта. Фæлæ йæ Уациллайы фырт ацахста, æмæ йæ ратыдта йæхсы. – Сæхи цын цæв! Сæхи цын цæв! – хъæр кæнынц чызг æмæ лæппу. Уациллайы фырт цæ рацагъта нымæтын йæхсæй æмæ ус æмæ лæг гæбæр сæгъ æмæ гæбæр бирæгъ фестадысты. Сæгъ алыгъди æмæ йæ бирæгъ асырдта. Иу къæдзæхы астæу дыууæ бæласы зади, æмæ сæгъ йæхи уыдонмæ ‘ппæрста, бирæгъ та сæгъыл æппæрста йæхи. Æмæ сæ дыууæ дæр комы ныппырх ысты.
Чызг æмæ та лæппу дзурынц Уациллайы фыртмæ:
– Нымæтын йæхс арты баппар!
Уациллайы фырт æй арты баппæрста, æмæ сау пиллон ысуагъта йæхс. Æмæ сæ разы февзæрди, цы тæрхъусы фехстой, уый. Тæрхъыс нымæтын йæхсы сыгъдонтыл йæ доныхуыпп бакалдта ‘мæ загъта: – Сыгъд æмæ уырыдæй баззайут!
Тæрхъус рæсугъд ус фестади, æмæ йæ афарста Сосланы:
– Чи дæ, кæнæ кæцæй дæ?
– Æз Нарты Сослан дæн.
– Уæдæ æз та Нарты чызг дæн.
Ныхъхъæбыскодта ус Сосланы. Стæй Уациллайы фырты дæр афарста: – Ды та чи дæ?
– Æз та Уациллайы фырт дæн.
– Æз та Нарты Фсадæджы чызг дæн.
– Кæд Нартæй дæ, уæд ам цы ми кæныс? – афарста йæ уæд Сослан. – Æз нымæтын йæхсы тæфмæ ‘рцыддæн. Ацы чызг æмæ лæппу дæр мæн ысты. Цы ус æмæ лæг фесæфтысты, уыдон та кæлæнгæнджытæ уыдысты. Мæ сæрыхицауы мын дурын цырт фестынкодтой, мæхæдæг бамбæхстæн. Мæ сывæллæтты та мын гадзатæ фестынкодтой, æмæ цæ сæхимæ ракодтой. – Фенын-ма нын кæн уыцы цырт.
Нарты чызг сеппæты дæр йемæ акодта. Æртæ фæндаджы астæу иу дурын цырт лæууыд.
– Мæнæ ай у нæ лæджы цырт.
– Кæд Нартæн исты бавæййыс, – бадзырдта Сослан цыртмæ, – уæд дæ мидбынаты разил.
– Уый афтæмæй нæ разилдзæн, – загъта Нарты чызг.
– Цæуылнæ?
– Раздæр уал цыртыл дæ къух авæр. Стæй-иу уыйфæстæ зæгъ дæ ныхас.
Сослан цыртыл йæ къух авæрдта, æмæ цыдæр æхсызгон уыд йæ зæрдæйæн.
– Кæд Нартæн исты бавæййыс, – загъта Сослан, – уæд дæ разы дидинæгбыдыр фестæд.
Цырты размæ дидинæгбыдыр фестади.
– Кæд дын раздахæн нал и, уæд ацы цырт зæххы бын æрмæрины бæрц абырæд.
Цырт зæххы бын æрмæрины бæрц абырыди. Сослан бамбæрста: лæгæн раздахæн нал и.
– Кæд дæ уд уæлæуон нал у, уæд дæ разы Азасыф равзæрæд. Уайтагъд цырты рæбын Азасыф равзæрди. Æмæ уæдæй баззади Ирмæ цырт кæнæ марды ингæныл къух авæрыны фæтк.
– Цас хорз мын ракодтай, уыйас мæ уæд дæ хорзæх, æмæ нæм фысым бакæн де мбалимæ, – загъта уæд Нарты чызг.
Сослан ысразы и.
Хурхæтæнхохы сæр зæдтæн уыди куывд. Æмæ Уациллайы фырт зæгъы Сосланæн:
– Æз цуаны уымæн рацыддæн, æмæ абон зæдты бон у. Алчи Хурхæтæнхохы сæрмæ физонæгимæ ‘рцæудзæни. Мæ фыд та мæнмæ кæсдзæни йæ кувинæгтимæ, æмæ хъуамæ фæтагъдкæнон, æмæ афоныл сæмбæлон. Кæннæуæд мæ фыд иннæ зæдты ‘хсæн кай кæндзæни.
Уæд æм Нарты чызг дзуры:
– Мæ хæдзары цалдæр тохъхъылы ис, æмæ дын бар.
Уациллайы фырт тохъхъыл аргæвста. Цыдæриддæр хъуыд, уыдон арæвдзкодта, æмæ Хурхæтæнхохы сæрмæ йæ фыд Уацилламæ фæраст и. Уым сæ бадæн уыд зæдтæн. Æмæ цинкодтой зæдтæ. Фæлæ Уацилла та ‘нкъардкодта æнæ кувинагæй. Уалынмæ Уациллайы лæппу схæддзæ и, æмæ йæ фыдмæ дзуры:
– Табу Уæллагæн, афоныл дæм ысхæддзæ дæн.
Уацилла дæр æм рухс цæстæй ракасти, райста кувинæгтæ, æмæ цæ бахаста куывдмæ.
– Уацилла, дæуæн æрæджыкæнын нæ фæтчы, – загъта Хуыцау. – Сырдыфыды кувинагæй фысыфыды кувинаг хуыздæр у, йæ хусысмаг ком арауы. Фынгыл дæр уæдæ хорз ахады, – загъта Уацилла æмæ бахаста фысыфыдæй физонджытæ ‘мæ кувинæгтæ Хуыцаумæ.
– Зæххон адæм нырæй фæстæмæ нæ куывдæн афæдзæй афæдзмæ тохъхъыл нывондкæнæнт, – загъта уæд Хуыцау.
– Фод афтæ, фæлæ цын фос фылдæр дæ цæст бауарзæд!
– Сæхи цас фæнды, уыйас дарæнт.
Нарты чызг фæхыгъта Сосланы ‘мæ Уациллайы фырты. Стæй цын хорз лæвæрттæ ракодта, æмæ Уациллайы фырт уæларвмæ фæцыди, Сослан та – Нартæм.
СОСЛАНЫ КÆНГÆ МАД ÆМÆ ФЫД Нартæй авд бонцау æддæдæр цардысты дыууæ зæронды – лæг æмæ ус. Сæ иу Сæрхъыз хуынди, иннæ та Заухан хуынди. Сæ ис, сæ бонæн ныккæнæн нæ уыди, фæлæ цын зæнæг нæ цыд, æмæ тыхстысты, уæдæ цы кодтаиккой!
Нартæ зыдтой Сæрхъыз æмæ Зауханы æртæ лæгæй: Уырызмæг, Хæмыц æмæ Бурæфæрныг. Тыхæй цын тых ничи кодта дыууæ зæрондæн, хылæй цæ ничи саста.
Уæд иуахæмы Нартыл фыдаз ыскодта, ахæм фыдаз, æмæ цын бахæринаг нал уыди. Æрымбырд ысты сæ ныхасы ‘мæ загътой: “Нæ фæцагъд хуыздæр у ацы цардæй. Кæнæ бынтон фесæфæм, кæнæ фос фæкæнæм”.
– Æвзæр нæ уаид Сæрхъыз æмæ Зауханы фосæй æртæрын, – загъта Бурæфæрныг. – Уыдонмæ цы фос ис, уый Æртæ Нартмæ нæй. Фæлæ цæм иунæгæй цæуын зын у. Сæ фос ратæрын та – уымæй зындæр.
– Ацæуын зын нæу, – загъта Хæмыц. – Зын фæстæмæ ‘рцæуын у. Уырызмæг, Хæмыц æмæ Бурæфæрныг сифтыгътой сæ бæхтæ æмæ араст ысты Сæрхъыз æмæ Зауханы фос тæрынмæ.
Сослан цæ базыдта ‘мæ фæрсы Сатанайы:
– Кæдæм цæуынц Нартæ?
– Фыдаз ыскодта Нартыл. Бахæринаг цæм нал ис, æмæ фос фæкæнынмæ цæуынц.
– Уæдæ æз дæр фоскæнынмæ цæуын. Æрмæст уыдонимæ нæ, фæлæ æндæр ранмæ.
– Иунæгæй ницы бакæндзынæ. Стæй гуымирты рæстæг у. Кæм дæ агурдзынæн?
– Уыдон иумæ сты. Æз та – мæхæдæг.
Нартæй Сосланы ‘мдых ничи уыди, æмæ йемæ балцы, кæнæ стæры ничи цыди, æгад цæм касти. Æмæ Сослан уый тыххæй хицæнæй фæрасти балцы æнæ ‘мбалæй.
Араст та ныр дæр Сослан иунæгæй.
Ныххæддзæ сты Нартæ ‘мæ фæцæуынц Сæрхъызы зæххытыл.
Иу ранмæ акæсынц, æмæ – фосæй æмæхгæд сæрвæттæ. Иннæ ранмæ акæсынц, æмæ – уым дæр афтæ.
Фæрсынц рæгъаугæсты:
– Атыппæт фосрæгъæуттæ кæй ысты?
– Сæрхъыз æмæ Зауханы.
– Бынаты сты?
– Уо, бынаты сты.
Уæд Уырызмæг йе мбæлттæм хатиагау дзуры:
– Иу рæгъау дæр нын фаг у. Фæлæ уал зæрæдты фенæм. Цы нæ вæййы? Чи зоны ‘мæ нын Сæрхъыз йæхæдæг ралæваркæна йæ фосæй. Не стонг æм ысуадзæм. Стæй цы кæнинаг ыстæм, уый дæр бакæндзыстæм. Сразы сты æппæт дæр Уырызмæджы ныхасыл. Æмæ араст ысты. Стæй куы бахæддзæ сты, уæд бахъæркодтой:
– Æддæмæ нæм ракæсут, хæдзаронтæ!
Зæронд Заухан цæм ракасти ‘мæ загъта:
– Мидæмæ рахизут. Цæхх æмæ уын кæрдзынæй фысым ыстæм. Æрхызтысты сæ бæхтæй Нартæ. Æрбастой цæ ‘мæ хæдзармæ бацыдысты.
Уæд рæгъаугæстæй иу хатиагау æмбæрста ‘мæ загъта:
– Нæ фысыммæ хорз уазджытæ не рцыди. Рæгъау тæрынмæ хъавынц. Фысым зæронд у. Йæ зонд куы нæ ‘рцахса, æмæ йын исты куы кæной… Æххуыс бакæнын та мах бон нæу.
– Бакæсæм уал, – зæгъы иннæ. – Кæд гæнæн нал уа, уæд мах æртæ стæм, уыдон дæр – æртæ. Уымæй иуыл æрыгон не сты, æмæ нæ бон бауыдзæн, æвæдздзæгæн, исты фæрæз ыссарын сæ ныхмæ. Фыдбылызæй Хуыцау бахизæд.
Уæдмæ Сослан дæр рæгъаугæстæм ныххæддзæ, æмæ цын арфæ ракодта: – Уæ фос бирæ уой!
– Æгас нæм цу, æмæ дæ Хуыцау æххуысы фидиуæг фæкæнæд. – Сымах цæй æххуыс хъæуы – амæй-ай лæгдæр, амæй-ай сæрæндæр. – Нæ, мæ хур. Йæ дыууæ къахыл чи цæуы, уыдон сегас лæгтæ нæ хуыйнынц.
– Цы кæнут? Цæй тыхстхуыз ыстут?
– Уæдæ цы бакæнæм? Æртæ стæм. Хизæм сæ рæгъæуттæ Сæрхъыз æмæ Зауханæн. Нæ фысымтæ – зæрæдтæ, зæнæг цын нæй, фæхæцæг – иннæ ахæм. Æртæ барæджы уыди ам æрдæбон. Фарстой нæ, кæй фос хизæм, уымæй, æмæ сæ иу хатиагау дзырдта, Сæрхъызы уал афæрсæм, стæй нæ цы фæнда, уый кæндзыстæм зæгъгæ.
– Æмæ кæдæм ацыдысты?
– Нæ фысымтæм.
– Уæдæ хизут уæ фос. Æз цын исты хос кæндзынæн.
Сослан дарддæр араст и. Сæрхъызы кæрты ауыдта æртæ бæхы. Базыдта цæ адон Нарты сты. Йæ бæх фæсвæд афснайдта, æмæ цæм хъусы. Зæронд Заухан фынг авæрдта уазджытæн, хæрд æмæ нозт æрхаста. Æмæ цыл уызæлынц Нартыл дыууæ зæронды.
Сæхи хорз федтой Нартæ. Стæй Бурæфæрныг дзуры:
– Хорз нæ бæргæ уынут, фысымтæ. Фæлæ нæ фæндаг сымахмæ ‘ндæр хуызы у.
– Цы фæнды хуызы уæд, уæддæр уазæг буц у, æмæ йæ буц дарын хъæуы, – загъта Сæрхъыз.
– Уый тыххæй бузныг, – зæгъы Бурæфæрныг. – Мах фос фæкæнынмæ ‘рцыдыстæм.
Сæрхъыз æмæ Заухан бамбæрстой хъуыддаг.
– Маргъæн æнæ базырæй тæхæн нæй, – загъта Сæрхъыз. – Мах æвæстаг ыстæм, æмæ æнæбазыр маргъау ныгъуылæм. Фæлæ-ма зæгъут, ардæм куы цыдыстут, уæд цæуыл хъуыдыкодтат?
– Фос фæкæныныл, – загъта Хæмыц. – Дæумæ уыйас фос ис, æмæ Æртæ Нартæм се мбисы мбис дæр нæй.
– Цардæн хос хъæуы, – загъта Сæрхъыз. – Хоскæнынæн та амал хъæуы. Фæлæ уæ хъуыды зæгъут æргомæй.
– Дæ рæгъæуттæ дын хъуамæ фæтæрæм. Уый дын нæ хъуыды. – Уæ, ма кæнут. Тыхгæнæг – сынтыл хæссинаг, хæрзгæнæг та – зæрдылдаринаг. Дзæбæхæй бафидауæм.
– Цы фидауын хъæуы мах демæ, – загъта Уырызмæг. – Ды дæ усимæ бон куывдæн æрвитыс, æхсæв – чындзæхсæвæн. Мах та бон нæхи донæй тыппыркæнæм, æхсæв та райсомыл у нæ сагъæс.
– Хорз, мæ хуртæ. Уæд-ма мын иу нуазæн сисыны бар радтут. Фæстаджы нуазæн.
Æмæ Сæрхъыз дзæбидыртæ ‘рхæссынкодта Зауханæн, æмæ цæ байдзагкодтой. Сæрхъыз дыууæ дзæбидырыл хæцы, æмæ афтæмæй дзуры: – Мæнæн ме гъдау афтæ у, æмæ хъуамæ дыууæ хъуыддагæн ыскувон мæ мæлæты размæ. Æз ацы дыууæ дзæбидырæй ку’ амæлон, уæд мæн мæ сыджытыл чи нæ бавæра, уый гæбæр хæрæгæй фæхæтæд, мæрдты мын дзабырласæг æмæ къахæхсæгæй фæхауæд! Дыггагæй кувын: мыййаг, мæ мæлæт куы нæ уа, æмæ æнæфæллой куы баззайон, уæд мæн удæгасæй чи нæ баныгæна, уый мын мæрдтыбæстæм фæлдыст фæуæд!
Æмæ анызта йæ дыууæ дзæбидыры. Байдзаг та цæ кодта ног, æмæ цæ Уырызмæгмæ авæрдта.
– Дæу амарын не гъдауы нæй, – загъта Уырызмæг. – Фæлæ фос фæкæнын ис не гъдауы дæр, æмæ нæ туджы дæр. Мах не знаджы хойрагæй нæхи хорз фенæм. Стæй та йын æркæсæм йæхимæ дæр.
Ноджы цæ Хæмыцмæ дæр авæрдта дзагæй. Æмæ загъта Хæмыц: – Кæд æмæ дæ мæлæт не рцæуа, уæд дæ æз удæгасæй баныгæндзынæн. – Кæд амæлай, уæд та дæ æз баныгæндзынæн, цæмæй дæ тæф мауал цæуа, – загъта Уырызмæг.
– Уох, уох! Уæ ныхæстæ кардылыгæй риссагдæр, арцы рæхуыстæй арфдæр, – дзуры Сæрхъыз. Фæлæ Нартæй уый æнхъæл никуы уыддæн, æмæ сæ фысымæн тых æмæ фыдмитæ кæной.
– Мах сæфгæ кæнæм, – загъта Бурæфæрныг. – Дæ рæгъæуттæ дын фæтæрдзыстæм.
– Уæ бар уæхи. Æз уæм ницы сдзурдзынæн. Нæдæр уæ фæстæ фæдисы ацæудзынæн.
Фæлæ тыхæй ц’ ахæссат, уый фендзыстæм. Хъæстаг-иу ма фæут! Уырызмæг, Хæмыц æмæ Бурæфæрныг æддæмæ рацыдысты. Сæ бæхтыл абадтысты, æмæ фæцæуынц дæлæ Сæрхъызы фосмæ.
Сæрхъыз уадындз райста йæ къухтæм. А ныр дзы ныууаса, зæгъгæ, афтæ Сослан бахъæркодта:
– Ам уæ чи ис, фысымтæ?
Хъæрмæ Заухан рауад.
– Ам ыстæм дыууæ зæрондæй. Мидæмæ рахиз!
Сослан бахызти дуарыкъæсæрæй.
– Фарн уæ хæдзары!
– Уæ, фæрнæйдзаг уай, æмæ нæм æгас æрцæуай. Кæцæй уайыс, мæ бон?
– Нартыбæстæй дæн.
– Гæр, Нартыбæстæй нырма ныр ку’ ахызтысты ‘ртæйæ.
– Ам уыдысты, уый хатын, – загъта Сослан. – Уæ фынг дæр нырма – æнæист. Зонын, цæмæ ‘рцыдысты, уый дæр.
– Загътон цын æй. Нартæй уый æнхъæл никуы уыддæн зæгъгæ. – Тыхæй уæ цы фæнды, уый бакæнут. Æз уæ фæстæ н’ ацæудзынæн… Ныр ку’ амæлон, уæд мæ – сæ иу баныгæндзæн. Кæд æмæ мын ницы уа, уæд та мæ удæгасæй ныгæндзæн сеннæ… Цæй, уый дардыл ныхас у. Исты уал ахæр. Мæнмæ ма кæс, мæ хур. Æз абадтæн семæ. Хæрд æмæ нозтæй хорз фæкастæн мæхимæ дæр. Ныр та дæ рад у.
– Уæ, мæ фыдыхай, уæ, мæ мадыхай! – загъта уæд Сослан. – Уыдон сау ми бакодтой, æмæ цын æз уæ бæсты фенынкæндзынæн.
– Дæ фыд бирæ цæра, дæ мад дæ фæндиаг уа! Фыд æмæ нæм мады номæй кæм æрбадзырдтай, уым дын иу къуыри ауадзæн нал и. Мах æвæстаг ыстæм. Нартæн цас сæ бон бауа, уыйас аскъæрæнт. Фæлæ дæм кæсæм: æгъдау æмæ номгæнæг дæ дæхицæн, æмæ ‘гъдау æмæ номимæ фæцæр. Афтæ ныл кæм уызæлыс, уым дæ нæхицæн хъæбул кæнæм. Кæд нæ дæ сæрмæ хæссыс, уæд.
– Куыд нæ уæ хæссын! Фæлæ уал ауайон, æмæ цын зæгъон Нартæн, дæ фосмæ сæ къух дæр куыд нæ фæкæной!
– Уæ, ма тæрс, мæ хъæбул. Уыдон иу сæныччыхъус дæр н’ атæрдзысты ме вастæй. Æз æнхъæл уыддæн, æмæ ‘гъдауджын ысты, æмæ цын мæ рæгъæйттæй ралæваркæнын уыди мæ зæрды. Фæлæ хæрамзæрдæ сты. Цы фос фæкæной, уымæй-иу раппæлæнт! Ардæм цæ хъæуы фæстæмæ! Фæлæ мах дæуæй хъæбул зæгъынмæ хъавæм, æмæ дæлæ гал аргæвд. Æмæ фæбадæм иумæ.
Сослан дын уæд фестады. Агæпласта ‘мæ рабынæйкодта иу гал, æмæ йæ æрбаргæвста. Ауæнгтæ йæ кодта ‘мæ йæ уæларт бавæрдта… – Алцыдæр цæттæ у. Аджы бын арткæнын хъæуы, æмæ чысыл фæкæсут, уæ хорзæхæй. Æз Нарты митæ фенон.
Æмæ Нартæн сæ фæстæ рауади Сослан. Нартæ иу ран æрлæууыдысты, æмæ сæ ныхас кæрæдзиуыл нал бады.
– Уæллагкомы рæгъæуттæ атæрæм, – загъта Уырызмæг.
– Нæ! – Дæллагкомы рæгъæуттæ фылдæр ысты. Уыдон атæрæм, – зæгъы Хæмыц.
– Астæуггагкомы рæгъæуттыл цæст дæр не ххæссы. Уыдон атæрæм, – зæгъы Бурæфæрныг.
Нал фидауынц Нартæ. Уыди уагуадзæн афон. Уæд æртæ рæгъаугæсы сæ фос ратæрынц. Хæмыц, Уырызмæг æмæ Бурæфæрныг цы фысмæ февналынц, уый цæ йæ фæдыл аласы.
– Ай иу фыс æрцахсын куы нæ фæразынц, уæд ма цæ цæмæй тæрсæм! Худæгæй цыл мардысты. Сæ бæхтæ цын æрцахстой Нартæн. Сбадтысты цыл, æмæ сæ фос афтæмæй Сæрхъыз æмæ Зауханмæ фæтæрынц. Уæд цыл Сослан амбæлди, æмæ цæ афарста:
– А бæхтæ Нарты бæхтæ сты, уый уынын. Уæд Нартæ сæхæдæг кæм ысты?
– Уæлæ хъамылыхуытау абухынц кæрæдзиуыл.
– Аздæхут фæстæмæ. Уыдон тыхгæнджытæ не сты, фæлæ ме мбæлттæ сты. Сæрхъыз æмæ Заухан та мæнæй хъæбул загътой. Уый тыххæй гал аргæвстой. Æмæ иумæ цæуæм.
Рæгъаугæстæ фæстæмæ фездæхтысты. Алкæй йæ бæхыл сæвæрдтой. Лæггадмæ цын фесты Нартæн, æмæ рацæуынц. Сосланы ауыдтой Уырызмæгитæ, æмæ йæ фæрсынц:
– Кæцæй фæдæ ды та? Баххуыс нын кæн, æмæ фæтæрæм ацы рæгъау. Рæгъаугæстæ хъусхъускæнынц: “Се мбалы куы нæ базыдтой, æмæ цæ уый та йе мбæлттæ куы хоны… Цыдæр сусæгдзинад цæм ис”.
Сослан цæ бамбæрста.
– Расыг ысты, æмæ сæ сæр сæ фад ысси. Ауагътай цæ зæгъгæ, уæд фæзы ‘фсон фурды балæгæрдиккой.
Æрхæддзæ сты сæ фысыммæ.
– Нæ загътон – раздæхтысты, – загъта Сæрхъыз Сосланæн. – Рæгъаугæстæн цæ ракæнынкодтон.
Æристой цæ сæ бæхтæй, æмæ цæ ‘ртæйæ дæр æрхуыссынкодтой – хъуамæ сæ фæллад ысуадзой.
Нартæ сæхи æрæмбæрстой. Уæдмæ галыфыдысфыхти. Сослан цæм бацыди Нартæм æмæ цæ фæрсы:
– Адон мæнæн мæ кæнгæмад-æмæ фыд ысты. Уæд цæм уæ ныфс куыд бахастат?
– Кæнгæмад-æмæ фыд хи мад æмæ фыдæй хъауджыдæр не сты, – загъта Уырызмæг. – Фæлæ Нартæм бахæринаг нал и, æмæ цын исты ‘ххуыс бакæн. Мах дæ нæхицæн ницы агурæм. Нарты сæрыл у нæ ныхас. Уыййæддæмæ чи фехъуыста, æнусон хæларæй æнусон ызнаг ыскæн зæгъгæ. – Æмæ ды æнусон ызнагæй æнусон хæлар ыскæн зæгъгæ, кæм фехъуыстай? – рамæсты Бурæфæрныг.
– Нæ, Бурæфæрныг, – загъта Сослан, – Сæрхъыз æмæ Заухан Нартæн ызнаг никуы уыдысты, æмæ нæдæр уыдзысты. Уыдон уæм хæлары цæстæй кæсынц, сымах та цæм хæрамы цæстæй кæсут. Уæхицæн цæ знаг ыскодтат. Уæд Хæмыц та афтæ зæгъы:
– Уæдæ Нартæ сыдæй мæлынц æмæ дæлармармæй бадой! Уый дæм куыд раст кæсы, Сослан?
– Нæ, фæлæ дзы тыхысæр ницæмæн хъæуы. Тыхысæрæй хæларысæр хуыздæр у. Цомут, мæ номыл гал аргæвстой Сæрхъыз æмæ Заухан, æмæ фæйнæ гаджидауы зæгъут.
Ракодта Сослан Нарты сæ фысыммæ. Сæрхъызы æртæ рæгъаугæсы фынгтæ авæрдтой.
Рабадтысты Нартæ ногæй, фæлæ ныр хæлары бадтæй, Сæрхъыз – уæлейæ. Дзæбидыр райста ‘мæ скуывта:
– Хуыцау, табу дæхицæн, ыстыр Хуыцау! Хуыцау бæстæзонæг æмæ цардысфæлдисæг дæ. Дæ быны цæрынц адæм. Тыхгæнæг чи у, уымæн тых ракæн. Цардаразæг чи у, уымæн цард радт. Лæбурæг чи у, уый хæсгæ фæкæн. Сабыргæнæг чи у, уымæн æнцон цард дæ цæст бауарзæд. Хылкъахæг чи у, уыйамæддаг кæн. Фидауæг чи у, уымæн æнцой цард радт. Хуыцау, кæд адæймагæн искуы дæ цæст исты бауарзта, уæд махæн дæр дæ цæст бауарзæд!
Рæсты Уастырджи, рæстылдзæуæг дæ, Хуыцауы ‘мсæр дæ, тыхгæнæгæн йæ ных къуыр, фыдгæнæгæн йæ къах цæв, хæрзгæнæгæн циндзинад радт, фæндаг рæствæндаг кæн бынатмæ.
Хуыцау æмæ Уастырджи! Амонддæдтæг ыстут, æмæ амондджынкæнут адæмы!
Хуыцау, мæ уазæджы хай дæр мын ма байс. Хæраммæ хæларæй кæсын. Мæ уæздандзинад мын чи бамбара, уый-иу йæ хæдзарыл дзæбæхæй сæмбæлынкæн, бирæ бонты мæ йæ зæрдыл цы дара, й’ арфæтæ мæм цы хъуысой!
Нартæ уыцы ныхæстæм сæркъулæй ныхъхъуыстой. Сæрхъыз фæсидти Нартæм. Сосланæн нуазæнæй ацаходынкодта. Уыйфæстæ рæгъытæ цæуын райдыдтой. Нартæ дыууæ хъуыдыйыл фесты: “Уæдæ ай кæд Сосланæн афтæ сты, æмæ цæ бахъыгдардтам, уæд нын æй Сослан нæ ныббардзæн. Уæвгæ немæ никуы вæййы! Иунæгæй фæцæуы, æмæ Хуыцау йæ зонæг, кæимæ афтæ хорз у, æмæ цалы бахъыгдардтам мах!
Уæд Уырызмæг дæр дзæбидыр систа ‘мæ загъта:
– Уæ, Сослан. Кæд дын чысыл бахъыгдардтам дæ кæнгæмад-æмæ фыды, уæддæр фыдбылыз ницы ракодтам, æмæ нын æй ныббар. Нырæй фæстæмæ дæ фæндаджы бар Нартимæ уæд! Дæу чи нымайы, уый мах зондзыстæм. Æдасдæр уыдзыстæм нæхæдæг дæр, æмæ никæй хъыгдардзыстæм, дæу чи зоны, уыдонæй. Дæ кæнгæмад-æмæ фыдæй, Сæрхъыз æмæ Зауханæй та хатыр курæм. Сæ цæрæнбон бирæ! Нæ фыдздзаг митæн нын чи ныббарста, нæ маст нын сабыр чи кодта, хорз нæ чи барæвдыдта!
– Мах ам нæхимæ хорз фæкастыстæм, æмæ сойдзых ыстæм. – загъта Хæмыц. – Фæлæ нæ Нарты ном ферох и. Цæуæм, æмæ исты амал, исты фæрæз ыскæнæм сæ фервæзынæн.
Æмæ сыстадысты Нартæ.
– Гуымирты рæстæг у, – сыстади ‘мæ загъта Сæрхъыз дæр. – Мæнæ Сосланæн дæдтын мæ уадындз. Уемæ йæ акæнут, æмæ уын баххуыскæна уæ фæндаджы. Кæннод ам ахæм бæстæ у – чи уыл амбæла, алчи уæ хай исдзæн, æмæ бынатмæ ницыуал ныккæндзыстут уæ фосæй.
Стæй Сæрхъыз йæ рæгъаугæсты ‘рдæм разылд, æмæ цын афтæ зæгъы: – Дзуарка-цæуы фæстæ цы хай фæцæуы дзугæй, уый радтут Нартæн. Рæгъаугæстæ Дзуарка-цæуы рауагътой. Æмæ йæ фæстæ ныххал ысты æнæхъæн дзугтæ. Æмæ Нартæ разæй цæуынц, дзугтæ та сæ фæстæ. Æмæ цæ фæрсы Сослан Нарты:
– Цæй-ма, ныр Нартæн тыхы сæр хуыздæр у, æви уæздандзинад? – Уый æнхъæл махæй ничи дæр уыди, – загъта Бурæфæрныг. – Дæ фæхъхъау мæ сæр, Сослан! – дзуры Уырызмæг. Иу фыс раласын нæ бон куы нæ уыди. Ныр æнæхъæн дзугтæ цæуынц нæ фæстæ.
– Раст у. Фæлæ ацы рæгъæуттæ Нартæм æххæстæй ныххæддзæ уой, уый мæ нæ уырны, – загъта Хæмыц! Тыхæн тых арын хъæуы. Гуымирты заман у, æмæ мах та чысыл ыстæм.
– Тых сæрбахъуыды заман хъæуы, – дзуры Сослан.
Тых кæм нæ кæнæм, уым хъуамæ зондæй сархайæм.
Цæуынц Нартæ, æмæ иу ыстыр доны цур иу гуымир хуыссы уæлгоммæ. Йæ ком аивæзта ‘мæ Нарты фосæн йе мбис йæ дзыхы бакалдысты. Уæд Сослан Сæрхъызы уадындзæй ныууасыди, æмæ гуымир хæлиудзыхæй афынæй. Нартæ гуымиры дзыхмæ схызтысты, æмæ сæ фос гуымиры дзыхæй ратардтой. Йæ риуыл ын арт ыскодтой, æмæ йæ ныууагътой афтæмæй йæ фынæйæ. Æмæ та цæуынц.
Кæсынц, æмæ иу ададжы был æндæр гуымир бады. Хуыссæг æй æрцахста уый дæр, æмæ æркувæркувкæны йæ сæрæй. Æмæ та Сослан Сæрхъызы уадындзæй ныууасыди, æмæ гуымир уæлгоммæ ‘рфынæй. Ахæм хуырхуыркодта, æмæ Нартæн сæ ныхас кæрæдзимæ нал хъуысти, æмæ кæрæдзийæн къухæй амыдтой.
Æмæ та йыл арт ыскодтой уыууыл дæр.
Æмæ цæуынц дарддæр сæ фæндагыл. Ахæддзæ сты иу тархъæды рæбынмæ. Уым дæр иу æндæр гуымир дзойдзойкæны. Сослан та Сæрхъызы уадындзæй ныууасыд. Æмæ гуымир æрыхснырста, æмæ Нарты Сосланы æртæ бонцауы фæхаста.
Нартæ уыцы гуымирыл дæр та арт бафтыдтой. Æмæ та цæуынц дарддæр сæ фæндагыл.
– Сослан фесæфти, – загъта иуахæмы Бурæфæрныг. – Фæлæ ма мах та нæхи цæуыл сафæм?
– Ай хуызæн заман æнæ Сослан цы бакæндзыстæм? – Ам уал æм банхъæлмæкæсæм, – загъта уæд Уырызмæг дæр. – Афтæ цæй адыл ныхаскæныс? Уый цæуылнæ зоныс, æмæ гуымиртæ райхъалуыдзысты, æмæ уæд не сæфт у неппæтæн дæр, – нæ састи Бурæфæрныг…
Уæд фыдздзаг гуымир ыссыгъди, æмæ фæгæпласта. Æмæ касти фæйнæрдæм. Сосланы ауыдта ‘мæ йæ фæрсы:
– Ды уыддæ ды уæдæ мæ сафæг?
– Æз дын ницы кодтон. Уæлæ уым иу гуымир ис, æмæ дыл уый бандзæрста арт. Фæлæ фурдмæ згъоргæ, æмæ ахуыссын кæн д’ арт. Кæннод сæфыс.
Æмæ фыдздзаг гуымир фурдырдæм уыцыиуысхуыст аласта.
Ныр Сослан дæр суры йе мбæлтты. Уæд дын дыггаг гуымир дæр ыссыгъди.
Фæгæпласта ‘мæ Сосланы ауыдта.
Фæлæ уый дæр фурдмæ лидзыныл фæци. Сослан та йе мбæлттырдæм сарæзта йæ ных.
Уæд æртыггаг гуымир дæр фехъал и ‘мæ фæсæррæтласта. Иуцъусдуг аракæсбакæскодта фæйнæрдæм. Стæй фурдырдæм ныццавта уый дæр. Уæдмæ Сослан дæр æрбаййæфта йе мбæлтты:
– Æртæ гуымиры райхъал ысты. Æмæ не сæфт у, чысыл дæр куы бафæстиат уæм, уæд.
Ныр гуымиртæ дæр кæрæдзийы ссардтой. Фæлæ фæбыцæу ысты, æмæ цын хылмæ асайдта. Кæрæдзиуыл марынæй нал ауæрстой, æмæ æртæйæн дæр сæ туг цыхцырæгау мызти. Стæй та цæм фæсмон æрцыди, æмæ бафидыдтой. Æмæ рацæуынц æртæ гуымиры Нарты агурæг.
Цæуынц Нартæ дæр. Кæсынц æмæ бæстæ донлæсæнтæ фæци.
– Уый æртæ гуымиры мах агурынц. Кæдæм цæуæм, уый нæ зонынц, æмæ уымæн ахæм къæвда у, – загъта Сослан.
Дзæвгар та фæцыдысты, æмæ цæ иу ран хур систа, фыртæвдæй Нартæ дæр æмæ сæ рæгъæуттæ дæр ызмæлын нал фæрæзтой.
– Базыдтой нæ гуымиртæ, кæдæм цæуæм, уый, – загъта Сослан. Фæцыдысты бирæ, æмæ цæ дымгæ йæ уæлныхты айста.
– Гуымиртæ ‘рбаввахс ысты, – дзуры Сослан. – Сымах цæут. Æз ма цæ иу фынæй бакæнон.
Æмæ систа Сослан Сæрхъызы уадындз, æртæ гуымиры куыддæр быдыры астæу æрбацæйцыдысты, афтæ. Уасынтæ райдыдта æмæ гуымиртæ уыцы тæвд ран æрхаудтой, æмæ ныффынæйтæ сты. Æмæ цын зæххыл цыдæриддæр бырæг ис, уыдон цыл ысбырыдысты, сæ цæстытæ баууылдтой.
Сослан уый куы федта, уæд сабыргай рацыд.
Гуымиртæ райхъал ысты, фæлæ кæрæдзийы нал уыдтой, æмæ кæрæдзиуыл ныххæцыдысты.
– Не сæфт æрцыди дзиглойæ.
Бирæ ма фæхъуырдухæнкодтой уый фæстæ, стæй ныммардысты. Сослан æмæ йе мбæлттæ Нартыбæстæм æрхæддзæ сты.
Фæлæ Нартæ зæххыл ныххаудысты, æмæ сæ бон уæлæмæ сыстын дæр нал уыд.
Сослан æмæ йе мбæлттæ фос æргæвдын байдыдтой. Æмæ цæм зилынтæ систой. Æмæ та сæ къæхтыл ыслæууыдысты Нартæ.
Сослан нæ хуыздæр у зæгъгæ загъта Уырызмæг. – Нæй йын æмбал йæ лæгдзинадæн! Уый фæрцы бафтыд нæ къухы ацы фæллой дæр.
Уæд Хæмыц та ахæм ныхæстæ загъта:
– Сосланы цæрæнбон бирæ! Нарты адæмы мæрдвæлурсæй цардвæлурсмæ чи ракодта.
– Ныр та мæ цæрæнбон уæд бирæ, – загъта йæхицæй æппæлæгау Бурæфæрныг дæр, – сымахæн фос фæкæнынмæ фæндаг чи бацамыдта! Сослан дæр иуыл хиуылхæст кæм уыд, æмæ загъта уый дæр: – Уæ, Бурæфæрныг! Уырдæм æз дæуæй раздæр зыдтон фæндаг. Æмæ Нартæ цы раны сты, уый куы федтон, уæд Сæрхъыз æмæ Зауханмæ æнæ сымах ацыддæн. Уæ бон иу фыс ракæнын нæ уыд, æз та уын уæхи дæр ма фервæзынкодтон.
Бурæфæрныг уæддæр нæ разы кодта æмæ йын уæд Сослан йæ къабазыл фæхæцыд ‘мæ йæ ныззыввытласта Бурæфæрныджы, кæм царди, уырдæм. Бурæфæрныг дæр фæтæргай, æмæ нал æрцыди Нартæм. Фæлæ йын йæ хай сæрвыстой уæддæр сæхимæ.
Ахæм уыди Сослан – æнæрцæф, æнæбарон.
СОСЛАН ÆМÆ ÆЛДАРЫ ФЫРТ Челæхсæртæгмæ иу æлдары фырт æрцыди ‘мæ йын афтæ зæгъы: – Дæ чызджы мын радт.
Челæхсæртæг уал фыдздзаг ахъуыдыкодта, стæй йæ афарста: – Æмæ мын мæ чызджы куы фæкæнай, уæд цæмæй цæрдзынæ, цæмæй йæ дардзынæ?
– Ц’ агура, уый йын ардзынæн.
– Хорз, фæлæ тыхгæнæг куы фæзына, уæд та цы кæндзынæ? – Тыхгæнæгæн æрмæст мæхи фыд дæр фаг у, æз та ма цы тухæнкæнон?
– Æртæ хæсы мын кæд сæххæсткæнай, уæд разы дæн, – загъта фæстагмæ Челæхсæртæг. – Фыдздзаг хæс у ахæм: Нартыл азил, æмæ дæм кæд тæхудыгæнæг фæуа, уæд-иу мæм æрбацу.
Æлдары фырт Уæллаг Нартыл рацыди. Уæллаг Нарт æм иууылдæр батæхудыкодтой. Астæуггаг Нартыл æрцыди – уыдон дæр афтæ, иунæг Сосланы зæрдæмæ нæ фæцыди лæппу.
– Цы тæхудиаг у, исты мын Æртæ Нарты номыл нæртон куывдтæ куы нæ ныккодта! – загъта Сослан.
Æлдары фырт Дæллаг Нартыл æрцыди, æмæ йæм батæхуды кодтой уыдон дæр.
Ссыди сиахсаг уыйфæстæ Челæхсæртæгмæ.
– Æртæ Нарты мæм бахæлæгкодтой. Æрмæст астæуггаг Нарты иу лæг уыди, æмæ мæм кæсгæ дæр не рбакодта.
– Ницы дæр зæгъгæ кодта?
– Цы тæхудиаг дам у, зæгъгæ загъта, исты дам Æртæ Нарты номыл куывдтæ куы нæ фæкодта!
– Гъемæ махмæ сиахсаджы раздæр бæрæг фæкæнынц. Æртæ боны ‘мгъуыдмæ кæд Нартæн номхæссæны куывд бафæразай, уæд дын дæдтын мæ чызджы.
Æмæ Æлдары фырт сæхимæ рараст и.
Нарты Сослан хинæйдзаг лæг уыди. Йæ размæ фæци, æмæ йын афтæ: – Дард цæуыс бæлццон?
– Мæ фыд æлдар у, æмæ уыцырдæм – нæ хæдзармæ.
– Уæдæ æлдары фырт дæр æлдар у, æмæ – йæ куыдз дæр.
– Нæ дæ ‘мбарын, – загъта æлдары фырт.
– Цом, æз дын æй бамбарынкæнон.
Æмæ Сослан æлдары фырты иу нарæг комы акодта. Уым æй бæласыл бабаста ‘мæ загъта:
– Дæ фыдмæ мын æууæнчыцъынды радт. Науæд дæ ам ныммардзынæн. – Мæ худ мын ахæсс, æмæ дыл баууæнддзæни.
Сослан æлдары фырты бастæй ныууагъта, йæхæдæг бæхыл абадти, æмæ араст æлдармæ. Бацыди, салам радтой кæрæдзийæн.
– Байхъус мæм, æлдар, – загъта Сослан. – Æз дæн æрвыст дæ лæппуйæ. Челæхсæртæджы чызджы куры, æмæ йын дæдты йæ чызджы, кæд Æртæ Нартæн номы куывд ыскæна, уæд. Дæ лæппу рацæйцыд, æмæ йæ авд æфсымæры ‘рцахстой. Æз цæм фыййауæй кусын. Авд æфсымæры, æмæ мын дæ лæппу ныффæдзæхстой, цæмæй дæм æрцæуон. Курынц авд сæдæ авд хатты бæхрæгъæуттæ.
Æлдар ыскатай и ‘мæ загъта:
– Цæмæй дыл баууæндон?
Сослан æлдары фырты худ фелвæста.
– Мæнæ мын æууæнчыцъындыйæн йæ худ рарвыста.
Æлдарæн йæ фырты худ цы базонын хъуыд, æмæ загъта:
– Хорз фæуæд, раддзынæн дын, цас агурынц уыйбæрц бæхрæгъæуттæ, фæлæ цæ тæргæ та куыд акæндзынæ иунæгæй?
– Æз фыййау дæн, æмæ рæгъаугæс дæр дæн – ма тыхс.
Æлдар Сосланæн авдсæдæ авд хатты бæхрæгъæуттæ радта. Сослан йæхи бæхыл абадти, æмæ цыл уарийы ахст, цæргæсы цъæхахст ыскодта. Ратардта утæппæт бæхрæгъæуттæ йæ разæй.
Адон кæй бæхрæгъæуттæ уой, зæгъгæ дис кодтой Нартæ.
Сослан цæ йæ бæхгæсты æвджид бакодта рæгъæутты æмæ цын бафæдзæхста:
– Исчи уæ куы фæрса, уæд иу зæгъут: “Сосланы бæхтæм зæдтæ бæхрæгъæуттæ рарвыстой”.
Уырдыгæй та ацыд Сослан, æлдары фырты цы комы бабаста, уырдæм. Æлдары фырт æм дзуры:
– Уæ, сайæгой æмæ æлгъаг цыдæр! Уæртæ мæнгард æмæ фæлдыст, цы мæ дарыс ам бастæй? Ацы цъыф-æмæ уымæл ран? Дзынгатæ ‘мæ мæ къогъотæ куы бахордтой, мæ туг мын дойныйæн куы банызтой. Уæд ды цавæр цъаммар дæ?
– Бафæраз ма дыууæ боны.
– Цæй дыууæ боны кой кæныс? Æз ныр дæр мæлинаг куы дæн! – Уæдæ хъæркæн тынгдæр. Чи дæм æрыхъусдзæн ацы дзæгъæл, æдзæрæг ран?
Æлдары фырт ныббогъкæны, йæ хъæрмæ сырдтæ нынниуынц. – Бæхрæгъауæй мæ хорз сарæзтай, – загъта Сослан. – Фæлæ мын æвдисæныцъындыйæн исты радт, цæмæй ма мын дæ фыд ыставд фос дæр радта.
– Цы кæныс уæддæр уыцы фосæй?
– Ау, куыд цы кæнын? Челæхсæртæджы сиахсаг куы дæ, æмæ раздæр ирæд хъæуы бафидын.
– Уомæ, кæд уымæн афтæ у, уæд ма мæн та бастæй цы дарыс? – Не гъдау ахæм у.
– Ды та йын цы бавæййаг дæ Челæхсæртæгæн?
– Æз Челæхсæртæджы фыййау дæн. Бæхрæгъæуттæ йæ зæрдæмæ фæцыдысты, ныр та ставд фос агуры.
– Ахæсс уæдæ мæнæ мæ хæдон æвдисæныцъындыйæн.
Сослан ын йæ хæдон рахаста. Æмæ та ныццыди æлдармæ.
– Авд æфсымæры æмæ мæ дæ фырт ногæй рарвыстой. Курынц авд сæдæ авд хатты ставд фосы рæгъæуттæ.
Æлдарæн дæр та гæнæн нал уыди, æмæ радта авдсæдæ авд хатты ставд фос. Сослан цыл арсы богътæ райдыдта, æмæ цæ йæ хъомгæстæм æрбалæууынкодта уайтагъд.
Дисы та бафтыдысты Нартæ:
– Цавæр фос ысты цымæ, ай Сосланы рæгъæуттæ?
Сослан та бафæдзæхста йæ хъомгæстæн:
– Исчи уæ куы фæрса, уæд-иу зæгъут: “Адон Сосланæн зæдтæ ‘мæ дауджытæ ралæваркодтой”.
Æмæ та Сослан æртыггаг хатт ацыд æлдары фыртмæ.
– Цæй, куыд дæ?
Æлдары фырт ныррæсыд, дзынгатæ ‘мæ йын къогъотæ бынтыбыны митæ бакодтой…
– Цы фыддæр дæ сæр фæуа, Челæхсæртæджы фыййау! Фæлтау мæ йæ чызг – нæ, йæ зæххыл дæр ацæуын нæ хъуыди… Цæй, цы дын загъта? – Ставд фос дæр тынг фæцыдысты йæ зæрдæмæ. Фæлæ иу ахæм та лыстæг фос агуры.
– Ахæсс мæ фыдмæ æвдисæныцъындыйæн мæ хæлаф, æмæ йын ныттæр уыдон дæр.
Сослан та араст и æлдармæ. Ныххæддзæ йæм и, æмæ йын дзуры: – Авд æфсымæры æмæ та мæ дæ фырт ноджы рарвыстой, цæмæй ма лыстæг фосдæр арвитай авдсæдæ авд хатты бæрц.
– Æмæ исты радта æвдисæныцъындыйæн?
– Йæ хæлаф! – зæгъы Сослан, æмæ йæм радта хæлаф.
Æлдар базыдта йæ фырты хæлаф. Радта йын лыстæг фос дæр. Сослан цыл бирæгъы ниуд ныккодта, æмæ цæ йæ фысгæстæм æртардта.
Нартæ дисы бафтыдысты бынтондæр:
– Цавæр фос бацыдаид, цымæ, уый Сосланы рæгъæуттæм?
Ныффæдзæхста цын уæд Сослан йæ фыййæуттæн:
– Исчи уæ куы фæрса, уæд иу зæгъут: “Ацы фос зæдтæ ‘мæ дауджытæ ралæваркодтой Сосланæн”.
Уырдыгæй Сослан сæхимæ ‘рцыди. Йæ дарæсæй худ, хæлаф æмæ хæдон систа ‘мæ цæ рахæссы. Амбæлдысты йыл фæндагыл Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ Уырызмæг.
– Кæдæм хæссыс ацы дарæс?
– Иу лæгæн удыбæстæ скæнын ис мæ зæрды.
Ницы загътой Нартæ. Сосланы рæгъæуттыл рацыдысты æртæйæ ‘мæ фæрсынц бæхгæсты:
– Кæм ыссардта Сослан утæппæт бæхрæгъæуттæ?
– Зæдтæ æмæ йын цæ дауджытæ радтой.
Цæуынц дарддæр. Хъомгæстæм бахæддзæ сты.
– Сосланæн айбæрц хъомвос кæм уыди?
– Зæдтæ, дауджытæ йын цæ радтой.
Цæуынц дарддæр æмæ фыййæутты фæрсынц:
– Кæм ыссардта Сослан ацы фос?
– Зæдтæ ‘мæ йын цæ дауджытæ радтой.
Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ Уырызмæг Нартæм æрцыдысты ‘мæ загътой: – Нæ сæрæндæр Сослан у.
Сослан æлдары фыртæн радта йæ худ, йæ хæдон æмæ йæ хæлаф. – Дæ дарæсæй цауддæр ысты?
– Æмæ æз куы ницы зæгъын: хуыздæр дæр ма сты.
– Уæдæ цæ скæн, æмæ фæцу дæ фыдмæ.
Æлдары фырт цæ скодта ‘мæ йæ фыдмæ ныццыди.
Фыд æй фæрсы:
– Чи уыдысты уыцы авд æфсымæры? Сæ фыййау мын æртæ фæлтæры мæ рæгъæуттæ куы фæтардта!
Фыд æмæ фырт кæрæдзийы не мбæрстой. Фыд дзырдта авд æфсымæры фыййау, фырт та дзырдта, Челæхсæртæджы фыййау уыд зæгъгæ. – Фæцу дæ кайысмæ, – загъта уæд фыд йæ фыртæн. – Æмæ базон, дæ худ, дæ рон æмæ дæ хæлаф кæмæн æрæрвыста, уый.
Æлдары фырт Челæхсæртæгмæ ‘рцыди ‘мæ йæ фæрсы:
– Цæй, мæ фос дæ зæрдæмæ фæцыдысты?
Челæхсæртæг æй дисгæнæгау афарста:
– Цавæр фос? Цæй фос?
– Дæ фыййауæн мæ Нарæгкомы бæласмæ куы бабæттынкодтай, æмæ мын мæ фыдмæ æртæ хатты æвдисæныцъындыйæн ку’ арвитынкодтай. Раздæр мæ худ, стæй мæ хæдон, стæй мæ хæлаф. Уæд æй нал хъуыдыкæныс? Челæхсæртæг ноджы стырдæр дисы бафтыд.
– Æз дæм æнæхъæн æртæ боны дæргъы ‘нхъæлмæ фæкастæн, æмæ мæм афтид армæй æрцыддæ. Цæй чызг ма дын радтон?
Цыдæр хуыцау Сырдоны фыдбылызы дæр уым фæкодта. Æмæ йæм дзуры Сырдон Челæхсæртæгмæ:
– Бафæрс-ма йæ, йæ уæлæ уый кæй худ у?
– Иу бæлццон мын æй радта.
– Хæдон та?
– Уый дæр – уый.
– Хæлаф та?
– Хæлаф дæр уый у.
– Цæмæн дын цæ радта?
– Цæмæн цæ! Челæхсæртæджы фыййау мæ бабаста. Фыдздзаг худ арвыстон – бæхрæгъæуттæ мæ фыдæй æртардта авдсæдæ авд хатты. Дыггаг хатт хæдон арвыстон – иуахæм та ставд фос. Æртыггаг хатт хæлаф арвыстон – иу ахæм лыстæг фос. Стæй иу лæг йæхицæн удыбæстæ скодта, æмæ мæ суагъта. Бæгънæгæй цæуын мæ н’ ауагъта, йæ дарæсы мæ арвыста. Мæ фыды бафарстон, æмæ мын загъта, фос дæумæ кæй рарвыста, уый.
– Ауыл ис Сосланы худ, хæдон æмæ хæлаф, – загъта уæд Сырдон. Æмæ уæд Челæхсæртæг афарста лæппуйы:
– Цавæр лæджы арвыстай дæ фыдмæ? Кæнæ йæ конд, кæнæ йæ уынд цы хуызæн уыдысты?
– Бирæгъдзаст, лæгъзæвзаг! Фæлæ æлхынцъытæ, фыдыздыхт. Зынанæзынацопкодта.
– Уæдæ уый Сослан уыди, æцæгдæр, – загъта. – Дæуæн дæ фыдæй фос чи фæкодта, уый. Йæ худ, йæ хæдон, йæ хæлаф дæр дын уый радта. Фæцу йæм, æмæ дын радтæд дæ фыды фос.
– Сосланимæ хæцын, афтæ ‘нцон нæу, сымахмæ куыд кæсы! Уый цы у, уымæй иууылдæр хин æмæ кæлæн у. Стæй – æдзæсгом.
– Ау, æмæ уæд дæ фыдæй куы ‘ппæлыддæ!
Уæд Æлдары фырт фæцыди йæ фыдмæ ‘мæ йын загъта:
– Сослан нæ фæсайдта, дæу дæр æмæ мæн дæр.
Æлдар ысмæсты и ‘мæ ма цæхæртæ калдта:
– Уымæн басæттæн и! Уымæн йæ цæсгом къамбецы цармæй у. Æлдарæн уыди диссаджы къæлæтджын. Сырдонæн рагæй æхсайдта йæ зæрдæ уыцы къæлæтджынмæ. Иухатт æлдары хъæуы цæгъды йæ фæндырæй Сырдон:
Рирæ, рирæ, уа-ай!
Нæртон Сырдон æнæ хæдзар уыд, уой.
Рирæ, рирæ, уа-гъей.
Æлдары фырт усгур æнæ хæлафæй цыд, уой.
Рирæ, рирæ, уа-уой.
Нарты Сырдоны сихор – нурыдзæхдон, гъей.
Рирæ, рирæ, уа-гъей.
Æлдары фыртыл Сосланы худ æмæ хæдон, гъей.
Æлдар фехъуыста уыцы ныхæстæ, æмæ йæ фæрсы Сырдоны:
– Кæм ысты Сосланы рæгъæуттæ?
– Хизæнуæтты, хъæдурджыны.
Æлдар æмæ йæ фырт сæ фос тæрынмæ ацыдысты фондзыссæдз лæгимæ. Сырдон та йæхи цъиу фестынкодта, æмæ Нарты Ныхасмæ ‘ртахти. Ныхасы бадынц Нарт. Сослан дæр уым. Сырдон сæрæмбæрзтæй дзуры: – Дæдæй, дæдæй! Абон чидæр йæ бирæ дзугæй афтидæй зайдзæни. – Чи у? – фæрсынц æй Нартæ.
– Тынгдæр чи маст кæны, уый.
– Зондзынæ йæ, æвæдздзæгæн.
– Зонын, фæлæ йæ загъд мæнæн цы пайда у? Исты мын йæ къæлæтджын бадынæн куы нæ ратдзæни фосы хицау!
Сослан фембæрста хъуыддаг.
– Зæгъ æй, Сырдон, къæлæтджын – нæ, фæлæ ма дын йæ фынг дæр раддзæни.
– Мæнг чи зæгъа…
– Уый Нарты дзуарæн – фæлдыст!
– Уæдæ, Сослан, дæумæ цæудзæни Челæхсæртæджы сиахсаг йæ фыдимæ. Æмæ ма семæ фондзыссæдз лæджы æд хотыхтæ!
Сослан йæ гæрзтæ рабаста, æмæ йæ рæгъæуттыл æрзылди. Уæд кæсы, æмæ, æцæгдæр, цавæрдæр адæм æрбацæуы. Сырдон та цъиу фестади, æмæ æлдары усмæ атахти.
– Уæ бафхæрæг саст æрцыди, æмæ дæ лæг йæ къæлæтджынмæ ‘рвиты. Ус къæлæтджын Сырдонмæ авæрдта. Сырдон æй рахаста, æмæ сæхимæ сбадти. Уыцы къæлæтджынмæ уыди ахæм миниуæг: фæллад лæг-иу ыл куы ‘рбадти, уæд-иу йæ фæллад цыдæр фæци, йæ уырынгтæй-иу дингдинг, зылангмылунгкодта, æмæ-иу зæрдæйæн æхсызгондзинад лæвæрдта. Сослан æмæ æлдар йе фсæдтимæ хæцынтæ систой. Сослан цæ разæй фыдджынгарст кодта, фæстейæ цæ туджы зæй ласта. Иу цæ удæгасæй нал ауагъта. Челæхсæртæджы сиахсаджы ‘рцахста Сослан, йæ сæр ын акъуырдта ‘мæ йæ фехста. Сæр атылди, æмæ Челæхсæртæджы кæртмæ бахаудта. Челæхсæртæг сæрыкъуыдырмæ ‘ркасти, æмæ базыдта йæ сиахсаджы сæр. Рацыди Челæхсæртæг æддæмæ. Уæд Сослан сæ рæзты ‘рцæйцыди ‘мæ дзуры Челæхсæртæгмæ:
– Цæй ма, дæ сиахсаг Нарты кæд хондзæни?
– Ды кæм уай, уым сиахсаг æнæ сæрæй фæцæуы, æмæ æнæсæр та хонгæ нал фæкæны.
Сослан бахудти.
– Уæдæмæ, æнæсæрæн чызг чи дæдты, уый дæр уымæй зондджындæр нæу.
Сосланы ныхасыл Челæхсæртæг рамæсты.
– Уæдæ ды ус цæуылнæ курыс?
– Зондджын кайыстæ агурын.
– Чи дын сты?
– Хызы фидары хицау Челæхсæртæг.
– Æндæр ма фенай, Сослан, кæд мæ чызг дæ къухы нæ бафта. – Æндæр мацы фенай, Челæхсæртæг, кæд дæ чызджы Сосланы разæй исчи фæкæна!
– Уæдмæ уал Нартæн фæлдыстхæрæгæй фæхæт, – загъта Челæхсæртæг, æмæ йæ фидары смидæг.
Сослан рацæйфыхт, фæлæ йæхиуыл ныххæцыд. Æрмæст ма фæстагмæ срæцыгъта уæддæр:
– Ацы хатт ирвæзыс, фæлæ дыггаг хатт – фендзынæ!
Æмæ рацыд сæхимæ Сослан.
СОСЛАН ÆМÆ АВД ÆФСЫМÆРЫ ХО Хурыбыдыры авд æфсымæры цардысты, æмæ цын иунæг æфсымæр-хо уыди. Уый нæртон лæджы йæддæмæ никæмæ цыд моймæ. Афтæмæй сæлавыр фестынкодта чызг йæхи, æмæ Нарты калак-хъæумæ ‘рцыди. Фæзылди, федта хъæу, æмæ йыл æрбабон.
Сослан рабадти – æмæ уæртæ сæлавыры фæд фæцæуы. Расырдта йæ, æмæ саухъæдмæ ныххæддзæ. Саухъæды йын бæласыл сирвæзти. Сослан арт акодта ‘мæ йын йæ фæздæг бæласыл ысуагъта. Сæлавыр бæласæн йæ цъуппæй атахти ‘мæ фæлидзæг.
Уæд Сослан фат æрдыныл авæрдта æмæ йæ, бахста æмæ йын йæ чъылдымыстæгæй фондз къухы бæрц фелвæста.
Сæлавыр ацыд, æмæ йæ фыды хæдзармæ бахæддзæ, æрхаудта ‘мæ хъæрзы. Сослан æм æддейæ байхъуыста, æмæ афтæ хъæрзыдта ‘мæ туг- тæригъæдæй мардта. Стæй бадзырдта Сослан:
– Чи у уый, æмæ цавæр у?
Мидæгæй йæм кæйдæр дзурын райхъуыст:
– Йæ бон ныккалæд! Мах авд æфсымæры уыдыстæм, æмæ нын иунæг æфсымæр-хо уыд. Уый нæртон лæджы йæддæмæ никæмæ цыд моймæ. Йæхи сæлавыр фестынкодта. Æмæ Нарты калак-хъæуыл фæзылди, æмæ йæ чидæр фехста ‘мæ мæлы.
– Цымæ йын хос нал æрцæуид? – афарста Сослан.
– Хос ын чи скæна, Хуыцау æй уымæн загъта…
Уæд Сослан мидæмæ бахызт, систа йын йæ цармы чъылбыс йæ дзыппæй, арфæтæ йыл бакодта, æмæ йæ авæрдта чызгыл. Æмæ чызг цы уыд, уымæй авд хатты хуыздæр фестад.
Уыйфæстæ уыцы авд æфсымæры чындзæхсæвтæ фæкодтой, с’ алы хæстæг æрхуыдтой.
Æмæ Сослан авд æфсымæры хоимæ цæргæ баззад.
Ацырухс Хуры чызг уыди, æмæ – Сосланы ус. Сослан та ахæм лæг уыди, æмæ иу ран бадын нæ зыдта, æдзух хæтæнты хатти, цæуæнты цыд, æмæ йæ бонтæ афтæмæй æрвыста. Сосланæн йæ зæрдыл цы сахат æрлæууыдаид, уæд-иу ацыди йæ балцы. Уæд Ацырухс тыхсын байдыдта ‘мæ афтæ зæгъы:
– Ай мæнæн цы цард у? Ус æмæ лæджы цардæй ницы уынын. Сослан хæдзары нæ лæууы, æз та æнæ Сослан куыд цæрон?
Æмæ сфæндкодта Ацырухс Сосланы тыххæй йæ фыды бафæрсын. Иуæхсæв Сослан сæхимæ уыди, æмæ йын Ацырухс афтæ:
– Мæ цæгатмæ цæуын, æмæ мын цы зæгъыс?
Ацу зæгъгæ йын загъта Сослан.
– Уомæ афтидармæй фæцыдæуы?
– Райсом дын цæ самалкæндзынæн.
Райсомы Сослан хъæдмæ ауади ‘мæ дыууæ хъуазы рацахста. Æмæ ‘рбалæууыд фæстæмæ. Æрвадæгыл цæ абаста. Йемæ йын, цы ‘мбæлди, уый нывæрдта.
Ацырухс адæгыл абадти. Хъуазтæ фезмæлыдысты ‘мæ Ацырухсы Хуры кæрты бамидæгкодтой.
Ацырухсмæ йæ мад рауади, бацинтæ йыл кодта, стæй йæ хабæрттæй афарста.
– Цы мæ фæрсыс, Æна? Сослан нырма иу æхсæв не сбонкодта мемæ. Æмæ мын уый цы цард у? Лæг æмæ усы цардæй ницы уынын. Хуыскъаг мигæнæнæй уæлдай нæ дæн. Ма истæуыл дæхи аирхæфс, ма сывæллонмæ сдзур… Цы бакæнон, нæ зонын.
– Уый дæу æнæ уарзгæ нæу.
– Куы мæ уарзид, уæд иу æхсæв мемæ сбонкæнид.
– Изæры дæ фыд æрцæудзæни, æмæ уæд баныхаскæндзыстæм. Ныр басабыр у ‘мæ дæхи мауал хæр.
Ацырухс дæр уæлдай ницыуал загъта. Басабыр и ‘мæ йæ хуыссæнуатмæ бацыд.
Изæры Хур дæр æрцыди. Йæхи æрыхсадта ‘мæ бахызти хæдзармæ. Йæ ус ын хæринаг авæрдта йæ разы, æмæ Хурæн йæ цæсгом фæрухс. Иу тызмæг ныхас не схауд йæ дзыхæй.
Ацырухс цæм касти иннæ уатæй, æмæ дзы æнæнхъæлæджы сирвæзт: – Æ, тæхуды, æз дæр Сосланæй иу ахæм исты рæвдыд уæддæр куы зонин!
Йæ ныхæстæ йын Хур фехъуыста ‘мæ афарста йæ усы:
– Исчи нæм ис?
– Ничи, нæ чызгæй дарддæр.
– Æмæ кæд æрцыди?
– Абон.
– Иунæгæй?
– Уо, ис-лæгæй æнæ лæг у.
– Уый та куыд? Æмæ Сослан кæм и?
– Æхсæв хæдзары нæ вæййы, бон та фынæй фæкæны. Ус æмæ лæджы адæй ницы уыны нæ чызг Сосланы къухы.
– Фæдзур-ма йæм.
Мад Ацырухсы хæдзармæ ракодта. Æмæ йын Ацырухс йæ хъæстытæ фæкодта фыдæн.
– Æппындæр мацæуыл тыхс, æмæ ма риссынкæн дæ зæрдæ, – загъта Хур. – Мæнæ гуз батайынкæн доны, стæй дзы дæхи ныннай, æмæ дæ буарыл сау цъар рауайдзæни. Бон-иу æй дæхиуыл дар, æхсæв та-иу æй ласгæ ракæн. Стæй бæрæг уыдзæн.
– Æмæ мæ сауæй куы феной Нартæ, уæд мын цы зæгъдзысты? – Ау, æмæ цæм дæхи равдыстай Нартæм?
– Нырма дон хæссынмæ дæр нæ уыддæн.
– Уæдæ уый та ноджы хуыздæр.
Ацырухс, йæ фыд ын цы гуз радта, уый æрхаста Нартæм, æмæ йæ доны сфыхта. Æмæ дзы йæхи ныннадта. Æмæ йæ буарыл сау цъар разади. Уæд æй Сослан фæрсы иубон Ацырухсы:
– Боныгон сау цæмæн дæ, æмæ ‘хсæв та урсцъар цæмæн вæййыс? – Нырма боныгон дæ дзыхыдзырд нæ фехъуыстон – фынæй фæкæныс. Æмæ æз дæр ыссау вæййын. Изæр мæм иучысыл ысдзурыс, æмæ та æз дæр мæ хуыз аивын.
Сослан ницы загъта, фæлæ та ‘рфынæй. Уæд цæм чидæр æрбадзырдта кæртæй:
– Сослан, æддæмæ-ма ракæс!
Ацырухс рудзынгæй ракасти, æмæ цы лæппу ‘рбацыд, уый хæлиудзыхæй аззад, Ацырухс йæ зæрдæмæ афтæ тынг фæцыди. Æмæ уыйфæстæ лæппу радзырдта Нартæн:
– Ахæм ус æрхаста Сослан, ахæм, æмæ йæм хъæрæй дзурæн нæй. Фæлмас ныхасæй дарддæр…
Уæд дын Сырдон афтæ куы бакæнид:
– Куыннæ, куыннæ! Æгæр диссаг у… Исты уын Нарты лæгты сфæлыста…
Ацырухс уыцы ныхас куы фехъуыста, уæд февнæлдта æмæ æгас Нартæн иу фæлыст цы хъуыди, уый æхсæвæй бонмæ бахуыдта. Æмæ райсомы Сатанамæ фæдзырдта æмæ йын афтæ:
– Дæхицæн уыцы зын ыскæн, æмæ мын ацы дзаума Нарты лæгрæгъауыл байуар.
Сатана дзы тынг фæбузныг и. Нартæн дæр Ацырухсы лæварæй сæ зæрдæ барухс.
Уæд та дын Сырдон дæр уым фæци кæцæйдæр.
– Æгæр фæци! Фæлæ ма Нарты сылгоймæгты дæр куы сфæлындзид Ацырухс, æцæг диссаг уæд уаид.
Ацырухс та дыггаг æхсæв дæр æрбадти, кæрды æмæ хуыйы. Æмæ цын боныцъæхмæ бахуыдта сæ фæлыст. Стæй Сатанамæ фæдзырдта:
– Дæ хорз хорз у, æмæ ма ацы дзаума та Нарты сылгоймæгтыл байуар.
Æмæ цæ байуæрста Сатана. Нарты сылыстæг – чызгæй, чындзæй, зæронд усæй – Ацырухс цæри кодтой уыйфæстæ.
– Æмбисонд фестут! Фæлæ Сослан йæхæдæг та цы хуызæттæй цæуы! Уæд æртыггаг æхсæв дæр та æрбадти Ацырухс, æмæ Сосланæн ахæм дарæс бахуыдта, æмæ йæм цæстытæ нæ лæууыдысты.
Нартæ дисы бахаудтой, цавæр у, цымæ, Хуры чызг, Нартæн æртæ ‘хсæвы афтæ лæггад чи кæны?
– Æз уын æй базондзынæн, – загъта Сырдон. Æмæ дын иу бон Сырдон бацыди, æмæ асин сæвæрдта Сосланы хæдзары рудзынгмæ. Бакасти, æмæ Сослан хуыссы, Ацырухс бады – сатæгсау, хæйрæджы хуызæн. Раздæхти фæстæмæ Сырдон, æмæ дын Нартæн афтæ зæгъы: – Гъе, бынбауат, Нартæ, кæд цæуыл дискодтат! Уæ тыхджындæр Сослан у, æмæ хуыздæр ус йæхицæн не ссардта. Саусауид – нæ дзы бакаст и, нæ – уынд.
Æмæ та Нартæ дисы бацыдысты.
– Æз æй мæхæдæг фенон, – загъта Бурæфæрныг.
Бацыд Сосланы хæдзар кæм уыд, уырдæм, æмæ бадзырдта Сосланы номæй. Æмæ йæм Ацырухс ракасти. Æмæ Бурæфæрныг фæуыргъуыйау. Раздæхти ‘мæ дзуры:
– Фесæфат, Нарт! Сырдон уын раст зæгъы! Æмæ Нартæ дæр схорхоркодтой. “Кæд æцæгæй афтæ у, уæд Сосланы йæ хæдзармæ мачиуал фæхонæд!
Ацырухс дын уый базыдта, цы – хорз фынг ыскодта ‘мæ загъта Сосланæн:
– Нартæ мыл худынц, æмæ ма цæ иу изæр дæ хæдзармæ ‘ркæн! Æмæ Сослан Нарты ‘рхуыдта. Ацырухс бавдæлд æмæ изæры йæ хæрв раппæрста, æмæ йæ буар цæхæртæ скалдта.
Æмæ загътой уæд Нартæ Сырдон æмæ Бурæфæрныгæн:
– Уый цы бакодтат, гормæттæ? Мах та ма у’ аххосæй Сосланы ‘фхæрынмæ хъавыдыстæм.
Уæд цын Сослан афтæ зæгъы сеппæтæн дæр:
– Не фсины йаргъ æртæ Нартæм дæр нæ разындзæн нæ – хъаруйæ, нæ – тыхæй, нæ – лæггадмæ, нæ – гъдаумæ, нæ – рæдаумæ!
Нартæ сæхи хорз федтой Сосланы хæдзары, арфæтæ цын фæкодтой, æмæ фæцыдысты.
Æмæ йын загъта Сослан Ацырухсæн:
– Раппар уыцы хæрв, æмæ Нарты цæсты ахадай!
– Кæд иу æхсæв мемæ сбонкæнай, уæд æй раласдзынæн.
Уæд Сослан Сатанамæ фæуади, уæддæр.
– Ацырухсæн ма цы бакæнон? Иу æхсæв дам уæддæр ысбонкæн мемæ æмæ раппарон мæ хæрв!
– Дæхи мын зæгъ гомæй равдис, æмæ разы дæн уæд алцæуыл дæр. Сослан Сатанайæ куы ‘рбаздæхт, уæд ын цæ загъта уыцы ныхæстæ Ацырухсæн:
Уæд Ацырухс йæ дзыггутæ райхæлдта. Ницыуал зынди. Сау хæрвæй Ацырухс афтæ ‘взæр зынди, æмæ куы – хæфсы, куы калмы буары æрттывд кодта.
– Куыд мын кæнынкæныс ныр? – загъта Сослан.
Уыцы ныхæстæм Ацырухс йæ сау хæрв феппæрста, йæ дзыггутæ фæстæмæ аппæрста ‘мæ цæхæртæ скалдта.
Сослан дæр, æмæ Ацырухс дæр сæ бирæ фыдæбæтты фæстæ кæрæдзийæн хъармзæрдæ радтой.
Сослан Хуры чызг Ацырухсимæ царди. Иуахæмы Ацырухс мæлын æрымысыди, загъта Сосланæн:
– Дæуæй зынаргъдæр мын а бæсты ничи и. Æмæ дын мæ цонгæй мæйдар æхсæвы дæ фæндаг рухс куы дарин.
Сослан ницы загъта, фæлæ та сфæндкодта фосфæкæнынмæ фæцæуын. Æмæ бацыди Сослан Сатанамæ:
– Не фсины афтæ фæнды, æмæ ма мæм йæ мæлæты размæ иу хатт мæйдарæхсæв куыд акæса. Æмæ мын фæндаг куыд амона йæ цонджы рухсæй. Æмæ кæм уыдзæн ахæм æнæхæрд бæстæ?
– Нонырдыгæй Ногъа-Богъайы рæгъæуттæ хизынц. Цæст цыл не ххæссы… Фæлæ уырдæм бацæуын дæ къухы нæ бафтдзæн.
Æмæ раздæхти Сослан Ацырухсмæ:
– Цæуын Ноныбæстæм Ногъа-Богъайы рæгъæуттæ тæрынмæ. Къуырийы фæстæ дæм зындзынæн.
Уæд æм Ацырухс дзуры:
– Уый цы загътай! Æмæ уымæ бацæуæн куы нæ ис…
– Нæй мын æдзæугæ.
Ацырухс уый куы базыдта, уæд афтæ бакодта:
– Уæд та дæ къахгæ кодтон? Æмæ фæлтау куы лæууис – æнцондæр мын уыдзæн.
– Æнцондæр дын уыдзæни уый зонын. Фæлæ дын ноджы æнцондæр та уæд уыдзæни, æмæ мын дæ цонгæй мæйдар æхсæв куы рухскæнай фæндагыл, æмæ кæрæдзийы фендмæ куы бæллæм.
– Уæдæ хъус зæгъгæ загъта Ацырухс. – Ды нал ныллæудзынæ, уый хатын æмæ дæ фæдзæхсын. Айс мæ сæрбæттæн, æмæ мыййаг, куы фæцæф уай уæд-иу дзы дæ цæф æрбабæтт. Æмæ дын дæ тых æртæ хатты фылдæр фæкæндзæн. Айс, æртæ азы дæргъы кæй фæцарæзтон, уыцы згъæр. Скæндзынæ йæ, æмæ дын дæ хъару æртæ хатты фылдæр фæкæндзæни. Айс мæ къухдарæн – бакæндзынæ йæ дæ кæстæр æнгуылдзыл, æмæ дæ ныфсыл æртæ ахæмы бафтдзæн.
Сослан цæ райста, æмæ араст и Ноныбæстæм Ногъа-Богъайы рæгъæуттæ тæрынмæ.
Бирæ фæцыди, стæй бахæддзæ Ноны зæхмæ – акасти, æмæ загъта йæхинымæр: “Гъе, æллæх, æллæх! Искуы ма бæстыл уыйбæрц фосрæгъæуттæ уыдзæни?”
Акасти уæлвæзтæм, дæлвæзтæм, нæй цæ къух бакæнæн фосæй. Фосы алыварс зилынц æфсæндзых уырсытæ – никæй уадзынц. Дарддæр – æфсæндзых æрсытæ – ничи цæм уæнды. Уыйфæстæ – æфсæндзых домбæйттæ – уыдон дæр афтæ. Æрмæст сæ уындæй дæр ныккæрзы лæг, æмæ асæтты йæ хъару.
Сослан куы бахæддзæ рæгъæуттæм, уæд ыл æфсæн уырсытæ сæхи рауагътой. Æмæ цæ цæгъдын систа. Баззади ма дзы æртæ ‘фсæн уырсы, æмæ уыдонæй дæр дыууæйы амардта. Æртыггаг Сосланы цонгмæ куыд фæлæбурдта, афтæ йæ Сослан кардæй нырриуыгъта, æмæ бæхы сæр дыууæ дихæй фæхаудта.
Фервæзти фыдбылызы уырсытæй Сослан. Йæ цæфцонгыл сæрбæттæн атыхта, æмæ æртывæр тых бацыди йе уæнгты. Æфсæндзых бæхты хъустæй фæйнæ слыгкодта, æмæ цæ йæ хæлцдоны ныппæрста.
Уалынмæ йыл сæхи ныццавтой æфсæндзых æрсытæ, фæйнæрдыгæй йæм лæбурынц. Райдыдта та хæцын Сослан семæ. Бирæ дзы фæцагъта, фæлæ дзы иу æфсæндзых арс æрбабырста уæддæр Сосланмæ. Йæ зæнгыл ын фæхæцыди. Уæд йæ къухдарæн бакодта Сослан, æмæ йæ тых æртывæр ысси, æмæ цæ фæцагъта æрсыты сеппæты дæр.
Уыйфæстæ Сосланыл сæхи ныццавтой æфсæндзых домбæйттæ. Сослан йæ уæлæ йæ усы лæвар ызгъæр ыскодта уæд, æмæ цæ басаста уыдоны дæр. Сæ хъустæ цын ыслыгкодта домбæйттæ ‘мæ æрсытæн, æмæ цæ йæ хæлцдоны ныппæрста. Стæй уæтæртыл разылди, æмæ цæ йæ разæй ыскодта рæгъæутты. Фæндагыл цæ бафтыдта фосы. Цæуы, фæлæ дзуры йæхинымæр: “А фос тæрын, фæлæ мыл къæрныхы ном ма сбадæд…”
Æмæ Ногъа-Богъайы фыййæуттæм дзуры Сослан:
– Аздæхут, æмæ зæгъут Ногъа-Богъайæн: “Дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!”
– Нæ йæ бауырндзæни, – зæгъынц фыййæуттæ.
Уæд Сослан йæ хæлцдонæй æфсæн уырсыты хъустæ фелвæста, æмæ цæ фыййæуттæй иуæн йæ къухы фæсагъта. Æфсæн æрсыты хъустæ иннæ фыййаумæ радта. Æмæ домбæйтты хъустæ – æртыггаг фыййаумæ. Уæд æфсæн уырсыты хъустæ кæмæ уыдысты, уый йæм бацыди Ногъа- Богъамæ:
– Ногъа-Богъа, дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!
– Цы?!.
– Дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы! – æмæ йæм æфсæн уырсыты хъустæ бавдыста. Ногъа-Богъа фыййауы сфæртласта, æмæ æмбонды сæрты атахти фыййау. Йæ син ныссасти, æмæ æрдиаггæнгæ ацыд сæхимæ.
Уæд та йæм бацыди, æрсыты хъустæ чи хаста, уыцы фыййау, æмæ йæм дзуры:
– Ногъа-Богъа, дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!
– Куыд? Уый цытæ уæндыс дзурын?.. – фæхъæрласта уыууыл дæр. – Дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы, – æмæ йæм æрсыты хъустæ бавдыста фыййау. Уый дæр та сфæртласта, æмæ йæ цонг асасти фыййауæн, сисрæбын куы ‘рхауди, уæд. Кæугæ ‘мæ дзыназгæ та ‘рцыди сæхимæ уыцы фыййау дæр. Æртыггаг фыййау дæр æм бацыди ‘мæ загъта:
– Ам дæ, Ногъа-Богъа?
– Ам! Уæдæ кæм хъуамæ уон?
– Дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!
– Мæнг зæгъыс. Уыдонæн ахæм хъахъхъæнджытæ нæй!
– Нæ зонын, акæс æм, – æмæ йæм æфсæндзых домбæйтты хъустæ бавдыста. Ногъа-Богъа уый дæр ныццæвынмæ хъавыди, фæлæ йæм йæ ус фæтагъддæр.
– Фæлæу-ма, дæ рæгъæутты хъахъхъæнджыты хъустæ ам куы сты, уæд фыййæуттæ цы кодтой? Æртæ хатты дæм æрбадзырдтой, æмæ иу хатт уæддæр хъæуы бакæсын сæ коммæ.
Уæд Ноны Ногъа-Богъа рагæпласта, йæ цæст сæрвæттыл ахаста, æмæ – нал уыны йæ рæгъæуттæ. Фæстæмæ фездæхти, æмæ йæ йæ ус фæрсы: – Цæй, куыд у?
– Нал цыл хæцы мæ цæст мæ рæгъæуттыл.
– Æмæ ды та фыййæуттыл дæ тых æвзарыс!
Ногъа-Богъа йæ ставд-зæнг бæхыл абадти ‘мæ расырдта Сосланы. Сослан Нарты зæхмæ ‘рбаввахс и. Ацырухс та йæ цонг радардта, æмæ Сосланы фæндаг рухскодта. Уæдмæ йæ Ногъа-Богъа ‘рбасырдта ‘мæ хъæркæны:
– Гъе, куыдзы фырт цыдæр! Ды кæй рæгъæуттæ тæрыс?
– Куыдз дæр дæхæдæг, æмæ хæрæг дæр! – загъта Сослан. – Фæстæмæ аздæх, кæннод дыл туг уары!
– Гъæ, сылваз Сослан! Ды лæг к’ уаис, уæд мын дæ усы цонджы рухсмæ нæ тæрис мæ рæгъæуттæ! Къæрныхы хуызы мæм нæ цыдаис! Фæлæ-ма равдисæм нæ тыхтæ!
Æмæ райдыдтой хæцын. Иу иннæмæн нæ бары. Ногъа-Богъа Сосланы куыд
æрцæйцавта, афтæ Ацырухс йæ цонг амбæхста, бæстæ фæталынг, æмæ Ногъа-Богъайы цæф Сосланыл нал æруад. Сослан Ногъа-Богъайы зæрдæсæр бариуыгъта кардæй. Æмæ йæ йæ бæхæй бæргæ раппæрста… Фæлæ йын йæ фидис ыстыр маст ыскодта Сосланæн…
Сослан æрбатардта рæгъæуттæ ‘мæ сæхимæ бацыди.
Дæ дзырд дын сæххæсткодтон зæгъгæ загъта Ацырухсæн. – Фæлæ ма ацы хатт фос фæкæнынмæ ку’ ацæуон, уæд-иу мæм дæ цонг мауал радар! – Цæуылнæ? – афарста йæ Ацырухс.
– Ногъа-Богъа мæ сылваз рахуыдта, дæ усы цонджы рухсмæ дам тæрыс ды искæй фос!
– Ау, æмæ цы?
– Куыд цы? Уый уый нысан кæны, æмæ цыма æз мæ усы дæлвæдджи бабырыддæн.
– Нæ дæ ‘мбарын, Сослан.
– Куыннæ мæ ‘мбарыс, цыма дæ фæрцы тæрын фос, æндæр мæ мæхи хъару нæ хæссы!
Усæн хъыг уыдысты Сосланы ныхæстæ ‘мæ зæрдæскъуыд фæци уыцы æхсæв. Боны йæ бавæрдтой Ацырухсы. Сослан ма бæргæ фæмасткодта, фæлæ чи ‘рцæуы, уыууыл масткæнын хифхæрынæй хъауджыдæр нæу. Æмæ ферох и уыйфæстæ Ацырухсы мард дæр.
БАТЫРАДЗ ÆМÆ НАРТЫ СÆРÆНТÆ Нарты Батырадз фурды царди. Æмæ уый Сатана зыдта ‘рмæст, фæлæ йæ нæ хъæркодта, æнахъом у, æмæ уал уадз æмæ йæхи æрымбара зæгъгæ. Кæннод искæмæн исты фыдбылыз ыскæндзæн æнахуырæй.
Хæмыц дæр зыдта йæ фырты хабар, фæлæ йæ цъитийы скъуыды ку’ ауагъта Батырадзы, уæдæй фæстæмæ йæ йæ цæстæй дæр никуыуал федта. Иубон Нартæ ‘ртæйæ балцæй æрцæйцыдысты: Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан. Дардæй цыдысты ‘мæ фурды былтыл рацæуынц. Изæрмилтæ ‘рци, цæст ма гæзæмæ ‘взæрста. Кæсынц, æмæ фурд, куы иу ран, куы иннæ ран дурдзæджындзау йæхи хæрдмæ фехсы, æмæ та фæстæмæ ‘ркæлы.
Хъуыды байдыдтой Нартæ, уæдæ цымæ цæмæн афтæ кæны фурд? – Айонг рацарддæн, – загъта Уырызмæг. – Уæдæ ауылты дæр фыдздзаг хатт нæ цæуын. Фæлæ фурд афтæ хауа хæрдмæ, уый æнхъæл никуы уыддæн. Цыдæр диссаг у. Æмæ кæд сымах дæр фæнды, уæд бонырухсмæ лæууæм. Æмæ йæ базонæм, кæддæра цы у?
– Æз дæр айонг фæхаттæн алы бæстæтыл, – дзуры Хæмыц. – Ауылты дæр иу æмæ дыууæ хатты не рцыддæн. Фæлæ фурд дурдзæджындзтæ кæна, уый хъусгæ дæр никуы фæкодтон. Ам цыдæр хабар ис, æмæ йæ рухсæй куы нæ фенæм, уæд æй афтæмæй нæ базондзыстæм.
– Æз дæр чысыл бæстæтæ нæ федтон, – загъта Сослан. – Уæдæ мæ хæтæнтæ дæр кæуылты сты! Ацы фурды былтыл дæр æдзæугæ никуы фæдæн æмæ, дурдзæджындзтæй хауа хæрдмæ, ахæм æмбисонд никуы федтон. Лæууæм боны ‘рбарухсмæ, æмæ йæ уæд базондзыстæм.
Нартæ сæ бæхтæ суагътой хизынмæ. Сæхæдæг æрхуыссыдысты, æмæ та кæсынц: фурд хæрдмæ дурдзæджындзтау ныллæууы, сабухы. Æмæ та фæстæмæ ‘ркæлы. Хатт та ныссабырвæййы. Куы та йæ уылæнтæ кæрæдзийы расурбасур байдайынц. Æмæ афтæ ахаста фурд раст фæсæмбисæхсæвмæ. Уыйфæстæ фурд ныссабыр, æмæ Нартæ дæр фæлладæй тарф фынæй баисты. Бон æрбарухс, фæлæ Нартæ нæ райхъал ысты. Цæмæй зыдтой – уый Батрадз кæй хъазы фурды.
Райсомæй та Батырадз фурд ызмæнтын систа. Иугай, дыгай цæ хæрдмæ ‘ппары дойнаг галты. Стæй ауыдта Нарты бæхты, æмæ дзуры йæхинымæр: “Адон кæй бæхтæ уой?”
Уалынмæ ауыдта Нарты фынæйæ æмæ та дзуры йæхинымæр:
– Цы бæрæг и? Кæд, мыййаг тыхгæнджытæ сты? Уæдæмæ цыл дон бакалон, æмæ цын бакæсон сæ митæм”.
Æмæ ныффу ласта Батырадз æмæ уылæнтæ Нартыл æрбакалдысты. Сæ иуы дзы уылæнтæ ‘мбисы уонг æрбаластой донмæ, иннæйы та – æввахсдæр. Æртыггаг доны тæккæ был банцади.
Батырадз ныххудти ‘мæ загъта:
– Адонæй цæй тыхгæнджытæ ис? Доны уылæнтæ раппар-баппар кæй кæнынц!
Нартæ фехъал ысты, ныххуылыдз ысты, уæдæ цы уыдаид. Æмæ сæ дон мизгæ лидзынмæ фесты. Батырадз иу цалдæр ыстыр бæласы стыдта æд уидæгтæ, æмæ цæ ныккалдта фæндагыл дыууæрдыгæй. Æмæ Нартæн алидзæн нал уыди. Æнцад æрлæууыдысты иу ран. Батырадз цæм донæй кæсы. Уæд Уырызмæг загъта йе ‘мбæлттæн:
– Мæн тыххæй баззадыстут ам. Æмæ ныр фыдбоны хай фестæм æртæйæ дæр.
– Æгады бæсты нæ фесæфын хуыздæр, – зæгъы Хæмыц.
– Æртæйæ йыл ысхæцæм, – дзуры Сослан. – Кæд сæфæм, уæддæр æгады сæфт нæ фæкæндзыстæм.
Уыцы ныхæстæ Батырадз фехъуыста, æмæ цæм доныбылмæ рахызти. Хæстифтонгæй цæ куы федта Батырадз, уæд сагъæсы бафтыд: “Мыййаг, кæд Нартæй ысты? Æмæ цæ куы фæцæгъдон, уæд мын худинаг уыдзæн. Фæлтау цæ æртæ дихы фæкæнон, æмæ цæ хицæнтæй бафæрсон. Базонон цæ, кæддæра чи сты?”
Æмæ цыл Батырадз бафукодта. Уырызмæг хохы рæбын балæууыд. Хæмыц иу дзыхъхъы ныххаудта. Сослан та бæлæстæм ныффидар. Стæй сыстад Батырадз: мæлгъхъуынтæ йæ рустыл, йæ цæстытæ сасирычъилты йæстæ. Цæнгтæ ставд хъæдты хуызæн.
– Æввахсдæр мæм рацу, – дзуры Батырадз Сосланмæ. – Чи дæ, уый мын зæгъ. Æрмæст – раст. Гæдыныхасæй дæ Хуыцау бахизæд!
– Нæртон лæг бæргæ дæн. Мæ ном – Сослан.
– Уæдæ уал дæлæ доныбыл абад.
Стæй Хæмыцмæ фæсидти Батырадз.
– Чи дæ, уый зæгъ. Ма фæсай!
– Æз Нарты Хæмыц дæн.
– Уæдæ дæлæ де мбалы цурмæ ацу.
Фæстагмæ ма Уырызмæджы дæр æфсоны фарст акодта Батырадз: – Ды та кæмæй дæ?
– Æз дæр Нартæй дæн – Уырызмæг.
Уæд Батырадз Уырызмæджы йæ дæларм æрбакодта, æмæ иннæтæм æрцыдысты. Стæй цын Батырадз афтæ зæгъы:
– Сымах ыстут ме рвадæлтæ: Уырызмæг – Нарты хистæр, Хæмыц – мæ фыд, Сослан – Нарты тыхджындæр. Æз та дæн, Хæмыцæн Быценты чызгæй цы гуырд равзæрд, уый – Батырадз.
Нартæ йыл ныццинкодтой æмæ загътой:
– Уæдæ кæд нæхицæй дæ, уæд дæ мах ам нал ныууадздзыстæм, æмæ немæ цом.
– Нæ, мæн нырма мæхи сæрын хъæуы доны. Кæннод мын фæстагмæ хорз нæ рауайдзæн. Рæстæг к’ уа, уæд уæм зындзынæн, ныр та уал Нартæм мæ номыл исты ахæссут. Æмæ Батырадз фурдмæ багæпласта. Цалдæр галгæфы рацахста, æмæ цын цæ радта семæ. Нартæ хæрзбон загътой Батырадзæн æмæ рараст ысты.
– Сæрæн гуырд у Батырадз, – загъта Уырызмæг. – Уый немæ цæрын куы райдайа, уæд нын тас нал у.
– Батырадзы хуызæн æргомзæрдæ нæ уыдзæни, – дзуры Хæмыц. – Æз æм кæсын, æмæ йæ кæстæр æнгуылдзы цы тых ис, уымæн йæ дæсæмхай дæр мæнмæ нæ разындзæн.
Ныххæддзæ сты Нартæ сæхимæ ‘мæ Батырадзы номыл ыстыр куывд ыскодтой. Фынгтæ седзаг уыдысты кæф æмæ сырдыфыдæй. Æмæ та иу абонæй иннæ абонмæ нæ бамынæг сæ хъæлдзæг зард æмæ цины уынæр. Уæд иубон куы уыди, уæд Донбеттырты лæппутæ фурды хъазыдысты æмæ ауыдтой Батырадзы – мæкъуыстæгджын æмæ фидæрттæарæзт. Донбеттырты лæппутæ сæ мадæлтæм фæхабаркодтой: “Ахæм æмæ ахæм лæппу фурды хъазы. Нырма хæрзæрыгон у, афтæмæй доны хъудздзыты ахсы. Æмæ йæ цард уыцы хъудздзыты хсырæй у.
Донбеттырты устытæ Батырадзмæ бауадысты ‘мæ йæ рбакодтой. Базыдтой йæ. Æмæ цыма сæхи хъæбул у, ахæм цæстæй йæм кастысты. Батырадз Донбеттырты лæппутимæ хъазыди ‘мæ афтæмæй царди. Нарты лæппынфæсивæд-иу арæх цыдысты фурды былмæ хъулæй хъазынмæ. Зæдтæ ‘мæ уæларвон цæрджыты лæппутæ дæр-иу æртахтысты Нартæм, æмæ-иу хъазыдысты иумæ Нарты фæсивæдимæ.
Уæд цæ Батырадз федта иу хатт, æмæ цæм рахызти. Æмæ-иу цын сауæмбылд акодта.
Нартæ ‘мæ-иу уæларвон цæрджытæ уæд æнкъард æмæ сæргуыбырæй фæцыдысты сæ хæдзæрттæм.
Иухаттдæр та афтæ ‘нкъардæй фæзындысты. Æмæ цæ фæрсынц Нартæ: – Цæуыл æнкъард ыстут? Ахæм диссагæй цы ‘рцыди?
– Хъулæй хъазынмæ нæм фурдæй иу лæппу рахизы. Фыдæмбылдтытæ нæ ныккæны, æмæ уыууыл ыстæм æнкъард.
Сатана базыдта, уый Батырадз кæй у, уый. Æмæ зæгъы Нарты лæппутæн:
– Нартæй иу зæронды акæнут, æмæ йæ ныддасут доныбыл. Рæсугъд даст æй акæнут. Уыцы лæппу йæм бабæлдзæни, æмæ йæхи адасынкæндзæн уый дæр. Æмæ йæ уæд дон йæхимæ нал бауадздзæн, æмæ уемæ рацæудзæн. Нарты фæсивæд акодтой иу зæронд лæджы доныбылмæ. Зæдты лæппутæ дæр та ‘ртахтысты уæларвæй. Систой хъулæй хъазын, иучидæр та дзы зæронд лæджы даста.
Уæд цæм Батырадз бабæллыд, æмæ дзуры Нарты лæппутæм: – Мæн дæр ма адасут!
– Табуафси! Кæд дæ афтæ тынг фæнды, уæд!
Батырадз дзудздзæджы ‘рбадти, æмæ йæ Нарты лæппутæ бындаст акодтой.
– Уаих, цы лæппутæ стут! Афонмæ дæр мæ афтæ ныддастаиккат. Батырадз ахæм аив уыди дастæй, æмæ дзы цæстытæ сæхи райсын нæ куымдтой. Уæларвæй чи ‘рцыди, уыдон зæрдæмæ дæр тынг фæцыди. Се хсæн æй акодтой, æмæ иумæ хъазыдысты суанг изæрмæ. Изæры цæ алчи йæ хæдзармæ цæуыныл ысси. Батырадз фурдмæ бахизы, фæлæ йæ фурд фæстæмæ раппары. Нал æй уадзы фурд йæхимæ.
– Махмæ цæрынæн дын фадат нал и – дæхи адастай, – загътой Донбеттыртæ.
Батырадзмæ фæсмон æрцыди, фæлæ ма цы гæнæн уыд, æмæ загъта Нарты лæппутæн:
– Фæлæуут, æз дæр уемæ цæуын!
Уыдон ныццинкодтой. Уæд Хур йæ тын зæххыл рауагъта, æмæ изæрæхсид ыскодта, æмæ уæларвон лæппутæ загътой:
– Ацы лæппуйы нæхимæ фæкæнæм.
Бауадысты Батырадзмæ, æмæ йæ Хурытынмæ ‘рбасайдтой. Хурытын систа йæхи, æмæ йæ уæларвон лæппутимæ уæларв балæууынкодта Батырадзы дæр.
Хурæн Батырадзы цахъхъæн чызг уыди. Йæхимæ ‘рбакодта Хур Батырадзы æмæ цæ иумæ хаста йæ чызгимæ.
Нарты фæсивæд æнкъардæй æрцыдысты сæхимæ.
– Цавæр æнкъард ыстут уый? Цы кодтат? – афарста цæ Сатана. – Батырадзы донæй бæргæ расайдтам, фæлæ нын æй уæларвон лæппутæ аскъæфтой хурытыныл уæларвмæ.
– Йæ рæстæг к’ уа, уæд уæм зындзæни, маст ыл мауал кæнут. Æмæ Нарты лæппутæ дæр ницыуал загътой.
Батырадз Хуры чызгæй йæхицæн хо загъта, æмæ уым цасдæр фæцарди. Хур æй йæ тынты доны ‘хсынкодта Батырадзы, æмæ ‘ндонвидар ысси.
Уæд иубон Сатана кувы, æртæ мыдамæсты ‘мæ нуазæн йæ къухы, афтæмæй:
– Хуыцæутты Хуыцау, кæд Хæмыцы фырт йæ фыды бæстæйы аггаг у, уæд æй æртæ бонмæ Нартæм æрцæуынкæн!
Æмæ Хуыцауы фæнд Хурыл сæмбæлд.
– Бавзарæм уал æй, – загъта Хур.
Æмæ Хур цæджджинагаджы дон рафыхта, æмæ дзы йæ сызгъæрин худ ныппæрста. Стæй йын афтæ Батырадзæн:
– Гъа-ма, Хæмыцы фырт Батырадз, уыцы худ сис.
Батырадз бирæ нал фæхъуыдыкодта, фæлæ йæ дарæс феппæрста ‘мæ фыцгæаджы ныггæпласта, æмæ худ систа – чысыл дондæппæлттæ йыл фæзынд.
– Куыд дæм кæсы? – афарста йæ Хур Хуыцауы.
– Тынг хорз, тæвды йæ бон бауыдзæн.
– Ноджы ма йæ бафæлварæм.
Æмæ мусуатмæ дон рауагъта Хур, æмæ Галæгонмæ фæдзырдта. – Гъеуыцы мус ныййихкæн.
Батырадз астæуæйуæлæмæ бæгънæгæй лæууыди цады. Афтæмæй йыл тымыгъ рауагъта Галæгон. Цад ныййих ис, æмæ Батырадз йæ мидæг й’ астæумæ ныссалд. Радтой йæм дыууæ стыр дуры: уый цæ хæрдмæ зыввытласта кæрæдзийы фæстæ, цырд-цырд, æмæ йæ хид йæ риуыл калди. Уæдта йæ Хур афарста Хуыцауы:
– Куыд дæм кæсы Батырадз?
– Их-уазалæй йæхи чи байса, ахæм у.
– Уæдæ ма йæ ноджы иу фæлвæрд бакæнон.
Хурæн Хурыхохы уыди стыр мæсыг амад, æмæ йын Хур афтæ зæгъы Батырадзæн:
– Гъеуый бынмæ слæу.
Батырадз Хурыхохы бын ыслæууыди. Хур йæ мæсыг фæкъулкодта, æмæ мæсыджы дуртæ бынмæ ракалдысты. Батырадз цæм йæ ныхытъæпæн дардта, æмæ йыл лыстæг пырх кодтой.
Батырадзы ныхыл чысыл нос дæр нæ фæзынди.
– Цæй, цы зæгъдзынæ? – афарста та йæ Хур Хуыцауы.
– Тынг хорз! – æмæ йын арфæ ракодта Хуыцау.
Æмæ Батырадз цæнгæт-фидар аци.
– Нартæ дæ сæхимæ кæнынц, æмæ цæм фæцу, – загъта уæд Хур Батырадзæн. – Уæларвмæ дын алы хатт дæр – фæндаг, æмæ уæларвцæрджытæн се мвынг у.
Уыцы ныхас Хур Хуыцауы фæндонæй загъта æмæ цын Батырадз арфæ ракодта сæ дыууæйæн дæр. Фæлæ фæстагмæ уыууыл ныллæууыд:
– Æз афтæмæй н’ ахиздзынæн.
– Уæдæ ма дæ цы хъæуы?
– Зæххон цæрæгæй мыл тых куыд нæ уа!
Уæд Хуыцау бахудти ‘мæ загъта:
– Нырма уал ацу Нартæм. Æз ам Куырдалæгоны фендзынæн. Уый дæ бахсиддзæни йæ куырдадзы, æмæ дын уæд зæххыл тыхгæнæг тых нал ыскæндзæн.
Батырадзы Хур йæ тынтыл систа, æмæ йæ, бæрзонддæр цы хох уыди, уыууыл æрывæрдта. Æмæ рарасти ныр Батырадз Нартыхъæумæ. Йæ къæхтыхъæр æрвнæрæгау кодта, æмæ йæ къæхтыбынæй дуртæ фæйнæрдæм тахтысты. Кæуыл-иу сæмбæлдысты, уымæн-иу йæ богъбогъ ыссыди. Сатана йæ уайтагъддæр базыдта – уый Хæмыцы фырт Батырадз у. Фæцин ыл кодтой Нартæ. Стæй йæ Сатана иу хицæн ран бакодта, æмæ-иу æй искуы-иу хатт рауагъта æддæмæ.
БУРÆФÆРНЫДЖЫ ЛÆППУ ‘МÆ БАТЫРАДЗ Бурæфæрныджы лæппу, фидар æмæ домбæйттæарæзт, бирæты хъыгдардта. Батырадз ын йæ кой хъуыста, æмæ дискодта, уæдæ цавæр у, цымæ – уыйбæрц адæмы чи домы? Уæд æм бацыд Батырадз Хъазæнлæгъзмæ, æмæ йын афтæ зæгъы:
– Лæппу, иумæ ахъазæм!
– Æз дæ хуызæн сабитимæ куы хъазон, уæд цы уыдзæн? Фæлæ ныххæцыдысты, æмæ симын райдыдтой. Æмæ йын Батырадз йæ цонг фелвæста. Иннæ фарс фæхæцыд, æмæ йын й’ агъд аскъуыдта. Фæци Бурæфæрныджы фырт, уæдæ цы уыдаид.
Афæдз рацыд, фæлæ уæддæр нæма зыдта Бурæфæрныг йæ фырты марæджы. Хæрнæг кодта Бурæфæрныг, æмæ загъта Нартæн:
– Стыр лæвар ын уыдзæн, мæ фырты марæджы мын чи бацамона, уымæн.
Нарты хъалтæй йæм алчидæр цыд, æз уыддæн зæгъгæ, фæлæ цын-иу Бурæфæрныг загъта:
– Ды ницы бакодтаис…
Уæд Хæмыцæн басомыкодта:
– Дæ фыдыстæн, Хæмыц, ницы зоныс?
– Нæ зонын, дæлæ нæм фæнычы фарсмæ иу саудзагъд лæппу ис, æмæ кæд уый исты бакодта, æндæр ницы зонын.
– Ацæут, æмæ йæ ракæнут, фенæм æй, – загъта Бурæфæрныг. Скодтой Батырадзы ‘мæ йæ бафарстой:
– Цы зоныс, лæппу?
– Цы зонын, æз æй амардтон.
Уæд æй Бурæфæрныг фæрсын райдыдта:
– Уæдæ Уациллайы фырты чи амардта?
– Æз.
– Уæдæ Фæлвæрайы фырты та чи амардта?
– Уый дæр æз.
– Уæдæ Йелиайы фырт дæр куы фæхъуыди. Уый та чи амардта? – Уый дæр æз, – загъта Батырадз.
– Уæдæ Уастырджийæ дæр фæхъуыди лæппу. Уый та чи амардта? – Уый дæр æз.
Уæд Бурæфæрныг загъта:
– Нартамонгæ-къусæй йын дыууæ рахæссут, æмæ цæ кæд аназа, уæд мæ бауырндзæн.
Рахастой йын дыууæ къусы, æмæ цæ Батырадз ахуыппкодта. Бурæфæрныджы бауырныдта уæд, Батырадз кæй уыди йæ фырты марæг. Æмæ знаг рахастой уыйфæстæ Батырадзимæ дзуæрттæ.
БАТЫРАДЗ ÆМÆ ÆРТÆСÆРОН УÆЙЫГ Сау хæхты ‘хсæн, тархъæды бын, къæдзæх-лæгæты царди Æртæсæрон уæйыг.
Æртæсæрон уæйыгæн Хуыцауæй дзырд уыди, хъуамæ къуыри иу хатт æнгуырстуаны дзаг туг баназа, цæмæй йæ тых къаддæр ма кæна. Æртæсæрон уæйыг зылди æмæ цæ чызгæй-лæппуйæ ахста Нарты фæсивæды, æмæ цæ хаста йæ лæгæтмæ. Сæ кæстæр æнгуылдзтæй цын æнгуырстуаныдзæгтæ туг уагъта ‘мæ цæ нуæзта. Тугнуæзтæй Æртæсæрон уæйыг фыднард ныцци. Бæрзæй сæмхуызон сæримæ. Былтæ – кæфойтæ, цæстытæ – сасиры йæстæ, фындз – бæхы йас, хъустæ – ивазны йæстæ, дæндæгтæ та – дуæртты йæстæ.
Ахæм уыди Æртæсæрон уæйыг.
Иу бон та Æртæсæрон уæйыг разылди. Уыцы рæстæг Нарты Батырадз дуармæ хъазыд æмæ йæм Сатана дзуры:
– Дард ма ацу, мæ къона – фесæфдзынæ ды дæр Нарты фæсивæдау. – Цæмæй мын тæрсыс?
– Нартæм ахæм хæдзар нæй, чызг кæнæ лæппу кæмæй нæ фесæфт. – Ма мын тæрс.
Батырадз хъазгæ-хъазгæ доныбылырдæм ацыди. Æртæсæрон уæйыг æй ауыдта ‘мæ йæ аскъæфта. Æмæ Батырадз иу къæдзæх-лæгæтмæ бахаудта. Акасти, æмæ дын Нарты фæсивæд уым – иууылдæр фæлурс, удыртах цæ нал уыди.
Æмæ цæ афарста Батырадз:
– Цы ми кæнут ам? У’ агурæг рахаубахау куы кæнынц Нартæ! Сымах та ам æнцад бадут…
– Йе-йй-и, Батырадз, н’ азыд нæхи бар нал у… Æмæ дæхæдæг ам цы ми кæныс?
– Мæнæ мæ æртæсæрон уæйыг раскъæфта, æмæ мæм худæг кæсы. – Гъеуæдæ дæ худæг мастмæ цæудзæни, дæ туг дын куы нуаза, уæд. – Куыд мын нуаздзæни мæ туг?
– Фендзынæ йæ.
Æртæсæрон уæйыг æрбахаста йæ барæн æнгуырстуан, æмæ Батырадзы ‘фцæгготыл фæхæцыди. Хъуамæ йын йæ кæстæр æнгуылдзæй туг рауадза. Батырадз æй асхуыста æмæ Æртæсæрон уæйыг къуымы сæмбæлди. Æмæ амæсти и уæйыг.
– Æ, къæбыла! Ды мæн куыд асхуыстай?
– Æмæ мын ды ме фцæгготмæ куыд бавнæлдтай?
– Рацу ардæм æмæ нæ тыхтæ бавзарæм!
– Ма йыл баууæнд, асайдзæн дæ, – дзурынц æм Батырадзмæ Нарты фæсивæд.
– Нæ мæ асайдзæн!
Æмæ рахызтысты лæгæтæй. Æртæсæрон уæйыг дур систа, æмæ йæ ныззыввытласта. Дур комы ‘мбисы сæмбæлди, æмæ дзуры Æртæсæрон уæйыг:
– Фехс-ма ды дæр иу ахæм дур, кæддæра кæйонг фехсис. Батырадз æртæ хатты йегъаудæр дур систа. Ныззылдта йæ, æмæ комы нæргæ атахти, æмæ æртæ хатты дарддæр ныппырх и. Йæ рыг сыстади ‘мæ хуры цæст бамбæрзта.
Æртæсæрон уæйыг уый куы федта, уæд хорзау нал фæци.
– Ныр та схæцынтæй бафæлварæм.
Батырадз ысразы ис. Уæйыг иу къуылдымыл сæнцади, æмæ йæ æд къутæртæ срæмыгъта. Батырадз дæр иу ыстыр айнæгыл сæнцади, æмæ йæ æд хъæд, æд зæхх ыстыдта.
Æртæсæрон уæйыг та дзуры Батырадзмæ:
– Цæй, ныр та цæнгтæ ивазын бафæлварæм.
– Бафæлварæм.
Батырадз йæ цонг адардта. Æртæсæрон уæйыг ахæцыди Батырадзы цонгыл. Батырадз йæхи ныффидаркодта, æмæ йæ змæлын дæр нæ фæкодта йæ бынатæй Æртæсæрон уæйыг.
Æртæсæрон уæйыг дискодта: “Ау цавæр тыхы хицау у ахæм æрыгонæй. Уагæры ма йæ лæджы ранмæ ку’ ацæуа, уæд куыд уыдзæн? Тыхгæнæг ын тых нал ыссардзæн”.
Уæд æм Батырадз дзуры:
– Æрбадар цæй дæ цонг, ныр та мæ рад у.
Æртæсæрон уæйыг Батырадзмæ йæ хъæдыстæвдæн цонг бадардта. Батырадз Æртæсæрон уæйыджы цонг йæхимæ ратъæпласта, æмæ йын йæ цонг йæ рæбыныл раскъуыдта.
Æртæсæрон уæйыгæн йæ богъ фæцыди, æмæ Нарты фæсивæд уæйыгыл ныххудтысты.
Æртæсæрон уæйыг рамæсты и. Йæ иу цонгæй бæлас æд уидæгтæ стыдта, æмæ йæ Батырадзыл фехста. Батырадз бæлас тæхгæ-тæхын рацахста, æмæ йæ Æртæсæрон уæйыгæн йæхиуыл ныххуырста. Æртæсæрон уæйыгæн йæ иу цæст йæ тæккæрæбыныл фæхаудта.
Æртæсæрон уæйыг дæр та къæйыфахс ратыдтакъæдзæхæй, æмæ йæ Батырадзыл рауагъта. Батырадз та уый дæр рацахста тæхгæ-тæхын. Фæстæмæ йæ фехста, æмæ уæйыгæн йæ дыггаг цæст дæр зæххы абадти. Æртæсæрон уæйыг бакуырм, уæдæ цы!
– Де ртæ сæрыл хъуамæ фылдæр цæстытæ уыдаид, – дзуры йæм Батырадз.
– Хæстæгдæр мæм рацу, рæстмæ дæ нæ хъусын.
Батырадз æм уæд хæстæгдæр бацыд æмæ йын уæйыг йе фцæггот рацахста. Батырадз йæ уæлæфтау феппæрста. Æртæсæрон уæйыг уæлæфтау йæ къæхты бын аууæрста. Афтæ ‘нхъæлдта, æмæ уый Батырадз йæхæдæг у…
Уæд æм Батырадз дзуры:
– Мæ уæлæфтауыл куы нæ тыхкæныс, уæд Нарты фæсивæды цы ныфсæй рахастай?
Æртæсæрон уæйыг зæрдæскъуыд фæци, æмæ ‘рхаудта, дыууæ хъæрзты ма скодта, оф-оф зæгъгæ.
Батырадз Нарты чызджытæ ‘мæ лæппуты рамбырдкодта, æмæ цын раскъæрынкодта Æртæсæрон уæйыджы фос.
Нарты фæсивæд чызгæй-лæппуйæ Батырадзимæ Нартæм æрцыдысты. Нартæ ныццинкодтой. Æмæ Батырадзы схуыдтой сæ хуыцау Нартæ. Уый уыди, Батырадз ма æрыгон лæппу куы уыди, уæд. Стæй йын тыхгæнæг тых нал ардта, кæд ма йыл Хуыцау фæтых уыдаид, уыййæдтæмæ.
БАТЫРАДЗ ÆМÆ ХЪУЛОНЗАЧЪЕ УÆЙЫГ Уæд, зæгъы, иу заман Нарты хæхтæм цавæрдæр уæйыг æрæфтыд кæцæйдæр. Йæ зачъетæ хъулон… Æмæ цын сæ фос нал хизынмæ уагъта, сæхи та – ракæсын.
Уæд Нарты хистæртæ загътой, куывд ыскæнæм, æрхонæм адæм сеппæты дæр, æмæ равзарæм хъомгæс зæгъгæ.
Уырызмæг арвыста хонджытæ алы рæттæм æмæ хонджытæ адæмы ‘рхуыдтой. Уæд Уырызмæг фыдздзаг ыскуывта, стæй загъта фæстагмæ: – Хъомгæс ацæуынмæ уæ йæ ныфс чи хæссы, уый ацаходæд ацы кувæггагæй.
Æмæ иу дæр йæ ныфс нæ бахаста.
Дыггаг хатт дæр та скуывта Уырызмæг, æмæ бафарста хонджыты: – Исчи ма баззад кæд Нарты адæмæй æддæ?
– Уæлæ ма иу чысыл лæппу Уæллаг Нартæй, сæ дуармæ.
– Ацæут, æмæ йæ ‘ркæнут ардæм.
Хонджыты хистæр æм ыссыди лæппумæ, æмæ йæ афарста:
– Лæппу, ды Нарты куывдмæ цæуылнæ цæуыс?
– Æмæ ардыгæй уырдæм фистæгæй ацæуон?
– Мæнæ мæ фæсарт ысбад, æмæ иумæ цом.
– Æмæ нæ дæ бæх афæраздзæн?
– Рацу, къулбадæг, æмæ сбад. Бирæ ныхасмæ мæ не вдæлы. Лæппу сбадт хонæгæн йæ фæсарт, æмæ ‘рцæуынц. Фæндагыл лæппу бæхы фæрстæ ‘рбалхъывта йæ уæрджытæй, æмæ бæхæн йæ туг йæ хъæлæсæй ыскалд. Бæх ахаудта, æмæ лæппутæ фистæгæй æрбацыдысты куывдмæ. Уырызмæг æй куы федта лæппуйы, уæд та æртыггаг хатт загъта, йæ ныфс чи хæссы, уый ацаходæд зæгъгæ. Фæлæ йæ Батырадз нæ фехъуыста. Уырызмæг ноджы хъæрдæрæй дзуры. Æмæ йæ нæ фехъуыста Батырадз – лæппутимæ хъазыныл фæци. Æртыггаг хатт адæмы сеппæты дæр ракæсынкодта Уырызмæг.
– Чи ацæудзæн хъомгæс?
Батырадз уæд бауад, æмæ райста кувæггаг: æртæ гуыдыны ‘мæ галы агъд. Йæ комыкъулы цæ баппæрста ‘мæ цæ ахордта. Стæй цæ хъомгæсы мызд æрдомдта Нартæй:
– Уæ зæронд лæгты ныддасут, æмæ мын нымæт ыскæнут сæ зачъетæй. Нарты адæммæ уый хорз нæ фæкасти. Зæрæдтæ æвиппайды фегуыппæг ысты, æмæ сæ сæртæ ‘руагътой.
Стæй бирæ рахъуыды-бахъуыдыйы фæстæ сразы сты уæддæр. Дыггаг бон раджыгомау раскъæрдтой сæ фос, æмæ семæ рахастой Батырадзæн – чи дзабыртæ, чи хордзен, чи худ.
Батырадз йæ фос хизынмæ аскъæрдта. Хизæнуатмæ цæ сыскъæрдта. Фæлæ уæйыг нæ зыны. Уæд Батырадз сæгуыт амардта, йæ цармæй йын халагъуд ыскодта, фыдæй та – физонджытæ. Хъулонзачъе балцы уыди. Хабар бамбæрста. Батырадзы размæ ‘рбахæддзæ, æмæ футтытæ систа: – Чи куыдз, чи хæрæг! Ам мæ зæхмæ йæ ныфс чи ‘рбахаста! – Куыдз дæр дæхæдæг, æмæ хæрæг дæр! Дæ сæт цæуыл калыс? Уæйыг базыдта, уый Батырадз кæй у, уый. Æрбацыд йæ размæ, æмæ йæ, цыма нæ зоны, уыйау æй афарста:
– Лæппу, ды Нарты Батырадзы кой не рыхъуыстай, мыййаг? – Куыннæ.
– Æмæ уæдæ цавæр хъæзтытæ фæкæны?
Мæнæ ахæм зæгъгæ йын йæ сæр сыскъуыдта, михыл æй акодта, бæрзонд æй систа ‘мæ йæ ‘рхаста Нартæм.
Нарты адæм изæрырдæм йæ размæ цыдысты. Фæлæ михыл сæрыкъуыдыр ку’ ауыдтой, уæд, Хъулонзачъе уæйыг æрцæуы зæгъгæ, фæтарстысты ‘мæ фæцæйлыгъдысты.
Уалынмæ ‘рбазынд Батырадз йæхæдæг дæр. Æмæ уæд йæ размæ рацыдысты. Радтой йын, зæронд лæджы зачъетæй цы нымæт ыскодтой, уый. Æмæ йæ Батырадз дæр йæ уæлæ ‘рбакодта.
Уæдæй фæстæмæ Нарты фос сæрибарæй хызтысты Нарты хизæнты.
Батырадзыл фынддæс азы рацыди, афтæ Нартыл æртыхстысты Сауденджызы ‘фсад.
Нартæ стырæй-чысылæй катайы бацыдысты, æмæ хъуыдыкæнынц, куыд аирвæзой, уыууыл: бынаты не сты сæ зондджынтæ. Сæ сæрджынтæ балцы фæцыдысты.
Сауденджызы мæликк барвыста Нартæм:
– Кæнæ мын авд азы хъалон иу лæвæрд ракæнут, кæнæ мын авд фарстæн, куыд æмбæлы, ахæм дзуапп ыссарут. Кæд мæ амбулат, уæд уæ дзых – уæ тæрхон.
Састы бынаты куы баззайат, уæд мын хæдзарæн авд чызджы радтут. – Нартæй авд чызджы цы хæдзары нæуа, уый та цы радта? – фæрсынц Нартæ.
– Уый та, кæмæ ис, уымæй чызгæфстау райсæд.
Нартæ нымайын байдыдтой, æмæ авд хæдзары чызджытæ нæ фаг кæны. Уыцы авд хæдзары уыдысты: Уырызмæг, Хæмыц, Сослан, Бурæфæрныг, Ацæ, Йеухæр æмæ Сæхуыг – Нарты хæрæфырт уыд.
Уæд Нартæ зæгъынц Сауденджызы мæликкæн:
– Авд хæдзары сылыстæгæй цух ысты.
– Уæд сæ ног чындзыты радтæнт.
Цы гæнæн ма уыди Нартæн! Æмæ цын уæд Сырдон афтæ зæгъы: – Сымах ницы ‘рхъуыдыкæндзыстут, фæлæ Сатанайы бафæрсут. Нартæй æртæ лæджы фæхицæн ысты. Æмæ Сатанамæ бацæуынц, æмæ зæгъынц Сатанайæн:
– Сæфты заман ныл æрцыди, Сауденджызы мæличчы ‘фсад ныл æртыхст, æмæ нæ сæрæн ницы хос арæм. Алы хæдзарæй, куы фембылды уæм, уæд авд чызджы агуры. Авд чызджы кæмæ нæ уа, уымæн йæ чындзы дæр кæны. Уый дæр кæмæ нæй, ахæмтæ та чызгæфстау хъуамæ ссарой. Тыхæй уымæн ницы ракæндзыстæм. Уæдæ нæ сæрджынтæ ‘мæ зондджынтæ дæр ам не сты æмæ цы бакæнæм?
– Иу лæппу нæм сусæгхъомыл кæны, – загъта Сатана. – Сымах ам абадут, æз æй базонон, кæд исты сарæхсид – йе дзуаппæй, йе тыхæй… Уæд æм уый арвитдзыстæм.
Сатана къæбицмæ бацыди, æмæ чысыл Батырадзы къусдоны хъазгæ федта. Авд къусы кæрæдзийы фæстæ ‘ппары, æмæ цæ ахсы кæрæдзийы фæстæ.
– Къустæй хъазын дыл нал æмбæлы, – дзуры йæм Сатана. – Уæдæ мыл ус курын дæр нæма ‘мбæлы.
– Хъус-ма, лæппу. – Æнаипп дæндаг куы рисса, уæд ын цы хъæуы? – Уæд кæй аххосæй риссы, уый сæфтауын хъæуы.
– Кæд йе сласын хуыздæр у?
– Нæ, нæу. Кæд фæхъæн ис уый дæр, уæд æй сæппар. Кæннод уый хæрамдæндагыл нымад нæу.
Сатана ахъуыдыкодта, æмæ раздæхти Нарты лæгтæм. Батырадзы ныхас йæ зæрдæмæ фæцыди.
– Акæнут лæппуйы, сбæздзæни.
Уыдон дæр ысцинкодтой, æмæ ракодтой Батырадзы Ныхасмæ. Нартæ йын сæ фæндон загътой. Æмæ цæ Батырадз æрдомдта теуа, цъæх сæгъ, бæх, хæрæг, гæды, уасæг æмæ куыдз.
Нартæ йын цæ радтой, æмæ рацыди Батырадз иунæгæй.
Мæликк Батырадзмæ кæсы æмæ дисы бафтыд: “Ай циу, Нартæ мæм кæй рарвыстой?”
Батырадз æрбацыди, æмæ йæм дзуры фидыды алдзæн:
– Æз Нартæй æрвыст дæн – мæнæ адонимæ, – æмæ йæ фосмæ бацамыдта.
– Дæ хъуымыз дæ донгæмттæй куы ‘нхъæвзы, уæд дзы дæуæй бæрзонддæр ничи уыди?
Уæд æм Батырадз теуа баласта мæликмæ.
– Мæнæ ай у бæрзонддæр, æмæ йæ кæд дæ сæрмæ хæссыс, уæд дзур йемæ.
– Гъе, лæппу, ды æгæр хъæркæныс, æмæ дын дæ дзоныгъ ракæндзынæн.
– Хъæрмæ мæ уасæгæй тынгдæр ничи у. Æмæ йæ дæхицæн акæн, бафидаудзыстут иумæ.
Æмæ йæм уасæджы баппæрста.
– Æвзонг лæппу дæ, æгæр æвзонг, æмæ дæ карæнæн хистæрты цур æгæр уасын не мбæлы.
– Мæнæ мæ гæдыйæ уасагдæр нæй, æмæ мыст дæр уымæн н’ ахсы. Раст дæу аггаг у, æмæ йæ акæн. Уæд Мæликк рафыхти, æмæ бæстæ хæссы йæ хъæрæй:
– Уайгæ уæхимæ! Æмæ къусбæрттæ кæн уæ фæнычы! Дæумæ мæ не вдæлы!
– Кæд афтæ уайаг дæ, уæд мæнæ мæ бæхимæ бафæлвар. Æз уæм бакæсон!
Сауденджызы мæликк ноджы тынгдæр рамæсты.
– Рæйынмæ стыр дæсны чи у, ахæм дæ.
– Мæнæ мæ куыдз – де мбал, рæйгæ уæ дыууæйæ фылдæр ничи кæны. – Ды къулбадæг цыдæр дæ! Зондæн сæр хъæуы. Цы дæм дзурон! – Дæ сæрау ыстыр сæр мæнæ мæ хæрæгæн дæр ис.
– Гъе, æнаггаг цыдæр, мæ боцъотæй уæддæр фефсæрмы кæн. – Ахæм боцъотæ мæнæ мæ цъæх сæгъыл дæр ис.
– Уома æз дæр сæгъ дæн?
– Сæгъæй фыддæр! Æндæр дæ мæлæт Нартыбæстæм не рхастаис. Уæд мæликк йæхи нал бауырæдта ‘мæ фæхъæркодта йе фсадыл. Сауденджызы ‘фсæдтæ сæхи Нартыл ныццавтой. Батырадз цæ иугай ахста ‘мæ цæ фæйнæрдæм зыввыттытæ систа. Чи хохыл æмбæлди, чи – къæйдзарыл, чи – цъыфдзасты. Чи куыройынучы ныффидар и.
Бонизæрмæ фæхæцыд Батырадз. Изæры, сæ хæст куы ныууагътой, уæд Батырадз Сатанамæ бацыди ‘мæ йæм дзуры:
– Куыд дæм кæсы, исты сарæхстæн?
– Куыннæ сарæхстæ! Нартæ уыйбæрц бæласæй дæр нæ ракæндзысты, ды цас фæцагътай мæличчы ‘фсæдтæй.
– Уæдæ мын мæ фæллад ысуадзыны размæ исты хæрд æмæ нозт фен. Сатана йæ къæбицмæ бауади ‘мæ йын рахаста хæрддæр æмæ нозтдæр. Галы ‘рмттæ æд æгъдтæ амыртмырткодта Батырадз. Авд галы агъды аныхъуырдта, авд гарзы карз ронг анцъыхта, æмæ иуахæм та – къуымæл. Стæй зæгъы:
– Æппын мæ къухы ц’ айсон, ахæм дæм ницы ис? Уæд та мын æхсæрсæттæн хъил авæр.
– Нæ фыдæлты нæмæн дзæггор уартæ къуымы рыджы бын фæци, æмæ уый рахæсс.
Батырадз къуымæй сæ рагон фыдæлты дзæггор райста, расæррæтласта ‘мæ цæ талынджы срæуæгкодта мæличчы ‘фсæдты. Мæличчы ‘фсæдтæ фæкъордтæ сты. Чи кæй цавта, уый бæрæг дæр нал уыди. Батырадз цæ æддæгмидæг ауайынкодта, æмæ Мæличчы ‘фсæдтæ кæрæдзийы сухтыцагъд ныккодтой. Мæликк ма цалдæр æфсæддонимæ талынджы кæуылдæрты фæлыгъды йæ бæстæм.
Райсомы Нартæ акастысты, æмæ федтой – сæ уынгты туджы малтæ ныббадти, азмæлæн дæр дзы нал уыди. Мæрдтæ рæдзæгъдтæ ‘мæ цæндтæй зындысты. Фæцинкодтой уæд Батырадзыл Нартæ ‘мæ йын арфæтæ кодтой. – Хæлар дын уæд, Батырадз, мæ лæггад, – загъта Сатана, – æгайтма худинаг не руагътай Нартæм.
Батырадз дæр куыннæ ныббуц уыдаид йæхицæй!
БАТЫРАДЗ ХÆСТ УÆНГХОР ÆМÆ ÆРМХОРИМÆ Гуымирты сыхы райгуырди дыууæ фаззоны, амæй-ай хæрагдæр, амæй- ай æнæфсисдæр. Сæ мады ‘хсыр цын фаг нæ кодта. Уæд фаззæтты фыд йæ фосы ‘хсырæй райдыдта хæссын йæ дыууæ фырты. Уый дæр цын æртæ мæйы фæстæ нал фаг кодта, æмæ Гуымир хохмæ ссыди. Уым цъитидон фескъуыдта, нукыл æй рауагъта. Æхсыримæ йæ хæддзæкодта, æмæ цын уый дарын байдыдта йæ фаззæттæн.
Рацыди афæдз. Сæ фыд цын уæныг аргæвста лæппутæн. Сфыхта йæ, æмæ цын æй сæ разы æрывæрдта. Лæппутæй иу уæнггай тыдта уæныджы фыд – Уæнгхор дæр æй уый тыххæй ысхуыдтой. Иннæ та йæ армгай тыдта ‘мæ армгай хордта, æмæ уый та Æрмхор ысхуыдтой.
Уæд иухатт Гуымир афтæ зæгъы йæ усæн:
– Адон хæргæ куыд кæнынц, сæ тых дæр ахæм уыдзæни, æмæ ныр Нартæй мæ маст бæргæ исдзынæн.
– Бæргæ, ахæм куы рауаиккой, æмæ мæ уд сæ къахыбынты фæхъхъау куы фæуид!
Уæнгхор æмæ Æрмхор фат æмæ ‘рдынæй хъазынхъом фесты. Иуахæмы цæм сæ фыд фæсидти.
– Цомут-ма Тæнтыхъæдмæ мемæ. Æмæ араст ысты Тæнтыхъæдмæ Гуымир æмæ йæ дыууæ фырты. Уый цæм фæттæ ‘мæ æрдынтæ радта, бæласыл фæугардкодта æмæ цын афтæ:
– Гъеуыцы угард-ма фехсут! Кæддæра йæ чи фæцæфкæнид… Уæнгхор æмæ Æрмхор фæттæй æмæхст фæкодтой, æмæ сæмбæлдысты мысантыл. Æгæрыстæмæй бæлас дæр ма кæдæмдæр фæтахти. Æмæ бахудти сæ фыд, æмæ загъта:
– Гъе, уый лæппуты æхст у, гъе!
Лæппутæ дæр ныббуц ысты сæхицæй.
Уæд та цæм сæ фыд дзуры:
– Æххæст ма кардæй дæр ысхæцут.
Уæнгхор æмæ Æрмхор кæрдтæй ысхæцыдысты – ничи цæ басаст. Сæ кæрдты гуыппæй ком нæрыди. Уæд цæм сæ фыд дзуры:
– Ныууадзут уæ хæст. Хорз арæхсут, æмæ уæ ныр та дур æппарынæй ысфæлварон.
Æмæ, Уæнгхор – иуырдыгæй, Æрмхор – иннæрдыгæй, афтæмæй кæрæдзиуыл дуртæ цæвын байдыдтой, æмæ лыстæг уырæй ызгъæлдысты дуртæ.
– Ныууадзут уыцы хъазт дæр.
Рæхджы Нарт сæ Хъазæнфæзы уыдзысты, æмæ уæ уырдæм æрвитдзынæн. Лæппутæ кæрæдзимæ бакастысты. Стæй сæ фыды фелвæстой, æмæ йæ тæбыныкъуыбылойау хæрдмæ ‘ппæрстой, афтæмæй йæ сæхимæ ‘рхастой. – Федтай? Дæу нæ уырныдта нæ лæппуты гуырдых! – загъта Гуымир йæ усæн.
– Сæ митæ цын хъуамæ мæхи цæстæй фенон, æмæ ма мын уæдæ дойнагдуртæ стæвдкæнæнт.
Уæнгрог æмæ Æрмхор дойнагдуртæ стæвдкодтой. Уæд цын сæ мад афтæ:
– Гъеныр-ма уыцы дуртæ кæрæдзийы хъæлæстæм æппарут.
Уæнгхор æмæ Æрмхор тæвд дуртæ истой се рмттæм, кæрæдзийы хъæлæстæм цæ ‘ппæрстой, æмæ цæ æргъиуыстджытау мыртмырткодтой сæ дæндæгты ‘хсæн. Стæй-иу цæ лыстæг ызмисæй ракалдтой.
– Ноджы ма уæ бафæлварон?
– Бафæлвар! – æмдзырд ыскодтой лæппутæ.
– Уæдæ хъусут. Уæртæ къæдзæхытигъ уынут? Гъеуыцы тигъмæ фæйнæрдыгæй æрбацæут. Фырытау æй уæ сæртæй цæвут, æмæ уæм цы тых и, уый æз базондзынæн уæд.
Уæнгхор æмæ Æрмхор, сæ мад цын куыд загъта, афтæ бакодтой, æмæ къæдзæхытигъ æрызгъæлд. Лæппутæ кæрæдзиуыл сæ сæртæ скъуырдтой, æмæ цасдæр рæстæг уæлдæфы ныхæвæрдæй аззадысты. Стæй зæхмæ ‘рхаудтой. Фæрсынц лæппутæ сæ мады:
– Цæй, куыд уыд, Æна?
– Æна уæ фæхъхъау фæуа, мæ хуртæ! Фæлæ ма уæ ноджы иу фæлвæрд бакæнон.
– Бакæн, бакæн! – загътой та æмдзыхæй лæппутæ.
– Фæйнæ бæласыл-ма схæцут.
Лæппутæ фæйнæ бæласыл ысхæцыдысты, æмæ цæ æд уидæгтæ стыдтой. Кæрæдзиуыл цæ ныццавтой, æмæ схъисгай баисты бæлæстæ.
– Гъеныр мæ уырны, тых уæм кæй ис, уый.
Фæстагмæ цын Гуымир афтæ зæгъы йæ фырттæн:
– Уæхи цæттæкæнут ныр Нарты хъазтмæ.
Æрлæууыди уалынмæ Нарты хъазæн бон. Æмæ араст ысты гуымиры фырттæ Уæнгхор æмæ Æрмхор Нарты хъазтмæ. Нартæм ахæм æгъдау уыди: састыбынаты чи баззайа сæхицæй, уый Нарты æртæ сыхы авд боны хъуамæ фæхынца! Иннæ адæмтæй, чи хъазыди семæ, уыдонæй-иу чи фæхæрд, уый та-иу фосæй фыста Нартæн, къуыри цы бахæрой, уый. Кæд-иу сæхæдæг баззадысты састыбынаты, уæд-иу æй æрхуыдтой æнæхъæн мыггагæй, æмæ цæ лæвар хастой къуырийы дæргъы.
Æрымбырд ис Нарты Хъазæнфæзмæ дунейы дзыллæ, дунейы адæм. Зæхх цæ нæ уырæдта, хур цыл не ххæссыди, дон цæ не фсæста, уыйбæрц уыдысты.
Нартæ хъазыдысты сæ кæрæдзиимæ, стæй ма цæм хъазынмæ чи ‘рцыди, уыдонимæ дæр. Уым уыдысты гуымиртæ, уæйгуытæ, алы гуыппырсар адæм. Нымайгæ та цæ чи кодта уыйас адæмы!
Райдыдтой хъазын. Нырма уал фæттæй мысанмæ ‘хстой. Фæлæ Гуымиры дыууæ фырты Уæнгхор æмæ Æрмхорыл ничи тыхкодта, мысаны тæккæ астæуты ‘хситгæнгæ тахтысты кæрæдзийы фæдыл сæ фæттæ. Нартæй иу дæр ахæм нæ разынди, æмæ Уæнгхор æмæ Æрмхорыл чи фæтых. Нартæ та æнæрцæф адæм уыдысты, барын нæ зыдтой… Æмæ кæмттæ арыдтой фæтты ‘хситтæй.
Ахицæн фæттæйхъазт. Уæд та райдыдтой кæрдтæй хæцын. Кæрдты цæхæр кæфойыдзæгтæй калди ‘мæ бæстæ сыгъта. Адæм доны сæхи калдтой, исчи цæ, мыййаг, куы басудза, уымæй тæрсгæйæ. Фæлæ хæцгæ чи кодта, уыдон цæхæрæй сæхи бахъахъхъæной, уый сæ сæрмæ нæ хастой. Ам дæр та бæлвырдбæрæгæй Гуымиры фырттæ амбылдтой.
Уæд дур æппарынмæ рахызтысты. Гуымиры фырттæ дойнагдуртæ тæвдкодтой æмæ цæ зыввытластой. Тæвд дур-иу кæуыл сæмбæлди, уый хъазтæй фæхауæггаг. Басастой та сеппæты дæр уыцы бон, æмæ Гуымиры фырттæ, хъазт куы фæци, уæд худгæ фæцыдысты сæ хæдзармæ.
Дуне дзыллæ-адæмы басастам абон. Райсом та ногæй цæуæм зæгъгæ загътой сæ фыдæн.
– Æмæ иуыл уым уыдысты Нартæ? – афарста цæ Гуымир.
– Зæхх цæ нæ уырæдта, хур цыл не ххæссыди, дон цын нуазынæн нæ фаг кодта, уыйбæрц адæм дзы уыди.
– Райсом куы хæцат, уæд ма-иу кæсут Нартæм. Кæд сæ мæсгуытæй уæ хъазтмæ кæсæг уа, уæд уый уый нысанкæны, æмæ Нартæй фæстейы ничиуал ис. Афтæмæй цæ куы басæттат, уæд уæ хондзысты, фæлæ-иу ма сразы ут. Мах иунæг не стæм зæгъгæ-иу зæгъут. Стæй цæм хæдзарæн- лæгæй хъуамæ фæцæуæм Нартæм. Уадз æмæ нæ иу къуырийы дæргъы фæхæссой æввонгæй.
– Хорз, кæсдзыстæм, – загътой Гуымирæн йæ фырттæ.
Дыггаг бон дæр та фыдздзагæй фылдæр адæм æрымбырд и. Райдыдтой хъазын.
Фыдздзаг хъазт уыди дойнагдуртæй. Бирæйы дæндæгтæ дзы ныссасти, бирæйы былты туг дзы акалд, бирæйы хæмхудтæ дзы ныррæсыдысты. Уæддæр сæ хъазт нæ уагътой.
Уæд ысбæрæг и, Гуымиры дыууæ фырты та цæ Нарты ‘мбулынц, уый. Фæци та уыцы хъазт дæр, æмæ райдыдтой фырыты хæст. Гуымиры дыууæ фырты кæй ныггуыпласынц, уыдон зæххыл дзуддзæгбадт акæнынц. Уæддæр сæ хæст нæ уагътой. Фæбæрæг и, Гуымирты фырттæ та кæй ысгуыхынц, уый.
Стæй та æндæр хъазт райдыдтой – бæлæстæ бындзарæй тонынц. Гуымиры фырттæ цæ æд уидæгтæ сыскъуынынц æмæ цæ ныххуырсынц иннæтыл. Кæй ныццæвынц, уый тæссарбадт акæны йæ мидбынат. Уæд Нартæ зæгъынц:
– Гуымиры фырттæ! Акæсут-ма – Нартæй фæстейы ничиуал баззад. Мæсгуытæй кæсынц, æмæ уæ хонæм.
– Мах иунæг не стæм!
– Уæдæ райсом йе ртыггаг бон у нæ хъазтæн. Фенæм, кæд ма нæм исты хъару уа, уæд ысхæцдзыстæм.
Гуымиры фырттæ та ‘рцыдысты сæхимæ, æмæ ракодтой Нарты ныхæстæ сæ фыдæн.
– Æмæ мæсгуытæй дæр исчи каст? – афарста цæ сæ фыд.
– Иууылдæр кастысты. Мæсгуыты сæртыл цæугæ дæр нал кодтой. Æмæ- иу сæ рæттæй кæрæдзийы бабастой, афтæмæй нæм кастысты.
– Нартыл æууæнк нæй, исты та æрымысдзысты, – загъта фаззæтты мад.
– Сæгълæуд чи ныккодта, уыдон ма цы хъуамæ æрымысой? Фæлæ райсом нæ мыггаг хъуамæ иууылдæр ацæуой Нартæм, – зæгъынц лæппутæ. – Фидиуæг-хъæргæнæг мæхæдæг фæуыдзынæн, – загъта Гуымир. Æмæ ацыди йæхæдæг, æмæ фидиуæгхъæр ныккодта:
– Гъей, гъей, Гуымирты адæм! Фат-фæдисонау уæм мæ хъæр фехъуысæд! Мæ хъæбултæ Уæнгхор æмæ Æрмхор Нарты басастой, æмæ райсом Нартæм цæуынц! Фехъусут уеппæт дæр! Хæдзарæн – лæгæй рацæут Нартæм!
Сцæттæкодтой Гуымирты мыггаг сæхи æмæ æртыггаг бон хæдзарæн – лæгæй бæхтыл фенкъуыстысты гуымиртæ Нартырдæм.
Гуымиртæ бирæ адæм уыдысты. Æртæ Нартæй цæ иумæ куы хыгътаиккой, уæд дзы алы хæдзармæ авд лæджы хауди. Сæ бæхты къæхты бын зæхх лæбырыд, æмæ сæ рыг мигъау сыстади сæ сæрмæ. Бæхты фындзыхуынчъытæй ахæм фу цыди, æмæ цыма уад сыстади, уыйау фæлдæхтысты бæлæстæ.
Æрбаввахс ысты Нарты Хъазæнфæзмæ. Нартæ уæд куывд ацарæзтой. Уырызмæг Нарты ‘рбамбырдкодта, нуазæнхъалац райста мæ загъта: – Нартæм æрцæуынц гуымиртæ. Абон æртыггаг бон у, æмæ уæ семæ ахъазынмæ йæ ныфс чи хæссы, уый мын айсæд мæ нуазæн.
Нартæй йæхиуыл ничи схæцыд. Æмæ цæ уæд Уырызмæг афарста: – Æртæ Нартæй ма æддæ чи ис?
– Ничи! – зæгъынц Нартæ.
– Иу зылд ма акæнут ноджы.
Разылдысты та Нартæ хæдзари-хæдзар, æмæ никуы ссардтой никæй. Фехъусынкодтой, Æртæ Нартæ ‘ппæтæй дæр ам ысты зæгъгæ.
– Гуымирты ныхмæ чи ‘рлæууа хъазты, иу ахæм айсæд мæ нуазæн! – ногæй та дзуры Уырызмæг.
Нартæй та ничи схæцыди йæхиуыл. Иууылдæр ныхъхъус ысты, æмæ ‘нцад бадынц. Уырызмæг йæ цæст ахаста бадтыадæмыл. Никæй федта фезмæлгæ, æмæ, æнцад куы бадтысты сеппæтдæр, уæд загъта:
– Нартæ, иуыл ам ыстут?
– Ам ыстæм.
– Ноджы-ма иу зылд акæнут. Фенут æппæт рæтты дæр, æмæ кæй ыссарат, уый-иу ракæнут.
Нартæ та разылдысты. Хæдзæртты никæй ыссардтой. Доныбылты разылдысты, æмæ уым иу лæппуйы ауыдтой.
– Ай мах хуызæн у, фæлæ чи у? Кæй фырт у, цымæ?
Сатана йæ зондзæни, æмæ йæ бафæрсæм.
Æмæ Нарты кæстæртæ Сатанамæ бауадысты, æмæ йæ фæрсынц: – Ахæм æмæ ахæм лæппуйы доныбыл хъазгæ федтам. Йæ хуыз мах хуызæн у, фæлæ, цымæ, Нартæй кæцыйы фырт у?
– Уый дæр уæхицæй у – Хæмыцы фырт. Фæлæ йæм хæстæг дæр ма бацæут. Зæнгсаст æмæ уæ уæнгцухтæ фæкæндзæни. Æз æм мæхæдæг фæдзурдзынæн.
Æмæ йæм Сатана ацыди Батырадзмæ,æмæ йæ ‘рбакодта. Батырадз Нарты кæстæрты Сатанатæм куы федта, уæд афтæ фенхъæлдта æмæ уыдон æцæгæлон исчи сты, æмæ Сатанамæ тыхæй æрбацыдысты. Февнæлдта цæм, æмæ цæ гæрзбæндæнæй кæрæдзиуыл абаста. Æмæ Нарты кæстæртæн се рдиаг ыссыди.
Уæд æм Сатана дзуры Батырадзмæ:
– Суадз цæ, уыдон дæр де фсымæртæ сты!
– Уæдæ цын дæ хатыр фæуæд.
Æмæ цæ суагъта Батырадз Нарты кæстæрты. Чи цæ йæ цонджыхъулыл хæцыд, чи – й’ армыл, чи – йе нгуылдзтыл, чи – йæ цонджыхæцъæфтыл, чи йæ риу æууæрста, чи йæ фæрстæй хъæрзыдта.
– Уынут, – загъта Сатана. – Цалдæрæй уæ сбырста. Амæн йæ тыхы ныхмæ тых нæ лæууы. Æддæмæ дæр æй уымæн нæ уадзынц – искæмæн исты зиан куы ракæна… Зæгъут, гъеныр уæ цы хъæуы?
– Мах Уырызмæг рарвыста. Нартæ куывды бадынц æмæ йын йæ ныхасæн аргъ чи скæна, æмæ кувинаг чи райса, ахæм агуры. Зилæм Æртæ Нартыл, æмæ лæджымыггагæй никæйуал ныууагътам фæстейы…
– Хæмыцы фырт Батырадз нырма чысыл у, – загъта Сатана. – Фæлæ ‘гъдау радтын йæ бон бауыдзæни, æвæдздзæгæн.
Æмæ бауад Батырадзмæ Сатана:
– Хъус-ма, мæ къона! Нартæ дæ кæнынц сæ куывдмæ. Фæлæ ‘гъдау радтын æмæ кад ыскæнын базон. Нæ зæронды ныхæстæм байхъус. Цы дын зæгъа, уый-иу бакæн. Æмæ дæм кæд исты ныфс уа, уæд-иу æй, нæ зæронд дын кæм зæгъа, уым равдис. Иунæг Хуыцау дæ фарс уæд!
Æмæ акодтой Нарты кæстæртæ Батырадзы семæ. Фехъусынкодтой хистæртæн Нарты кæстæртæ, иу лæппуйы ма ссардтам зæгъгæ. Милтæ йыл фæхæцыд чысыл, ахæм лæппу.
Уырызмæг та систа йæхимæ йæ хъалац-нуазæн æмæ загъта: – Нартæм æвзæры уохыл æрбацæуынц Гуымирты мыггаг. Махæй авд хатты фылдæр ысты. Абон æртыггаг бон у, æмæ Нарты хъазты сæ ныхмæ чи ‘рлæууа, уый айсæд мæ къухæй ацы нуазæн æмæ ацы хай.
Батырадз акасти фæйнæрдæм, æмæ куы ничи стади Нартæй, уæд Батырадз бацыд Уырызмæджы цурмæ.
– Æз дын исын дæ хъалац-нуазæн æмæ хай.
– Чи уа ацы æнæхъуын лæппу, йæ ныфс Гуымиртæм чи хæссы? – хъус- хъус дзурынц адæм.
Уырызмæг æм хъалац-нуазæн æмæ галы агъд æнæхъæнæй авæрдта. – Дæ нуазæн дын исын, Уырызмæг, – загъта Батырадз. – Фæлæ дæ ныхас цæмæй сæххæст уа, уымæн уый æгъгъæд нæу. Ахæм ранмæ фистæгæй нæ фæцæуынц.
– Мæ бæх дын дæдтын, – зæгъы Уырызмæг.
– Уæд цæуын, фæлæ м’ армы та цы айсон?
Уæд Сослан фестади ‘мæ загъта:
– Æз та дын мæ кард дæдтын.
– Хорз дæ хъуыддаг, Сослан. Фæлæ мæ рагъæныл та цы сæвæрон? – Æз дын ме рдын дæдтын æд фæттæ! – дзуры Бурæфæрныг. – Дæ лæвар бирæ, – загъта Батырадз. – Фæлæ мæ бæх кæм æрбæтдзынæн?
Айс м’ арц, – зæгъгæ загъта уæд Хæмыц дæр.
– Д’ арцмæ кæй бадарон, ахæм та мын кæм уыдзæн?
– Уый та дын мæ лæвар уæд, – загъта зæронд Ацæ. Æмæ йæм йæ уарт радта.
Батырадз хъалац-нуазæн йæ бынтæм анызта, галы агъд æрмыртмырткодта æд ыстджытæ. Йæ фæстæ Уырызмæг йæ бæхы ‘рбакæнынкодта. Батырадз ыл абадти. Ацæйы уарт цонгыл асагъта. Сослан йæ кард райхæлдта ‘мæ йæ Батырадзмæ слæвæрдта. Уый дæр æй й’ астæуыл абаста. Бурæфæрныг æм авæрдта йе рдын æд фæттæ, Хæмыц та – й’ арц. Стæй цын Батырадз афтæ зæгъы:
– Цæй, цæуон, æви нæма?
– Фæлæу, загъта Уырызмæг. – Сæхæдæг нæм хабар кæндзысты. Æцæгдæр, Гуымиртæ Нарты Хъазæнфæзмæ ‘рбахæддзæ сты. Æмæ æртæ кæстæры ‘рбарвыстой Нартæм ахæм фæдзæхстимæ: “Нартæ хъазты уохыл лæуд ысты, æви – хоныны?”
Æртæ кæстæр гуымиры Нарты тымбылæй æрбаййæфтой куывды ‘мæ загътой:
– Фарн уæ куывды!
– Фæрнæйдзаг ут, Гуымиртæ. Исты хабар?
– Хабар уæхæдæг æмбарут, хъазты уохыл ыстут, æви хоныны уохыл? Уырызмæг Ацæйы афарста:
– Цæй, цы кæнæм?
Ацæ сыстади мæ загъта:
– Нартæ сæ фæтк никуы халынц. Нарты хъазт вæййы æртæ боны. Абон не ртыггæгæм бон у, иу хъазт-ма акæнæм.
– Кæимæ ма хъазæм? – загътой Гуымиртæ.
– Хистæры тыхæй басæттын, уый фæтк у, хистæр йæ лæппуйы тыхы нал вæййы. Фæлæ нæм ис кæстæртæ. Сегасы ауадзæм, уый не гъдау н’ амоны, æмæ цæм иу кæстæры ‘рвитæм. Кæд уый басæттат, уæд уый номæй æгас кæстæр-фæсивæд дæр састыбынаты баззайдзысты. Кæд уæ амбула, уæд уæ тыхджын тыхæй йемæ бавзарæд.
– Раст зæгъыс, Ацæ! – схъæркодтой Нартæ.
– Уæд махыл æмбæлы, æмæ уын уæ фæндон фехъусынкæнæм. – Бар уæхи! – загъта зæронд Ацæ.
Гуымирты кæстæртæ ‘рцыдысты Нарты Хъазæнфæзмæ, Гуымирты мыггагмæ, æмæ загътой:
– Нартæ сæ фæтк нæ халынц, абон дам нын æртыггаг бон у хъазынæн. Дыууæ хатты дам хистæр фæлтæримæ хъазыдыстут, æмæ хистæрæн йе взонджы тых йæхимæ нал вæййы, фæлæ дам нæ кæстæримæ бавзарут.
– Ау, æмæ Нарты кæстæртыл зилдзыстæм ныр?
Уæд æртæ гуымиры – æрвыст лæгтæ – загътой:
– Нартæ разы сты, цæмæй сеппæт кæстæрты номæй иу кæстæры рарвитой.
Æмæ бацыди уæд Гуымир йæ дыууæ фыртмæ ‘мæ цын загъта: – Иу лæппу рацæудзæн уæ ныхмæ, æмæ йын фæйнæрдæм йæ цæнгтæ атонут.
Гуымиртæ та се ртæ кæстæры барвыстой Нартæм.
– Разы сты Гуымирты мыггаг иу кæстæры рарвитыныл.
– Куывды чысыл хъыртхъом фестут, æмæ уæ хæцын нæ кæнын, – загъта Батырадз Нартæн. Æрмæст мæм кæсгæ кæнут. Æмæ мæ кæд уыдон амарой, уæд-иу мæ ласын ма бауадзут. Кæд æмæ цын æз сыскъуынон сæ удтæ – ласын цæ ма бауадзут уыдон дæр!
Нартæ базмæлыдысты, сылгоймæгтæ мæсгуыты ‘мæ гæнæхты сæртæй кастысты. Гуымир уый куы федта, уæд фæрсы йæ фыртты:
– Куы хъазыдыстут, уæддæр афтæ кастысты Нарты сылгоймæгтæ? – Афтæ. Æрмæст-иу немæ чи хъазыд, уыимæ уыйасæй нæ цыдысты ныры хуызæн.
– Уæдæ арæхстгай æвналут, æмæ рæстдзæф ут.
Æрцыдысты Нартæ, иу фарс æрлæууыдысты Гуымиртæ – иннæ фарс. Хъазæнфæзы астæу Нартæй æрлæууыд Ацæ, Гуымиртырдыгæй Гуымир йæхæдæг. Райдыдтой ныхас.
– Æвæрæм дыууæ кæстæры, – райдыдта дзурын Гуымир.
– Æвæрæм мах та æрмæст иу кæстæры, – загъта зæронд Ацæ. Уæд фæзындысты Гуымиры фырттæ. Нартæй рахызти чысыл Батырадз. – Ацы дзидзидаимæ куыд хæцæм? – загъта Уæнгхор.
– Дзидзидайтæ иухуызон не сты. Фæлæ райдайæм, – дзуры Батырадз.
– Исты дыл куы ‘рцæуа, уæд дæ удæгасæй нал ауадздзыстæм. – Æз дæр уын афтæ зæгъын!
– Нартæ! Сымах дыууæ боны фембылды стут.
– Уыцы дыууæ боны хъæзтытæ мах иу бон акæндзыстæм. Фыдздзаг хъазт уæм цы ис?
– Фатæй мысанмæ ‘хсын.
Фæйнæ бæласыл уыгæрдтæ ‘ркодтой. Уæнгхор æмæ Æрмхор фехстой бæлас. Æмæ бæлас астæуæй уæлæмæ кæдæмдæр фæхаудта. Батырадз дæр фехста, æмæ бæлас йæ тæккæ рæбынæй фæтахти кæдæмдæр.
– Бындар, фæуай, Бурæфæрныг, кæд цавæр фыдбылызы фæттæ дарыс! – загъта Батырадз.
Уыцы ныхæстæм Бурæфæрныг бахудти ‘мæ загъта:
– Рамбылдтай, Батырадз! Бæдæйнаг фæу!
Гуымиртæ фенкъард ысты.
– Æндæр ма уæм цы хъазт ис? – афарста цæ Батырадз.
– Хъæзтытæ бирæ сты. Бæлæстæ стонæм. Фæйнæ бæласы.
Уæнгхор æмæ Æрмхор ыстыдтой фæйнæ бæласы ‘мæ цæ хохыл ныццавтой, æмæ лыстæг цъæлтæ баисты дыууæ бæласы дæр.
Батырадз бауади, бæлæстæ æд уидæгтæ, æд дуртæ ‘мæ æд сыджыт ыстыдта, хохыл цæ ныццавта, æмæ кардыкæрдæнтау лыстæг ысхъистæ баисты.
Фембылды та сты Гуымиры фырттæ.
– Цы хъазт ма зонут?
– Кæрæдзимæ дуртæ баппарæм.
– Хорз хъазт у! – зæгъы Батырадз.
Æмæ дурадзагъдæй айстой кæрæдзийы. Дыууæйæ – Батырадзыл, Батырадз дыууæйыл – иунæгæй. Цы дуртæ йыл ныццæвынц Батырадзыл, уыдон ыставд къæрттытæй хауынц Батырадзы къæхты бынмæ. Батырадз цы дуртæ ныццæвы гуымиртыл, уыдон та лыстæг чысæй æркæлынц.
Уыцы хъазты дæр та Батырадз рамбылдта.
– Цы хъазт ма зонут?
– Кæрдтæй ысфæлварæм.
Кардæй бавнæлдтой. Кæрдты цæхæрæй Гуымиры фырттæй кæмæн йæ дарæс ыссыгъди, кæмæн – йæ сæрыхъуынтæ. Æмæ састыбынаты баззадысты. – Бындар фæуай, Сослан, кæд цавæр кард дарыс! Иннæ ахæм Ацæ, зæрондæй дæр ахæм уарт кæмæн ис, иу зынджы къæртт дæр мæм не руагъта.
Батырадз та ноджы фæрсы Гуымиры фыртты:
– Цы хъазт ма зонут?
– Дуртæ стæвд кæнæм, æмæ уыдонæй ахъазæм.
– Бæхыл бадгæйæ, æви фистæгæй?
– Бæхыл бадгæйæ – хуыздæр!
Æмæ стæвдкодтой дойнагдуртæ. Батырадз та цæ сырхзынг ыскæнынкодта дурты. Æртæйæ ‘рхъазыдысты бæхтыл. Алчи цæ йæ дзых ныххæлиукодта. Уæнгхор æмæ Æрмхор тæвд дуртæ бахсынц Батырадзмæ, уый цæ йæ дзыхæй ацахсы, йæ болат дæндæгтæй цæ ‘ргъиуы æууылд акæны, æмæ цæ змисы хуызæнæй ракалы. Йæхæдæг зынгдуртæ фелвасы, бахсы цæ куы Уæнгхоры дзыхмæ, куы Æрмхоры дзыхмæ. Зынгдуртæ дæндæгты мылыты афизонæгкæнынц, æмæ сæ бон нал вæййы дуртæ æрыууилын. Батырадзы бæх æгæр тагъд куы фæуайы, уæд Хæмыцы арц зæххыл æрфидаркæны. Батырадз идоны рохтæ йыл абæтты, æмæ афтæмæй ысфæлвары семæ.
Фембылды та сты Уæнгхор æмæ Æрмхор.
– Хуыздæр фæуай, Уырызмæг, ахæм бæх чи дары! Ноджы мæ фыд Хæмыц, ахæм арц чи хæссы!
Уырызмæг æмæ Хæмыцæн дæр æхсызгон куыннæ уыдысты Батырадзы ныхæстæ!
Батырадз та афарста Гуымиры фыртты:
– Цы хъазт ма зонут?
– Сæрæй ысхæцæм!
– Схæцæм, – загъта Батырадз, – сымах куыд фæнды, афтæ! Æмæ Уæнгхор йæхи рауагъта иуырдыгæй, Батырадз та – иннæрдыгæй. Æмæ кæрæдзийы сæ сæрытенкатæй ныххуырстой: Уæнгхор атахти æмæ Тæнтыхъæды бæласы рæбын букъбадт акодта. Йе взагыл фæхæцыди, æмæ йе взаджы цъупп йæ размæ ‘рхауди.
Дыггаг хатт фæстæмæ ацыди Батырадз, йæхи йыл рауагъта Æрмхорыл, атахти уый дæр. Йæ мад мыдамæстытæ кодта кæрты дуармæ, æмæ хыссæйыл сæмбæлди. Ныххаудта арынджы мидæг, æмæ йе взаг йæ хъæлæсы абырыд.
– Цы кодтай, мæ хъæбул? – афарста йæ йæ мад.
– Иу дзидзидай немæ хъазы, æмæ нын тыхкæны, ницæмæй сæтты. – Уæдæ иугæр кæд афтæ у, уæд кæронмæ хъазт фæут. Ныр та уымæй æрцагурут исты хъазт.
Æрмхор æмæ Уæнгхор та ‘рцыдысты Нарты Хъазæнфæзмæ.
– Æхсæз хатты ахъазыддæн уемæ, – загъта цын Батырадз. – Æхсæз хатты уæм байхъуыстон. Ныр та мæм сымах байхъусут.
– Хъусæм дæм.
Æмæ Батырадз уæд Нарты хистæрты афарста:
– Цæмæйты-иу фæхъазут?
– Мах авд дуры радыгай æхсын байдайæм æврæгътæм, æмæ дур æрхауын чи ‘руадза, уый фембылды ис, – загъта Бурæфæрныг. – Уый æцæг хорз хъазт у.
Батырадз авд тымбылдуры ‘рбадавта. Радыгай цæ арвмæ, æврæгъты уонг фехста. Дуртæй фæстæмæ раздæр чи ‘рцæйхауы, уый та ацахсы, æмæ йæ ногæй фехсы. Афтæмæй дзы иу дур дæр хауын не руагъта.
Уыйфæстæ Уæнгхор æмæ Æрмхор райстой уыцы авд дуры, æхсынц цæ, æмæ дыууæйæ дæр сæ бон нæ баци дуртæ радыгай ацахсын, зæхмæ-иу æрхаудтой.
Фембылды сты уыцы хъазтæй дæр Гуымиры фырттæ.
– Цы хъазт ма фæкæнут? – дзуры Батырадз та Нарты хистæртæм. – Æртыгайаздзыд куыртимæ сыкъайæ фæхæцæм, – загъта Уырызмæг. – Хорз хъазт у, уый дæр. – Рауадзут-ма иу куыр.
Нартæ куыр рауагътой. Уый сызнæт и, æмæ Батырадз йемæ сыкъайæ схæцыди æмæ йæ сисрæбынмæ балхъывта. Уыйфæстæ Уæнгхор æмæ Æрмхор дæр куыримæ сыкъайæ схæцыдысты. Куыр цæ ‘рбасырдта æмæ Уæнгхорæн йæ галиу цæст фæхаудта, Æрмхорæн та йæ рахиз цæст.
– Цы зæгъут, Гуымиры фырттæ? – афарста цæ Батырадз.
– Ницы, фембылды стæм.
Батырадз та Нарты хистæрты фæрсы:
– Ноджы-ма исты хъазт зонут?
– Уæхстытæ стæвдкæнут, æмæ-иу цæ фадхъулæй фæкъæдзгæнæнмæ стъыссут. Уæу чи нæ зæгъа, уый рамбылдта, – загъта Сослан. – Тæккæ хуыздæр хъазт у!
Æмæ стæвдкодтой уæхстытæ. Уæнгхор æмæ цæ Æрмхор Батырадзæн йæ фадхъулы стъыстой. Уый уæу нæ, фæлæ слæууыди ‘мæ симыныл ысхæцыд. Уыйфæстæ та фæйнæ уæхсты стъыстой Уæнгхор æмæ Æрмхоры фадхъулты. Тыххæй ма сæхи уырæдтой. Иу дзы, Уæнгхор кæй хуыдтой, уый, йæ цæссыгтæ ‘руагъта. Æрмхор та кæубыл фæци.
Нартæ Батырадзы се рмтты хастой. Æмæ æрæмбырд ысты æртæ сыхæй Нартæ. Сбадтысты сæ бæхтыл æмæ балæууыдысты Гуымиры калачы уайтагъд.
Гуымиртæ авд хатты фылдæр уыдысты Нартæй. Нартæй алы лæджы ныхмæ Гуымиртæй бадти авд лæджы. Систой нуазынтæ ‘мæ хæрынтæ. Алы Нартæн-лæг дæр авд лæджы хардз иу рæгъæн нуæзта.
Иу бон афтæ, дыггаг бон дæр афтæ. Æмæ Нартæ расыгкæнын байдыдтой. Уæд Гуымирты хистæртæй иу хатиагау дзуры:
– Симдыл сифтындздзысты Нартæ, æмæ уæд кусартафон у! Уырызмæг хатиагау хорз зыдта, бамбæрста уыцы дæлгоммæныхæстæ, æмæ кæстæртæн бамбарынкодта, цæмæй нуæзтæй сæхиуыл фæхæцой. Нарты кæстæртæ сæхиуыл ауæрдын райдыдтой.
– Æвæдза, кæстæртæн акафын дæр æмбæлы, – зæгъынц уæд Нартæ. – Йе ртæ нуазæны чи баназа, уый ахизæд хъазтмæ, – дзурынц Гуымиртæ.
Нарты кæстæртæй алчидæр æртæ нуазæны анызта, æмæ хъазтмæ ахызти. Уæнгхор æмæ Æрмхор ыстыр куыси-нуазæны хæфсытæ ‘мæ маргджын кæлмытæй байдзагкодтой, æмæ Уæнгхор зæгъы:
– Мах басастæй, Батырадз, æмæ нæ къухæй иу нуазæн баназ. Фæйнæ та мах баназдзыстæм.
Хъæстæ-нуазæн Батырадзмæ авæрдтой, сæхæдæг дæр фæйнæ нуазæны райстой. Бакъуыртц цæ кодтой, æмæ цæ сæ дзыхтæм ысхастой. Уæд маргджын кæлмытæй иу хæфсы рацахста. Хæфсы сæр йæ дзыхы атъыста. Хæфс йæ къæхтæ ныррастласта, æмæ хæрдмæ сзындысты дыууæйæ дæр. Батырадз ныууынæргъыд. Йæ дæндæгтæй нуазæны был нылхъывта, æмæ нуазæн дæндæгты зыхъхъыртæй фæрсудзæгау нуазы.
Банызта йæ нуазæн Батырадз.
– Уæ нуазæн бирæ уæд!
Баппæрста цæм куыси Гуымиры фырттæм, æмæ хæфсæй, калмæй агæппытæластой. Нартæ цæ ауыдтой.
– Уый та циу?
– Ма тыхсут, Нартæ! – дзуры цæм Батырадз. – Маст чи кæны, уый марг цы у, уый
дæр базондзæн. Фæлæ симгæ!
Батырадз Уæнгхор æмæ Æрмхоры астæу æрлæууыди. Иуæн дзы йæ рахиз цонг, иннæмæн йæ галиу цонг ыскодта йæ дæларм, æмæ симы. Иу зылд акæны, æмæ цын сæ уæлфæдтыл æрлæууы. Дыууæйæн дæр сæ къæхтыхилтæ бамурвæййынц. Дыггаг зылд æркæнынц, æмæ цын Батырадз сæ цæнгтæ ‘рбалхъивы йæхимæ. Уæнгхор æмæ Æрмхор фæчепфæчеппæй симынц. Нартæ цыл худынц. Стæй та æртыггаг зылд ракодтой, æмæ цын сæ мæкъуыстджытæ сыздыхта Батырадз.
Уæнгхор æмæ Æрмхор базыдтой сенамонд, æмæ лæгъстæмæ фесты: – Ма нæ амар, мах дæ мад, дæ фыды уазæг!
– Маргæ уæ нæ кæнын, фæлæ уын баргæ дæр нæ кæнын.
– Суадз нæ уæдæ!
– Нæ симд уал фæуа!
Тынгдæр цæ ‘рбалхъивы Батырадз.
– Кæд фæрыстыстут, мыййаг?
– Уыйас ды дæр куы фæриссис!
– Уæдæ æз дæр фæрыстæн, сымах Нартæй хынджылæг куы кодтат, уæд. Фæлæ уæ абонæй фæстæмæ Нартыбæсты куыннæ уал фенон, афтæ! – Æртæ боны хорз федтам нæхи, – æппынфæстаг загъта Уырызмæг. – Фæлæ нæртон лæг гуыбынылмард нæу – нæ хæдзæрттæ бацагурæм. Нартæ базмæлыдысты ‘мæ рацыдысты сæ бæстæм.
БАТЫРАДЗ ÆМÆ ХУРЫЧЫЗГ Батырадзæн тыхгæнæг тых нæ ардта, æмæ Батырадз дæр уымæн хуынди. Æмæ иу бон куы уыди, уæд ысфæндкодта дард балцы фæцæуын, æмæ йæ хъару бавзарын. Райста йемæ иу рæхыс Батырадз. Стæй, Нарты рæгъауы хуыздæр чи уыд, ахæм бæх равзæрста. Сбадти йыл, æмæ афардæг йæ дард балцы.
Цæуы Батырадз. Йæ фæндаг Гуымиртыл ыскодта, æмæ цæ баййæфта тымбылæйбадгæ сæ Ныхасы. Арфæ цын ракодта ‘мæ уыдон дæр загътой: – Уо, фæрнæй цæрай, Хæмыцы фырт Батырадз! Кæдæм фæндараст? – Æвзарын мæ тых, æмæ уал сымахыл ракодтон мæ фæндаг. Зивæг ма фæкæнут, æмæ фондзыссæдзæй иуырдыгæй æрлæуут, æз та иннæрдыгæй æрлæудзынæн.
Райстой рæхыс æмæ Гуымирты тыхджынтæ фондзыссæдзæй йæ иу кæрон æрлæууыдысты, Батырадз – иннæрдыгæй. Батырадз йæ иу къухæй рæхысыкæроныл рахæцыд, фондзыссæдз гуымиры та иннæрдыгæй ахæцыдысты. Батырадз цæ иу къухæй æрбаласта, йæ бынатæй ызмæлгæ дæр нæ фæкодта, афтæмæй. Рæхыс ныззылдта йæ сæрмæ, æмæ фондзыссæдз гуымиры уæлдæфы куыройдзалхау ныззылдысты. Байдыдта цæ зилын, сæ сæртæ разылдысты, мæгуыртæг, æмæ иугай зæхмæ хауын байдыдтой. Зæххыл-иу чи сæмбæлди, уый-иу расыглæгау рахаубахаугæнгæ фæцæйцыд. – Уаих фæуат, Гуымиртæ! Æнæ исты баназгæ цæй расыг фестут! – Дæ бонæй уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Дæ иу къухæй нæ фондзыссæдзæй куы ныззылдтай!
Хæрзбон загъта Батырадз Гуымиртæн, æмæ та араст и.Фæцыди бирæ æмæ фæстагмæ бахæццæ ис мæликтæм. Уыдон дæр сæ Ныхасы тымбылæй бадынц.
– Фарн уæ ныхасы, мæликтæ!
– Уо, фæрнæйдзаг уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Кæцæй фæдæ? Кæдæм цæуыс?
– Мæ тых æвзарын. Гуымиртимæ сфæлвæрдтон, æмæ цæм фондзыссæдзæй мæ кæстæр æнгуылдзы тых нæ разынди. Ныр сымахыл ракодтон мæ фæндаг. Рæхысыкæроныл ныхæцут фондзыссæдзæй, æз та иунæгæй – йæ иннæ кæроныл.
Мæликтæ рæхысæн фондзыссæдзæй йæ иу кæроныл ныххæцыдысты, Батырадз та – йæ иннæ кæроныл. Рахæцыди цыл, æмæ цæ ‘рбаласта йæ иу къухæй, æмæ цæ ныззылдта уæлдæфы. Мæликтæн сæ сæртæ разылдысты ‘мæ цæфкæрчыты хуызæн цудтытæгæнгæ хаудысты зæхмæ.
– Бындар фæуат, мæликтæ, кæд уæлдæфы нуазгæ нæ кодтат! Иу уæ йæ къахыл куынæуал лæууы!
– Дæ бонæй уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Махæй искæмæ дæ тых к’ уаид, уæд нæ
цъилау нæ зилис уæлдæфы! Фæлæ кæд дæ тых æвзарыс, уæд – Йеугуыппыртимæ.
Æмæ араст и Батырадз Йеугуыппыртæм. Æмæ цæуы. Иннæ бон Йеугуыппырты дæр изæрырдæм баййæфта сæ Ныхасы.
– Фарн уæ ныхасы, Йеугуыппыртæ!
– Уо, фæрнæй фæцæрай, Хæмыцы фырт Батырадз! Цы дæ ‘рхаста а бæстæм?
– Гуымиртæ ‘мæ мæликтæм уыддæн. Фæнды мæ мæ тых базонын. Гъемæ ма фæзивæгкæнут, фæлæ-ма мæнæ рæхысы иу кæроныл фондзыссæдзæй ахæцут.
Йеугуыппыртæ фондзыссæдзæй рæхысы иу кæроныл ахæцыдысты. Батырадз та иннæ кæроныл – иунæгæй. Батырадз цæ ‘рбалхъывта йæхимæ, стæй цæ ныззылдта уæлдæфы. Йеугуыппырты сæртæ зилын байдыдтой, æмæ рæхысæй иугæйттæй тахтысты, зæхыл æмбæлдысты æмæ, мæнæ калмы сæр куы рацæвай, æмæ уый хъеллæуттæгæнгæ куыд фæцæйбыра, афтæ цыдысты. Батырадз цæм дзуры:
– Цавæр расыг фестут цæугæ-цæуын. Иу уæ уæддæр рæстмæ ацæуæд! – Дæ бонæй уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Мах дæуæн иу фуйы фаг дæр не стæм. Фæлæ кæд фæлварыс дæ тых, уæд – уæларв зæдтæ ‘мæ дауджытимæ.
Батырадз цын хæрзбон загъта ‘мæ та араст и дарддæр. Æмæ хъуыдыкæны: “Уæдæ уæларвмæ куыд фæцæуон?”
Æрбадти иу дуры сæрыл, цады был æмæ хъуыдыты ацыд. Стæй уæлхъæдæй афынæй и, æмæ райсом хуры ‘рбакастмæ нал райхъал. Хурычызг æрвылрайсом фыдздзаг хурыскасты зæххон цадмæ йæхи найынмæ цыди. Хуры фыдздзаг тынтæ зæххыл куы сæмбæлдысты, уæд Хурычызг зæххон цадмæ хурытынтыл рахызти. Йæ дарæс раласта ‘мæ йæхи найыныл фæци. Æмæ Батырадзмæ бадзырдæуыд йæ фыны.
– Фынæй мауал кæн, Батырадз! Сыст уæлæмæ. Дæ разы ис, уæларвмæ дын фæндаг чи бацамона, уый. Æмæ йæ мауал ауадз.
Батырадз фесхъиудта, йæ цæстытæ аууæрста ‘мæ фестади. Кæсы, æмæ Хурычызг цады йæхи найы.
Æмæ дзуры Батырадз йæхинымæр: “Уо, Хуыцау! Мæнæ дунейыл ыскæнæн кæмæн нæй, ахæм сылгоймаг! Æмæ кæцæй æрцыди? Æмæ йæ цы ‘рхаста ардæм? Науæд нырмæ кæм уыди? Йе кæм царди?
Ныххауди йæ зæрдæйы Хурычызг Батырадзæн. Дисы йæ бафтыдтой Батырадзы чызгæн йæ тымбыл уæрджытæ, йæ къутувæрд синтæ, йæ нарæг астæу. Йæ къуыбыр риутæ размæ хæцыдысты къуымадзафæздæттау. Уæд йæ урс дæллагхъуыртæ, йæ худæн былтæ, йæ тымбыл цæсгом, йæ сырх уадултæ! Рæтæнагъды стæвдæн – йæ сау дзыггутæ, йæ цæнгтæ – хъæзуасæнты хуызæн, йе нгуылдзтæ – нымайæнкъæбæлтæ, йæ буар та – кæсаджы буар. Ахæм хæрзаив æмæ рæсугъд уæнгтыконд фыдздзаг хатт федта Батырадз.
Батырадз чызгæн йæ зæлдар сæрбæттæн систа. Стæй фæсвæд абадти. Чызг йæхи над фæци, Хур дæр къахырæй йæ был ныддардта. Кæны йæ уæлæдарæс чызг, фæлæ нал ары йæ зæлдаг сæрбæттæн. Дзуры:
– Чи мын ахаста мæ зæлдаг сæрбæттæн? – скатай и чызг. – Радтæд мын æй. Цы мын зæгъа, уый бакæндзынæн. Иу дзы мой ыскæнын мæ бон нæу, уыййæддæмæ.
Уæд æм Батырадз æргом рацыди, æмæ йæ афарста:
– Чи дæ? Дæхи мын бацамон.
– Æз Хурычызг дæн. Фæлæ дæхæдæг та чи дæ?
– Æз та Нартæй дæн.
– Хæмыцы фырт Батырадз дæн.
– Уæдæ дын æз дæ кой хъусын.
– Гъемæ мын уæд уæларвмæ фæндаг бацамон.
– Уый мæ тыхы нæй.
– Ды загътай, мой ыскæнынæй фæстæмæ дæ бон алцыдæр у. – Уо, фæлæ зæххон лæгæн уæларвмæ цæуыны бар нæй.
– Цæуылнæ и? Уæдæ уæларвон цæрджытæн зæхмæ цæуыны бар цæмæн и? – Куы мæ базоной, уæд мæ бафхæрдзысты.
– Æз дæр уыдонмæ цæуын, æфхæрæджы ‘фхæрынмæ!
– Уæдæ кæд гæнæн нал и, уæд дæ æз мæ пæлæзы бын бакæндзынæн. Ныртæккæ Хур куы ‘сзына, уæд мæм йæ тын æрæппардзæн, æмæ йыл иумæ абаддзыстæм. Æмæ нæ уый уæларвмæ схæсдзæн. Æрмæст мæ истæмæй мыййаг, куы фæрса Хур, уæд-иу ды мацы зæгъ, цалынмæ нæхимæ ссæуæм, уæдмæ.
Æмæ чызг йæ пæлæзы бын æркодта Батырадзы. Хур йæ тын куы æрæппæрста, æмæ йыл куы бабадтысты дыууæйæ, уæд æй афарста йæ чызджы Хур:
– Абон цыма уæззаудæр дæ иннæхæттытæй?.. Исты сагъæс дæ кæд ис?
– Мæ зæрдæ зæххы рæсугъддзинадимæ дзуры. Æмæ кæд уый тыххæй афтæ у?
Ницыуал загъта Хур. Систа йæ тын, æмæ цæ йæ кæрты æрывæрдта. Стæй Хур фæцыди йæ балцы. Чызг æмæ Батырадз та Хуры хæдзармæ бацыдысты. Чызг Батырадзы размæ ‘рхаста хæрд æмæ нуæзт, фæлæ Батырадз ницæмæ ‘вналы.
Стæй афтæ зæгъы æрæджиау.
– Стыр æхсызгон мын уыд дæ иунæг фенд дæр. Æмæ дын кæд мæнмæ фæцæуыны фадат нæй, уæд кæрæдзийæ хо ‘мæ ‘фсымæр уæддæр зæгъæм. Æмæ уыцы ныхæстæй цыдæр рухс ныккаст чызджы зæрдæмæ. Батырадз ын сызгъæрин æнгуырстуан балæваркодта чызгæн, чызг та йын сызгъæрин хъама радта. Кæрæдзийæ хо ‘мæ ‘фсымæр загътой, адджын кæрдзын бахордтой иумæ. Стæй йæ Хурычызг афарста Батырадзы: – Зæгъ-ма, цыдæр зæгъинаг мын куы уыддæ, уæд цы уыди? – Æз нæхицæй мæ тых бавзарон зæгъгæ рацыддæн. Хæцыддæн Гуымиртимæ, Мæликтимæ, Йеугуыппыртимæ. Мæ ныхмæ чи фæлæууа, иу ахæм цæм нæ разынди. Æмæ сфæндкодтонуыйфæстæ мæ тыхтæ уæларвцæрджытимæ бавзарын.
– Уый тыххæй дæ ардæм цæуын нæ хъуыди. Уæларвцæрджытæ иууылдæр Нарты куывды куы вæййынц! Уым цæ бафæлвæрдтаис.
– Уазæгимæ йæ тых чи ‘взары, уый уазæгхор у.
– Æмæ ды ам уазæг нæ дæ?
– Æз ардæм тыхкæнынмæ ссыддæн.
– Уæдæ цалынмæ Хур æрцæуа, уæдмæ уый фæнд ма скæн.
Хуры хæдзары уазджытæн хицæн хатæн уыд, æмæ уырдæм ацыд. Изæры Хур дæр фæзынди йæ балцæй æмæ дзуры:
– Цыдæр æнахуыр тæф мыл æмбæлы…
– Дунетыл ды зилыс! Махыл та дæуæй цæуы æнахуыр тæф… – Цыдæр мæ ‘мбæхсыс, мæ чызг, æмæ мын æй зæгъ.
– Махмæ ис… зæххон лæг.
– Æмæ чи у?
– Хæмыцы фырт Батырадз… Абон дæ тыныл иумæ лæууыдыстæм. – Гъе, мæ чызг! Æз æй базыдтон уайтагъддæр… Фæлæ дæм тыхныхас барæй не скодтон… Дæ мад дæр æй зоны?
– Уый ам нæма ис.
– Фæдзур-ма, уæдæ, Батырадзмæ.
Чызг æм ауади Батырадзмæ, æмæ йæ ‘рбакодта. Хур сыстади йæ къæлæтджынæй æмæ загъта:
– Гъе, Хæмыцы фырт Батырадз! Ай, зæххон хур куы дæ! Цы дæ схаста уæд ардæм?
– Цыдæр фыдбылыз. Рацыддæн мæ тых базонынмæ.
– Æмæ дæ кæд уый базонын фæндыд, уæд ардæм цæмæн цыддæ? Зæххыл иу ызмæлæг дæр нал уыди?
– Мæ ныхмæ цæ ничи лæууы. Æмæ ныр та мæ тыхтæ уæларв бафæлварон.
– Уæдæ мæм хъус. Махмæцæрджытæ æртæ боны тыхæвзарæн фæкæнынц. Æмæ кæд бафæразай семæ, уæд – хорз. Кæннод-иу хъæстагæй ма фæцу Нартæм.
Æмæ ралæууыдысты тыхæвзарæн бонтæ. Фыдздзаг бон уыди дымгæйæ хъазт. Зæдтæ ‘мæ дауджытæ сыстадысты. Хуыцау цыл тынг ысдымдта, фæлæ цæ змæлгæ ничи фæкодта уыдонæй. Æрмæст Батырадзы цæсты цыдæр бахауди, æмæ йæ уый æрныкъуылдта.
Дыггаг бон уыди хъызтæй тыхфæлварæн. Бæстæ ахæм их-уазал ыскодта, æмæ-иу лæг ныссалди, маргъ тæхын нал фæрæзта, сырдтæ-иу цæуын нал зыдтой. Ничи та фæтарсти уæларвцæрджытæй, æрмæст Батырадзы цæстыты мыгъ бакалди æмæ чысыл йæ цæст аууæрста. Хуыцау афтæ стæвдкæнынкодта бæстæ, æмæ дуртæ дон кодтой. Батырадзæн йæ хид æрлæдæрсти цæстыл æмæ иу хатт йæ цæст фæныкъуылдта. Иннæтæй æндæрхуызон дæр ничи фæци.
Уыйфæстæбон æрымбырд ысты ногæй уæларвцæрджытæ. Æмæ цын Хуыцау фехъусынкодта:
– Уæларвцæрджытæ! Тыхæй, уе хсæн цы зæххон гуырд и, уый къаддæр нæу, фæлæ ма йæхи Куырдалæгонмæ байсæрыдта зæгъгæ уæд ын уеппæт дæр ницыуал ракæндзыстут.
Уыцы ныхæстæ Хуры чызг фехъуыста ‘мæ цæ Батырадзæн рафæзмыдта. Уæдмæ Хур дæр æрбацыди.
– Хæмыцы фырт Батырадз! Уæларв ахæм нæй, æмæ дæ тыхмæ чи фæлæууа иуæй-иумæ, фæлæ ма сæрынхъуаг дæ.
– Зонын æй, цы зæгъынмæ хъавыс, уый. Æмæ мын бацамон, Куырдалæгонмæ куыд фæцæуон?
– Дæ мадырвадæлтæм уал фæцу. Уыдонмæ ис беркæфтæ. Иу къуыри цын сæ сой фæцъир, æмæ цын се хсыр фæцым. Æнæуый дæ бон нæ бауыдзæн Куырдалæгоны куырдадзы дæхи байсæрын. Афтæ куы нæ бакæнай, уæд басудздзынæ.
Уыцы изæр Батырадзы Хур æриста зæхмæ йæ тынтыл, æмæ Батырадз сæхимæ дæр нал ацыд, фæлæ комкоммæ ныццыди йæ мадырвадæлтæм. Уыдон ыл тынг фæцинкодтой. Стæй цын радзырдта, цæмæ ‘рцыди, уый. Батырадзмæ йæ мадырвадæлтæ беркæфтæ ‘рбакодтой. Кæрддзæф цын кодтой сæ бæрзæйтæ æмæ цын Батырадз уырдыгæй сæ сой цъырдта. Се хсыр дæр цын-иу ацымдта. Афтæ æнæхъæн къуыри йæхи фæхаста уым. Къуырийы фæстæ ‘рцыди Нартæм, æмæ йæ Сатана уайдзæфты бын фæкодта: – Кæмыты хæтыс, Батырадз? Нартæм куынæуал зыныс!
Фæдзырдта йын Батырадз дæр йæ фæндаджы хабæрттæ. Стæй ма йын афтæ:
– Æз мæхи Куырдалæгонмæ куы нæ байсæрон, уæд мын фæстагмæ хорз нæ уыдзæни. Фæлæ мын куы ницы ком радта?
– Ацу йæм. Куырдалæгон хатт æфсон дæр ыскæны…
Бацыди Куырдалæгонмæ.
– Æнæхъæн къуыри мæхи схастон беркæфтæй, гъеныр мæ байсæр. – Уæдæ ма дæ кæстæр æнгуылдз хъæсдарæгыл авæр, æз дæ базонон. Батырадз йæ кæстæр æнгуылдз хъæсдарæгыл æрывæрдта. Куырдалæгон æй дзæбугæй ныххафтласта. Дзæбуджы хъæд тæгæлтæ фæхаудта ‘мæ Куырдалæгоны ныхыл сæмбæлд Батырадзы ‘нгуылдз æндæрхуызон дæр нæ фæци. Нæдæр уау фæкодта Батырадз.
– Цæвгæ мæн кæныс, – загъта Батырадз. – Æмæ кæугæ та ды кæныс?! Цæй, байсæр мæ, Куырдалæгон.
– Ма кæ, мæ хур. Мыййаг, басудздзынæ ‘мæ тæригъæд дæ. – Æз дæ уымæй нæ фæрсын.
Уæд Куырдалæгон сагъæсыл фæци: “Ныр ай куы байсæрон, уæд ын зæхыл тыхгæнæг тых нал ракæндзæн, æмæ Хуыцауимæ дæр ысхæцдзæн. Уæд ма мах цард та цы уыдзæни? Йæ кондыл зыны – зынг чи бауырома, ахæм у”.
Иуцъусдуг ахъуыды кодта Куырдалæгон, стæй зæгъы:
– Æвзалы мæм чысыл и, æмæ дæ фаг куы нæ суа…
– Уымæн дын æз амал ыскæндзынæн.
– Скæн, æмæ мæм къуырийы фæстæ рацу.
Батырадз æрцыди Сатанамæ ‘мæ йын афтæ зæгъы:
– Къуыримæ мын сæмгъуыдкодта. Стæй зæгъы, æвзалы дам мын не сфагуыдзæн…
– Уымæй Хуры афæрс. Уый дын баххуыскæндзæн. Æмæ фæстиат мауал кæн.
Æмæ та фæстæмæ фездæхти Батырадз, Хурычызгæн ракодта йæ хабар. Æмæ йæ уый та йæ фыдæн радзырдта.
– Батырадзы нæ сæры Куырдалæгон. Æфсæнттæ йын кæны. Æмæ йын баххуыскæн.
– Уæддæр цы загъта? – афарста Хур Батырадзы.
– Дæ фаг дам нæу ме взалы зæгъгæ мын загъта Куырдалæгон. – Æвзалы дын нæ баххуыскæндзæн æнæуый дæр. Дæу хъæуы дойнаг дур. Уый та дын – мæ быгъдуан.
Æмæ Хур куынцгом дойнаг дурæй байдзагкæнынкодта. Йæ мидæг ын Батырадзы бавæрдтой. Стæй фæсидти Уацилла, Галæгон, Зынджыбардуаг æмæ Мигъыбардуагмæ, æмæ загъта:
– Уацилла, ракал дæ цæхæртæ – дойнаг дуртæ сырх зынг куыд фестой! Галæгон, ды та тыхджын дæр ысдым. Зынджыбардуаг, ды та цæхæр æртывæр фæкæн! Мигъыбардуаг, ды та ахæм къæвда скæн, æмæ денджызтæ сæ былтæй куыд акæлой!
Æмæ Мигъыбардуаг, арв æмæ зæхх кæрæдзийы хостой, къæвда скодта ахæм. Зынджыбардуаг йæ цæхæр æртывæр фæкодта. Галæгон тыхджындæр ысдымдта. Уацилла йæ цæхæр калдта. Æмæ Батырадз Куырдалæгоны куырдадзы иучысыл бахъарм и. Фæлæ уыцы ‘нкъардхуыз уыд.
Уæд æм Хурычызг фæндыр балæвæрдта.
Хур Куырдалæгоныл йæ фæндаг акодта, æмæ йæм дзуры:
– Ам дæ, Куырдалæгон?
– Ам дæн. Цы дæ хъæуы?
– Хæмыцы фырт Батырадз дæ куырдадзы куынцгомы йæхи сæры, æмæ йæм фæкæс.
– Цы загътай уый? Æмæ нæ уæд ам цæрын куынæуал ныууадздзæн! – Ма тыхс, кæд нæ хъыгдара, уæд йæ мæлæт мæ тæвдæй уыдзæн. Фæлæ ацу, æмæ йæ байсæр.
– Цæй, дæ хатырæй, Хур.
Куырдалæгоны куырдадзы тæвдæй бацæуæн нал уыди.
– Кæд, мыййаг, нæ судзыс?
– Мæнæ уазалæй куы мæлын, уæд цытæ дзурыс?
Нал сауæрста уæд Куырдалæгон. Авд комæй йæм авд куынцы сарæзта. Æртæ боны рацыд.
– Дæ къух-ма хъæсдарæгмæ радар.
Батырадз йæ къух хъæсдарæгыл авæрдта, æмæ хъæсдарæг æрфæлмæн. – Æнæрай дæ фæуа Хуыцау, – загъта Куырдалæгон. – Кæд цы тыхы хицау дæ! Мæ хъæсдарæг мын дæ тæвдæй ку’ атайын кодтай!
Ныр бæстæ лæсæнтæ кæны къæвдайæ. Уацилла йæ гæрæхтæй нал æнцад. Залиаг кæлмытæ ‘мæ домбæйттæ рабырыдысты се мбæхсæнтæй. Мигъылбардуаг цæ Галæгонæн ыскъæфынкодта, æмæ цæ уый та Куырдалæгоны куырдадзы ‘ппæрста.
Куырдалæгон дæр цæ калдта куынцгомы.
– Дæ къух-ма авæр хъæсдарæгыл, – дзуры Куырдалæгон Батырадзмæ. Батырадз та хъæсдарæгыл йæ къух авæрдта, æмæ хъæсдарæг адон. – Иу бон ма бафæраз!
Æвдæм бон Куырдалæгон фæдзырдта Хур, Уацилла, Галæгон, Зынджы- æмæ Мигъыбардуæгтæм.
– Денджызмæ йæ куы нæ аппарæм, уæд Батырадзы байсæрыны фаг дон кæм и!
Куырдадзы бынмæ ‘фсæнтæ бавæрдтой, æмæ йæ раластой. Денджызмæ цæхæр калгæйæ атахти Батырадз. Денджыз ныссур и, æмæ кæфтæ ‘мæ кæсæгтæ фыхæй сурыл аззадысты. Батырадзы тъанджы кæрон ма дон хъæстæ нæ фæци, фæлæ æнæуый иууылдæр цъæх æндон фестади. Батырадз рауыгъта кæфтæ ‘мæ кæсæгты æмæ цæ амыртмырткодта йæ болат дæндæгтæй.
Æруазал и Батырадз. Рахызти донæй, разылд Йеугуыппыртыл, æмæ иу цæфæн фондзыссæдзы ‘рбамардта. Мæликтыл ыссыди – иу ахæм та уым фæцагъта. Гуымиртыл рацыди – уым дæр афтæ. Стæй Нартæм æрбацыд æмæ загъта Сатанайæн:
– Хурычызгæй хо загътон мæхицæн, æмæ уал уырдæм цæуын. Æмæ Батырадз уæларвмæ афардæг и. Чи ма йæм бауæндыдаид? Сегасыл дæр тых уыди, Хуыцау æмæ Хурæй фæстæмæ.
