УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ САТАНАЙЫ ХÆСНАГ Уырызмæг æмæ дам Сатана, иу заман кæддæр, хæснаг ыскодтой. – Цæй, Уырызмæг, – загъта Сатана. – Кæд мæ ды амбулай, уæд дын æз Æртæ Нарты æртæ боны фæхынцдзынæн. Кæд æмæ дæ æз амбулон, уæд-иу мын ды та Гуынтыкомæй сызгъæринхилджын куырсаг æркæн лæварæн.
Уырызмæг ысрази и.
– Раджы уыд уый, мæ лæппуйы кары ма уыдтæн, æмæ фæцыдтæн иу хатт цуаны, æмæ мыл иу саухъæды астæу æризæр, – райдыдта дзурын Уырызмæг. – Дон цыди уым иу ран æмæ йæм æруадтæн, аназон дзы зæгъгæ. Кæсын – цæст ма чысылтæ уыдта – æмæ доныбыл иу дидинæг лæууы сæркъулæй. Диссаг мæм фæкасти. Банызтон дзы уыцы донæй, мæхи æрæхсадтон, мæхи ныссæрфтон æмæ, а-ныр рацæуон зæгъгæ, афтæ дын дидинæг йæхиуыл ысхæцыд. Уæд мæм доны хуылфæй иу зæронд лæг дзуры: «Гъе, нæртон лæг! Демæ ахæсс ацы дидинæг, æмæ, цы ран бахус уа, уым дын иу ныхас зæгъдзæни. Ды-иу æй дæ зæрдыл бадар, мацы-иу ысдзур æрмæст. Фæлæ, мыййаг, искуы искæимæ хæснаг куы кæнай, уæд- иу æй ацы дидинæгæй бафæрс. Æддагон дын æй нæ базондзæн. Кæд дын æй исчи базона, уæддæр – дæхион».
Рахастон дидинæг. Хуыссæг мыл нал æрхæцыд уыцы ’хсæв. Райсомы цæуын дарддæр, æмæ дидинæг мæ къухты ’рбахус и ’мæ мæм дзуры: «Фæндараст у, Уырызмæг. Мæн аппар ам, фæлæ дын иу ныхас зæгъын, æмæ дын æй Хуыцау зондыхос фæкæнæд: Денæуарзæджы цæмæй базонай, уый тыххæй йын йæ хуыммæ дæ куыдзы бауадз».
Уæдæй абонмæ дискæнын, цæмæн мын загъта цымæ афтæ уыцы дидинæг.
Сатана бахудти:
– Гъе, нæ зæронд, фæуырдыг ысты д’ азтæ æмæ дæ де зноны бон дæр ферох. Дидинæг царды уалдзæг у. Донæй дæм цы зæронд лæг дзырдта, уый Донбеттыртæй уыди ’мæ дын афтæ амыдта: «Донбеттыртæм дын цы лæппу ис, уый æнæниз у. Дидинæг хусæй кæй аппæрстай, уый та уый насанкæны, æмæ уыцы лæппуйæн йæ мæлæт дæхи къухæй æрцæудзæн. Денæуарзæг зæгъгæ, уый де знаджы хоны лæппу. Дæу бирæ уарзта, мæгуырæг. Чи дæ нæ уарза, уымæн дæ фосы фенд дæр хъыг у.
– Амбылдтай мæ, – загъта Уырызмæг. – Хæйрæг дæ, хæйрæг, Сатана, æмæ дыл чи фæтых уыдзæн?.. Зæгъ, ныр та дæ рад у дзурын. – Цæй, ницы кæны, – загъта Сатана. – Уыцы лæппу, нырма хъуымыз чи дæйы, ахæм у, й’ амонд æндæр нæу, æвæдздзæгæн… Ныр дын зæгъон уæдæ æз дæр мæ хæснаг. Рудзынгмæ ’ввахс бадын иу изæр не стыр уæладзыгхæдзары. Кæсын, æмæ арвæй дыууæ стъалыйы ратахт, сæ иу – къаннæг, иннæ – стырдæр. Æмæ къаннæг ыстырдæрмæ дзуры: «Уæ, гыцци, мигъты ма ацу, фæрæдидзынæ». – «Ма тæрс, мæ хъæбул, æз арвæй зæхмæ минæвар цæуын, æмæ уымæ у мæ каст: йæ фæндаг сырх у, йæ ныхас – тых…» Базон ма йæ, Уырызмæг, гъеуый ц’ амоны?
Уырызмæг бирæ фæхъуыдыкодта, бирæ цыдæртæ уыд зæгъын йæ зæрды, фæлæ ницы бæлвырд ахæм ыскарста йæ зонд.
– Дæхæдæг æй зондзынæ, Сатана, æз дын цы зæгъон? Адæм Хуыцауæн кувынц, æмæ ма Хуыцауæй зæхмæ цæй минæвар хъæуы? – Нæ, нæ, нæ зæронд, – загъта Сатана. – Фæстагмæ царды стыр диссæгтæ, стыр тугкæлдтытæ ’рцæудзæн. Стъалыты ныхас уый амоны, æмæ фæстагмæ адæм Хуыцауы ном ферохкæндзысты, нал ын кувгæ кæндзысты, нал æй зонгæ кæндзысты. Æмæ уæлæрвтæм фæндæгтæ гæрддзысты сæхæдæг.
Уырызмæгмæ диссаг фæкасти Сатанайы ныхас æмæ загъта: – Уæ, Хуыцау, кæстæйраджы хай ма цын уæддæр бакæн Нарты адæмæн, нæ ном нын-иу чи ссара. Цы фæнды куы ’рцæуа а дунейыл, уæддæр нæ кой ма фесæфæд.
Дыггаг бон сыстад Уырызмæг æмæ ацыди Гуынтыкоммæ, Сатана цы саджы кой кодта, уымæн йæ хицау кæд уыди иу гуылæвзаг гуымир- уæйыг. Саг-иу æнцад куы лæууыд, уæд æгасæйдæр æмæрттывд кодта. Цæугæ-цæуын та-иу сагæн й’ алы хъуын дæр дзæнгæрæгау цагъта. Æмæ йын кæцæй уыдаид ракæнæн! Уайтагъд-иу æй базыдта уæйыг тыхгæнæджы. Бахæддзæ Уырызмæг Гуынтыкоммæ, æмæ, гуымир-уæйыг цы лæгæты царди, уый дуарæй бахъæркодта:
– Гъей, Гуынты гуымир, уазæг нæ уадзыс?
– Уазæг – Хуыцауы уазæг! Мидæмæ!
Уырызмæг лæгæты дуарæй бахызт. Кæрæдзийæн арфæтæ ракодтой. Æрбадын æй кодта йæ фарсмæ иу фæхсбандоныл уæйыг. Стæй йæм дзуры: – Дæхи мын бацамон, уазæг.
– Æз нæртон адæмы рæгъаугæс дæн. Мæ фосæй Уырызмæджы хъулонгал фæхъуыди, æмæ уый агурæг рацыдтæн. Агурын æй æмæ йæ нал арын.
– Уæ, сæ кой дæр мауал уа Нартæн, мæ фосы рæгъæуттæ мын уыдон фæтардтой, тынгдæр – Уырызмæг. Уый мын мæ къухы чи бафтынкæнид, уымæн æз мæ диссаджы куыр-саг дæр нæ бавгъаукæнин.
– Уæдæ дын уый мæ быгъдуан, – загъта Уырызмæг.
Уæйыгæн æхсызгон куыд нæ уыдаиккой уыцы ныхæстæ! Дзаг фынг февзæрди сæ разы. Æнæуый дæр æхсæвæрафон уыд. Хæрынц æмæ нуазынц. Фæстагмæ Уырызмæг йе уæхскæй æриста, Сатана йын фæндагмæ цы ронджы дурын нывæрдта, уый æмæ фæрасыгкодта уыцы ронгæй уæйыджы. Æмбисæхсæвтæй ахызти рæстæг, афтæ уæйыг тарф фынæй аци. Уырызмæг сыстади ’мæ куыр-сагыл рахæцыд. Куыр-саг лæгæты æдде куы фæци ’мæ куы ныууасыд, уæд ма бæргæ фæгæпкодта уæйыг, бæргæ ма разгъордта, фæлæ айнæгæй рахаудта ’мæ комы ныппырх и. Куыр-саг баззади Уырызмæгæн. Уæйыджы фæллой дæр рахаста ’мæ сæхимæ ’рцыди. Бадзырдта Уырызмæг Сатанамæ:
– Уæ, не фсин, амбылдтай мæ ’мæ дын æркодтон мæнæ Гуынтыкомы гуылæвзаг уæйыджы сызгъæринхилджын куыр-саджы.
Сатана йæ хъæрмæ рауади, куыр-сагыл дæр æмæ Уырызмæгыл дæр бирæ фæцинкодта. Бафснайдтой куыр-саджы сæ дæлхæдзар. Сæхæдæг уæладзгуытæм ысхызтысты.
БАТЫРАДЗ ÆМÆ ГУЫМАГ ÆЛДАР Нартæ иуыл ыстæрыцæуаг уыдысты ’мæ сæ цард хæцынмондагæй æрвыстой. Æнæ хæст-иу уæззау кодта ссуæнг, сæ тых – мæллæг, сæ хъару – лæмæгъ, сæ ном цын-иу ничи ардта уæд хорзæн.
Нартæ хæцæг адæм кæй уыдысты ’мæ æнæбарон, уый та алчидæр зыдта. Иуахæмы та фæцыдысты дард балцы ’мæ сæ бæстæм æрæгæрæджыты сæ кой дæр нал хъуысти.
Нартæн фыдызнæгтæ дæр бирæ уыди. Æргомæй цæм нæ уæндыдысты, фæлæ цыл кæм æмбæлдысты, уым цæ-иу аивтæй хъыгдардтой. Нартæ мæлын нæ куымдтой, фæлæ-иу фæцæнкуылтæ сты ’мæ цын уыйфæстæ чызг ничиуал лæвæрдта.
Фурды был Гуымаг æлдар царди, æлдар та ахæм, æмæ бирæгъæй зыддæр, куыдзæй хæцагдæр, рувасæй хиндæр. Гуымаг æлдары Нартæ бафхæрдтой раджы кæддæр æмæ цæм ныр зулдæндаг уыди. Иуахæмы та сфæндкодта Нартыбæстæм ныббырсын. Æфсад ыскодта сæдæсæдæтæ ’мæ æрдзæсæдæтæ.
Гуымаг æлдар рабырста ’мæ Нартыбæстæм æрбахæддзæ. Сатана мæсыджы сæр бадти, куырæт хуыдта Уырызмæгæн æмæ йæ цæстыты раз сыстад цавæрдæр дымгæ. Арвмæ хаудтой, бæхджын æфсæдты цæфхæдты бынæй цы сыджыты къуыбæрттæ схъиудтой, уыдон. Сатана загъта: «Ай хорз хабар нæ уыдзæни».
Фæтарсти Батырадзæн. Батырадз та кæд тыхджын уыди, уæддæр нырма милабыл уыди. Аскъæфта Сатана Батырадзы ’мæ йæ авд ныггæнды бынмæ талынгмæ ныппæрста. Уырдæм ын хæринаг æмæ дон лæвæрдта, фæлæ йæ уæлæмæ нæ уагъта.
Уалынмæ Гуымаг æлдары ’фсæдтæ фæзындысты Нартыхъæуы ’мæ Нартыбæстæ пырхкæнынц. Æртымбылкæнынкодта æлдар, Нартæй ма бынаты чи уыди, уыдоны ’мæ цын зæгъы:
– Авдазы хъалон мæ дарут, саухæрæг Нартæ, æмæ мын æй цæуылнæ фидут?
– Мах хъалон никæмæн фидæм, – загътой Нартæ. – Фæлæ кæд исты дарæм æцæгæй, уæд æй Сатана зондзæни ’мæ уый бафæрсæм.
Сатанамæ фæдзырдтой Нартæ.
– Ацæут, æз æм фæцæудзынæн мæхæдæг, – загъта цын Сатана. Сатана йæхи сарæзта. Йæ хуыз æрыгон чызгау ыскалдта, æмæ йæ буары хурытынтæ хъазын байдыдтой. Æмæ рараст и Сатана Гуымаг æлдармæ.
Гуымаг æлдар фæстæдзæг бады къæлæтджыныл. Йæ цæстыты къуырфытæ, дыууадæс наййаджы кæм бацыдаид, ахæмтæ уыдысты, йæ фындз – хохыбырцыйас, йæ хъуынтæ – нæзыхъæды хуызæн, йе нгуылдзтæ – агъдысдæвдæнтæ, цæнгтæ та – æнæхъæн хъæдыйæстæ. Бацыди йæм хуынимæ хæрзконд æмæ хæрзуынд Сатана. Йæ сæрæй йын акуывта ’мæ зæгъы:
– Нартæн лымæн дæ, æви – æцæгæлон? Æниу чифæнды у, уæддæр Нартыбæсты дæ, æмæ дын Нарты номæй арфæкæнын.
Гуымаг æлдар байхъуыста Сатанайы ныхæстæм, йæ зæрдæмæ фæцыди Сатана уынд æмæ кондæй, райста йын йæ хуын æмæ афтæ зæгъы: – Дæ хуын æмæ дæ сæр бирæ, фæлæ дын хъуамæ зæгъон æз дæр мæ ныхас.
– Æгъдау ц’ амоны, уый кæндзыстæм.
Гуымаг æлдар иу æппæрст бакодта Сатанайы хуын йæ дзыхы, иу ныхъхъуырд æй акодта ’мæ загъта уыцы цыбæлæй:
– Æмæ ма дæ хуызæттæ бирæ ис Нартæм?
– Æз Нартæн сæ фыдынддæртæй дæн. Нартæм ис æвæрдчызджытæ ’мæ æвæрдчындзытæ. Æмæ ма уагæр уыдон куы зонис!
Гуымаг æлдар загъта йæхинымæр: «Фæлæуут уæдæ, ныр уæ раны ссардтон».
Æргомæй та афтæ зæгъы:
– Дæ номæй Нарты фæцагайын мæ бон нæу, кæд мын цæ равдисдзынæ, уæд.
– Уый дын – мæ быгъдуан.
Сатана быгъдуаны ныфс радта Гуымаг æлдарæн æмæ зæгъы: – Нарты ’гъдаумæ гæсгæ уазæг фысымы бар у.
– Æз дæр – дæ бар дæн уæдæ, æмæ де вджид.
– Уæдæ нын фен нæ сæрзæдыбын.
Гуымаг æлдар ацыди Сатанаимæ. Авд ныггæнды сæрмæ цы къæй фæлдæхт уыди, уым æй къæлæтджыныл æрбадынкодта Сатана ’мæ йын æртыкъахыг фынг авæрдта йæ разы. Карз ронгыл хиныхос акодта ’мæ зæгъы:
– Уазæг хатыр бакæнæд, нæ лæгтæй бынаты ничи ис, дæхæдæг акув æмæ ануаз.
Гуымаг æлдар хæры ’мæ нуазы. Сатанайы нуæзт йæ зæрдæмæ афтæ тынг фæцыд, æмæ дзы æгæр анызта ’мæ фыдрасыг фæци.
– Ахсæв нæ уат иумæ куыд уа! – загъта Гуымаг æлдар.
– Дæ фæндон æххæст уыдзæн, фæлæ уал дæхи ’руадз мæнæ хæдæвæрæгыл.
Гуымаг æлдар йæхи хæдæвæрæгыл æруагъта ’мæ уайтагъд йæ хуырхуыр ыссыди.
Батырадз авд ныггæнды бынæй дзуры:
– Чи у, Сатана? Уый кæимæ дзурыс?
– Нартæм фыдбылыз фæзынди ’мæ ’нцад у – байсæфдзынæ. Батырадз йæхиуыл фæхæцыд æмæ иу сым дæр нал ыскодта. Гуымаг æлдары ’фсад Нартыхъæуы фаджысдон фестынкодтой. Нартæй бур физонæджы тæф нал цыди, бамыр и сæ зард æмæ сæ фæндырыцагъд, нал хъуысти дардмæ сæ симды хъæр.
Сатана Нарты чындзыты хæрзарæзт ыскодта ’мæ цæ фестынкодта стъалыты ’нгæс.
– Гуымаг æлдар куы райхъал уа, уæд ын алчи дæр йæхи номæй нуазæн радтæд. Ныр та уал уæхиуыл фæхæцут, – бафæдзæхста чындзыты Сатана.
Сатана Гуымаг æлдары цилхъы сæр уыцы зæрдиагæй æхсы, уыцы зæрдиагæй йæ сæрфтытæ кæны. Гуымаг æлдар дæр райхъал и ’мæ йæ афарста:
– Цы ми кæныс уый?
– Дæ ныфс у уый, æмæ йæ ’рыхсон. Нартæ уазæджы ныфс сыгъдæг дарын ахуыр ысты.
– Мæ ныфс уым цы ми кæны? Уый нæхимæ ис, æфснайд у мæ хистæр чызгмæ… Фæлæ ма зæгъ: нæ уат иу цæуылнæ уыди?
– Нæ уат иу куыд уыдаид, кæд æмæ дын дæ ныфсы сæр хæрзæхсад нæма ныккодтон? Дæ ныфс кæм и, уый дын куы зыдтаин, уæд æмуат æрцыдаин дæ цуры. Нарты нæ бауырныдтаид, фæлæ ма акæс далæ – Нарты чындзыты ’вдисæнæн æрбакодтон нæ кæртмæ.
Гуымаг лæг Нарты чындзыты ауыдта – стъалытау цæхæртæ калынц. Æмæ уæд йæ зæрдæ фæсаст æмæ афтæ зæгъы:
– Уырны мæ ныр. Мæнæн та мæ ныфс мæ хистæр чызг у – мæ иунæг ныфс, мæ зæрдæнцой. Фæлæ йæм бацæуæн нæй – уый цæры, хæхтæ фырыты хæст кæм кæнынц, уыцы ран.
Сатана Нарты чындзыты ’рбакодта. Карз ронгыл та хин ныккодта, æмæ алы чындз дæр йæхи номæй нуазæн радта Гуымаг æлдарæн. – Кæд ахсæв мемуат æрцæудзæн у ’алчидæр, уæд нуазын, – алыгкодта йæ ныхас Гуымаг æлдар.
– Мах Нарты фæтк нæ халæм, – загътой Нарты чындзытæ. – Цы зæгъай, уый уыдзæн, дыгай æхсæвтæ дæр æрцæудзыстæм демуат. Æрмæст нæ алкæй нуазæнæн дæр аргъ ыскæн.
Гуымаг æлдар чындзыты нуазæнтæ банызта ’мæ та ’рфынæй и хæдæвæрæгыл.
Чындзытæ Сатанайы зондæй æхсæв бонмæ Гуымаг æлдары ’нгуылдзтæ ’хсынц уыцы æнувыд æмæ уыцы зæрдиагæй.
Ныр цæм Батырадз хъусы ныггæнды бынæй.
– Цы ми кæнут уый? Дон мыл цы калут? Æнæуый дæр дзы сулæфæн куы нæ и ныггæнды!
– Иучысыл ма бафæраз, мæ къона, – дзуры йæм Сатана. – Не фхæрæджы нырма зонгæ дæр куынæма кæнæм – чи у, цы у? Куы бахъæуай, уæд дæм дзурдзынæн.
Дыггаг бон та райхъал и Гуымаг æлдар, фæкасти чындзытæм æмæ цæ афарста:
– Ме нгуылдзтæ мын цæмæн æхсут?
– Нарты ’гъдау афтæ у, – загъта йын Сатана. – Уазæгæн йæ тых сыгъдæг дарын хъæуы.
– Мæ тых ам цы ми кæны? Мæ тых – м’ астæуггаг чызгмæ. Уый уæларв авд æфсымæр-зæды хъан у ’мæ уымæ ис. Сымахæй уырдæм ничи ссæудзæн. Фæлæ уæ мемуат цæуылнæ исчи ’рцыд?
– Дæ тых кæм и, уый дын нæ зыдтам, æмæ уымæн.
Чындзытæ Гуымаг æлдармæ зилынц. Уый дæр дзы кæй йæ къахæй фелвасы, кæй йæ риутæй, кæй й’ астæуæй: йермтты мидæг цæ ’рзилы. Сатана уæдмæ Нарты чызджыты хуртæ фестынкодта ’мæ цæ ’рбакодта. Дзуры Гуымаг æлдармæ:
– Адон та дын Нарты чызджытæ – æвдисæндар Нарты чындзытæн. Гуымаг æлдар чызджыты куы федта, уæд йæ зæрдæ арт фестади ’мæ загъта:
– Хорз чызджытæ стут, Нарты чызджытæ!
– Уыдон номæй, Нарты фæткмæ гæсгæ, хъуамæ нуазæнтæ баназай. – Кæд фæйнæ ’хсæвы радæй мемуат уыдзысты, уæд.
– Уыдзыстæм, уыдзыстæм! Æртыгай æхсæвтæ дæр, – зæгъынц Нарты чызджытæ. – Æрмæст нын нæ фæтк сæххæсткæн.
Гуымаг æлдар цæ алкæй номыл дæр карз ронг банызта ’мæ та уыцы бон дæр ныффынæй и. Стæй та Сатана Нарты чызджыты бафтыдта Гуымаг æлдарыл æмæ йын ныр та йæ риу æхсынц.
Ныр Батырадзмæ дон кæлы бынмæ йæ ныггæндмæ. Æмæ нал фæлæууыд: – Цы мыл калут дон?
– Бафæраз ма иучысыл. Йæ ныфс æмæ йæ тых кæм ысты Гуымаг æлдарæн, уый зонæм, фæлæ ма йын йæ уд кæм и, уый дæр базонæм æххæст.
Батырадз та ацы хатт дæр ныхъхъус и.
Æхсæв бонмæ фехсадтой Гуымаг æлдары риу Нарты чызджытæ. Æртыггаг бон Гуымаг æлдар райхъал и ’мæ цæ фæрсы:
– Мæ риу та мын цы ’хсут?
– Дæ уд уым ис æмæ йæ Нарты фæткмæ гæсгæ хъуамæ ныхсæм. Гуымаг æлдар фæхудти ’мæ зæгъы:
– Мæ уд уым цы ми кæны? Мæ уд мæ кæстæр чызгмæ ис. Дæлдзæхх дæлимонты хъан у, æмæ уыдонмæ вæййы. Фæлæ ма зæгъут, мæ фарсмæ уæ иу æмуат цæуылнæ ’рцыди?
Уæд ын Сатана афтæ:
– Фæтк чи фехала, мах уыдонæй не стæм. Раздæр дын куы зыдтаиккам, дæ уд кæм ис, уый, уæд чызджытæ уыцы тухæны нæ бафтыдтаиккой сæхи. Аххосджын дæхæдæг дæ.
Гуымаг æлдар загъта уæд йæхинымæр: «Цæй, ам мын цынæ бантысти, уый æз нæхимæ баххæсткæндзынæн».
Гуымаг æлдары ’фсæдтæ Нарты фос хæрд фесты ’мæ стыр уынгæджы бахаудтой, седдæмæкæсæн хæрынмæ ’рцыдысты. Дзурынц се ’лдармæ: – Дæ фыдæхæй фесæфæм, не ’лдар! Сыдæй цагъды кæнæм æмæ кæдмæ ам уыдзыстæм?
– Нарты адæмæй кæуыл хæсткæнут, – загъта цыт се ’лдар, – уыдон зæвæтты туæстæ тъыссут æмæ цын сæ туг цъирут. Цæмæй сæ бон ыстын мауал уа, сæ тых саст уа, сæ хъару – мæллæг.
Æфсæдтæ Нарты адæмы тугæй цæрын байдыдтой.
Сатана зыдта, Нартæн ма, иу фæсвæдран цы рæгъæуттæ ис, уыдон куы базоной гуымæгтæ, уæд цæ ныццæгъддзысты ’мæ цæ рæгъаугæстæн Нартыхъæумæ скъæрын нæ уагъта.
Сатана, Нарты чындзытæ ’мæ чызджытæ ма иу хатт ныллæгъстæкодтой Гуымаг æлдарæн:
– Махæн абон нæ фæстаг бон у. Ахсæв демуат æрцæудзыстæм радæй, æмæ ма негасы къухтæй баназ фæстаг хатт.
Гуымаг æлдар дæр та нуазын байдыдта ’мæ та сау расыгæй ныххаудта уым хæдæвæрæгыл.
– Нарты чындзытæ ’мæ чызджытæ! – загъта цын хицæнæй Сатана. – Иу дæр уæ Гуымаг æлдары ’мгæрон ма ’рцæуæд. Уый ысмæсты уыдзæн, йе фсад сæрæн нал ысты ’мæ райсом ыздæхдзысты. Сымах дæр æмæ мæн дæр кæндзæни йæ бæстæм. Æз уæд Батырадзæн зæгъдзынæн, æмæ-иу ын кæсут уыйфæстæ йæ митæм.
Уыцы ’хсæв дæр та Гуымаг æлдары æмуат ничи ’рцыди. Райсомы райхъал и æлдар æмæ фæрсы:
– Ныр дæр та мæ фæсайдтат?
Нартæй ничи ницы дзуры.
Гуымаг æлдар загъта уæд йе фсадæн:
– Акæнут ацы йæфсыты! Уæ къухты цы ’фты, уый дæр ахæссут æмæ – цæугæ!
Гуымаг æлдары бæх ма баззади. Йе фсад Нарты тугæй не фсæстысты ’мæ сæ бæхты фергæвстой æмæ цæ бахордтой. Æмæ ма ныр фистæгæй цас фæллой хъуамæ ахæссой сеггой?
Æмæ загъта Сатана Гуымаг æлдарæн:
– Ронг ыскодтон, æмбисонды ронг, æмæ Хуыцауы дзæгъæлы сæфы. Тæхуды ’мæ дзы де фсад куы фениккой. Кæд ма цæ ныфс бацæуид æмæ схæциккой сæхиуыл. Нартæ иуыл цæнкуылтæ сты. Уыдонæн сæ бон нуазын дæр нал у ’мæ хæрын дæр.
Гуымаг æлдар Сатанайы ныхасыл ысразы. Сатана карз ронгыл хиныхос ныккодта ’мæ дзы афтæмæй фæлæвæрдта æфсадæн. Семæ цыдæртæ айстой æмæ араст ысты. Фæкæнынц Нарты чызджыты ’мæ Нарты чындзыты дæр.
Сатана Батырадзмæ ныдздзырдта:
– Гуымаг æлдар Нарты фыдбылыз у. Ницыуал у нæ бон. Нарты сæфт æрцыд, æмæ дæм кæд исты ныфс æмæ исты хъару ис, уæд нæ-иу агур – мах Гуымыбæстæм уацары цæуæм.
Араст и Сатана дæр иннæтимæ. Нартæ донласты хуызæн фесты, бæстæ цыл бамыр и. Фæлæ Гуымаг æлдары ’фсад дæр сæ раны уыдысты – æртæфсти цыл Сатанайы нуæзт æмæ иугай хаудысты ’мæ-иу баззадысты фæндæгтыл.
Гуымаг æлдары хъæу æрбазынди ’мæ Сатана йæхи рувас фестынкодта. Рувас та ахæм уыди, æмæ й’алы ’рду дæр хъуытазау цагъта. Гуымаг æлдары хъæуыл балыгъди. Гуымаг æлдар лæджымыггаг нал ныууагъта йæ хъæуы – рувасы фæдыл цæ бафтыдта. Рувас цæ асайдта йæ фæдыл. Стæй Нартыхъæуы февзæрди. Сатана та фестади уыцы рувас æмæ дзуры Батырадзмæ:
– Уым ма дæ?
– Ам дæн.
– Æмæ кæд уырдыгæй сыстын нæ фæразыс, уæд тыхгæнæг куыд цæуыс?
Батырадзмæ хардзау фæкаста Сатанайы ныхас. Иу æхст ыскодта йæхи, ныггæнды къæй ысрæмыгъта йæ сæрæй æмæ фæрсы Сатанайы: – Чердæм фæцæуынц?
– Хъæугæронмæ ацу ’мæ цын сæ фæд ыссардзынæ.
Батырадз хъæугæронмæ ауади. Гуымаг æфсадæй фæндæгтыл чи кæм ахауди, уый уыдта ’мæ цæ цæгъдгæ ацыди.
Ныххæддзæ и Батырадз Гуымаг æлдары бæстæм. Иу хæдзармæ бауад, кæсы ’мæ дзы саударæг ус бады.
Батырадз æй афарста:
– Æмæ сау та кæуыл дарыс, хорз ус?
– Мæ цæгатыл.
– Ау, æмæ дæ цæгат цы кодтой?
– Бабын ысты.
– Æмæ чи сты дæ цæгат?
– Нартæ.
Батырадз фæджих.
– Æмæ, бахатыркæн, фæлæ Нартæй кæй чызг дæ?
– Борæты сыхæй дæн.
– Уæдæ æз дæр Нартæй куы дæн, – зæгъы Батырадз.
– Æмæ кæцытæй дæ?
– Хæмыцы фырт дæн – Батырадз. Нарты чызджытæ ’мæ чындзыты Гуымаг æлдар æркодта йæ бæстæм, æмæ уыдон фæдыл æрхаудтæн ардæм. – Уæ, кæд ды уымæн исты ракæнай! Хæцæнгарз дæр дæм куы ницы ис, ды та ’хсæрлæдзæг рахастаис дæ къухы. Фистæгæй кæдæм цæуыс? – Уымæй мæ ма бафæрс. Нартæм м’аггаг бæх нæй.
– Уæдæ сæ бæхтæ цы фесты?
– Кæмдæр ыстæры сты Нарт. Хъæуы ма цы бæхтæ баззад, уыдон та Гуымаг æлдары ’фсæдтæ бахордтой.
– Уæдæ дæлæ мæнгагъуысты де сиахсы бæх, æмæ уый алас. Йæ уындмæ йын ма кæс.
Батырадз мæнгагъуыстæй се сиахсы бæх раласта, æнæ саргъæй йыл абадти. Йæ хо йæм дзуры:
– Гуымаг æлдарæн ис чызг. Æмæ чызг амарын дæ сæрмæ ма ’рхæсс. Йæ ныхыл ын иу чысыл къобола фендзынæ ’мæ-иу ын æй фелхъив æмæ йæ ратон. Стæй раздæх фæстæмæ.
Батырадз араст и, хæхтæ кæрæдзиимæ фырыты хæст кæм кодтой, уырдæм. Бæх æй фæрсы:
– Кæдæм цæуæм?
– Гуымаг æлдары чызгмæ.
– Ма кæн, æнæ саргъæй мыл бадыс, æмæ дæ дымгæ фæхæсдзæн. – Уый мæт ма кæн, ды мæ тагъддæр хæсс.
Бæх цалдæр уысммæ хæхты цур фестад.
– Фидар бад!
Батырадз йæ зæнгтæй бæхы фæрстæ ’рбалхъывта. Асæррæтласта бæх æмæ иу мæсыджы бын балæууыд. Батырадз ысхъæркодта уæлæмæ: – Ам чи ис, æддæмæ ракæсæд!
Йæ хъæрмæ Гуымаг æлдары хистæр чызг мæсыджы рудзынгæй йæ сæр радардта. Батырадз æй йæ уачъийæ ацахста, йæ ныхы чысыл къобола йын ыстыдта.
– Сылыстæг дæ, æндæра дын дæ уачъи арæдывтаин!
Уырдыгæй фездæхти фæстæмæ, фæлæ йæ хæхтæ ’рбаййæфтой. Батырадз цыл фæйнæрдæм ахæцыди йæ цæнгтæй, æмæ сæхимидæг хуырæй æркалдысты хæхтæ. Батырадз цæ ралгъыста:
– Абонæй фæстæмæ хуырæй ызгъæлæнт хæхтæ сæ фæстаджы бонтæм! Æрцыди се сиахсы хæдзармæ Батырадз.
Мæнæ уыцы чысыл къобола зæгъгæ загъта, къæсæрæй куы бахызти мидæмæ, уæд.
Борæты чызг ыл фæцинкодта.
– Æнцад бадгæйæ дын нæу, Батырадз, нæй ацы хъуыддагæн æрдæгыл ныууадзæн, – загъта Борæты чызг.
– Уæларвмæ цы ’гъдауæй фæцæуон? – фæрсы йæ Батырадз. – Де фсургъыл та сбад.
Батырадз та æнæ саргъæй абадти бæхыл æмæ фæцæуы. Борион æм адзырдта:
– Цы чызгмæ цæуыс, уымæн та йæ фæсхъус чысыл къобола ис, æмæ- иу æй ратон. Йæхи йын ма амар, худинаг дын уыдзæн сылгоймаг амарын.
Араст и йæ фæндагыл Батырадз.
– Кæдæм цæуæм? – фæрсы йæ бæх.
– Уæларв авд зæд-æфсымæры цæры, æмæ уыдонмæ.
– Уæдæ фидар бад!
Батырадз бæхы фæрстæ йæ зæнгтæй æрбалвæста. Бæх дымгæйау атахти, æмæ Батырадз æфсымæрты кæрты балæууыд.
Бадзырдта цæм Батырадз:
– Æддæмæ ракæсут, хæдзаронтæ!
Æфсымæртæй уым ничи уыд, фæлæ йæм Гуымак æлдары дыггаг чызг ракасти. Батырадз æй рацахста, йæ фæсхъусæй йын йæ чысыл къобола стыдта ’мæ зæгъы:
– Хъыг дæ дардта ’мæ тæригъæд уыдтæ. Сылыстæг куынæ уаис, уæд дын æз дæ хъустæ дæр ма стыдтаин.
Раздæхти фæстæмæ, дымгæ йæ систа Батырадзы ’мæ йæ размæ нал уагъта. Æмæ йæ ралгъыста уæд Батырадз:
– Афтæ цæрæнбонты дзæгъæл дымд фæкæн хурбон æмæ къæвдабон дæр!
Уырдыгæй та се сиахсы хæдзармæ ’рхæддзæ и ’мæ зæгъы Борæты чызгæн:
– Мæнæ дын иннæ къобола дæр.
– Æххæст ма æртыггаг чызгмæ дæр фæцу.
– Куыд æм фæцæуон, Дæлимонтæм цæры ’мæ цæм фæндаг кæуылты у? – Дæ бæх зоны фæндæгтæ. Уыцы чызгæн йæ чысыл къобола йæ фæскъæбут ис. Йæхи йын ма амар, худинаг у.
Батырадз та æнæ саргъæй бæхыл абадти ’мæ фæцæуы.
– Кæдæм цæуæм? – фæрсы йæ бæх.
– Дæлимонтæм.
– Уæдæ фидар бад!
Батырадз бæхы фæрстæ ’рбалхъывта йæ зæнгтæй, бæх алы хуыггомы, лæгæтты зилгæ тахти ’мæ Дæлимонты дуармæ балæууыд. Батырадз бахъæркодта:
–Æддæмæ уæ исчи ракæсæд!
Хæдзары уыд æрмæст Гуымаг æлдары кæстæр чызг æмæ йæм рауади дуармæ. Батырадз ыл фæхæцыди, йæ фæскъæбутæй йын йæ чысыл къобола сыскъуыдта ’мæ загъта:
– Чызгыл ахæм аипп нæ фидауы. Сылыстæг куынæ уаис, уæд дын æз дæ фæскъæбут сыскъуыдтаин.
Раздæхти Батырадз æмæ иу фæзилæны йæхи цæуылдæр ыскъуырдта. Фæзилæн ныккалди ’мæ фурдмæ бахаудтой барæг дæр æмæ йæ бæх дæр. Фурды уылæнтæ цæ систой. Фæлæ рахызтысты фæстæмæ былмæ.
– Æнустæм уайут афтæ кæрæдзийы фæстæ, æрынцой уын ма уæд, – загъта Батырадз.
Æрхæддзæ сты Борæты чызгмæ, æмæ та йæм Батырадз æртыггаг къобола дæр радта.
– Дæ фæстæ Гуымаг æлдар æррынчын æмæ хорзау нал у, – загъта Борæты чызг.
Уалынмæ райхъуысти: Гуымаг лæг йæ уд систа. Борæты чызг æртæ чысыл къоболагонды цæхæры баппæрста ’мæ цæ басыгъта.
Уырдыгæй Борæты чызг æмæ Батырадз Гуымаг æлдары хæдзармæ ацыдысты. Гуымаг æлдары хæдзар æхгæд уыди авд ивазны быруйæ. Батырадз цыл йе уæхскæй ысхæцыди ’мæ цæ ныппырхкодта. Нарты чындзытæ ’мæ чызджыты ракодта. Стæй, Гуымаг æлдары хъæуы цы чызджытæ уыди, уыдоны дæр ракодта ’мæ Нартæм æрцыди.
Нартæ йыл фæцинкодтой.
– Уый æнхъæл дын нæ уыдтæн, Батырадз, уыййæддæмæ дæ авд ныггæнды бын цæмæн æмбæхстон! – загъта Сатана.
Фæцинкодтой Нартæ сæ чындзытæ ’мæ сæ чызджытыл.
Байуæрста Батырадз Гуымыбæстаг чызджыты Нарты цæнкуылтыл.
КУЫРДАЛÆГОН, БАТЫРАДЗ ÆМÆ ЧЫНТЫ ДÆРГЪÆФСÆРОН Куырдалæгонæн лæппу уыди – Арвæкуырд. Йæ лæджы ранмæ рацыди, æмæ йын Куырдалæгон афтæ зæгъы:
– Бинонтæ кæнын афон дын у, лæппу.
Арвæкуырд ницы сфæрæзта сдзурын йæ фыдмæ, æмæ уæд Куырдалæгон ыскарста йæ мид-зæрдæйы: «Цæй æмæ фæцæуон Нарты Батырадзмæ. Уый зондзæни мах аггаг чызг».
Рараст и Куырдалæгон Нартæм. Æрхæддзæ ’мæ дзуры Сатанамæ: – Кæм и Батырадз?
– Уæлæ цъитийыл гомриу, гомзæнгæй хуыссы, йæхи уазалкæны. Араст и цъитимæ Куырдалæгон æмæ дзуры Батырадзмæ:
– Цавæр хуыст дын у, Батырадз? Хурмæ дæхи тавыс, дæ бынæй та уый фыцгæдон куы кæлы.
– Цы кæнон, Куырдалæгон, æгæр ыстæвд дæн æмæ мæнæ мæхи цъитийыл æруагътон.
– Хорз фæхуыссыдтæ, фæлæ дæм æз хъуыддаджы фæдыл æрцыдтæн. Мæ фыртæн бинонтæ кæнын афон у, й’аггаг чызг зондзынæ искуы ’мæ дæм фæрсынмæ ’рцыдтæн.
– Хорз, Куырдалæгон. Кæд дæ афтæ тынг фæнды, уæд дын амонын: Хургомы æртæ ’фсымæры цæры. Уыдонæн ис иунæг хо. Æмæ цын кæд фæндон уа, уæд ын гъеуый ракур дæ фыртæн.
– Уæдæ мын фидауæг дæр дæхæдæг фæцу.
Батырадз ысразы ’мæ араст ысты. Ссыдысты Куырдалæгонтæм. Фынг ацæттæ ’мæ загъта Куырдалæгон йæ фыртæн:
– Цу, лæппу, Батырадзимæ, рæствæндаг фæут!
Анызтой, ахордтой, æмæ дыууæ лæппуйы рацыдысты Хургомыцæрæг æртæ ’фсымæрмæ.
Æрхæддзæ сты ’мæ цæм Батырадз бадзырдта:
– Кæм ыстут, мæ хæлар æфсымæртæ?
Рауадысты æртæ ’фсымæры ’мæ загътой:
– Уо-о, Батырадз куы дæ, алыбон æгас цу дæ уазæгимæ. Бакодтой цæ. Иу уысммæ тохъыл æрбаргæвстой æмæ фынг æрывæрдтой.
Батырадз хъазгæмхасæн райдыдта дзурын:
– Хæларæй цæрæм, æмæ нæ хæлардзинад фехæла, уый мæ нæ фæнды. – Мах дæр нæ фæнды, Батырадз. Ды йæ куы халай, уæддæр æй мах нæ халæм.
– Уæдæ æз дæр афтæ зæгъын, кæд мæ ныхасæн бынат ис, уæд. – Зæгъ, Батырадз.
– Хорз уæдæ, – загъта Батырадз. – Хæларæй цæрæм, бæгуыдæр, фæлæ ноджы хæлардæрæй цæмæй цæрæм, уый тыххæй мæнæ Арвæкуырдæн мæ кæнгæхойы куы радтиккат…
– Кæд дæу афтæ ’рфæндыд?..
– Æрфæндыди, æрфæндыд. Куырдалæгоны фырт сегуыдзæгтæй нæу. Фæдзырдтой, фæныхаскодтой а ’мæ ойæ, стæй бафидыдтой, æмæ ма загътой фæстагмæ æртæ ’фсымæры:
– Чындзæхсæвыбон нæм сæдæ сæры сырдтæ куыд æркæна нæ ног хæстæг, афтæ. Чындзæхсæвыбон та – афæдзы фæстæ.
Арфæ ракодтой Батырадз æмæ Арвæкуырд æртæ ’фсымæрæн æмæ рацыдысты.
– Цу ныр, æфсымæрты ныхас-иу бамбарынкæн уæхимæ, æз дæр та уæм иубон зындзынæн, – загъта Батырадз æмæ рараст и Нартæм. Чынтыл йæ фæндаг ракодта. Кæсы ’мæ сæргуыппытæй хъазынц Дæргъæфсæроны авд фырты, æмæ Батырадз бахудти.
– Цæуыл худыс? Кæд махæй хуыздæр арæхсыс, уæд ма не хсæн æрбалæу.
– Фæуæд уæ дзырд, фæлæ-иу уæ хъæстагæй мачи фæцæуæд. Дойнагдуртæ цыл бабæттут уæ сæртыл æмæ мæ афтæмæй цæвут, – загъта Батырадз æмæ се хсæн æрлæууыд, йæ сæр ныггуыбыркодта, афтæмæй. Уыдон дæр ма ’ндæр цы хъуыд, – ныггуыппытæ йæ ластой, æмæ Батырадзы сæр цæхæртæ акалдта’ æмæ цъæнут ыссыгъди.
Дæргъæфсæроны фырттæй, кæмæн йæ ных фæсаджил, кæмæн йæ хъус фæзæбул, чи йе взагыл фæхæцыд, æмæ мардау фесты сеппæт дæр. Батырадз йæ сæр бæрзонд систа ’мæ цыл худы.
Стæй Нартæм афардæг и Батырадз.
Дæргъæфсæроны авд фырты сæ фыдмæ уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй ыссыдысты. Сæ фыд цæ фæрсы:
– Цы кодтат, цы уыл æрцыди?
– Цы ма кæнæм! Нарты Батырадз рацæйцыди ’мæ йæ нæ хъазтмæ ’рбакодтам. Сæргуыппытæм йæ сæр æрывæрдта. Мах нæхиуыл дойнагдуртæ бабастам, æмæ куы схæцыдыстæм, уæд йæ сæр цæхæртæ акалдта, æмæ цъæнут ыссыгъди. Æндæр ын ницы уыд. Фæлæ мах æрдæгмæрдтæй баззадыстæм.
– Уæ бонæй уат, кæд Батырадзимæ уæхи цы барут!
– Цæуылнæ барæм, махæй зондджындæр у?
– Нæу.
– Уæдæ ’гъдауджындæр у?
– Уымæй дæр нæу.
– Уæдæ тыхæй у?
– Уо, уымæй у. Уый Куырдалæгон бахсыста, мæ хуртæ, Куырдалæгон, йæ куырдадзы, æндонæхсыст.
– Æмæ уæд мах цæуылнæ бахсидæм нæхи?
– Уæхи Батырадзимæ барут? Уый мадыгуыбынæй гуырд дæр нæу. – Гъемæ уæд мах тыхджындæр хъуамæ уæм, – зæгъынц авд æфсымæры. – Æмæ нын Куырдалæгонмæ æнæ цæугæ нæй.
– Уо, ма кæнут, ницы бауыдзæн уæ бон.
Нæ байхъуыстой æфсымæртæ. Иу галы сыкъатыл зæлдаг бæндæн акодтой æмæ араст ысты. Сæ фæндаг уыди Хургомыл.
Æртæ ’фсымæры хо бадти йæ уаты ’мæ кæрдгæ-хуыйгæ кодта. Стæй хуыд куы фæци, уæд йæ дарæс хурмæ ракалдта ’мæ йын тыбар- тыбуркодтой.
Авд æфсымæры сæ фæндаг уыууылты бакодтой æмæ афарстой чызджы: – Кæй чызг дæ, ацы хурæнгæс?
– Мад æмæ фыдæй – сидзæр, фæлæ мын ис æртæ ’фсымæры. Мидæмæ рахизут!
Авд æфсымæры кæрæдзимæ ацамыдтой æмæ хæдзармæ бацыдысты. Æртæ ’фсымæры цыл тынг фæцинкодтой. Уæд авд æфсымæрæй иу афтæ зæгъы: – Уæ хо нæ зæрдæмæ фæцыди ’мæ нын æй мæнæ нæ хистæрæн радтут. – Нæ хо куырдуаты ис. Куырдалæгоны фырт Арвæркуырдæн æй радтам, – загътой æфсымæртæ.
– Уыимæ дæр фидаудзыстæм, – схъæлныхæстыл фесты уазджытæ, æмæ цын уæд фысымтæ загътой:
– Цæут æмæ уал уæдæ уыимæ бафидаут.
Авд æфсымæры араст ысты дарддæр æмæ Куырдалæгонмæ сфардæг ысты. Бадзырдтой мидæмæ:
– Ам дæ, Куырдалæгон? Æддæмæ нæм ракæс!
Куырдалæгон цæм рацыди.
– Æгас цæут!
– Хорз фæуæд, фæлæ Нарты Батырадзы ды бахсыстай дæ куырдадзы? – Æз, бæгуыдæр.
– Уæдæ мах дæр бахсид.
– Уæ, ма кæнут, уый æндонвидар у ’мæ йемæ уæхи куыд барут? – Мæнæ дын гал лæваркæнæм, æмæ уæлдай мацыуал ысрæди. Кæннод дын мах дæ чындзаджы тыххæй дæр фæкæндзыстæм.
Уæдæ уæ тæригъæд уæхи зæгъгæ цæ Куырдалæгон йæ куырдадзы фæмидæгкодта. Бахызтысты лæппутæ артæн йæ тæккæ цæхæрмæ. Ныккалдта цыл уырдæм Куырдалæгон дзæвгар-дзæвгар æвзалы, куынц ысдымдта ’мæ цæм дзуры:
– Сырх зынг куы суат, уæд-иу мæм хабаркæнут.
Арты тæвд цæм хъарын байдыдта авд æфсымæрмæ. Уыдон сæхи бæргæ ныффидаркодтой, фæлæ арт ысцырын, ныггуыпласта ’мæ авд æфсымæрыл сирвæзти. Сæ хистæр ма ’рдæгсыгъдтытæй раирвæзт æмæ доны йæхи атылдта, иннæ ’хсæз æфсымæры сауæвзалы баисты.
Дæргъæфсæроны ’рдæгсыгъд фырт йæ фæндаг Хургомыцæрæг æртæ ’фсымæрыл ракодта, сæ хойыл цын йæхи ныццавта ’мæ сæхимæ ’рфардæг. Дзуры йæ фыдмæ:
– Ме фсымæртæ фесæфтысты, мæхæдæг ма æрдæгсыгъдтытæй раирвæзтæн, фæлæ йын уæддæр маст ыскодтон Куырдалæгонæн, уыцы куыдзыфыртæн.
– Цы маст ын ыскодтай?
– Сæ чындзаджы цын раскъæфтон. Мæсыджы йæ бакæн æмæ йæ къуыри иу хатт дон хæссынмæ ’рвит. Цалынмæ фæдзæбæх уон, уæдмæ.
– Уæ, дæ сæр куыд бахордтай, æмæ чызг та кæй у?
– Хургомыцæрæг æртæ ’фсымæры хо, Куырдалæгоны фыртæн куырдуаты бадти.
– Уæ, куыд мæ фесæфтай, уый Батырадзæн кæнгæхо у.
– Мæсыгмæ йæ акæн æмæ мацы срæди, мыййаг. Мацы зæгъ. Чызджы мæсыгмæ акодтой. Къуыри йæ иу хатт уагътой дон хæссынмæ. Чызг кæуынæй йæхи ’ргæвста ’мæ хъарæгау кодта:
– Уæ, куыд цæрдзынæн, йæ сыгъдонтæф кæмæн кæлы, уыимæ? Кæнæ мын Батырадз та цы зæгъдзæни?
Уыцы ’хсæв Дæргъæфсæроны æрдæгсыгъд фырт амарди. Чызгыл саутæ скодтой æмæ йын загътой:
– Афæдзы бонмæ саутæ хæсдзынæ.
Чызгæн дæр ма цы гæнæн уыди!
Æртæ ’фсымæры сæ хойы агурын райдыдтой. Фервыстой Куырдалæгоны фырт Арвæркуырдмæ. Уыдон дæр фæмасткодтой, уæдæ цы уыдаид.
Уæд Куырдалæгон загъта йæ фыртæн:
– Æз Батырадзмæ цæуын.
Рараст и Куырдалæгон æмæ Нартæм æрцыди. Ракодта хабар Батырадзæн, æмæ йын уæд уый афтæ зæгъы:
– Цыма ницы масткæныс, афтæ дар дæхи, стæй бæрæг уыдзæн. Æмæ раздæхти Куырдалæгон.
Дæргъæфсæрон ысфæндкодта кæнд ыскæнын й’ авд фыртæн. Бахсыста цæджджинæгтæ ’мæ Куырдалæгонмæ сæрвыста:
– Уæ, Куырдалæгон, дæуыстæн! Æз мæ зæнæгæн кæнд кæнын. Фæнды мæ с’афæдзы бон мæ фынгыл куы бадис. Хæрамхæссынæй хæлархæссын хуыздæр у.
Куырдалæгон æм рарвыста:
– Дæргъæфсæрон, мæ Хуыцау – ме вдисæн. Æз цын дзырдтон дæ фырттæн, фæлæ мæм нæ байхъуыстой. Æмæ фæцагъды сты сæхи аххосæй. Гал мæм ыскодтой æмæ йæм н’ агайын. Фæлæ мын стыр маст у. Кæд мæ æнæцæугæ нæ уадзыс, уæд мын иу лæг акæныны бар радт мемæ. – Дæс дæр ракæн.
Куырдалæгон Батырадзмæ ’рцыди ’мæ йын загъта:
– Дæргъæфсæрон афæдзыкæнд кæны й’авд фыртæн. Сæрвыста мæм, æмæ ды дæр мемæ цом.
– Æрвитгæ дæумæ скодта. Æз цы цæуон?
– Мæ Хуыцау – ме вдисæн, æз æм æрæрвыстон, цæмæй мын иу лæг акæныны бар радта. Уый мын дæс лæджы бар дæр дæдты.
– Дæргъæфсæроныл æууæнк нæй, Куырдалæгон, уый дæ фыдбылызмæ сайы. Кæд цæуæм, уæд хотыхдыхæй, кæннод лæу.
– Уæдæ æз ахæм фæттæ скæндзынæн, æмæ дзы алы фат дæр дæс лæджы фæхæсдзæн, иу æхстæн.
Раздæхти Куырдалæгон, фæттæ скодта. Æргъомбастæй цæ ’рхаста Батырадзмæ, æмæ араст ысты дыууæйæ дæр Дæргъæфсæроны афæдзыкæндмæ. Дондзыхы размæ ’рцыдысты ’мæ Чынтыбæстæм кæсынц.
– Афтæ цæугæйæ нын нæу, Куырдалæгон, – загъта Батырадз. – Банхъæлмæкæсæм, æмæ цæ кæд исчи зынид.
Уалынмæ, сау чи дардта, иу ахæм сылгоймаг фæзынди йæ къæртатимæ ’мæ донисæнмæ ’рхызт. Батырадзитæ йæ нæ базыдтой. Уый та уыди Хургомыцæрæг æртæ ’фсымæры хо. Чызг æй йæхæдæг базыдта Батырадзы, фæлæ скъæфты кæй фæци, уый тыххæй йæ цæсгом не вдыста. Чызг йæ кæлмæрзæны бынæй хъавгæ касти Батырадзмæ. Стæй систа йæ доныкъæртатæ ’мæ раздæхти фæстæмæ.
Æрæгмæ куы цыдысты Куырдалæгон æмæ Батырадз, уæд цæм Дæргъæфсæрон лæг-хонæг æрæрвыста.
– Цæмæ нæм æнхъæлмæкæсы, – зæгъы Куырдалæгон, – цины фынгмæ нæ куынæ хоны, мыййаг?
Лæг-хонæг раздæхт фæстæмæ Чынтæм æмæ рафæзмыдта Куырдалæгоны ныхæстæ.
Уæд та ус-хонæг рарвыста Дæргъæфсæрон.
– Сымахмæ кæсынц, – загъта хонæг.
– Куырдалæгонæн бинонтæ ис, æмæ уый ацæуæд, мæнæн мæ рæстæг н’амоны, – не сразы Батырадз.
Ус-хонæг дæр рафæзмыдта сæхимæ Батырадзы ныхæстæ. Дæргъæфсæрон фæтарсти: мыййаг куынæ ссæуой Курдалæгон æмæ Батырадз, уæд йæ мастыл авд хатты фылдæр маст бафтдзæни.
Æмæ фæрсы йæ усы:
– Кæй ма цæм арвитон?
– Нæ саударæг чындзы цæм арвит, уымæй кæд фефсæрмы уаиккой. Хургомыцæрæг æртæ ’фсымæры хойы цæм æрæрвыста уæд Дæргъæфсæрон, æмæ цæм уый кæлмæрзæны бынæй дзуры:
– Нæхионтæ сымахмæ кæсынц.
Мæрдты авддæлдæр ныххауæнт Дæргъæфсæроны фырттæ, дæуæн ацы зын чи скодта зæгъгæ загъта Батырадз. – Саутæ хæссыс æмæ дын уый æгъгъæд у.
– Æнæбары цæ хæссын, Батырадз.
– Зонгæ та мæ кæцæй кæныс?
– Уагæрыл! Мæ кæнгæфсымæр куы дæ, куыд тагъд мæ ферохкодтай? Æмæ чызг йæ кæлмæрзæны къабазыл ысхæцыди ’мæ фæллад цæстæнгасæй бакаст Батырадзмæ.
– Куырдалæгон, уый дæ чындзаг у, – загъта Батырадз.
– Ницы мыл æрцыди, – дарддæр кодта чызг йæ ныхас. – Цы уыдтæн, уый дæн, фæлæ мæн цы бон раскъæфта Дæргъæфсæроны фырт, уыцы бон амард æмæ мыл афæдзыбонмæ саутæ скодтой.
– Мæ хо цæра! – загъта Батырадз.
– Афтæ хорз дæу дæр уæд мæн дæр. Фæлæ мæ мауал сæрвит фæстæмæ. Уыдон сымах сайгæ кæнынц, маргæ уæ кæндзысты.
Батырадз фесхъиудта:
– Уыцы куыдзыфыртæн æз йæ дзоныгъ йæ донгæмтты сфаддзынæн. Æнæцæугæ мын нæй. Ды ам лæу. Фæстæмæ дæм зындзыстæм, æмæ дæ фæкæндзыстæм де фсымæртæм.
Чызг уым баззади.
Батырадз æмæ Куырдалæгон бацыдысты Дæргъæфсæроны кæндмæ. Арфæ ракодтой æмæ цæ æртæ рæгъы астæу æрбадынкодтой. Дæргъæфсæрон сусæгæй бамбарынкодта уырдыгыстæгæн:
– Уæлæмæрæгъ æмæ дæлæмæрæгъы дæр ацы дыууæйæн дар сæ нуазæнтæ.
Афтæмæй адæм иу рæгъæн фæйнæ нуазæны нуæзтой, Батырадз æмæ Куырдалæгон та – æртыгæйттæ.
Адæм батæвд ысты. Æмæ дыууæ нуазæны калмæй байдзагкæнынкодта Дæргъæфсæрон. Сæ уæлæ цын нуæзт ауагъта ’мæ цæ рарвыстой Куырдалæгон æмæ Батырадзæн.
Куырдалæгон æмæ Батырадз цын арфæ ракодтой. Батырадз аивæй дзуры Куырдалæгонмæ:
– Афтæ ма баназ, æууæнк нæй Дæргъæфсæроныл. Адонæн сæ мидæг ызмæлджытæ и.
Батырадз йæ рихитæ размæ апухкодта ’мæ нуазæны хуылфмæ ныдздзырдта:
– Додой уæ сæр кæны, чидæриддæр уæ йæ сæр ысдара, уый мæ болат дæндæгтæй ыскæрдæнтæкæндзынæн.
Кæлмытæ сæхи нуазæны бынмæ нылхъывтой. Куырдалæгон та къухмæрзæн нуазæныкомыл авæрдта, æмæ йæ уый дæр анызта. Стæй Батырадз фæстæмæ ’ркæнынкодта нуазæнтæ ’мæ зæгъы Дæргъæфсæронæн: – Ныр та цæ дæхæдæг баназ.
Дæргъæфсæрон æнхъæл уыди ’мæ æндæр нуазæнтæ сты ’мæ схæцыди нуазыныл. Фæлæ кæлмытæ сæ сæртæ куы сдардтой, уæд хорзау нал фæци: – Цавæр нуазæн у ай?
– Цавæр нуазæн рарвыстай, ахæм.
Фынгæй фæгæпласта Батырадз æмæ Дæргъæфсæроны сæр ыстыдта, фехста йæ ’мæ доны былмæ атылди ’мæ банцади чызджы цур.
Рамæсты сты Чынтæ ’мæ лæбурынтæ систой, фæлæ цæ Батырадз кæй балхъивы, уый фæуадзыг вæййы.
Куырдалæгон фæрсы Чынты:
– Цæуыл уæхи цæгъдынкæнут?
– Нæ хуыздæры нын амардтат.
– Уый йæхи аххос уыди, мæ чындзаджы мын раскъæфта. Сæхи аххосæй басыгъдысты мæ куырдадзы иннæтæ дæр.
Чынтæ хабар бамбæрстой æмæ загътой:
– Авд дæлдзæхы фæуæд. Мах искæй тыххæй нæхи нæ фæцæгъддзыстæм.
Бафидыдтой уым. Куырдалæгон æмæ Батырадз рараст сты, æмæ семæ доныбылæй акодтой Хургомыцæрæг æртæ ’фсымæры хойы.
– Комкоммæ цæуæм Хургоммæ, æви уал нæхимæ? – загъта Куырдалæгон.
– Æртæ ’фсымæрмæ уал цом, – загъта Батырадз.
Бацыдысты ’мæ куыннæ ныццинкодтаиккой æртæ ’фсымæры сæ хойыл! Снысанкодтой чындзæхсæвыбон.
Чындзæхсæвыбонмæ сæдæ сæры сырдтæ ’рбамидæгкодта йæ каистæм Арвæкуырд. Чындзæхсæв ыскодтой сырдыфыдæй.
Иннæ чындзæхсæв та Куырдалæгон ыскодта, Батырадз чындзхæссæг йæхæдæг фæци ’мæ хицау дæр йæхæдæг уыди.
Чындзæхсæвы фæстæ Дæргъæфсæроны гал Куырдалæгон Батырадзæн балæваркодта, æмæ дзы Батырадз Нартæн куывд ыскодта.
БАТЫРАДЗ ÆМÆ ÆЛДЖЫТЫКОМЫ ’ЛДАР Хуыцау рамæсты Нартæм æмæ цын сæ дон бауырæдта. Æрмæст ма иу ранæй чысылгай лæдæрсы дон, æмæ уымæй састой Нарты адæм сæ дойны. Фæлæ сæ фос цагъды кодтой æнæ донæй.
Иу изæр Ныхасы бадынц Нартæ ’мæ цын дзырд бацайдагъ. – Уæдæ нæ фос дойныйæ куы сæфынц, уæд цы бакæнæм?
Сырдон загъта:
– Æлджытыкомы куыройыдонваг суадон цæуы, фæлæ фос уырдæм чи фескъæрдзæн? Уым иу фыдлæг цæры, Æрмыкъæдзæсæр æй хонынц, æмæ уый тасæй маргъ тæхын нæ уæнды йæ бæстыл, калм – лæсын.
Ды нын ц’ амоныс зæгъгæ йæ афарста Уырызмæг Сырдоны. – Мæнмæ кæд хъусут, – загъта Сырдон, – уæд хæлттæ сæппарæм, æмæ кæй хал ысхауа, уый атæрæд Нарты рæгъæутты уыцы коммæ. Нартæ Сырдоны дзырдыл ысразы сты, æмæ алчи йæ цъынды радта. Хæлттæ сисынкодтой Сырдонæн. Сырдон Хæмыцмæ зулдзых уыди ’мæ Хæмыцы цъынды систа.
– Барæй йæ систа ацы хæрæджы фырт, дыггаг хатт сисæд! – загъта Хæмыц.
Сырдон та дыггаг хатт дæр нывнæлдта ’мæ та Хæмыцы цъынды схаудта. Тынгдæр ысмæсты и Хæмыц:
– Сырдонæн йæ цæстытæ бабæттут æмæ афтæмæй сисæд!
Нартæ Сырдоны цæстытæ бабастой. Сырдон нывнæлдта ’мæ та Хæмыцы цъынды схауди.
Хæмыцæн гæнæн нал уыди, фæлæ ма уæддæр бартхъирæнкодта Сырдонмæ:
– Нæ дын батайдзæн, Сырдон, ацы фыдми!
– Дон уын ыссардтон, æмæ уæ ныр куыд фæнды, афтæ! Бадут æнцад! Мачи макæдæм ацæуæд! Мæ рæгъæуттæ дзы куынæ куынæгкæнынц, мыййаг, фæлæ фос – сымах фос – куы сæфынц. Уæртæ мæм иу бæхы хæррæгъ ис. Уæлæмæ дæр æмæ дæлæмæ дæр! Æмæ йын исты амал кæндзынæн.
Хæмыц йæхи барæвдзытæкодта ’мæ рахъæркодта Нарты рæгъæуттыл. Фæтæры цæ Æлджытыкоммæ.
Нарты фос æрхæддзæ сты. Хæмыц цын дон фаг бадардта ’мæ цæ хизынмæ аздæхта æнæнтау кæрдæгыл. Йæхæдæг иу ыстыр тулдзбæласы бын аууоны ’рхуыссыди.
Æлджытыкомы ’лдар хохы сæр лæууыд. Акасти, ауыдта Нарты рæгъæуттæ ’мæ зæгъы йæхицæн: «Ай чи хъуамæ уа? Мæ бæстæм æрцæуын чи бахаста йæ ныфс?»
Æриста дæлвæзмæ йæхи ’мæ ратындзыдта йæ бæхыл. Йæ бæхы комытæфæй, цыма мигъ сыстад, афтæ зынд.
Хæмыц райхъал и ’мæ дзуры йæхинымæр: «Цы хъуамæ уа, ай?» Фæстæдæр бæх ныххуыррытласта, йæ фындзы ’ртæхтæ Хæмыцыл æрныдзæвдысты’ æмæ ныххуылыдз и æгасæй дæр Хæмыц, цы уыди, уымæй. – Цыдæр фыдбылызы бынат у ам, – загъта Хæмыц.
Чысыл рæстæг та рауади. Æлдары бæхы цæфхæдты хъæр дуртыл ыссыди. Дуртæ цæхæр акалдтой, æмæ дзалагæрдæгыл арт сирвæзти. Арты ’взæгтæ йæм фæхæддзæ сты Хæмыцмæ ’мæ ссыгъдысты йæ фæдджитæ. Хæмыц бæласмæ сбырыди ’мæ уым сыфтæрты нынныгъуылди. Уалынмæ Æрмыкъæдзæсæр дæр æрбахæддзæ. Акасти ’мæ никæй уыны. Хæмыцы дзаумайы сыгъдытæф йæ былтыл ауади ’мæ дзуры:
– Пыф, пыф! Кæйдæр дзаума судзы.
Хæмыц ныхъхъус и’ мæ ницы дзуры. Уæйыг æрыхснырста ’мæ, Хæмыц цы бæласмæ сбырыд, уый ныррызти. Хæмыц рахаудта ’мæ уæйыджы худысчъилы ныххаудта. Афтæмæй худыл зынг ысхæцыди. Уæйыджы сæрмæ зынг бахъардта ’мæ йæ худ фелвæста. Худыбылтыл фæхæцыди ’мæ йæ сцагъта. Хæмыц фесхъиудта худысчъилæй æмæ Æрмыкъæдзæсæры цæсты смидæг.
Цæстыкъуырфы цæссыгдоны ленккæны Хæмыц. Уæд кард систа ’мæ йын рæхойын байдыдта йæ цæстыгагуы уæйыгæн. Уæйыг цæстыуæлтъыфалыл ысхæцыди. Рахаудта Хæмыц æмæ зæххыл сæмбæлди ’мæ йæ хъæрзын цæуы. – Кæцы дæ, уый æмæ кæцон дæ?
– Нартыбæстæй дæн, Æхсæртæггаты рæгъаугæс.
– Уæдæ мæм æргом рацу.
– Тæрсын, ды уæйыг дæ, æз та мæнæ мæгуыр æмæ гæвзыкк. – Ма тæрс, рацу истæмæйты дæ афæрсон.
Баууæндыди йыл Хæмыц æмæ йæм рацыди. Уæйыг æй фæрсы: – Нартæй кæйты зоныс?
– Уырызмæджы зонын.
– Зондджын æй хонынц.
– Уо, уо! Уый кæуылты зонды хицау у! Халонау йе уæны кæсы. Уæд æй уæйыг йе уæнмæ сæргъæвта Хæмыцы ’мæ йын афтæ: – Акæс ма уæдæ уырдыгæй.
Хæмыц акасти уæйыджы уæны, æмæ мæнæ Нартыхъæу сæ Ныхасы ’мбырдæй бадынц æмæ сæ рæгъæуттыл катай æмæ сагъæсыл ысты. Уæд Хæмыц йæ рихийæ иу хъуын ратыдта, суагъта йæ ’мæ скуывта: – Хуыцау, ацы хъуын Нарты Сатанамæ цы фæхæддзæ уа!
– Цы дзурыс, цы? – фæрсы йæ уæйыг.
– Де уæнæй, зæгъын, ку’ ахауон, уæд мæ ницыуал ныххæддзæуыдзæн зæхмæ. Æмæ мæ аргъæв.
– Ма тæрс, фæлæ цы федтай ме уæны?
– Нартыхъæу æмбырдæй бадынц сæ Ныхасы ’мæ сæ рæгъæуттыл сагъæсы сты.
– Сеппæт дæр уым ысты?
– Инæг Хæмыцыл дзы не рхæцыд мæ цæст. Иннæтæ уым ысты. Хæмыц та хæтæны уыдзæни искуы.
Уæд æй æрыргъæвта Хæмыцы уæйыг æмæ йæ фæрсы:
– Кæй уæны хуыздæр зыны бæстæ?
– Де уæны, – зæгъы Хæмыц, – раст цыма мæ цуры уыдысты, афтæ цæ уыдтон Нарты.
– Уæдæ ма уæм чи ис ахæм – зынгæлæг?
– Сослан. Уый дæр лæгаулæг у.
– Цæмæй лæг у?
– Уый ахæм у, æмæ йе знаджы авд хохы ’ддемæ дæр базоны, æмæ йыл хин æмæ кæлæнæй фæтых вæййы.
– Уæдæ ма мæ цæсты акæс.
Хæмыц уæйыджы цæсты акасти ’мæ авд хохы ’ддейы ауыдта: саухох æмæ урсхох ныхæй ныхмæ фесты, хæцынц æмæ лыстæг хуырæй ызгъæлынц коммæ.
– Исты дзы федтай?
– Куыннæ, саухох æмæ урсхох ныхæй ныхмæ фесты, хæцынц æмæ лыстæг хуырæй ызгъæлынц коммæ.
– Уæдæ уыдон цæуыл хæцынц, уый зоныс?
– Нæ, нæ зонын.
– Уый дунейыл хурхæтæн сыстад, æмæ бæстæ сæфы æнæ донæй. Мæнмæ та ис сæууон æртæх. Аппæрстон æй зæгъгæ, уæд да дæттæ сæ цыды кой кæниккой. Кæс ма цæм: уыцы хæхтæ мæ размæ бадынц, ахсынмæ мæ хъавынц. Фæлæ цæ фендзынæ ныртæккæ.
Уæйыг быдыргъарæзт акодта йæ бæхы æмæ йæ ауагъта дыууæ хохы ’хсæнты. Хæхтæ бæхы ’рбацъисткæнынмæ хъавыдысты. Уæд цæ уый чъылдымдзæф фæкодта, æмæ сау ызгъæлæнтæ баисты хæхтæ.
Хæмыц уый куы федта, уæд та иу хъуын ратыдта йæ рихийæ ’мæ йæ ауагъта.
Йа, Хуыцау, зæгъгæ загъта. – Ацы хъуын Сатанайы армы цы февзæра!
Уæйыг та йæм æрбацыди Хæмыцмæ ’мæ йæ афарста:
– Цытæ дзурыс уый?
– Дзурын мæнæ цыдæртæ мæхицæн.
– Уæдæ ма цæм ахæм дзырддзæугæлæг чи ис Нартæм?
– Хæмыц. Фæлæ уый Нарты ’хсæн нæй ныртæккæ – кæмдæр та хæты, æвæдздзæгæн.
– Уæдæ ам лæу ме рцыдмæ. Æз дын Нарты гуыппырсарты ам æрбалæууынкæндзынæн сæ хъустæй.
Уæйыг Нартæм рараст и. Хæмыц æртыггаг хъуын ратыдта йæ рихитæй æмæ йæ ауагъта.
Йа, Хуыцау, зæгъгæ та загъта Хæмыц. – Ацы хъуын уайсахат цы ныххæддзæ уа Сатанамæ!
Уæйыг ма фæндагыл уыд, Нартæ ма сæ Ныхасы бадтысты, афтæ Хæмыц йæ рихийæ цы хъуын ратыдта, уый Сатанайы æрмтты февзæрди. Уыцы хъуын Сатана артмæ бадардта, æмæ хъуын æрдæгсыгъд баци. Уæд Ныхасмæ рацыди Сатана ’мæ загъта Уырызмæгæн:
– Уæ, нæ зæронд! Бадгæйæ дын нал у. Хæмыц ыстыр бæллæхы бахауд, æрдæгмард у.
Уырызмæг йæ бæхыл абадти ’мæ ратындзыдта Æлджытыкоммæ. Уалынмæ та дыггаг хъуын дæр Сатанайы æрмтты февзæрди. Артмæ йæ бадардта, æмæ хъуын йæ иу æртыццаг хаймæ басыгъди. Сатана уæд Нарты Ныхасмæ бацыди ’мæ загъта Сосланæн:
– Бадгæйæ дын нал у, Сослан! Хæмыц уæззау ран ис æмæ йæ де ххуыс бахъуыди.
Сослан дæр абадти йæ бæхыл æмæ уайтагъд фæраст и Æлджытыкоммæ.
Сатанайыл æртыггаг хъуын дæр сæмбæлд. Артыл æй бадардта Сатана, æмæ ма дзы иучысыл аззади, иннæ басыгъди. Сатана та Нарты Ныхасмæ ныццыди ’мæ загъта:
– Хæмыц ма удмидæг у ’мæ йæм чи ацæудзæн?
– Бурæфæрныджы фосы бæрц Æртæ Нарты фос не сты æдæппæт, æмæ уый ацæуæд! – загътой Нартæ.
– Утæппæт фосысæфт кæд сымах не ндавы, уæд мын уæлдай нæу мæнæн дæр. Мæнмæ ма цалдæр сæры ис уæддæр нæ хæдзары, – загъта Бурæфæрныг.
– Æ, æвзæр Нарт! Ай хæрзсæфт куы фестут! Æмæ ма уæд уæ ном та цæмæй ном уыдзæни? Уырызмæг, Хæмыц æмæ уын Сослан куынæ уой, уæд уæ цард дæр ницы ’мæ уæхæдæг дæр, – загъта цын Сатана.
Раздæхти Сатана, йæхи лæгарæзт акодта ’мæ фæцагайдта йæ бæхыл Хæмыцы агурæг. Сосланмæ ’рбахæддзæ, фæлæ йæ уый нæ базыдта. Сослан йæ цыд фæтагъддæркодта ’мæ Уырызмæджы ’рбаййæфтой. Фæлæ цæ Сатана фæуагъта сæ дыууæйы дæр æмæ дзæвгар-дзæвгар адард и.
Чи у ацы бæлццон зæгъгæ йæ афарста Уырызмæг Сосланы. – Уæллæй, нæ зонын, никуы йæ федтон.
– Ныфс нын уæддæр у ’мæ йæ фæдыл ацæуæм.
Сатана, Æлджытыком кæй бар уыди, уыцы уæйыгыл амбæлди ’мæ дзуры:
– Дæ фæндаг раст уа, мæ фыдыхай!
– Хорз дæ хай, фæлæ мæм фыды номæй куынæ ’рбадзырдтаис, уæд d8 мæ дæндаг байсæрстаин. Кæдæм цæуыс?
– Агурын Нæртон адæмæй æртæ лæджы: Хæмыц, Уырызмæг æмæ Сосланы.
– Æмæ æз дæр уыдон ку’ агурын! Æмæ Æхсæртæггаты фосгæс мæнæн та, Уырызмæг æмæ Сослан Нарты Ныхасы сты зæгъгæ, афтæ куы зæгъы. – Уым не сты, – загъта Сатана, – æз ныр цæуын уырдыгæй. Фæлæ уыдон дæр Хæмыцагур рацыдысты.
– Кæдæм?
– Æлджытыкомы сæрмæ.
– Æцæг зæгъыс?
– Уо, æцæг зæгъын.
– Уæдæ мын мæ бæхмæ дæ хъус фæдар, æз сæ разы бабадон. Уæйыг Æлджытыкомы сæрмæ ацыди. Уырызмæг æмæ Сослан та рæдыдæй бафтыдысты уырдæм. Уæйыг цæ ауыдта ’мæ цæ ’рцахста.
– Чи стут?
– Нартæ стæм.
– Кæдæм цæут?
– Хæмыцагур.
– Кæм æй агурут?
– Нарты фос ратардта ’мæ йыл цыдæр фыдбылыз æрцыд, æмæ уый агурæм.
– Багъæцæд, уæд мын йæхи барæй не схъæркодта! Æз сымах рагæй ку’агурын.
Ракодта уæйыг йемæ Уырызмæг æмæ Сосланы.
Сатана уæйыджы бæхыл абадти ’мæ Нартæм æрцыди. Зæрватыкк рацахста ’мæ йын зæгъы:
– Тæхгæ, мæ къона, Батырадз зæдтимæ уæларв æмвынг бады, æмæ йын зæгъ: тагъд хæддзæкæнæд Сатанамæ!
Зæрватыкк зæдты хуындмæ атахти, Батырадзæн йæ хъусы цыдæр ацъыбарцъыбуркодта. Батырадз хъуыддаг бамбæрста ’мæ йæхи фехста уæларвæй. Цъитийыл сæмбæлди ’мæ ’руазал и. Уæдæй фæстæмæ зæххæй хъарм дон фæцæуы.
Æрцыди Сатанамæ Батырадз æмæ йæ фæрсы:
– Цæмæ мæм дзырдтай?
– Цæмæ та цы хоныс? Æлджытыкомы æлдариуæг чи кæны, уыцы уæйыг цæ ’рцахста Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы ’мæ цæ мардзæни. Йæ бæх дæлæ кæрты ис.
Батырадз йæхи уæйыджы бæхыл баппæрста ’мæ фæраст и Æлджытыкоммæ.
– Фæдисы цæуыс, æви – тыхагур? – афарста йæ бæх.
– Сæ иу дæр æмæ сеннæ дæр. Цæмæн мæ фæрсыс?
– Кæд фæдисы цæуыс, уæд мæ тагъддæр ыскъæр, кæд тыхкæнынмæ, уæд та – сабырдæр.
– Æз уал фæдисыцыд кæнын.
Бæх фæтагъддæркодта йæ цыд æмæ бахæддзæ сты Æлджытыкоммæ. Уæйыг йæ бæхы ку’ ауыдта, уæд фæрсы Нарты:
– Мæ бæх æз æндæркæйдæр æвджид куы бакодтон, уæд ыл чи ’рцæуы цымæ? Нæ йæ зонут?
– Нæртон лæг уыдзæни уый дæр, æндæр чи уыдзæни?
– Уæдæ мæ бар ыстут ныр!
Арт акодта уæйыг, æртæйæ дæр цæ уæхстытыл атъыста ’мæ цæ цæхæрмæ дары.
Батырадз цæ ауыдта ’мæ йæм ныхъхъæркодта:
– Гъе, саухæрæг! Тагъд цæ суадз!
– Хæрæг дæр æмæ куыдз дæр дæхæдæг! Дæхи дæр дын хъуамæ бахæрон, æмæ ’ввахсдæр рацу.
Батырадз æрбахæддзæ и ’мæ кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой. Хæцынц. Бæлæстæ æд уидæгтæ стонынц æмæ цæ кæрæдзиуыл ныххуырсынц. Сæ дымгæ бæстæ хæссы.
Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланæн сæ дарæс ыссыгъди ’мæ цæхæрмæ ’рхаудтой. Фæлæ цын ницы уыди, сæрæгасæй баззадысты.
Уæд уæйыг йæ зæвæттæ зæххы фæсагъта ’мæ дзы ’ртыгай ивазны уæрмытæ февзæрди.
Уæрмытæ донæй айдзаг ысты. Батырадз иу æвнæлд фæкодта ’мæ йæ сæрты фехста уæйыджы. Цалынмæ уый ыстади, уæдмæ уæрмыты доны йæхи цынадта Батырадз æмæ йæ фæллад æрбайсæфти.
Райдыдтой та хæцын ногæй. Ничи цæ састи. Батырадз та йæ фехста йæ сæрты ’мæ дыггаг хатт цынадта йæхи. Æртыггаг хатт дæр та йæ фехста Батырадз уæйыджы ’мæ та йæхи уæрмыты доны анадта. Цалынмæ уæрмытæй хызти Батырадз, уæдмæ уæйыг лидзынмæ фæци. Уымæн уыд ахæм гæнах, æмæ авд ивазны йæ систы уæрх уыди. Æмæ уым ысмидæг и.
Æххуысæнхъæл уæ нæ дæн, фæлæ цомут мемæ зæгъгæ цын загъта Батырадз Нартæн. – Ныфсыхос мын уæддæр уыдзыстут.
Ацыдысты сæ бæхтыл. Батырадз – уæйыджы бæхыл, Къудабæх зæгъгæ йæ ном. Ныххæддзæ сты уæйыджы гæнахмæ ’мæ фæндтæ кæнынц, мидæмæ куыд баирвæзой, уыууыл.
Къудабæх Батырадзмæ дзуры:
– Уагæры цæуыл у дæ катай, бынтондæр дæ хуылфы куы ныххаудтæ? – Куыннæ кæнон катай – ацы гæнахы хуылфмæ кæуылты баирвæзон, уымæн куы ницы зонын.
– Уæйыгæн исты фыд ракæндзынæ зæгъгæ, уый куы зонин, уæд дын æз бæргæ бацамонин фæндаг.
– Уымæй мыл дæ зæрдæ дар, – зæгъы Батырадз.
– Уæдæ мæнæ мæ барцæй æртæ хъисы арвит Нартыбæстæм. Нарты зынгыл цæ ’рывæрæд исчи, стæй базондзынæн æз: фæтых ыл уыдзынæ, æви нæ.
Сатанамæ цæ арвыста Батырадз ацы ’ртæ хъисы дымгæйæн. – Адон ахæсс, æмæ цæ Нарты зынгыл тагъд æрывæрæд Сатана! Дымгæ цæ уайтагъд ныскъæфта Нартыбæстæм. Сатана цæ Нарты зынгмæ ахаста. Иуы дзы æрывæрдта артыл, æмæ арв фæхъулæттæ ис Æлджытыкомы сæрмæ, æмæ райхъуысти гæнахы мидæгæй чызджы цъæхахст. Нартæ зæгъынц Батырадзæн:
– Ам цыдæр фыдбылыз ис æмæ йæ ныууадзæм, фæлтау фæтæрм нæ рæгъæуттæ ’мæ фæцæуæм нæ бæстæм.
– Фыдбылыз дзы куы уа, уæддæр æй мæхиуыл сардаудзынæн, – загъта Батырадз. Сымах та ирвæзын фæкæндзынæн.
Ницыуал ысдзырдтой Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан.
Сатана дыггаг хъис дæр æрывæрдта Нарты зынгыл, æмæ арв æмбисхъулæттæ ’рбаци. Гæнахæй райхъуысти æрдæг – кæуын, æрдæг – худыны хъæр.
Нартæ та зæгъынц Батырадзæн:
– Ам хингонд фæуыдзыстæм, фæлтау фæцæуæм нæ бæстæм.
– Ма тæрсут, уыцы хинтæ æз мæхимæ сараздзынæн, сымах та æвыдæй баззайдзыстут.
Сатана æртыггаг хъис дæр баппæрста Нарты зынгыл. Арв бынтон æрбахгæдта. Уæд гæнахæй чызджы худын райхъуысти.
– Арв тарасæст кæны, æмæ гæнахæй та чызджы худын хъуысы. Ай нын хорзæн нæ уыдзæни, – загътой Нартæ.
Æвзæрæй дæр хорз саразæн ис, хорзæн та раст фæндаг амонын хъæуы зæгъгæ цын загъта Батырадз. – Фæлæуут чысыл.
Уалынмæ Къудабæх ныммырмыркодта. Уæйыг йæ бæхы мырмырмæ къулрудзынг фегомкодта. Батырадз уым й’арц фæцавта ’мæ уæллаг тарвазыл сæмбæлд, къулрудзынгæн йæ дуар ахгæнын нал куымдта. Уæйыг йæхи иу уæрмы ауагъта.
– Мæн разæй ауадзут, – загъта Уырызмæг. – Кæд сæфон, уæддæр æз. Сымах кæстæртæ стут æмæ аздæхдзыстут фæстæмæ.
– Фæлтау мæн ауадзут, æз уæддæр сæфинаг уыдтæн, уыййæддæмæ Æлджытыбæстæм цæмæн æрхаудтæн? – загъта Хæмыц.
– Сымах хистæртæ стут, æз та уæ кæстæр дæн. Мæн ауадзут разæй, – загъта Сослан.
– Æз та уегасæй дæр кæстæр дæн, æмæ мæн ауадзут разæй. Æгъдау афтæ амоны, – загъта фæстагмæ Батырадз.
Батырадзы ауагътой æмæ, гæнахы мидæгæй куы фæци, уæд къулмæ асин авæрдта, æмæ иннæ æртæйы дæр бахизынкодта. Уæд ауыдтой æртæ чызджы бастæй. Уыдон афтæ ныккуыдтой æмæ сæ уадултыл къададæттæ февзæрди. Сæ цæссыг донау ызгъордта ’мæ суымæлкодта сыджыт. – Айонг рацардтæн, – загъта Уырызмæг, – никуыма федтон айхуызæн æмбисонд.
Уалынмæ ныхъхъарæгкодтой чызджытæ, æмæ сæ хъарæгмæ кæмтты цæугæдæттæ сæ цыд фæуырæдтой.
– Айонг рацардтæн, æмæ ахæм диссаг никуыма федтон, – загъта Хæмыц.
Уыйфæстæ ныххудтысты чызджытæ, æмæ сæ худынмæ хæхтæ лæбырæнтæ фесты.
– Айхуызæн диссаг никуыма ’рцыд, – загъта Сослан.
Уæд цæ Батырадз фæрсы:
– Цы кодтат, уæ хорзæхæй, зæгъут-ма?
– Дæ разы æфсæндуары фæстæ хуыссы нæ мад æмæ уый бафæрсут, – загътой чызджытæ.
Батырадз æм бауади ’мæ йæ афарста.
– Къулыбадæгус мæ кодта Æлджыты ’лдар. Нæ йын бакуымдтон æмæ мæ ам ныббаста, – загъта йын чызджыты мад.
– Ацы чызджытæ та чи сты?
– Уыдон мæ чызджытæ сты. Дæснытæ цæ кæны уыдоны та. Нæ комынц, æмæ цæ фыдæнæн бастæй дары.
– Уæдæ ма зæгъ: арв æртæ хатты йæхи раивта. Æмæ уый цæй аххос у?
– Уый – æртæ боны дæргъы нæ банцайдзæн уæ хæст, æмæ уый нысан у. Фыдздзаг бон – уæнгвæллад, дыггаг бон – æрдæгвæллад, æртыггаг бон та ахæм фæллад бакæндзынæ, æмæ дæ бон ницыуал уыдзæн æппындæр. – Уæдæ ма мын зæгъ: уыцы ’ртæ чызджы раздæр кæугæ куы кодтой, стæй – хъарæг, уыйфæстæ – худгæ. Уый та уæд ц’ амоны?
– Фыдздзаг бон дын тарстысты, куы фæбынæй уай, мыййаг, зæгъгæ. Кæугæ уымæн кодтой. Дыггаг бон цæ дæуæй ныфс бацыд, фæлæ йæ нæма зыдтой, фæтыхджын уыдзынæ, уый. Æртыггаг бон цæ ныфс бацыд æмæ ныххудтысты.
– Уæдæ кæм и уæйыг ныр?
– Æрбацæудзæн уæртæ уыцы уæрмыты, фæлæ уал мæн фервæзынкæн. Усы суагъта Батырадз, стæй – æртæ чызджы дæр. Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы цурмæ цæ бакодта ’мæ цын хатиагау афтæ зæгъы: – Ацы ’ртæ чызджы Нарты бæстæм фæкæнут. Куы-иу фæхъæркæнон, цы фестут зæгъгæ, уæд мæм-иу æрбадзурут: «Хæц ыл, фæцæуæм дæм!» Уæхæдæг мæм хæцгæ-хæцын æввахс дæр ма ’рбацæут.
Батырадз уæрмы был æрбадти. Уалынмæ бæстæ пиллон ысуагъта, стæй – цæхæр, уыйфæстæ бæстæ гыбаргыбур ысси. Уый уæйыг хæцынæввонгæй æрбацæйцыди, æмæ Батырадз ралиуырдта уæрмы дзыхæй. – Ай æмæ чи дæ? – фæхъæркодта уæйыг. – Цы дæ хъæуы?
– Дæ фенынмæ фæзындтæн!
Кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой, æмæ хæцынтæ систой уæйыг æмæ Батырадз. Хæцынц фыдздзаг бон æмæ уæнгвæллад байдыдтой изæрырдæм. Батырадз фæхъæркодта:
– Цы фестут?
– Хæц ыл, фæцæуæм дæм! – æрбадзырдтой Нартæ.
Уæйыджы ныфс фæсасти ’мæ зæгъы:
– Нæ фæллад уал ысуадзæм.
Дыггаг бон дывæрвыддæр хæст бацайдагъ и сæ дыууæйæн дæр. Кæлынц цыл къултæ, лыстæг мур кæнынц дуртæ, зæхх уæрмытæ кæны, сыджыт рыгæй тæхы. Æрдæгвæллад бакодтой, æмæ та Батырадз фæхъæркодта:
– Цы фестут?
– Ам ыстæм, ма йæ суадз, фæхæддзæкæнæм!
Тынгдæр фæсасти йæ тых уæйыгæн.
Суадзæм уал нæ фæллад зæгъгæ та зæгъы уæйыг.
Суагътой сæ фæллад æмæ та цын æртыггаг бон æртывæрфыддæр хæст бацайдагъ – нæ сæтты сæ иу дæр, нæ сæтты сеннæ дæр. Дур дурыл нал баззади. Изæрырдæм ыстыр фæллад бакодтой. Батырадз ныхъхъæркодта: – Дард ма стут?
Нартæ сæ сæртæ сдардтой æмæ загътой:
– Мæнæ стæм! Хæц ыл!
Уæйыгæн йæ тых бынтондæр асасти ’мæ зæгъы:
– Дæлæмæ ’рхауæд ме сфæлдисæг Хуыцау. Кæд мæ скодта, уæд ма мын тыхгæнæг та цæмæн рафæлдыста? Фæлæ мын хорзæй цы радта, уыдон уæддæр мæхи сты.
Уæйыг йе уæн ыстыдта ’мæ йæ йæ фырыл ныццавта.
– Мæ уæны фæрцы цы зыдтой адæм, уый дæ уæны фестæд!
Уæдæй фæстæмæ адæм кусарты уæны фæкæсынц, æмæ цы уыдзæн, цы ’рцæудзæн, уый базонынц.
Стæй йæ цæстмæ фæлæбурдта ’мæ йæ донмæ фехста уæйыг: – Æз дæ куыд уыдтон мæхи, афтæ дæ йæхи уынæд алы змæлæг дæр. Уæдæй фæстæмæ адæм доны сæхи уынынц.
Батырадз æм нал фæлæууыди ’мæ йын йæ сæр акъуырдта уæйыгæн. Уыйфæстæ хъæдын тулгæуæрдæтты байдзагкодтой уæйыджы фæллой, цас цæ хъуыди, уыйбæрц. Ратардтой йын йæ рæгъæуттæ дæр. Хæдзæрттæ ныууагътой усæн, фæлæ йын йе ртæ чызджы ракодтой.
Уæйыджы сæр Батырадз йемæ рахаста.
Æрæввахс ысты Нартæм Нарты стæронтæ. Нартæ сæ Ныхасы бадынц æмæ та тæрхæттæ кæнынц абоныл дæр æмæ сомыл.
Æрхæддзæ сты Уырызмæгитæ, æртардтой Нарты фос æмæ Æлджынтыкомы ’лдары фос дæр.
Райсом сæумæцъæхæй акалдтой Нартæ, Æлджытыкомæй цы уазал сæууон æртæх æрхастой, уый сæ хизæнты кæрдæгыл, æмæ та сæ дæттæ ирдæй цæуын байдыдтой. Сæхи доны мидæг уыдтой.
Æртæ чызджы Æртæ Нартыл сæхи байуæрстой. Уыцы чызджытæй алчи йæхицæн къай ыссардта ’мæ фæйнæ кусарты акæнынкодтой. Стæй загътой: «Хорз рæстæг кæны, фæлæ уæм тыхгæнæг цæудзæни».
Нартæ ’ртæ сыхæй, æртæ чындзæхсæвы скодтой. Сефтиаг фос байуæрстой æмхуызон. Æрмæст Хæмыцæн радтой æртæ хайы – уыййæддæмæ Нартæй никæй бон уыди Æлджытыкоммæ фæцæуын. Уырызмæг æмæ Сосланæн та дыгай хæйттæ радтой – уыдон фæдисыфыдздзаг уыдысты. Батырадзæн сæрмагонд хай рахицæнкодтой – уæйыджы уый амардта. Æрбадтысты Нартæ сæ дзагфынгтыл уыйфæстæ.
Батырадз уæйыджы сæргæхцы ронг ныккодта ’мæ йæ фæцæйнуæзта. Уæд æм æртæ чызджы дзурынц:
– Ма баназ, Батырадз, барæг æрбацæуы ’мæ йæм æмбæлæггаг авæр. Кæннод дыл исты фыдбылыз æрцæудзæн.
Батырадз цæм байхъуыста Æцæгдæр иу барæг комкоммæ ’рбацæйцыд. Йæ бæхы хъуырыл – цæджджинаджыйас дзæнгæрджытæ. Йæ бæх кæм æрлæууы, уым лæджы бæрзæндæн нынныхсы йæ сæфтæг.
Уый уыди уæйыджы ’фсымæр.
Батырадз йæ размæ рауади ’мæ йын сæргæхцы мидæг æмбæлæггаг авæрдта. Нуазæн райста уæйыджы ’фсымæр, æркæстытæ йæм кодта, стæй загъта:
– Ацы сæргæхц! Кæд мæнæн исты бавæййаг дæ, уæд æртæ фæхау, æмæ дæ мæнæн чи ’рбарвитынкодта, уыдон д’ амæддаг фæуæнт! Уæйыджы ’фсымæр куыддæр æртæ хъуыртты акодта уыцы нуæзтæй, афтæ сæргæхц æртæ дихæй фæхаудта ’мæ æртæ чызджы ныхтыл сæмбæлдысты йæ сæстытæ. Æмæ сæ мæлæт уымæй æрцыди.
– Гъеуæдæ, сау Нарт, ме фсымæры сæргæхц дæр сымахмæ ис, фæлæ уый та чи рахаста?
– Уый æз уыдтæн. Чызджыты дзæгъæлы амардтай, – загъта Батырадз.
– Нæ, нæ – уыдон дын баххуыскодтой.
Кæрæдзимæ февнæлдтой Батырадз æмæ уæйыджы ’фсымæр. Рахæцбахæц байдыдтой. Батырадзæн Хуыцауы бон дæр ницы уыди. Фæуæлгоммæкодта уæйыджы ’фсымæры ’мæ йын йæ хурхыл кард авæрдта. Уый йæм дзуры: – Ныхасы бар ма мын радт.
– Зæгъ, цы зæгъинаг дæ.
– Нæ мад мæ хистæр æфсымæры куы ныййардта, уæд мæ фыд æрвгæнæн ыскодта. Хурыскæсæны иу лæгæт ис, уыууыл æй сæвæрдта. Уым ис бирæ хæзна ’мæ цæ рахæсс. Æрмæст, хур куы скаст, æмæ æз куыддæр райгуырдтæн, уæд та ’ндæр æрвгæнæн ыскодта мæ фыд. Уымæй та сæхгæдта, Хурныгуылæны цы лæгæт ис, уый. Уым та иннæ хæзнатæ сты æвæрд. Рахæсс цæ, хур цалынмæ нæма аныгуылди, уæдмæ. Уыдон махæн нæ ныййарджыты лæвар ысты, усгур нæ арвыстой, æмæ ныр сымах бауæнт.
Батырадз амардта уæйыджы ’фсымæры. Стæй зæгъы Нартæн: – Ме рцыдмæ ’ртæ зæппадзы скæнут, æз дæр тагъд зындзынæн.
Æмæ араст и Батырадз Хурыскæсæнмæ. Лæгæты цур иу усы кæугæ ауыдта.
– Ды цæмæ ссыдтæ, уый æз æмбарын, – дзуры ус. – Фæлæ хурыскастмæ ма бабæлл. Фæлтау цалынмæ не скаст, уæдмæ æрвгæнæн бакæн.
Батырадз æм байхъуыста. Æрвгæнæн ратыдта ’мæ йæ фехста. Бакодта дуар, – кæсы ’мæ хæзнаты уæлæ калм хуыссы. Батырадз æй лыстæг къуыхтæ скодта уыцы ран.
Стæй ус зæгъы:
– Абонæй фæстæмæ мын кæнгæхъæбул фæу. Æз дæн, Нартæн цы ’ртæ чызджы ’ркодтай, уыдоны мад.
Кæрæдзийы базыдтой уым. Батырадз æй Нартæм фæкæнынмæ хъавыд, фæлæ ус не сразы:
– Æртæ зæппадзы цын скæн мæ чызджытæн, æндæр мæ ницы хъæуы. Батырадз ын ныфс бавæрдта. Уыйфæстæ уыцы хæзнатæ дзуæрттæн æрхæссынкодта Нартæм.
Уырдыгæй Хурныгуылæнмæ атындзыдта Батырадз. Баййæфта та уым кæугæ уыцы усы. Фæрсы йæ Батырадз:
– Цы кæныс, мæ мадыхай?
– Ды цæмæ ’рцыдтæ, уый æмбарын, фæлæ мæм байхъус, рахæсс уыцы хæзнатæ, хур куы ’рныгуыла уыйфæстæ.
Хур ку’ аныгуылд, уæдмæ банхъæлмæкасти Батырадз.
Стæй ус фæдæлдзæх. Батырадз æрвгæнæн раскъуыдта, бакодта лæгæты дуар. Кæсы, æмæ та уым дæр калм хуыссы. Лæгæт – дзаг алы хæзнайæ. Батырадз та скъуыхтæкодта уыцы калмы дæр.
Стæй фæсидти дзуæрттæм æмæ цын загъта:
– Ацы хæзнатæ Нартæм фæхæддзæкæнут.
Дзуæрттæн сæ бон цы уыди Батырадзы цур! Сеггой цæ скодтой уæйыджы хæзнаты ’мæ цæ фæхастой Нартæм.
Батырадз дæр æрцыди. Нартыл цæ фæуæрста уыцы хæзнатæ. Æртæ зæппадзы скæнынкодта. Æмæ цæ бавæрдтой уым – Æлджытыкоймаг æртæ æнамонд чызджы. Уыйфæстæ Батырадз Нартæн арфæ ракодта ’мæ та уæларвмæ фæцыди.
Нартæ сæ куывды тæмæны бадтысты.
НОГЪАЙЫ БАТЫР ÆМÆ НАРТЫ БАТЫРАДЗ Нарты фыдæлтæй иу Уæн хуынди, æмæ йæ Ногъайы Батыр иу бон аскъæфта сæ дуарæй. Зæронд лæг уыди Уæн. Ногъайы Батыр дзы йæхицæн хъомгæс ыскодта ’мæ йæ фыдудæй мардта. Нартæ Уæны агуырдтой, фæлæ йæ н’ардтой.
Иубон Уæн йæ хъомрæгъæуттæ хызта, æмæ йыл Уастырджи йæ фæндаг ракодта ’мæ йын зæгъы:
– Дæ бон хорз уа, Нарты хистæр!
– Арфæгонд у Хуыцауæй. Кæцы дæ, дæхи мын бацамон.
Уастырджи зæронд лæджы хуызы уыди ’мæ йын афтæ зæгъы: – Бæлццон лæг дæн æмæ Нартыбæстæм цæуын.
– Дæ хорзæхæй Æхсæртæггатæн æмæ мын Батырадзæн фехъусынкæн – кæд ма цæ змæлæг ис, уæд, æмæ мæм исчи хæддзæкæнæд.
– Уый дын мæ быгъдуан. Фæлæ дын нымæт та цæуылнæ ис? Хъомгæсы афтæ бызгъуыртæй чи ’рвиты, уый цавæр лæг у?
– Мæ фысым Ногъайы Батыр у. Дурты бын фæуæд йæ сæр! Фыдудæй мæ мары, æндæр мын цæй нымæт раддзæн, кæрдзын мын тыххæй куы дæдты, уæд!
Уастырджи йын йæхи уæйлагнымæт радта. Стæй Нартæм æрцыди. Ныхасы цæ тымбылæй æрæййæфта ’мæ цын зæгъы:
– Фесæфт, Нарты адæм! Æхсæртæггатæ ’мæ Борæтæй иу зæронд лæг Ногъайы Батыры къухты хъизæмары цард кæны, æмæ гъеуый æркæнынхъом дæр не сты!
– Кæнгæ йæ бæргæ ’ркæниккам, – загъта Уырызмæг. – Фæлæ йæ агурæм æмæ йæ н’арæм.
– Амонгæ уын æй æз бакæндзынæн.
Нартæ сцинкодтой æмæ дзурынц Батырадзмæ:
– Кæй агурæм, уый Уастырджи зоны, фæлæ йæм фæцæуын хъæуы. Уастырджи ’мæ Батырадз ацыдысты Уæны кæнынмæ. Сихæрттыл æм бахæддзæ сты, ривæдафон. Уæн йæ фос æрдыгъта, йæ нымæт æрытыдта ’мæ æхсырмæ ныккасти, стæй ныххудти. Дыггаг каст æм ныккодта ’мæ уæд та йæ цæссыгтæ ’ркалдта. Æртыггаг хатт дæр та ныккасти ’мæ йæ сæрыл лæдзæгæй балæууыд.
Уастырджи ’мæ йæм Батырадз æввас бацыдысты ’мæ йын зæгъынц: – Дæ фос бирæ уой, зæронд лæг!
– Хорз амонд уæ хай, лæппутæ! Кæдæм фæндараст кæнут? Фысым уын дæн æхсыр æмæ кæрдзынæй.
– Уымæй бузныг, фæлæ мах дæумæ ссыдыстæм. Æз Батырадз дæн Æхсæртæггаты ’мæ Борæтæй дæн. Ме мбал та Уастырджи у.
– Уæдæ ма мæм дæ цонг æрбадар, æз дæ фенон, кæддæра æцæг махæй дæ.
Батырадз æм йæ цонг бæдардта. Зæронд Уæн æй æрысгæрстытæ кодта:
– Бæлвырд, нæхицæй дæ, дæ туджыгъæдæй бæрæг у.
– Зæгъ ма мын, дæ фысым дын куыд у.
– Æндæр ма фенæд йæ цардæй! Бон сауизæрмæ йын йæ фос фæхизын, изæры та йын зæронд-зæронды хъахъхъæнæг дæн æмæ сугсæттæг. Бынтондæр æм рахаудтæн.
– Уæдæ ма зæгъ, абон де хсырмæ кæсгæйæ, фыдздзаг ныххудтæ, стæй ыскуыдтай, стæй ма дæ сæр надтай. Уæд уый цы уыд?
– Æхсыр мын дзырдта, тагъд дæм дæхиуæттæй исчи зындзæн зæгъгæ, æмæ цинкодтон. Нымæт та мын, дæхиуæттæй дæм исчи зындзæн зæгъгæ дзырдта, фæлæ кæд, уый бæрæг нæй. Æмæ куыдтон. Лæдзæг мын, æппындæр дæм ничи ’рцæудзæн зæгъгæ, дзырдта ’мæ мæ сæр хостон. Батырадз ын загъта:
– Уæдæ ды Нартæм мæнæ Уастырджиимæ фæцæудзынæ. Æз Ногъайы Батыры фенон æмæ бадзурон йемæ!
Уæн æмæ Уастырджи Ногъайы Батыры фос ратардтой æмæ Нартæм æрцыдысты.
Батырадз иунæгæй фæцыди Ногъайы Батырмæ. Бирæ фæцыди – чысыл, уæддæр ахæддзæ иу ыстыр быдырмæ ’мæ йæм карчыайчы бæрц дардæй сауæндæрг æрбазынди. Уый уыди мæсыджы сæр. Куыд æм æввахсдæр цыд, афтæ мæсыг бæрзондæй-бæрзонддæр кодта. Бынтон æм куы баввахс и, уæд ын йæ цъупп уынгæ дæр нал кодта. Бацыд мæсыджы цурмæ, фæлæ дзы иу ызмæлæг нæ разынд. Уæд мæсыджы дуар байгом и. Иу зæронд усы дзы бадгæ ауыдта Батырадз æмæ йæм бадзырдта:
– Æна, æз дард бæлццон дæн, æмæ хорзы бацу – бон мыл æризæр и, æмæ æз – де уазæг.
– Гъей, лæппу! Хуыцау хорз, æмæ мæм Æнайы номæй æрбадзырдтай, æндæра дæ мæ дзабыртæн сæрдæн акодтаин.
Баззади Батырадз æхсæвы уыцы усмæ. Усы ном хуынди Майрæм. Уым æй фæрсы Батырадз:
– Цæмæн афтæ иунæг дæ, æви дын бинонтæ дæр нæ уыди?
– Бæргæ мын уыди бинонтæ, фæлæ Ногъайы Батыр тых кæмæн нæ бакодта, ахæм та ма чи у! Иуахæмы ардæм тыхкæнынмæ ’рцыди ’мæ мын мæ лæппуйы уацары фæкодта. Нæ лæджы та маргæ акодта.
– Уæдæ мын æм райсом фæндаг бацамон. Æз хъуамæ мæхи масты ’ддейы ма дæ маст дæр райсон.
Райсомы йын Ногъайы Батырмæ фæндаг бацамыдта Майрæм, æмæ Батырадз ацыди. Ныххæддзæ Ногъайы Батыры зæхмæ. Иу усы дондарæны ныййæфта ’мæ йæ фæрсы:
– Ам Ногъайы Батыр кæцы хæдзары цæры?
– Уый цæры хъæуæн йæ тæккæ астæу. Æртæддæгуæладзгуыты, абон æм куывд и, æмæ хуынды адæм æгасæй дæр уым ысты.
Батырадз йæ кард дойнагдурыл уырыссад ыскодта ’мæ бацыди Ногъайы Батыры хæдзармæ. Хæдзары куыддæр фæмидæг, афтæ куывды адæмы ’хсæн ныхъхъæркодта Батырадз:
– Гъе, куыдзы гуыбынæй гуырд Ногъайы Батыр, ды цы ныфсæй раскъæфтай Нарты Уæны, кæнæ зæронд усы мойы куыд амардтай? Æргом мæм рацу ’мæ бавзарæм нæ тых æмæ не хсар!
Батырадзы хъæрмæ царысæгтæ ’рызгъæлдысты, хæдзар ныггуывгуывкодта. Майрæмы лæппу Адзырæнг – уырдыг лæууыди, æмæ Батырадзы цур фестад. Кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой Ногъайы Батыр æмæ Батырадз. Хæцынтæ райдыдтой, хæцгæ-хæцын былæй рахаудтой, фæлæ цæ ничи саст. Кæрæдзиуыл къæдзæхыйас дуртæ цавтой, æмæ сæ къæхты бынмæ лыстæг ызмисæй ызгъæлдысты дуртæ. Хæцгæ-хæцын тархъæды смидæг ысты. Уым æдуидаг бæлæстæ срæдувынц, кæрæдзиуыл цæ ныххуырсынц. Уæддæр цæ ничи сæтты. Кæрдтæм февнæлдтой. Сæ кæрдты цæхæрæй хъæдыл арт сирвæзти, æмæ зынджы мидæг фæтынгдæр и сæ хæст. Батырадзы ’ндон тæвдкæнын байдыдта, фæлæ дзы дон æввахс нæ уыди. Уæд Майрæмы лæппу Адзырæнг бамбæрста хъуыддаг. Донæй йæм йедзаг донхæссæнтæ бадавта Батырадзмæ. Батырадз цæ иу хуыпп акæны. Хæцынтæ райдайынц. Боныфæстагмæ кæрдтæй хæст дæр ныууагътой æмæ армæй бавнæлдтой. Кæрæдзийы нытъæпкæнынц, фырыты хæст кæнынц сæ сæртæй. Ногъайы Батыр дæр фæлмæцын байдыдта. Æппынфæстаг æй Батырадз нырриуыгъта, æмæ Ногъайы Батыр йæ быны фæтымбыл. Батырадз ын йæ къубал ракъуырдта, сæр фæдджийы атыхта. Адзырæнгимæ раздæхтысты, лæппуйæн йæ мад цы мæсыджы цард, уырдæм.
Батырадз æм дзуры зæронд усмæ:
– Уый дын дæ лæппу. Мæнæ дын дæ лæджы туг дæр райстон. Æмæ йæм сæрыкъуыдыр баппæрста. Майрæм Батырадзыл тынг фæцинкодта, æхсæвы йæ нал рауагътой. Райсом куыддæр ысбони, афтæ Батырадз зæронд усæн бакойкодта:
– Ацы мæсыгæн æз хъуамæ йæ сæрмæ схизон, Æна!
– Æй, Æна дæ нывонд фæуа! Уымæн йæ сæрмæ ’нцон сæфтæн нæу, иу хурыскастæй йæм иннæ хурыскастмæ хъæуы цæуын.
– Нæй йæм æнæ схизгæ!
Арасткодта Батырадз мæсыджы сæрмæ ’мæ йæм схæддзæ иу хурыскастæй иннæ хурыскастмæ. Акасти мæсыджысæрæй алырдæм, æмæ дзы дуне зынди. Мæсыгæн йæ иу къуымы иу æрвайдæн лæууыд. Акасти дзы Батырадз: бæстыл сау рыг ныббадти ’мæ дзы ницыуал зыны. Иннæ æрвайдæны дæр акаст, æмæ дзы туджызæй цæугæ ауыдта. Фæлæ цас тыхджындæр цыди, уыйас тынгдæр йæддæмæ къаддæр нæ кодта уыцы туджызæй. Æртыггаг æрвайдæны акаст æмæ дзы федта иу рæхснæг мæсыг, æппын йæ цъупп нæ зынди, арвыл æнцади. Цыппæрæм æрвайдæны акасти ’мæ дзы федта тархъæд. Хъæды иунæг æхсинæг, æндæр дзы змæлæг нæй. Уыйфæстæ Батырадз мæсыджы бынмæ раздæхт.
Зæронд ус æй фæрсы:
– Цы федтай мæсыджысæр, Батырадз?
– Диссаг дзы куыннæ федтон! Иу æрвайдæны кастæн æмæ бæстыл саумигъ рыгау ныббадти. Уæд уый цавæр уыди?
– Уый ды Ногъайы Батыримæ куы хæцыдтæ, уæд уыцы рыг федтай. – Æмæ дыггаг æрвайдæны уыцы туджы зæй та ц’амоны?
– Уый та искæй къухæй чи бабын, уыдон туг у. Æмæ уыцы ’гъдау нырма бирæ рæстæг ахæсдзæн.
– Æртыггаг æрвайдæны та федтон иу даргъ, рæхснæг мæсыг. Æмæ, цымæ, ц’ амоны уый та?
– Уый та – нæхи лæппу. Уацары уыди, мæгуыр. Иунæг мæгуыр у бинонтæн дæр æмæ адæмы ’хсæн дæр. Ды йæ фервæзынкодтай æмæ фырцинæй йæ мады зæрдæ арвыл банцади.
– Уæдæ цыппæрæм æрвайдæны та æгæндæг тархъæд куы федтон, æмæ дзы иунæг æхсинæджы йæддæмæ цæрæг куы нæ уыд!
– Уый дæ мад у. Дæ фыд иунæг хатт йæддæмæ ус не рхаста ’мæ тæригъæд уыд.
Уыйфæстæ кæрæдзийæн арфæтæ ракодтой, æмæ Батырадз ыстыр лæвæрттимæ ’рфардæг и Нартæм.
ЦЫМЫРЗÆ ’МÆ УÆЛХÆНЫ ТАУРÆГЪ Нарты разагъды Сатана йæ сæрыхицауæн афтæ зæгъы:
– Фурды фалейы – Схуалийыбæстæ. Уым мын ис æфсымæргонд. Рагæй дзы ницыуал хъусын, цы фæци уый дæр нал зонын. Ды йæм ныр куы фæцæуис æмæ йæ ардæм куы рахонис… Уый Нартыбæсты никуы уыди. Йæхæдæг дæр дыл фæцинкæндзæн æмæ йæм фæцу. Йæ ном у Дзæрæндзыхъ. Ссардзынæ йæ.
Уырызмæг уæлдай ницыуал загъта ’мæ йæ Æрфæныл Схуалийыбæстæм ацыди. Бахæддзæ йæм ис æмæ фæрсгæ-фæрсгæ ссардта Дзæрæндзыхъы хæдзар. Дуарæй йæм бахъæркодта Уырызмæг:
– Уазæг нæ уадзут, хæдзаронтæ?
Дзæрæндзыхъ æм рауади.
– Уазæг. Хуыцауы уазæг, мидæмæ рахиз.
Дзæрæндзыхъ райста Уырызмæджы къух, йæ бæх ын бафснайдта. Стæй хæдзармæ бацыдысты. Афарста йæ, чи у, уымæй, æмæ йын Уырызмæг зæгъы:
– Æз дæн Нарты Уырызмæг. Дæ хогонд мын загъта, цæмæй дæм фæцæуон. Хоны дæ, иу хатт æй куы фенис.
Дзæрæндзыхъ Уырызмæгæн арфæ ракодта ’мæ йыл æхсæв бонмæ фæцинкодта, уæлæмæ стын дæр æй не суагъта фынгæй.
Райсомы цæуыныкъахыл ныллæууыдысты, æмæ Дзæрæндзыхъ йæ усæн бафæдзæхста, цæмæй мацы зиан æруадза хæдзарыл йе рцыдмæ.
Сæ бæхтыл ысбадтысты ’мæ фурды былмæ ’рцыдысты. Уым сæ бæхтæ баскъæрдтой æмæ фæцæуынц.
Уæд Сатана скуывта Хуыцаумæ:
– Хуыцæутты Хуыцау, ме сфæлдисæг Хуыцау, ахæм хъызт ыскæн, æмæ фурды рахизæн куыннæ уал уа! Уырызмæг фурды фалейæ цы баззайа, йæ удæн ын тас куыннæ уа, Дзæрæндзыхъ фурды ардыгæй цы фæуа! Фурды хъызт та æртæ мæйы куыд ахæсса!
Йæ куывд æрцыди Уырызмæгитыл. Фурд сæнкъуысти, уылæнтæ кæрæдзийы систой, арвмæ хаудысты. Дзæрæндзыхъ фурды ардыгæй фæци, фæлæ Уырызмæджы уылæнтæ сæ сæрыл систой, суанг æй изæрмæ фæраууæрдбаууæрдкодтой. Стæй изæры арв ныййирд ис, æмæ Уырызмæг фурды фалемæ ахаудта, йæ бæхы комытæф дæргъæйдæргъмæ арвыл фæдæй баззади. Æмæ ма ныр дæр Æрфæныфæд хуыйны. Уый Уырызмæджы бæхы комытæф у.
Уырызмæгæн гæнæн нал уыди ’мæ Дзæрæндзыхъы хæдзармæ аздæхти фæстæмæ. Æртæ мæйы уым йæ бонтæ ’рвыста Дзæрæндзыхъы бинойнагимæ. Дзæрæндзыхъ ыссардта Сатанайы, бафысым æм кодта. Сатана Дзæрæндзыхъы æртæ мæйы н’ауагъта, кæрæдзийы базыдтой æмæ цинкодтой. Уыцы рæстæг Уырызмæг та Дзæрæндзыхъы усы бауарзта. Рацыди ’ртæ мæйы. Уырызмæг йæ фысымæн загъта:
– Д’ афон куы ’рцæуа, уæд-иу дæ лæджы раздæр афæдзбалцы фервит.
Йæхæдæг сыстад æмæ Нартæм æрфардæг и. Дзæрæндзыхъы ма æрæййæфта сæхимæ. Уым ыл хорз бауызæлдысты ’мæ йæ кадимæ рарвыстой уыйфæстæ.
Афæдз нæма рацыд æххæст, афтæ Сатана батырæнхъæл и. Уырызмæг æй цæмæй ма базыдтаид, уый тыххæй йæ афæдзбалцы фервыста. Уырызмæджы ацыды фæстæ Сатана Сехылæгæтмæ ссыди ’мæ йын уым лæппу райгуырди – Цымырзæ.
Сатанайæн æрмахуыр хъуаз уыди. Уый йыл бафтыдта, æмæ Цымырзæ хъуазы ’хсырæй цард.
Дзæрæндзыхъы ус дæр йæ лæджы фервыста афæдзбалцы ’мæ йын райгуырди лæппу. Уый дæр æй Сехылæгæтмæ схаста. Æрмахуыр саг ын уыди, æмæ йыл уый бафтыдта ус. Уый йын æхсыр дардта. Уыцы лæппу та хуынди Уæлхæн.
Цымырзæ ’мæ Уæлхæн уайтагъд кæрæдзийы бауарзтой æмæ иумæ хъомылкодтой. Æхсæвæй бонмæ æртæ дисныйы рæзыдысты. Сæ афæдзтæм ма цæ фæйнæ мæйы хъуыди, афтæ Сатана ’мæ Дзæрæндзыхъы ус иу рæстæджы сæ лæппуты бæрæггæнæг рацыдысты Сехылæгæтмæ. Баййæфтой сæ лæппуты иумæ хъазгæ. Сатана базыдта Уæлхæны, Уырызмæджы ’нгæс куы уыди, уæд. Уæлхæны мад дæр базыдта Цымырзæйы, йæ лæджы ’нгæс куы уыди, уæд. Дыууæ усы исдуг ницы загътой. Стæй Сатана фæрсы Уæлхæны мады: – Дæ къух мæ къух у, мæ къух – дæ къух, базонын мæ кæн дæхицæн.
– Æз дæн Дзæрæндзыхъы ус, фæсфурдаг.
– Æз та Нарты Сатана дæн.
Устытæ базыдтой сæ кæрæдзийы ’мæ загътой: «Нæ лæгтæн ацы хабар ма зæгъæм, мыггагмæхудинаг ма ’руадзæм нæхиуыл. Æрмæст нæ дыууæ зондзыстæм ацы хабар.
Уыйадыл сæ хæдзæрттæм фæцыдысты.
Æрæввахс и афæдзы бон дæр. Уырызмæг рараст и Нартæм æмæ фæндагыл федта Дзæрæндзыхъы. Кæрæдзиуыл бацинкодтой, сæ фæндаджы хабар радзырдтой. Стæй зæгъынц:
– Фæцæуæм хæтæны, кæд искуы сырдтыл сæмбæликкам.
Фæйнæ фæндагыл ацыдысты. Цымырзæйы хъуаз иу суангыл хизгæ фæцæйцыд, иннæ суангыл та Уæлхæны саг. Уырызмæг цæ ауыдта ’мæ сæ фæдыл ысхъуызыди. Фехста – æмæ Уæлхæны саг сæрбихъуырæйттæгæнгæ коммæ ’рхаудта. Хъуаз фæтарсти ’мæ Уырызмæджы сайгæ-сайгæ ’рсайдта Сехылæгæтмæ.
Цымырзæ ’мæ Уæлхан, саг уым куы нæ уал уыди, уæд дисы бахаудтой, уæдæ цы фæуыдаид зæгъгæ. Сæ дæлæртты, дæсгай лæгтæ кæй не сфæрæзтаиккой, ахæм дуртæ раскъæфтой æмæ Уырызмæджы лæгæты сæрмæ ’рбаййæфтой. Йæ цуры февзæрдысты ’мæ йæ фæрсынц:
– Зæронд лæг дæ, уыййæддæмæ дæ куыройыцалхау ныззиликкам быдыры!
Уырызмæг цын зæгъы:
– Кæд истæмæй азымджын дæн уæ разы, уæд мын æй зæгъут. – Нæ саг нын дæуыйæддæмæ ничи амардта. Ам æндæр ызмæлæгæй ничи ис.
– Ау, саг сымах кæцæй у? Уый Дзæрæндзыхъы ’рмахуырсаджы хуызæн у. Цæргæ та фæсфурд кæны. Йæхæдæг ам цуаны рацыди ’ма йæ ссардзыстут.
Лæппутæ Дзæрæндзыхъы фæдыл азылдысты. Дзæрæндзыхъ фат фехста Rмæ Цымырзæйы хъуаз Уырызмæджы размæ ’рхаудта. Уырызмæг хъуаз федта ’мæ йæ базыдта, уый сермахуыр хъуаз кæй у. Дзæрæндзыхъ æрцæйцыди йæ фæдыл.
Уырызмæг амæсты:
– Ды куыдз цыдæр куы разындтæ, ай мермахуыр хъуаз уыд æмæ йæ куыд амардтай?
Дзæрæндзыхъ дæр уыцы ныхасмæ фæмæсты:
– Куыдз дæр дæхæдæг æмæ хæрæг дæр!
Дыууæ лæгæн хылмæ асайдта, сæ кæрдтæ фелвæстой, кæрæдзийы хæфтытæ байдыдтой. Сæ кæрдты цæхæрæй кæрдæг ыссыгъди, æмæ хъæдыл арт сирвæзти. Нартæ зынгыл ахуыр уыдысты. Уырызмæг Дзæрæндзыхъы цæхæрмæ батардта. Дзæрæндзыхъ тæвд байдыдта ’мæ рхаудта. Уырызмæг ын йæ дзоныгъ йæ донгæмттыл ыслыгкодта ’мæ йæ ныммардта. Стæй сæхимæ рацыд.
Цымырзæ ’мæ Уæлхæн æрцыдысты сæ лæгæтмæ. Нал федтой уым Уырызмæджы дæр, фæлæ дзы ссардтой Дзæрæндзыхъы мард.
Уырызмæг сæхимæ бацыди ’мæ йæхи мæстыриуыгъд æркодта къæлæтджыныл. Сатана йæ фæрсы:
– Цы кодтай, мæ сæрыхицау?
– Цы ма кæнон! Фæсфурдаг, де фсымæргонд нын Сехылæгæты раз нермахуыр хъуазы амардта. Æз æм фæмæсты дæн æмæ йын йæ дзоныгъ йæ донгæмттыл ыслыгкодтон æмæ йæ уым ныууагътон.
Сатана базыдта, хабар хорз кæй нæ рауайдзæн, уый. Ауади Сехылæгæтмæ, аивæй Цымырзæйæн зæгъы:
– Де мбалæй дæхи хъахъхъæн, йæ фыды йын дæ фыд амардта, æмæ дын æй нæ ныббардзæн.
Дыггаг бон Дзæрæндзыхъы ус йæ лæппууынæг ыссыди ’мæ йæ лæджы мард уым сæййæфта. Ус ныббогъкодта, дыууæ лæппуйы йæм æрбауадысты. Дзæрæндзыхъы фурды уонг ныххастой, фæлæ Цымырзæ уырдыгæй фалдæр нал ацыд. Уæлхæн æмæ йæ мад ахастой марды.
Уæд Сырдон зæронд лæджы хуызы февзæрд сæ разы ’мæ цыл бакатайкодта:
– Гъе, мæгуыр дæ бон, Дзæрæндзыхъ. Дæ марæгимæ дæ фырт æфсымæртау цæрынц, уæд цæй тæригъæд дæ, дæ туг æнæистæй куы зайы. Уæлхæн Сырдоны ацахста:
– Тагъд мын зæгъ, чи у йæ марæг Дзæрæндзыхъæн.
– Йæ марæг Нарты Уырызмæг у.
Уæлхæн Сырдонмæ йæ кард фелвæста:
– Ды дæр уыдонæй дæ ’мæ уал дæу уæддæр амарон.
Сырдон зæрватыкк фестади ’мæ атахти.
Уæлхæн Дзæрæндзыхъы баныгæдта. Стæй йæ мадæн афтæ зæгъы: – Æз цæуын, æмæ цалынмæ Уырызмæгæй мæ туг райсон, уæдмæ хæдзармæ нал æрцæудзынæн.
– Уой, уыдонæн тыхгæнæг тых нæ ары, ницы бакæндзынæ. Нæ йæм байхъуыста Уæлхæн. Рацыди Нартыхъæумæ Сехылæгæтыл. Цымырзæйы уым нал сæййæфта. Уыцы афон Цымырзæ Уырызмæгмæ ’рцыди ’мæ иумæ хæтæны ацыдысты. Уæлхæн Нартæм æрхæддзæ. Уырызмæджы хæдзармæ бауади, фæлæ йæ уым куынæ баййæфта, уæд фæрсы Сатанайы: – Кæм ис Уырызмæг уæдæ?
– Уырызмæг ис хæтæны, – загъта Сатана.
Уæлхæн сæ фæдыл ацыди, сæййæфта цæ иу къуылдымыл. Уым Уырызмæгмæ баздæхти ’мæ йын афтæ зæгъы:
– Ды мæ туджджын дæ ’мæ дæ нырма ныр базыдтон. Фæлæ нын æнæ схæцгæ нæй.
– Фæлтау дæ фæндагыл цу, – загъта йын Уырызмæг. – Кæннод дын дæ фыдау дæ дзоныгъ дæ донгæмттыл ыслыгкæндзынæн.
Уым цын хылмæ асайдта. Цымырзæ се хсæн фидауæг бацыди. Кæрæдзийы арцæй рæхойынц, кардæй кæрдынц, фæлæ цæ ничи састи. Уырызмæг кард дард фæхаста, фæлæ фæивгъуыдта. Уæлхæн дæр кард фелвæста, а ныр æй æрцæва Уырызмæджы, афтæ Цымырзæ йæ размæ фæци, æмæ цæф уыууыл æруади ’мæ йын йæ сæр дыууæ раст дихы ’ркодта. Уырызмæг дæр фæцырд и, кард Уæлхæны артæнты бацавта, æмæ лæппу йæ зонгуытыл æрхаудта.
Уырызмæг уыцы мæстыйæ фæсфурд Дзæрæндзыхъы хæдзармæ ’рцыди. Йæ мард ын зæппадзæй раппæрста фаджысы рагъмæ, уым æй ыскæрдæнтæ кодта. Йæ хæдзары йын цы ссардта, уыдон рахаста ’мæ йæ маст уымæй ысуагъта. Стæй æрцыди Нартæм.
Уыди Хæмыц усуарзаг. Радта йын йæ дæрддаг хо фыдбылызы дæндаг:
– Ацу, ме фсымæр, мæнæ дын, ацы дæндаг лæваркæнын. Цы усмæ йæ фæзыхъыркæнай, æмæ дæ коммæ чи нæ бакæса, уый фæсæйæд æртæ азы, стæй йæ мæлæт уымæй æрцæуæд.
Хæмыцы ма уымæй хуыздæр лæвар цы хъуыди!
Рацыд дын Хæмыц æмæ ’ндæр йæ хъуыдыйы ницыуал уыди. Сфæлмæцыдысты дзы адæм.
Чынтæ уыдысты чысыл мыггаг. Чынтæй иу Бекъо хуынд, æмæ йын æмбисонды рæсугъд чызг райгуырди. Куы рахъомыл чызг, уæд Бекъо загъта: «Ай Хæмыц куы фена, уæд мæ нæ ныууадздзæн æнæхудинаг». Сарæзта йын чысыл уат, уым æй бакодта чызджы ’мæ йæ афтæмæй хаста сусæгæй. Адæммæ хъыг æркаст. «Чынты Бекъойæн ацы чызг неннæты хъауджыдæр куыд ирвæзы æнæ фæхудинаг».
Кæд лæг дæ, уæд Чынты Бекъойы чызджы усæн æрхæсдзынæ, – дзырдтой адæм.
Хæмыц йæ зæрдæйы загъта: «Æвæдздзæгæн, мæ бирæ хæрзтæ дæр иуыл сæфдзысты. Чынты Бекъойы чызджы усæн куы нæ рхæссон, уæд мæ кады сæр цъыфмæ хаудзæни».
Араст и, æмæ дын фæцыди Нарты Хæмыц Уастырджимæ.
– Цы кæныс, ме фсымæр?
– Стыр хъуыддагæй дæ не суынгæгкæндзынæн, фæлæ мын Чынты Бекъомæ минæвар ныццу ’мæ йын зæгъ, Хæмыц дын дæ чызджы куры бинонтæн, æмæ мын нæ ма зæгъ, кæннæуæд дыл мæ лæджыхъæд бавзардзынæн.
Уастырджи рараст æмæ ’рцыд Чынты Бекъомæ ’мæ йын загъта: – Бекъо, радт дæ чызджы Хæмыцæн, нæ фæрæдидзынæ.
– Ды дæр уый хуызæн хæтаг лæг дæ, – загъта Бекъо. – Æнæуый дæр мын хъыг уыди Хæмыцы кой. Йемхуызон лæг мæм минæвар кæй æрцыд, дыггаг хъыг та мын уый у. Æз дын уымæй уæлдай ницы зæгъын. Уастырджийæн хъыг куыннæ уыди уыцы ныхас æмæ йæм бартхъирæнкодта:
– Бекъо, æппын æй зонгæ дæр нæ бакæндзынæ, афтæмæй дын нæ дыууæ Хæмыц фæкæндзыстæм дæ чызджы.
– Уæ тыхджынтæ – мæ разæй, уæ ныхджынтæ – мæ фæстæ, уæддæр уæ нæ тæрсын, – загъта Бекъо.
Уастырджи мæстæй цæхæртæ акалдта. Нарты дуæрттыл бацыди ’мæ цæм бадзырдта:
– Нартæ, уе сæфт хуыздæр у! Чынты Бекъо уæ хуыздæрæн йæ чызджы нæ дæдты. Уæлейæ чи схæццæн – уый уын мæхæдæг, разæй чи ’рлæудзæн, уыдон – сымах. Æнæ хæцгæ дзы нал и. Æз цæуын ныртæккæ Уацилламæ ’мæ мæ мæхи бар бауадзут.
Ацыди дын Уастырджи. Уацилламæ ссыди.
– Ме фсымæргонд, сæр дæ бахъуыд, де рттивæгтæй æмæ мæм дæ хъæргæнæгтæй куыд фæкæсай ацы æртæ боны.
Чынтæн фидар уыд. Атæппæт архайд куыннæ бамбæрстой! Уыдон уыдысты чысыл мыггаг, æмæ загътой: «Мах уыдонимæ ницы скæндзыстæм, фæлтау æмбырдæй бацæуæм нæ фидарæн йæ хуылфмæ».
Æмæ бацыдысты сæ фидармæ.
Уастырджи йæ базыдта, чынтæ уым æмбырдæй кæй ысты, уый. – Уацилла, дæ сæр мæ бахъуыди, – загъта Уастырджи. – Абухгæ ’мæ рттивгæйæ рацу Чынты фидары сæрмæ.
Уацилла дын рараст и Уастырджийы фæдыл. – Афтæ нырттивы, æмæ æртæ афоны лæг йæ цæстæй ницыуал ауыны. Йæ хъæргæнаг афтæ фехсы, æмæ зæхх æмæнкъуыст байдайы. Нартæ стырæй-чысылæй рацæуынц. Хъæдыхих ызгъæлы, хæхтæ ’мæ къæдзæхтæ лæбырынц. Чынтæ дæ хъуыды дæр нæ кæнынц.
Дыууæ боны фæхæцыдысты афтæ, æппын Чынтæй топпыхъæр дæр нæ фæцыди.
Уæд Уастырджи Нартæн афтæ зæгъы:
– Кæд уын Батырадз ысбæзза истæмæн, уыййæддæмæ махæн уæгъды у нæ хъуырдухæн.
Уырызмæг хатиагау ыскуывта:
– Не сфæлдисæг Хуыцау, кæд нын нæ лæппуйы ’ххуысæн сæвзæрынкодтай, уæд нын æй нæ цуры февзæрынкæн!
Цæстныкъуылдмæ сæ цуры ’рбалæууыди Батырадз.
– Уациллайы хъæргæнагмæ хизын æз ныртæккæ. Æмæ уырдыгæй ысхæццынæн. Тагъд мæ сифтындзут æмæ мæ къæдзæхæн йæ бæстастæумæ фехсут!
Ницы суæндыдысты сдзурын, фæлæ мид-зæрды загътой: «Ацы дзæбæх лæппу мæлæтæн æвгъау у».
Сифтыгътой йæ, нæмыджы бæсты йæ ауагътой йæ хъæргæнаджы хуылфы. Дзæгъæлбыдырмæ йæ сарæзтой æмæ йæ фехстой. Батырадз дын фæмæсты, цæстыныкъуылдмæ цæм ысхæддзæ. Хъæргæнагæхсæгæн дзуры: – Ныртæккæ мæ комкоммæ Чынты фидарыл куы нæ ныццæват, уæд мæ худинагыл дæр нал æрмæткæндзынæн æмæ уын уæ къубæлттæ аскъуындзынæн.
Фæтарстысты ’мæ йæ сифтыгътой ахъаззаг. Фехстой йæ комкоммæ Чынты фидарыл. Батырадз йæ къæхтæ ’мæ йæ цæнгæ хæлиуæй ахаста. Чынты фидарыл сæмбæлди, иу къæртт йемæ ахаста. Уæддæр æй Чынтæ хъуыды дæр не ркодтой.
Авд ифтыгъды скæнынкодта йæхи Батырадз, авд цæфы йæ ныккодтой Чынты фидарыл. Нуæс-иу æй фæкодта, æндæр ын йæ бон ницы баци. Батырадз æфсæдтæн загъта:
– Мах нæ хæстæй ницы ракæндзыстæм, фæлæ цы скæнæм, уый нæ зондæй, æмæ алчидæр фæцæуæд йæ хæдзармæ.
Æфсæдтæ сæ хæдзæрттæм фæцыдысты.
Æрцыдысты сæ хæдзæрттæм Чынтæ дæр. Фæлæ Бекъо ’мæ йæ чызг фидарæй нал цæуынц.
Батырадз бирæ фæхъуыдыкодта стæй загъта: «Цæй, æмæ, мæхи мардæфсон ыскæнон сæ дондарæны цур».
Батырадз балыцъæрттæ растыгъта æмæ цæ йæ зæнгтыл ыстыхта. Йæхæдæг бацыди ’мæ Чынты донгæроны фæстæ ныффæлдæхт. Райсомы дондзаутæ рацæуынц, æркастысты ’мæ Батырадз амарди. – Бекъомæ хæрзæггурæггаг фесты: «Табу Хуыцауæн, Батырадз амард».
Батырадз хинæйдзаг лæг у зæгъгæ загъта Бекъо. – Нæ мæ уырны йæ мæлæт. Æфсæн уæхстытæ ма стæвдкæнут. Йæ дыууæ зæвæты йын цæ стъыссут, йæ уæраджысæртæй сæ фæздæг куыд ыскæла, афтæ. Æмæ кæд нæ фезмæла, уæд æцæгæй дæр амард.
Рацыдысты ’мæ ахъаззаг ыстæвдкодтой уыцы уæхстытæ. Бахастой цæ Батырадзмæ, йæ зæвæты йын цæ стъыстой. Фæлæ Батырадз æндон уыд: уæхст йæ зæвæты кæцæй ыссыдаид! Фæлæ балыцъæрттæй йæ буары ’хсæн ыссыдысты уæхстытæ. Æмæ балыцъæртты фæздæг ыскалди уæд йæ уæраджысæртæй. Æмæ не змæлы, хуыссы Батырадз.
Дыггаг хæрзæггурæггаг та фесты Бекъомæ:
– Бауырнæд дæ, куыддæриддæр нын загътай, афтæ бакодтам – змæлгæ дæр нæ фæкодта. Рацу дæ бынатмæ.
Бекъойы дын бауырныдтой уыцы ныхæстæ. Рацæуы ’мæ ’лгъиты Батырадзы: «Æнæнцойаг уыдтæ, æмæ æнæнцойаг фæу!»
Ныр æм Батырадз хъусы æмæ нал фæлæууыд, фæгæпласта ’мæ йæ басырдта. Бекъо дæр фæтарст æмæ лидзыныл фæци. Хæдзары куы фæкуыси и, уæд æй Батырадз цилхъæй нырриуыгъта. Æртæ хъæды ахауынкодта уæлкъæсæрæй æмæ йын бынæй йæ бинагхъæдтæ ракъуырдта.
Бекъо дæр йæ маст нал бауырæдта. Адон мæ уæддæр нæ ныууадздзысты зæгъгæ загъта. Йæ чызджы къабазыл фæхæцыди ’мæ йæ дуармæ радавта.
– Удæгасæй уын æй уæддæр нæ радтдзынæн! – бадзырдта Батырадзмæ. Йæ цилхъ фелвасы Бекъо, йæ чызджы астæу ракъуырдта ’мæ йæ й’ астæуыл ахауынкодта.
Афтæ байсæфти Чынты рæсугъд. Бекъо йæхæдæг дæр зæрдæскъуыд фæци йæ чызджы фæстæ. Фæуадзыг æвиппайды, фæцудыдта ’мæ зæххыл сæмбæлд.
БАТЫРАДЗ УЫРЫЗМÆДЖЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫНКОДТА Нарты тыхджындæртæ дард балцы фæцыдысты. Уырызмæг, зæронд лæг – æмæ йæ семæ нал ауагътой. Бирæ рæстæг рацыди, фæлæ цæ ницыуал хъуысти. Уæд Чынты сыхы цæрæг Дурæгонтæ уыдысты ’мæ сфæндкодтой Нарты фæллой ахæссын. Иубон Ныхасы бадынц, æмæ сæ хистæртæй иу зæгъы:
– Нартæн сæ тыхджынтæ ’мæ сæ хæрзæджытæ нал зынынц. Кæмдæр цыл сæхицæй тыхджындæртæ фембæлди ’ мæ цæ фæцагътой. Цæмæй ма цæ тæрсæм? Иу зæронд ма цæ ис æмæ йæ хинæй æрсайæм. Стæй цын сæ фæллой рахæссæм.
Дурæгонтæ куывд сарæзтой æмæ Сырдонæн зæгъынц:
– Нæ хæссинæгтæй хайджын уыдзынæ ’мæ нын Уырызмæджы скæн. Сырдон зæгъы Уырызмæгæн:
– Чынты Дурæгонтæ куывд кæнынц æмæ дæ хонынц.
– Æмæ мæ цы хонынц, исты цæм кæф куынæ уыдзæн!
– Кæф дæр дзы ис æмæ цæф дæр.
– Уый та цавæр ныхас у, Сырдон?
– Сатанайы бафæрс æмæ дын æй зæгъдзæн.
– Уырызмæг уын арфæкæны, фæлæ цæуын йæ бон нæу. Афтæ цын зæгъ.
Уырызмæг нæфæразгæ у ’мæ не ссæудзæн зæгъгæ цын загъта Сырдон Дурæгонтæн.
Уæд æм Дурæгонтæ усхонæг æрæрвыстой Бæты чындзы.
Бæты чындз Сатанамæ бацыд.
– Нæхионтæ йæ хонынц æмæ дам рацæуæд.
Сатана Уырызмæгæн загъта:
– Чындзхонæг дæм æрæрвыстой æмæ дын æдзæугæ нæй.
– Арвит æй, ацæудзынæн.
Сатана йын загъта Бæты чындзæн:
– Ацу, фæцæуы уый дæр.
Чындз раздæхт. Уырызмæг Сатанайы фæрсы:
– Æрдæбон мын Сырдон иу ныхас загъта ’мæ мын цæмæн афтæ дзырдта, уый нæ зонын.
– Цавæр ныхас у?
– Куы мæ хуыдта уæд æй афарстон: «Кæф дзы уыдзæн?» Уый мын афтæ: «Кæф дæр дзы уыдзæн æмæ цæф дæр».
– Йæ, мæ зæронд сæрыхицау. Дурæгонтæ дæ марынвæнд ыскодтой, фæлæ ма тæрс. Мæнæ бæлон ахæсс дæ дзыппы, æмæ куы тыхсай, уæд-иу æй рауадз, стæй дæм æххуыс зындзæни.
Уырызмæг Дурæгонтæм ыссыди. Рæбынæй йæ бадынкодтой, фæлæ нæ бакуымдта, æнæфæразгæ дæн æмæ мæ рудзынггæрон уадзут зæгъгæ. Сразы сты Дурæгонтæ. Рæгъытæ байдыдтой, æмæ Сырдон фæрсы Уырызмæджы: – Æмбисонд дын æрхæсдзынæн, Уырызмæг, æмæ мæм байхъус. Сразы Уырызмæг, æмæ Сырдон райдыдта:
– Ахæм фын федтон дысон, цыма фæткъуыбæласы алы фарс хуыты рæгъау æрымбырд и ’мæ йын йæ уидæгтæ къахынц, хъуамæ йæ бахордтаиккой.
– Йе, Сырдон, уый дæр диссаг уыди, фæлæ иуыл диссаг та уыцы хуытæм æфсæндзых бирæгъ куы фæлæбурдта, кæрæдзийыл цæ къуыдыртæй куы сцагъдкодта, гъеуый уыди.
Сырдон æм ницыуал ысдзырдта, фæлæ йæхи аивтæй хъахъхъæнын байдыдта.
Иудзæвгар рæстæджы фæстæ хистæртæй иу зæгъы:
– Уыцы галы сæр ахицæн хъæуы.
Уырызмæг фембæрста хъуыддаг æмæ бæлоны рауагъта. Бæлон Сатанамæ ’ртахти.
Сатана зæрватыччы рацахста ’мæ йын загъы:
– Тæхгæ, ацы зæрватыкк, Батырадзмæ ’мæ йын зæгъ:
«Уырызмæг уæззау уавæры и ’мæ йын æххуыс хъæуы». Стæй дын мæ хæдзары ахстонкæныны бар раддзынæн.
Зæрватыкк фæцъыгъгъуыткодта ’мæ Батырадзмæ ахæддзæ ’мæ йын зæгъы:
– Уырызмæг фæтыхсти ’мæ йæм хæддзæкæн. Сатана мæ рарвыста. Батырадз иу æхст ракодта йæхи ’мæ Сатанайы раз балæууыд. – Цы кодтам, цы фыд ныл æрцыд?
– Цыфыддæр Дурæгонты сæр! Уырызмæджы куывдмæ асайдтой æмæ йæ марынмæ хъавынц. Фæлæ тагъддæр!
Дурæгонтæ Уырызмæджы фынгыл радаргъкодтой. Кæрдтæ йæм куыд ныддардтой, раст афтæ Батырадз дæр бахæддзæ. Дуарæй ныхъхъæркодта: – Зæронд, æгас ма дæ?
– Удмидæг ма бæргæ дæн.
Хъæрмæ Сырдон фæраст и, йæхи зæрватыкк фестынкодта ’мæ рудзынгæй аппæррæстласта. Батырадз иу цæджындз ратыдта ’мæ балæууыди Дурæгонтыл æмæ цæ иу дæр нал ауагъта. Быныскъуыд цæ фæкодта. Уырызмæгæн йæ дæларм бацыди ’мæ сæхимæ ’рфардæг ысты.
Сфæлмæцыдысты Хæмыцæй Нарты сылыстæг æмæ загътой:
– Хæмыц нæ цы баййардта, ус цæуылнæ кæны? Нартæй ахæм ничи ис, дыггаг ус чи нæ ’ркодта. Уæд Хæмыц цæмæн бады, æви Быценоны фæстæ йæ ныфс нал хæссы ус фæдарынмæ?
– Хæринаг ын мачиуал цæттæкæнæд æмæ куы сфæлмæца, уæд бар- æнæбары кæндзæни ус, – дзырдтой Нартæй сæ иутæ.
– Йæ дарæс дæр ын мачиуал æхсæд, æмæ уæд йæхæдæг тыхсдзæни, – дзырдтой иннæтæ.
Нарты сылыстæг сæ ныхас ысиукодтой æмæ йæ ’ххæст дæр бакодтой. Хæмыцæн кæрдзынгæнæг нал уыди, нал ын йæ дарæс уыди æхсæг уыимæ ма йыл былысчъилтæ дæр кодтой.
Сфæлмæцыди Хæмыц æмæ Сатанамæ бацыди.
– Ацы фæстаг заманты цыдæр кæныс, Хæмыц, æмæ дыл цы ’рцыди? – фæрсы йæ Сатана.
– Мæнæн Нартимæ цæрæн нал и.
– Уæд цæуылнæ?
– Нарты сылыстæг мыл сæхи уæлæхохкæнынц. Æхсæг мæ нæй, кæрдзын мын ничиуал кæны. Æгæрыстæмæй мыл былысчъилтæ райдыдтой. – Уый та ма цæмæн?
– Дæ бон дам сылгоймаг фæдарын нæу, æмæ уый тыххæй нæ хæссыс ус.
– Уый дын раст зæгъынц. Лæг дæ, æмæ лæгæн æнæ сылгоймаг куыд ис фæцæрæн! Сылгоймаг лæджы сыгъдæг дары, йæ хæринаджы кой дæр ын уый кæны, йæ хæдзармæ йын кæсы. Алцыдæр сылгоймагыл баст у. – Уомæ кæдæм фæцæуон усгур? Кæм и, ахæм адæймаг кæм ыссарон, æмæ Нартæн лæггад чи бакæна? Чындзау дзы ’ппæлгæ куыд кæной, æмгарау – æфсæрмы. Хæдзары дзы ’гъдау куыд уа, адæмы ’хсæн – кад. – Хæрзтæй хуыздæртæ фылдæр ис. Куы дæ фæндид, уæд æй ыссарис. – Кæд искуы зоныс, уæд мын æй бацамон æмæ йæм фæцæуон. – Хъус мæм уæдæ, – зæгъы Сатана. – Арв æмæ зæхх кæм æрынцадысты, уым зæхх цæдджинагау фыцы, хох уырдурæй кæлы, быдыр йæ лæсæнтæй судзы. Гъеуырдæм куы фæцæуис, уæд бæргæ ссарис амонд. – Æмæ уым чи цæры?
– Уым цæры иу зæронд лæг. Арвæй зæхмæ йын иунæг чызг. Уый дæ къухты куы бафтид, уæд дыл Нарты сылыстæг былысчъилтæ нал кæниккой. Лæгты хуыздæртыл дæ нымаиккой.
– Уæдæ кæд афтæ у, уæд мæ дæхæдæг афæндарасткæн уырдæм. Сатана Хæмыцы дарæс раивта, хорз æй ысфæлыста. Хæмыц йæ бæхыл ысбадти ’мæ араст и йæ дард фæндагыл.
Æнцон цæуæн нæ уыди уырдæм, фæлæ уæддæр цæуы. Тынг сæххормаг и ’мæ сфæлмæцыди, фæлæ никуы ’мæ ницы. Æгæрыстæмæй цъиутæхæг дæр нæ зыны. Иннæмæй дойны байдыдта, фæлæ доныцъыртт дæр н’ары. Йæ ком суркæны Хæмыцæн, ахсæн – афтид.
Цæуы Хæмыц, æмæ иу ран иу куыдзы ауыдта. Загъта йæхицæн: «Ацы куыдзæн æнæ бахæргæ нæй. Ам бæстæ æдзæрæг у, чи мæ уыны? Нартæ та зонгæ ницы бакæндзысты».
Куыдз бамбæрста Хæмыцы фæнд æмæ йæм лæджы ’взагæй дзуры: – Ды кæдæм цæуыс, нæртон лæг, уый æз æмбарын. Стæй дæ зæрдæйы цы сфæндкодтай, уый дæр хатын. Æмæ мæм байхъус: акæн мæ демæ, мæ сæр дæ бахъæудзæни. Сбæздзынæн дын истæмæн.
Хæмыц дисы бафтыд, ай мæ дзыхæй ныхас куынæ схауы, уæд мын цæмæй бамбары мæ хъуыдытæ?
– Дистæ ма кæн, – дзуры куыдз, – фæлæ сразы у мæ ныхæстыл. – Цæй, кæд афтæ у, уæд цом иумæ. Фæлæ ма зæгъ уæддæр: чи дæ, кæцæй æрхаудтай ардæм?
– Диссаг нæу, – дзуры дарддæр куыдз. – Дæхæдæг дæр айхуызæн ранмæ ’рхауай, уый æнхъæл нæ уыдтæ… Мæнæн хорз хицау уыди, æмæ ам йæ уд систа ’мæ йæ хъахъхъæнын. Фæлæ ныр демæ куыд ацæуон? Мард тæригъæд у, æнæныгæд æй куыд ныууадзон?
Хæмыц бæхæй æрхызт. Ингæн ракъахта ’мæ йæ бавæрдтой. Стæй араст ысты дыууæйæ. Бирæ фæцыдысты. Æххормаг æмæ дойныйæ йæ бон нал уыди Хæмыцæн. Стæй дын фæндагыл иу цæргæсы ку ’ауыниккой бастæй.
– Ацы цæргæсы уæддæр бахæрæм, чысыл хъыртхъом дзы фæуыдзыстæм, – загъта Хæмыц.
Уæд цæм цæргæс дзуры:
– Мæ бахæрынæй уыл ницы бафтдзæн. Ды нæртон лæг дæ, æмæ кæдæм цæуыс, уый æз хорз æмбарын. Æмæ фæлтау мæн дæр демæ ауадз. Æнæ мæн ницы бакæндзыстут. Æз та уын пайда дæн уæ хъуыддагæн.
Хæмыц дискæны: «Уæдæ цæргæс та кæцæй зоны, æз нæртон лæг дæн, уый?»
Цы кодтай зæгъгæ афарста Хæмыц цæргæсы. – Бæстытæ цæмæн дæ? – Мæнæн уыд хицау æмæ йын бæргæ дзырдтон: «Фыдбылыз дæм фæцæуы ’мæ дæхи хъахъхъæн». Нæ мæм байхъуыста, æмæ фыдбылызы хай баци. Мæхи та мын бæтгæ бачынди. Ныр у, æмæ йын йæ мард куыд бавæрон, уымæн ницы фæрæз арын æмæ мын феххуыскæн.
Хæмыц бæхæй æрхызти, бавæрдтой марды, æмæ ’ртæйæ дæр араст ысты дарддæр. Фурдмæ цæ бирæ нал хъуыди. Кæсынц æмæ кæф сурыл ратулбатулкæны. Хæмыц йе мбæлттæм дзуры:
– Ацы кæфæй нæхи хорз фендзыстæм. Æмæ ныл кæд ныр æххормагæй ницыуал æрцæуид.
Баввахс ысты кæфмæ, æмæ цæм кæф дзуры:
– Гъе, нæртон лæг, дæ зæрдæйы кæй загътай, уый æз хорз æмбарын. Мæн куы бахæрай, уæд дыл уымæй ницы бафтдзæни. Фæлтау фурд æввахс у, æмæ мæ уырдæм фæхæсс. Фурды мæ баппар, æмæ дын кæд æз дæр исты ’ххуыс бакæнин дæ фæндагæн.
Хæмыц та дисы бафтыди, фæлæ бакасти уæддæр кæфы коммæ ’мæ йæ ахаста йæ бæхыл йемæ. Уалынмæ ’рбазынди фурд, æмæ йæ фурдмæ баппæрста кæфы Хæмыц. Ахызтысты фурдыл, æмæ куыдз иу дурмæ басмыста. Хæмыц æй фæрсы:
– Цæмæ басмыстай дурмæ?
– Ам цыдæр ис йæ быны ’мæ ма йæ рахъилкæн дуры.
Рахъилкодта дуры Хæмыц æмæ дзы систа сызгъæрин къухдарæн. – Усгур цæуыс, Хæмыц. Рахæсс æй демæ, бахъæудзæни дæ. Хæмыц къухдарæн йæ дзыппы нывæрдта ’мæ та цæуынц. Иу бæласмæ та куыдз басмыста.
– Бæлас никуы федтай, цы йæм ысмудыс? – загъта Хæмыц. – Æз мæнæ бæласымæрамæ фæкомкоммæ дæн. Цыдæр дзы ис мидæгæй æмæ йæ райс.
Хæмыц бæласымæрайæ сызгъæрин цонгдарæн райста.
Цæргæс æм дзуры:
– Нывæр æй дæхимæ, Хæмыц. Бахъæудзæни дæ уый дæр.
Нывæрдта цонгдарæн йæхимæ Хæмыц æмæ та араст ысты. Иу ран уыди дуртыцæнд. Æмæ та йæм куыдз басмыста.
– Дуртæ никуы федтай, цы цæм ысмудыс?
– Ам дæр цыдæр ис, йæ тæф мыл æмбæлы.
Хæмыц цæндыдуртæ фæйнæрдæм акалдта ’мæ дзы сызгъæрин рон систа.
– Рахæсс æй, Хæмыц, – загъта цæргæс. – Æнæмæнг нæ бахъæудзæни.
Цæуынц дарддæр сæ фæндагыл. Æрбаввахс ысты сæ ранмæ. Кæсынц дардæй: арв æмæ зæхх баиу ысты иу ран. Зæхх цæджджинагау фыцы. Хох уырдурæй кæлы уырдыгмæ. Быдыртыл судзгæ лæсæн цæуы ’мæ цæ сафы. Хæмыц дискæны: «Ай цавæр диссаг у? Хох тыччыйы йас кæм кæны, лæсæнæй быдыр кæм судзы, зæхх фыцгæ кæм кæны, уый цы бæстæ у?» Уыцы ныхæстæм хохрæбын фегом и, æмæ иу зæронд лæг дуарæй рацыди ’мæ йæ фæрсы:
– Чи дæ? Цавæр дæ?
– Бæлццон лæг дæн.
– Æз цæстæй хорз нал дæн, фæлæ уал рахиз мидæмæ.
– Неппæтæн иумæ цæугæйæ нæу, – загъта куыдз. – Мах уал нæхи æрæмбæхсдзыстæм. Кæд исты тæссаг хъуыддаг уа, уæд-иу ох зæгъгæ зæгъ. Бæх дæ фехъусдзæни, æмæ-иу ныммырмыркæнæд. Æмæ дæм уæд зындзыстæм мах дæр.
Хæмыц ысразы. Куыдз æмæ цæргæс фурды былмæ сæхи айстой. Хæмыц хæдзармæ бахызти ’мæ арфæ ракодта:
– Фарн а хæдзары!
Фæрнæйдзаг у, æмæ дæ Хуыцау фарны уазæг фæкæнæд.
Æрбадти Хæмыц. Зæронд лæджы чызг æрбацыди ’мæ Хæмыцæн арфæ ракодта. Уый ахæм рæсугъд уыди, æмæ Хæмыц фæуыргъуыйау: митау урс йæ буар, тасгæуасгæ нарæг астæу, риутæ размæ – къуыпп, йæ цыд – сæгуыты цыд. Лæг æм кæсынæй не фсæсти.
– Чызг, фынг æрывæр, – дзуры зæронд лæг.
Уадид æртыкъахыг фынг сæ разы февзæрди – хæрд æмæ нозт. Чызг цын уырдыг лæууы. Зæронд лæг ракуывта. Ахордтой, анызтой, стæй чызг фынг ысхорзкодта ’мæ зæгъы йæ фыдæн:
– Æз азилон мевæрæнтыл.
– Азил, – загъта зæронд лæг.
Чызг азылди ’мæ нал федта сæ бынаты нæ – йæ къухдарæн, нæ – йæ цонгдарæн, нæ – йæ рон. Хъахъхъæнгæ йын цæ кодтой фæйнæ ’ртæ лæджы ’мæ цæ фæрсы:
– Цы фесты мæ дзаума?
– Мах никæй федтам. Цы фесты, уый нæ зонæм: девæрæнмæ нын февналыны бар дæр куы нæ уыд.
Чызг цæ дурынлæгтæ фестынкодта хъахъхъæнджыты ’мæ раздæхти. Зæронд лæг æй фæрсы:
– Цы бадæ, чызг?
– Цы бауон, сæхицæй цыл цæхæрцæстдæр фембæлди ’мæ цын цæ фæхаста.
– Цæй, ницы кæны. Ахæм дзаума кæд нæртон лæг сараза, æндæр ничи.
Хæмыц йæхиуыл фæхæцыди. Зæронд лæг æй фæрсы?
– Аипп ма уæд мæ уазæг, фæлæ чи дæ, кæцæй дæ?
– Æз нæртон лæг дæн. Æхсæртæггаты сыхæй.
– Уæдæ сæ тæккæ лæгдæртæй дæ.
– Уымæй дын ницы зæгъдзынæн.
– Уæдæ æнæнхъуыддаг дæр куыд уыдзынæ?
– Æз æрцыдтæн дæ чызгмæ курæг.
Зæронд лæг йæ сæр æруагъта.
– Нарты Сатанайæ дарддæр мæнæн мæ чызджы ничи зыдта. Уæд æй ды кæцæй зоныс?
– Тæккæ дæр мын æй Сатана бацамыдта.
– Уымæн æнæзынд ницы ис зæххæй арвы ’хсæн. Ныр нæ уæдæ сæр бахъуыди нæ дыууæйы дæр.
– Цы сæр?
– Мæн хъæуы къухдарæн, цонгдарæн æмæ рон ыссарын сызгъæринæй. – Уыдон дын æз къуыримгъуыдмæ амалкæндзынæн.
– Хорз, кæннод де сæфт æрцæудзæни уæртæ, зæхх кæм фыцы, уым. – Радт мын хъæсдарæг, дзæбуг æмæ ’рмæг сæ саразынæн. Цы агуырдта, уыдон ын радта зæронд лæг Хæмыцæн.
Дыууæ боны нæ банцад Хæмыцы хъæсдарæг æмæ дзæбуджы хъæр. Дыууæ боны фæстæ Хæмыц, къухдарæн сæрфтытæкæны, афтæмæй бацыд зæронд лæгмæ:
– Сызгъæрин къухдарæн уал цæттæ у.
Зæронд лæг афарста йæ чызджы:
– Дæхионы хуызæн у?
– Раст уый хуызæн у.
Иннæ дыууæ боны дæр та Хæмыц йæ хъæсдарæг гуыпгуып байдыдта ’мæ дыууæ боны изæрмæ нæ банцади.
Стæй цонгдарæн цыппæрæм бон бахаста Хæмыц зæронд лæгмæ ’мæ зæгъы:
– Ай дын сызгъæрин цонгдарæн дæр.
Зæронд лæг та йæ чызгмæ фæдзырдта ’мæ йæ фæрсы:
– Куыд у ацы цонгдарæн та?
– Раст мæноны хуызæн, ницы фауаг æм ис.
Хæмыц та рацыди. Дыууæ боны та изæрмæ нæ банцади Хæмыцы хъæсдарæг æмæ дзæбуджы хъæр. Æхсæзæм бон изæрæй Хæмыц сызгъæрин рон, йæ къухы, афтæмæй бацыд:
– Ай та дын рон.
Зæронд лæг та йæ чызгмæ фæдзырдта:
– Куыд дæм кæсы ацы рон?
– Хуыздæр зæгъæн нæй.
– Хъус мæм уæдæ, нæртон лæг. Махæн не гъдау афтæ у: кæй сарæзтай, уыдон мах бамбæхсдзыстæм фæдфæдыл. Кæд цæ ссарай, уæд дын хæлар уæд мæ чызг.
– Хорз, фæуæд афтæ.
– Уæдæ уал дуармæ ахиз.
Хæмыц дуармæ ахызти.
– Къухдарæн фурды баппар, – загъта зæронд лæг йæ чызгæн. Чызг Хæмыцы фурды был ыслæууынкодта.
– Кæс дæ къухдарæнмæ, – загъта чызг æмæ йæ фурдмæ фехста. – Гъеныр мын æй сис доны бынæй, æмæ æз дæу дæн.
Хæмыц ох зæгъгæ ныккодта. Бæх æй фехъуыста ’мæ ныммырмыркодта. Куыдз æмæ цæргæс æрбауадысты бæхмæ:
– Цы кодта Хæмыц?
– Сызгъæрин къухдарæн ын фурды бынæй исынкæнынц.
Куыдз æмæ йæм цæргæс бауадысты Хæмыцмæ.
– Кæфмæ фæсид.
– Кæм æмæ цы ран ныххаудтаид, чи йæ зоны!
Уæд цæм кæф æрбаленккодта.
– Цæуыл тыхсыс?
Хæмыц йæ хабар ракодта.
– Доны бынмæ хаугæ ауыдтон къухдарæны, февнæлдтон æм æмæ дын æй мæнæ ’рбахастон.
Хæмыц къухдарæн райста. Бацыд зæронд лæгмæ.
– Къухдарæн мæхимæ ис, æмæ ма мын цы аразынкæныс?
Зæронд лæг чызгмæ дзуры:
– Цонгдарæн ын ссарынкæн.
Чызг Хæмыцы ракодта уæлкъуыпмæ. Уым ыскуывта чызг Хуыцаумæ. – Хуыцау, фыддымгæ рауадз!
Дымгæ сыстад. Чызг цонгдарæн ауагъта, æмæ йæ дымгæ кæдæмдæр фæхаста.
Хæмыц та ох зæгъгæ бакодта. Бæх ныммырмыркодта, æмæ куыдз æмæ цæргæс æрбауадысты бæхмæ.
– Цы кодта Хæмыц?
– Уæлдæфы йын цонгдарæн агурынкæнынц.
Уæд цæргæс йæхи систа. Дымгæ йæ рогæн ыскъæфта ’мæ цонгдарæн тæхгæ ауыдта. Ацахста йæ цæргæс æмæ йæ бынмæ ’рхаста. Уалынмæ дымгæ дæр банцади. Цæргæс æрбахаста цонгдарæн Хæмыцмæ ’мæ йæм æй радта.
Хæмыц та зæронд лæгмæ бацыди.
– Дæ цонгдарæн дæр ыссардтон.
– Уæдæ рон дæр ыссар.
Чызг та Хæмыцы иу ыстыр айнæджы сæрмæ скодта. Бынмæ дзы акæсæн дæр нæ уыди. Рон фехста, æмæ кæдæм атахти, уый Хæмыц нал федта.
Хæмыц та æртыггаг хатт ох зæгъгæ загъта. Бæх æй фехъуыста ’мæ та ныммырмыркодта.
Куыдз æмæ йæ цæргæс фæрсынц бæхы:
– Цы та у, цавæр хабар?
Куыдз æй куы бамбæрста, уæд аууæтты йæхи айста смудгæ-смудгæ. Ссардта рон æмæ йæ ’рбахаста ’мæ йæ радта Хæмыцмæ. Хæмыц зæронд лæгмæ ’рбацыди.
– Рон дæр ыссардтон.
Зæронд лæг фæдзырдта чызгмæ.
– Фен ма, кæддæра цæ æцæг ыссардта.
– Æцæг цæ ссардта.
– Уæдæ, дуртæ кæй фестынкодтай, уыдоны райгаскæнæд. Мæн та мæ цæстытæй ракæсынкæнæд æмæ чындзæхсæв ыскæнут.
Хæмыц катайы бацыд. Уæд чызг сусæгæй дзуры Хæмыцæн:
– Уымæн дæ бон ницы бауыдзæн. Ацы зæронд хинæйдзаг у. Æз дуртæ кæй фестынкодтон, уыдон ме фсымæртæ сты. Ды зæронды нæмын райдай, æмæ дын кæд исты зæгъид.
– Уомæ цæ дуртæ ды куы фестынкодтай.
– Уыйонг мæ сахуыркодта ’рмæст.
– Ау, æмæ дæ йæ чызг куы хоны.
– Нæ, æз йæ чызг нæ дæн. Дæ цуры мæм дзырдта афтæ. Фæлæ уый, тугæй чи цæры, ахæм уæйыг у. Æмæ зæронд лæджы хуыз райста. Мæн куы раскъæфта, уæд мæ фараст æфсымæры сæ хойы агурæг рацыдысты. Фæлæ цыл хинæй рацыди зæронд лæг. Уæд уыдон Хуыцаумæ скуывтой, æмæ саугуырм баци лæг.
Хæмыц бацыди ’мæ зæронд лæджы нæмын байдыдта. Æнæхъæн къуырийы дæргъы нæ банцад, хоста ’мæ йæ хоста. Зæронд лæг нæ – мæлгæ кодта, нæ – дзургæ скодта исты.
Хæмыц та дыггаг къуыри дæр райдыдта нæмын зæронд лæджы сындзын уистæй. Уæддæр та ницы загъта, нæ дæр мæлгæ акодта. Æртыггаг къуыри райста Хæмыц зыкъуыртæлæдзæг æмæ та балæууыди зæронд лæгыл æмæ йæ нæмы.
Æвдæм бон куы ’рхæддзæ, уæд æм дзуры:
– Æгъгъæд мæ мар мæстæй. Кæд мæ марыс, уæд уæлæ къулыл мæ кард, æмæ мын уымæй мæ хурх ралыгкæн.
Не сразы Хæмыц. Фыддæр ыл ралæууыди.
– Хорз мын фæдæ, – загъта уæд зæронд лæг. – Ныр у, æмæ мын м’ арц рахæсс, мæ зæрдæсæр мын ныццæв æмæ мæ уд сисон.
Нæ та бакоммæкасти Хæмыц. Зæронд лæгæн гæнæн нал уыди ’мæ загъта:
– Мæ кæстæр æнгуылдзæй мын туг рауадз æмæ цæ уымæй бапырхкæн æфсымæрты. Стæй, цы уыдысты, уый фестдзысты.
Хæмыц æм фæцæйцыди, фæлæ йæ чызг фæуырæдта.
– Ма йыл æууæнд.
– Де нгуылдз дæхæдæг фæлыгкæн æмæ мæм æй æрбадар.
Зæрондæн гæнæн нал уыди. Йæ кæстæр æнгуылдз фæлыгкодта. Хæмыц æм куысыфтæг бадардта ’мæ йæ айдзагкодта. Ахаста куысыфтæг. Чызг дуртæ кæй фестынкодта, уыдоныл бапырхкодта уыцы тугæй, æмæ райгас ысты æфсымæртæ. Хæмыцыл цинтæ байдыдтой. Уырдыгæй рацыдысты ’мæ лæджы мардæй æрбаййæфтой.
Фараст æфсымæры сæ хойы Хæмыцæн радтой. Стыр чындзæхсæв ыскодтой. Кæф æрбарвыста дунейы хуынтæ, цæргæс дæр – афтæ. Хæмыц цын арфæ ракодта ’мæ загъта:
– Кæф, бузныг дæ лæггадæй, æмæ цæр æнæнизæй. Цæргæс, ды дæр мын ыстыр ахъаз фæдæ ’мæ бузныг дæуæй дæр. Ныр сæрибар ыстут. Цæргæс æмæ кæф фæцыдысты. Фараст æфсымæры фараст хæдтулгæуæрдоны алы лæвæрттæй байдзагкодтой, æмæ рацыдысты Хæмыц æмæ фараст æфсымæры хо Нартæм.
Донмæ куы ’рбахæддзæсты, уæд доныцæрджытæ хæрдмæ хауын райдыдтой, цинкодтой, лæвæрттæ цын ыскъæфтой Хæмыц æмæ чызгæн. Дон цæппузыртæ хаста. Хæхтæм куы ’рбахæддзæ сты, уæд та мæргътæ дунейы хуынтæ ’ппарын байдыдтой, скафынц уæлдæфы, зарынц алыхуызон хъæлæстæй.
Лæгъз бынæтты куы фæцæуынц, уæд та сырдтæ райдайынц дунейы хуынтæ скъæфын. Хæмыц æмæ фараст æфсымæры хойы раз кафгæ ’мæ хъыллиппытæгæнгæ згъорынц.
Хæмыц æмæ фараст æфсымæры хо сеппæтыл дæр уызæлынц, цинкæнынц.
Æрæввахс ысты Нарты арæнтæм. Алкæмæн дæр хæрзбон загътой, æмæ ныр Хæмыц йæ усагимæ рацæуы.
Нарты Сырдон йæ хæстæджытæй фæцæйцыди уæд уыцы бон. Кæсы, æмæ дисы бахауд, цы сты, цымæ ацы фараст уæрдоны?
Сæ цурты ’рбацыди, æмæ йæм Хæмыц дзуры:
– Гъе, Сырдон! Нартæм мын фæхабаркæн, мæ ныццыдмæ мын фынгтæ æрывæрынкæн: цинагыл цин хъæуы!
– Æгайтма расгуыхтæ, Хæмыц!
Сырдон раразæй æмæ Нартыл ныхъхъæркодта:
– Бындар фæуат, Нартæ! Уæ хуыздæр ус æркæны, уæд хуыздæр! Сымах та уæхиуыл нæ хæцут!
Æйда-мардзæ! Нартæ базмæлыдысты. Хæмыцы размæ згъордтой, цинтæ йыл байдыдтой. Алчи дæр дзырдта:
– Бæдæйнаг дæ, Хæмыц, бæдæйнаг! Лæгаулæгæй цух нæ дæ! Лæгтæ дзы ’ппæлынц. Устытæ дæр æмбисонд фесты. Чызджытæ худынц.
Хæмыц Нартæн ыстыр чындзæхсæв ыскодта. Æмæ уыйфæстæ фараст æфсымæры хоимæ цæргæйæ баззад.
Нартæн уыди Уацамонгæ. Уацамонгæ уыди авдхатæнон. Нарты Уацамонгæмæ иу миниуæг ахæм уыди – диссаджы миниуæг. Зилгæдуры сæр- иу æй сæвæрдтой, æмæ-иу алчи дæр хъуамæ исты таурæгъ ракодтаид. Кæд-иу таурæгъы ныхæстæ мæнг разындысты, уæд-иу Зилгæдур адæмы къахфындзтæ зæхмæ нылхъывта. Фæлæ-иу кæд таурæгъы ныхæстæ æцæг уыдысты, уæд та-иу дур йæхимидæг разылд, æмæ-иу Уацамонгæ, æцæг чи дзырдта, уый дзыхы уонг систа йæхи.
Нарты Уацамонгæ ’мæ Зилгæдурмæ ма ахæм миниуæг дæр уыд. Дыууæ хылгæнæгæй-иу алчи дæр йæхи расткодта, уæдæ цы! Æмæ-иу уæд Уацамонгæйы фарстой. Афтæмæй-иу цæ базыдтаиккой хъуамæ расты дæр æмæ зылыны дæр Нарты адæм.
Ноджы ма иу миниуæг уыди Нарты Уацамонгæмæ. Нартæм-иу фыдбылыз кæцырдыгæй цыд, Зилгæдур-иу уыцырдæм атылди.
Нарты Уацамонгæ Чынтæ ’мæ Донбеттыртæн дæр æнæпайда нæ уыди. Хуынтæ-иу хастой Нартæм, быцæуы-иу куы бацыдысты уæд. Уæйгуытæ ’мæ ма суанг Дæлимонтæ дæр.
Иу бон Нарт æрымбырд сты сæ Ныхасы. Алчи дæр йæхицæй æппæлы. – Нартæй раст чи радзура, уый Уацамонгæ йедзагæй баназæд. Рахастой Уацамонгæ дурылæвæрдæй æмæ таурæгътæ байдыдтой. Æмæ- иу Уацамонгæйы Зилгæдур Нартæй алкæй къæхтыл дæр атылди.
Æрхаудта Батырадзы рад.
Æмæ загъта Батырадз:
– Æз ракæндзынæн æртæ таурæгъы.
– Нарты Уацамонгæ ’мæ Зилгæдур! Æз сымахæй курын: цал раст ныхасы зæгъон, уал хатты-иу уæхимидæг æрзилут æмæ, кæмæй зæгъон, уый дзыхмæ-иу сисæд Зилгæдур Уацамонгæйы.
Æз уыдтæн хæтæны, Хорæлдарыл сæмбæлдтæн æмæ йын загътон: «Нартæн хор радт, иу зæнгыл авд æфсиры куыд уа, кæннод дын дæ фырты марын». Хорæлдар загъта: «Авд бирæ у, æртæ ’фсиры цын фаг у». Æз нæ разыкодтон æмæ нын хылмæ асайдта. Мæ мастæй Хорæлдары фырты къубал ыстыдтон æмæ йæ сæ дуармæ фехстон. Уæд Хорæлдар дæр хоры зæнгыл фæхæцыд, хъуамæ авд æфсиры дæр ыстыдтаид. Уастырджи мæ цуры фæци ’мæ дзуры: «Иу æфсир ма дзы мæ бæхæн уæддæр фæуадз». Æз хъуамæ Хорæлдары дæр амардтаин, фæлæ алыгъд, хорæфсиртæй ма иу феуæгъд, иннæты аскъуыдта, æмæ нæ хортыл иугай æфсиртæй йæддæмæ нал вæййы. Раст зæгъын, Уастырджи?
– Раст зæгъыс.
– Уæдæ куыд раст зæгъын, афтæ Зилгæдур разилæд, сисæд Уацамонгæйы Уырызмæджы дзыхмæ, æмæ йæ Уырызмæг баназæд.
Зилгæдур мид-зылд æркодта, æмæ Уацамонгæ хæрдмæ систа йæхи. Уырызмæг уæлейæ бадт, æмæ уый дзыхмæ скодта йæхи. Уырызмæг загъта Батырадзæн:
– Дæ тыхæн æмбал ма уæд!
Банызта фыдздзаг Уырызмæг.
Батырадз дарддæр кæны йæ ныхас.
– Иннæ хатт дæр та уыдтæн хæтæны. Тынг сæххормаг дæн, фехстон иу саг, æмæ саг коммæ ахауди. Коммæ ’рцыдтæн, æмæ мæ саджымардыл федтон дыууæ фаты. Гъа иу дзы мæ фат у, фæлæ иннæ кæй уыдзæни, дисы бафтыдтæн. Саг астигъон æмæ дзы физонджытæ акæнон зæгъгæ куыд загътон мæхицæн, афтæ мæм иу чидæр ысдзырдта: «Ма бавнал, саджы æз амардтон». Фæкастæн, æмæ мæнæ чысыл Чех.
Мæнæн мæ фат сагæн йæ тæккæ уæнты ацыд зæгъгæ загътон æз. – Мæнæн та йæ тæнтыл ахызт мæ фат, – загъта чысыл Чех. Æркастыстæм дыууæйæ дæр, æмæ уый дæр раст уыди, æз дæр раст уыдтæн. Фæлæ нæ фидауæм. Чысыл Чех нæ сæтты:
– Саджы раздæр æз фехстон.
Æз дæр нæ сæттын:
– Нæ, æз æй фесхтон раздæр.
Уæд Уастырджи фæци нæ цуры ’мæ загъта:
– Хыл цæуыл кæнут? Зилгæдурыл Уацамонгæ лæууы, æмæ йæ Уацамонгæ зæгъдзæни, æцæг цы у, уый.
Æз ысразы дæн, фæлæ чысыл Чех загъта:
– Нарты Зилгæдур æмæ Уацамонгæ мæн ницæмæн хъæуынц. Фæлтау иу зæронд лæджы бафæрсæм.
Иу зæронд лæг ныл амбæлди, нæ хабар ын ракодтам. Уый сагылсагъд фæттæ сласта ’мæ зæгъы:
– Саджы раздæр чысыл Чех фехста, уыйфæстæ та Батырадз. Фæлæ фæттæ иу рæстæджы сæмбæлдысты сагыл.
Æз амæсты дæн æмæ чысыл Чехы рацæфтæкодтон.
Чысыл Чех мæм радзырдта:
– Ды лæг нæ дæ, Батырадз!
Саджы ныууагъта ’мæ фæцæуæм. Мæнмæ хардзау æркасти мæ ми. Хатын æм:
– Ахæсс саджы, дæу фæуæд.
Нæ мæм байхъуыста.
Уастырджи йæм дзуры:
– Ахæсс саджы, Чех. Саг дæу у.
Уымæ дæр нæ байхъуыста.
Зæронд лæг æм дзуры:
– Æз хистæр дæн æмæ иу ныхасмæ байхъус.
Уæд чысыл Чех æрлæууыди. Ныхас байдыдта зæронд лæг, таурæгътæ фæхаста ’мæ бафидыдтам.
Æз дзурын:
– Хæлар дын уæд саджымард.
Чысыл Чех зæгъы:
– Мæнæй хæлар уæд мæнæ ацы зæронд лæгæн, растыл чи дзырдта. Нал ахаста саджымард Чех – зæронд лæгæн æй радта. Нæ иуы дæр нал фæци ’мæ иннæйы дæр. Афтæ нæ уыди, Уастырджи?
– Раст ысты дæ ныхæстæ, мæхи цæстыты раз æрцыди уыцы хабар, – загъта Уастырджи.
– Уæдæ куыд раст зæгъын, афтæ Зилгæдур разилæд, Уацамонгæйы Хæмыцы дзыхмæ схæссæд, æмæ дыггаг нуазæн та уый баназæд.
Зилгæдур разылди мид-зылд, Уацамонгæ йæхи систа ’мæ Хæмыцы дзыхмæ йæхи бадардта. Хæмыц арфæ ракодта:
– Уæздандзинад бакодтай, æмæ йын æмбал ма уæд дæ уæздандзинадæн.
Банызта дыггаг нуазæн Хæмыц.
– Ракæнон уын уæдæ ме ртыггаг таурæгъ дæр. Уыдтæн та иу заман хæтæны. Тынг бафæлладтæн. Зæгъын: æрулæфон мæхицæн. Мæ бæхы хизынмæ ауагътон, йæ саргъ ын систон, мæ нымæт æрытыдтон фæзыл. Бæхысаргъ мæ нывæрзæн акодтон æмæ уадид афынæй дæн. Фынæй зæгъын, фæлæ цæй фынæй – уайтагъд та фехъалвæййын. Цæстытыл хуыссæг æндæдзы, зæрдæ та мæ фынæй нæ уадзы. Акæсын иуырдæм – никуы ’мæ ницы. Акæсын иннæрдæм, æмæ та уым дæр афтæ. Дискæнын: цы мыл æрцыд? Иугæндзон мæ цæстытыл уайы Зилгæдур. Фыны мæм æрбатулы ’мæ мын мæ зæнгтыл йæхи ныццæвы. Уацамонгæйæ аназон зæгъгæ – æмæ нозт зæхмæ акæлы. Тухæнты хай фæдæн. Æппынфæстаг мæ цæстытæ кæрæдзиуыл æрывæрдтон иучысыл æмæ мыл къæхтыхъæр цæуы. Райхъал уон, уый мæ бон нæу. Къæхтыхъæр та мæнæ Уастырджийы бæхы къæхтыхъæр уыди. Мæн хуысгæ ’рбаййæфта Уастырджи, хъал мæ кæны. Æз нæ хъалкодтон. Уый та афтæ фенхъæлдта, æмæ æз амардтæн. Йæ ныхас ма йын бамбæрстон: «Бæлвырд, Батырадз амарди». Бæргæ мæ фæндыди, æгас дæн зæгъгæ куы загътаин, фæлæ нал хъалкодтон. Уæд Уастырджи Нартырдæм рараст и, мæныл цъыхырытæ равæрдта, аууон мæм цæмæй дарой, уый тыххæй. Мæ бæх уый куы федта, уæд мæ ме фцæгготæй систа ’мæ мæ ныззыввытласта. Къæдзæхыл сæмбæлдтæн, æмæ къæдзæх фæркгай ныппырх и. Уæд фехъал дæн. Кæсын æмæ мæ хуыссæн иу ран, мæхæдæг – иннæ ран. Мæ бæх мæм дзуры: «Хуысгæйæ дын нæу, Уастырджи Нартырдæм фæцæуы, цыдæр хабар ис». Мæхи уазал суадоны цæхсадтон. Саргъ авæрдтон бæхыл æмæ Уастырджийы расырдтон. Дзурын æм: «Фæлæу ма, Уастырджи!» Уастырджи ’рлæууыд, фæрсын æй: «Цы ’рцыди?» Уый мын афтæ: «Æз дæ мардæнхъæл уыдтæн, æмæ æгас куы дæ! Нартæм Сауденджызы ’фсад æрбацæуы æмæ цæм фæдисхъæргæнæг цæуын». Уæд ын æз загътон Уастырджийæн: «Ма цæ фæтæрсынкæн, Сауденджызы ’фсадимæ æз фидаудзынæн». Нал æй ауагътон Нартæм. Мæ бæх фæзылдтон æмæ Уастырджимæ иу ныхас баппæрстон: «Кæсгæ мæм уæддæр бакæн». Уастырджи мæм æцæгдæр касти. Æз Сауденджызы ’фсæдтыл аздæхтон. Иу хай дзы фæцагътон, дыууæ хайы дзы ’рдæгмæрдтæй ныууагътон. Иннæтæ та лидзгæ фæкодтой. Афтæ уыди, Уастырджи?
– Афтæ уыди, бæгуыдæр, Батырадз. Абоны уонг ацы хабар ничи зыдта Нартæй, – загъта Уастырджи.
– Уæдæ цас раст зæгъын, афтæ Зилгæдур разилæд, сисæд Уацамонгæйы Сосланы дзыхмæ, æмæ æртыггаг нуазæн та уый баназæд. Зилгæдур мид-зылд ракодта, æмæ Уацамонгæ Сосланы дзыхмæ бахаста.
Сослан зæгъы Батырадзæн:
– Дæ ныфсæн басæттæн ма уæд, Нартæм фæдисон фæу, æмæ дын тыхгæнæг тых макуы ракæнæд.
Банызта æртыггаг нуазæн Сослан.
Нартæ дæр Батырадзы номыл ыстыр куывд ыскодтой æмæ Уацамонгæйæ нуазæнтæ радтой Батырадз æмæ Уастырджийæн.
Ахæм уыди Нарты Зилгæдур, æмæ иннахæм – Нарты Уацамонгæ.
НАРТ ФÆСХОХМÆ КУЫД АЦЫДЫСТЫ Нартæ ’ртæйæ – Уырызмæг, Уырæдз æмæ Батырадз ысфæндкодтой фæсхохмæ стæры фæцæуын æмæ загътой: «Иуыл бадгæ куы кæнæм, уæд хорз нæу. Æрмæст ацæуæм афтæ, æмæ нæ Сырдон куыннæ базона». Ацыдысты ’хсæвымæйдары, æмæ цыл уæддæр Сырдон амбæлди. Уырызмæгитæ Сырдоны ’лгъыстæй тарстысты ’мæ раздæхтысты фæстæмæ.
Уыйфæстæ Уырæдз афтæ зæгъы:
– Мах Сырдоны тыххæй нæ хъуыддаг куы ныууадзæм, уæд уый диссаг нæу. Фæлæ нæ исты æрымысын хъæуы.
Дыггаг бон дæр та араст ысты, æмæ та цыл Сырдон амбæлди. Уыдонæн гæнæн нал уыди ’мæ йын ныллæгъстæкодтой:
– Сырдон, ма нæ ралгъит æмæ, цы пайда ’рхæссæм, уымæй дын æртæ хайы дæдтæм.
Сырдон Уырызмæгмæ мæсты уыди ’мæ цын ницы загъта.
Араст ысты Нартæ фæсхохмæ. Фæлæ цæ Сырдон уæддæр фыдæлгъыст ракодта. Ницæмæ цын æрдардта сæ ныхас.
– Залтымит, æнусыцъити уыл ныууарæд, цæрæн æмæ уын хæрæн куыннæ уал уа! Уе рчъитыхъустæ куыд ныллыгкæнат æмæ цæ уæ фадхосфæсæлттæй куыд ысфыцат!
Уырызмæгитæ ацыдысты фæсхохмæ ’мæ цыл Сырдоны лгъыст æрцыди. Мит цыл ныууарыди, бахæринаг цын нал уыди. Сфæлмæцыдысты ’мæ се рчъитыхъустæ ныллыгкодтой, сæ фадхосфæсæлттæй арт ыскодтой, сфыхтой цæ ’мæ цæ бахордтой. Уалынмæ æризæр и. Сæ фарсмæ лæгæт уыди ’мæ дзы бацыдысты. Ахæм уазал уыд, æмæ сæлын байдыдтой. Сæ цæсгæмттыл цын их сæвæрдта уыцы уазал. Уæд дын кæсынц æмæ иу рувас æруайы. Уыдон бацинкодтой, афтæ ’нхъæлдтой, рувас лæгæтмæ цæуы. Фæлæ уый бæласы мæрайы фæкуыси. Уыдон – йæ фæдыл. Батырадз йемæ Уырæдзы худ ахаста. Бæласы мæрайы бацæуæнты худыл арт бафтыдта. Рувас фæздæгæй суынгæг и ’мæ бынмæ ’рхаудта. Батырадз ыл йæхи ныццавта. Æрцахста йæ, лæгæтмæ йæ бахаста. Уым æй бастыгътой æмæ йæ бахордтой. Фæлæ цæм ыстæй æгад æркасти ’мæ загътой: «Ай махæн худинаг уыди – рувас бахæрын. Æмæ худинаг дæр фестæм. Фæлæ Хуыцауæй ард бахæрам, зæххæй сомы бакæнæм, нæхицæй дарддæр мах ацы хъуыддаг куыд никæмæн ысхъæркæндзыстæм».
Æртæйæ дæр ард бахордтой. Се хсæн баззади рувасы царм. Алчи дæрæй йæхирдæм хъавыди ’мæ йыл нæ фидыдтой.
– Рувасы царм мæнæн радтут, – загъта Батырадз. – Æз уæ кæстæр дæн, æмæ дзы мæхицæн кæрцы ’фцæггот ыскæнон.
– Æз уæ дыууæйæ дæр курын, мæнæн æй радтут, – загъта Уырæдз. – Хæдзары нæм нæуæг гуырд ис æмæ йын дзы йæ къæхтæ атухин. Цæмæй йын хъармдæр уа.
– Мæнæн æй радтут, уæдæмæ. Æз уæ хистæр дæн, Нарты Ныхасы бадгæйæ-иу мæ къухтæ йæ мидæг акæнин æмæ-иу уе хсæн уæзданæй бадин. Сымахæн дæр-иу кад уаид, – загъта Уырызмæг.
Бирæ ма йыл фæрадзурбадзуркодтой, фæлæ йыл нæ бафидыдтой. Стæй Уырæдз загъта:
– Уæдæ афтæ ма бакæнæм. Нарты тæрхоны лæгтæм æй æрхæссæм, æмæ йæ уыдон кæмæн ыстæрхонкæной, уый йæ ахæссæд!
Уыууыл ысразы сты иннæтæ дæр æмæ раздæхтысты фæстæмæ. Сæ фæндаг уыди Нарты зæппадзы цурты. Хъæумæ ’рбацæйхæддзæкодтой, афтæ цыл зæппæдзтæй мæрдтæ худæгæй мардысты ’мæ цæм дзырдтой:
– Æгас цæут, рувасхортæ!
– Гъе, Хуыцау нæ куыд ралгъыста, – загътой Уырызмæгитæ. – Ай нæ мæрдтæ куы базыдтой, уæд нæ удæгæстæ нæ базондзысты?
Рацыдысты сæргуыбыр æмæ уæнтæхаудæй Нартыхъæумæ. Уым цын бамбæхсæн нал уыди сæ хъуыддагæн. Райсомы сæ рувасдзарм рахастой Ныхасмæ, Нарты тæрхоны лæгты размæ ’мæ загътой:
– Ацы рувасдзарм ыссардтам æмæ йыл нæ бафидыдтам. Ныр нын сымах тæрхонгæнæг фæут, æмæ кæмæн æмбæлы, уымæн æй радтут. Сырдон уым февзæрд æмæ цæм дзуры:
– Рувасæн йæ фыд æнæ Нарты тæрхонылæгтæ бахордтат. Йæ царм та йын кæм ыссардтат?
Нарты адæм цыл ныххудтысты. Стæй тæрхонылæгтæ загътой: – Ницы бирæ тæрхон ыл хъæуы. Фæлæ ихджын донæй Цыппархъусджынæг байдзагкæнут æмæ йæ дзыхыныхасæй чи рафыцынкæна, уый йæ ахæссæд.
Раздæр ныхасы бар радтой Уырызмæгæн, хистæрæн. Уый Хъусджынæджы уæлхъус æрлæууыд æмæ загъта:
– Мæнæ Хъусджынæг, æз дæ разы мæнг ныхæстæ нæ фæкæндзынæн, фæлæ мæ дæхæдæг дæр ма фæсай.
Нарты тæрхонылæгтæ кæрæдзимæ бакастысты ’мæ загътой: «Нæй, Уырызмæг æй н’ амбулдзæн».
Стæй райдыдта Уырызмæг дзурын:
– Иу рæстæджы, мæ хуртæ, æз ардыгæй ацыдтæн зыбытыиунæгæй Аскъуыпмæ, исты сырд амарон зæгъгæ. Амардтон дзы иу сырд. Сырд мæ размæ ’ртылди. Стæй кæсын æмæ кæмдæр фæтар и. Катайы бацыдтæн, уæдæ мæ сырд цы фæуыдаид зæгъгæ. Аскъуыппы рæзты бацыдтæн, æмæ уым иу хохрæбын иу ус æмæ лæг мæ сырды мард ыстигъынц. Мæн куы федтой, уæд лæгæты фæмидæг ысты. Æз цæм бацыдтæн æмæ цæм дзурын: «Уазæг нæ уадзут, хæдзаронтæ?» Уыдон мын дуар бакодтой, хæдзармæ мæ бахуыдтой. Мæ сырдымардæй мын æхсæвæр сарæзтой. Æхсæвæр ысцæттæ. Бахордтам иумæ. Стæй мын уат бакодтой æмæ ’рхуыссыдтæн. Иучысыл ку’ афынæй дæн, уæд ус йæ цонг радардта, æмæ бæстæ ныррухс- ныссыгъди. Æз усыл фæхъæркодтон: «Басыгъдыстут»! Ус мæм дзуры: «Æнцад хуысс, Уырызмæг, ницы дæ дзырддаг ис». Æз банцадтæн. Чысыл фæстæдæр та усæн йæ фарс фæзынди, бæстæ та ныррухс-ныссыгъди. Нал та фæлæууыдтæн æмæ йæм дзурын: «Басыгъдыстут!»
Усæн уæд йæ лæг фестади ’мæ нæ нымæтынйæхсæй ракъуырдта. Æз тæхгæйегар фестадтæн. Адæм мæ куы базыдтой, уæд мыл дзугфыййæуттæ лæвæрдтой æд фос. Иу хатт хохы фæцæуын мæ хицауы фæдыл æмæ иу саджы ауыдтон. Саг ахæм уыди, æмæ йыл цал æрдуйы уыди, уал æрттывды кодта. Æз æй фæстейы сурынтæ систон. Саг мæ разæй лыгъди. Иудзæвгар адард ыстæм мæ хицауæй. Иу тархъæды фæмидæг и саг, стæй æрлæууыд æмæ мæм раздæхт. Дзуры мæм фæстæмæ: «Мæн ма сур, Уырызмæг. Мæн дæ хуызæттæ нæ баййафдзысты. Фæлæ ма цæмæй Уырызмæг фестай, уый тыххæй дæхи срынчынкæн æмæ, дæу ахæм хуызы чи фестынкодта, уыцы ус æмæ лæг дæр æртæ ’хсæвы баддзысты. Æртыггаг æхсæв ку’афынæй уой, уæд сыст æмæ нымæтынйæхс дæ къухты бафтдзæн. Ды дзы дæхи ’рцæв, æмæ Уырызмæг фестдзынæ. Уыйфæстæ дзы уыцы ус æмæ лæджы дæр цæв. Уыдон та сылхæрæг æмæ нæлхæрæг фестдзысты. Афтæ нæ бакодтай зæгъгæ, уæд дæхæдæг тæхгæйегарæй баззайдзынæ». Æз, саг мын куыд бацамыдта, афтæ бакодтон. Нымæтынйæхсæй мæхи Rрцавтон æмæ фæстæмæ Уырызмæг фестадтæн. Стæй дзы уыцы усы ’мæ лæджы рацæфтæкодтон æмæ сылхæрæг æмæ нæлхæрæг фестадысты. Уырызмæг йæ ныхæстæ уыууыл фæци, фæлæ Хъусджынæг йæ ныхæстæм нæ рафыхт.
Уыйфæстæ Уырæдз загъта:
– Æз мæнг ныхæстæ нæ фæкæндзынæн. Æз æмæ Сослан хохы уыдыстæм, амардтам иу тæрхъус. Сырдкъæртт æй акодтам, сфизонæг æй кодтам æнæхъæнæй. Сослан æрхуыссыди. Æз тæрхъусы æд уæхст æнæхъæнæй зæххыл æрсагътон. Сослан куы райхъал, уæд мæ афарста: «Нæ физонæг кæм и?» Кæсын æмæ тæрхъусымард агæпкодта ’мæ никуыуал фæзынди.
Сослан мæм лæбурдтытæ райдыдта: «Мæ тæрхъусымард мын бахордтай, уыййæддæмæ тæрхъус фыхæй кæд алыгъди?» Æз Сосланæн загътон: «Цæуыл мæстыкæныс, цæ, Сослан? Чызг дæр дын уымæн ничи дæдты». Уый мын афтæ: «Мæн ус цæмæн хъæуы ныртæккæ? Фæлæ тæрхъусымард бахордтай æмæ ныр æз æххормагæй бадон?» Æз та йын загътон: «Æмæ Бурæфæрныг Уысыбийы чызджы курынмæ куы цæуæм, уæд нæ уый кæрдзынæй нæ бафсаддзæн?»
Уыйфæстæ уырдыгæй ацыдыстæм æмæ Бурæфæрныг Уысыбийы дуармæ ныццыдыстæм. Бурæфæрныг Уысыбийы чызг уыди уадыхъус фæрдыджы гуыбыны конд. Мах йæ рæзты ку’ ацыдыстæм, уæд кæрдгæхуыйгæ бадти ’мæ нын уæлæмæ нæ сыстади. Фæстæмæ куы фæзындыстæм йæ рæзты, уæд нæм бахудт. Сосланæн дæр йæ зæрдæ барухс и.
Уæд æз Сосланæн афтæ зæгъын: «Худгæ нæм хорз куы бакодта ацы чызг, уæд ацы хъуыддагæн куыд бакæнæм?» – «Æмæ йын цы кæнынмæ хъавыс, исты дæ кардæлвæстæй хæцын куынæ бахъæудзæн!»
Уалынджы Бурæфæрныг Уысыби дæр кæцæйдæр фæзынд, мах дæр йæ хæдзары æрæййæфта. Æгас цæут, уазджытæ зæгъгæ нын загъта. – Куыд æнкъардæй бадут мæ хæдзары? Кæцон ыстут? Кæдмæ цæут, уый мын зæгъут?» Уæд ын æз афтæ зæгъын: «Мах Нартæй ыстæм. Фæрныглæг дæ хонынц æмæ дæм уынынмæ ’рцыдыстæм». «Уо, мæ хуртæ, уæдæ æз дæр уæ уындмæ куы бæллын. Нарты хъусгæ кæнын, фæлæ цын с’ адæмы нæ зонын. Никуы дæр дзы уынгæ фæкодтон искæй».
– Уæдæ нæ кæд ысуазæгкæнай, уæд мах ыстæм усгур, мæнæ мæ кæстæр æфсымæрæн.
– Æз Нарты куыннæ суазæгкæндзынæн, уæ иу фендмæ дæр бæлгæ куы кодтон, уæд!
– Гъе уæдæ мах дæр æндæр ницы агурæг ыстæм.
Уыйфæстæ Бурæфæрныг Уысыби ’хсæвæр ыскодта ’мæ нын загъта: – Чызг фенын дæр зын нæ уыдзæн, фæлæ уал æхсæвæр бахæрæм. – Махæн не хсæвæр æхсæвæр уæд уаид, дæ чызджы уал нын куы фенынкæнис.
Уæд нæм чызг йæ уатæй дзуры:
– Мæн цы уынын хъæуы? Кæд мыл уæхæдæг æрвæссут, уæд æз уæлдай ницы зæгъын.
Ацы ныхасы фæстæ ’хсæвæр бахордтам æмæ суанг боныцъæхмæ уым фестæм. Чызджы дæр немæ ракодтам.
Фæци йæ ныхас Уырæдз, фæлæ Хъусджынæг нæ рафыхт. Уæд Уырæдз Сосланмæ фæзылд æмæ йын афтæ:
– Æз мæнг ныхас нæ загътон – ацы аг неппæты дæр сайдзæн. Уый фæстæ Батырадз фестад æмæ загъта:
– Сымах иууылдæр мæнгныхæстæ фæкодтат, фæлæ ма ацы Хъусджынæг мæн фæсайæд!
Хъусджынæгæн йæ уæлхъус æрлæууыди. Уый размæ дæр æй Уацилла не суагъта фыцын барæй. Батырадз æй фæфиппайдта ’мæ зæгъы: – Уациллайæн æз йæ лæппуйы къубал куыд ныллыгкодтон, афтæ йын йæхи къубал дæр ныллыгкæндзынæн. Æмæ йæ лæппуйы къубал сæджы куыд æмбийы, афтæ уый къубал дæр сæджы бамбийынкæндзынæн!
Уыцы ныхæстæм Уацилла агæпкодта, æмæ Хъусджынæг рафыхти. Нарты тæрхонылæгтæ бахудтысты ’мæ загътой:
– Махмæ Батырадзы хуызæн лæджыгъæдджын лæг ничиуал разындзæни.
Уыйфæстæ Нарты тæрхонылæгтæ рувасдзарм адæмы ’хсæн Батырадзæн радтой. Æмæ сæ ныхас уыууыл ахицæн и.
САТАНА ’МÆ ÆХСОНТЫ УÆЙЫГ Нарты Уырызмæг базæронд и. Уæд, зæгъы, Нартæ быгъдуаны хъомгæс рауагътой, æмæ Уырызмæджы рад æрхауди. Иу изæр æм Нарты кæстæр бадзырдта:
– Гъе, Уырызмæг, ам дæ?
– Ам дæн, цы хабар у?
– Райсом быгъдуаны хъомгæс дæ рад у ’мæ нæ фехъуыстон ма зæгъ.
– Уа хорз дыл æрцæуæд! Æмæ мæ сæрæн куы нæ дæн, уæд куыд ацæуон?
– Ацы рад ма фехал, иннæ хатт дæ нал бахъыгдардзыстæм. Уырызмæг ницыуал загъта. Мидæмæ куы бахызти, уæд æй Сатана фæрсы:
– Цы кæныс, нæ зæронд, дæ базгуытæ уагъдæй куы ’рбацыдтæ? Уагæры дын цы загъта Нарты кæстæр?
– Уадиссаг ницы. Фæлæ быгъдуаны хъомгæс мах рад у, æмæ катайыл дæн, кæдæм ма фæцæуон зæронд-зæронды?
– Дæу куынæ равзæрстаиккой, уæд гæнæн нæ уыди?
– Иннæ радæн дам дæм нал фæдзурдзыстæм.
– Цæй, иу рады тыххæй ницы кæны. Уый фаг мæхæдæг дæр ысуыдзынæн.
Изæры Сатана йæ дзыггутæ цыбырдзагъд акодта. Рæуæды уæцъæф асыгъдæгкодта ’мæ йæ йæ сæрыл æркодта, иннæ хъуынтæ куыннæ зындаиккой, афтæ. Йæ рустæ мыдамæст акодта. Йæ дзыггуты цыбыр кæрдæнтæ андæгъта йæ цæсгомыл, æмæ йыл цыма гæзæмæхъуынтæ рахæцыд, афтæ зынд. Йæхиуыл лæгдарæс ыскодта ’мæ райсомы хъæркæны: – Гъе, Нартæ! Уæ хъомвос ратæрут æмæ цæ фæхизон!
– Кæм цæ фæхиздзынæ, бæстæ дзæгæрæгсыгъд куы бакодта? – Уый мæхæдæг зонын.
Сатана Нарты хъомвос æрбамбырдкодта, стæй Уырызмæгмæ бацыд æмæ йæ фæрсы:
– Кæдæм фæтæрон фосы?
– Кæдæм цæ фæтæрай, уый бæргæ ис. Фæлæ кæмæ разындзæн ахæм хъару ’мæ ахæм ныфс?
– Бынбауай, цы лæг дæ! Æз сылгоймаг куы дæн, æмæ мæ ныфс куы хæссын, уæд ды куыд амардтай де уæнг? Зæгъ, кæдæм цæ фæтæрон? – Авд хохы фæстæ цæры Æхсонты уæйыг, æмæ цæ уырдæм фæтæр. Сатана Æхсонты уæйыджы бæстæм фæтардта Нарты фос.
Хизы йе стыр рæгъау. Уæд дын Æхсонты уæйыг афтæ куы бакæнид йæхинымæр: «Уох-хай, ай мæ бæсты мæхицæй тыхджындæр ызмæлæг куы фæзынди. Æмæ чи уыдзæн, цымæ? Чи мæм æрбауæндыд?»
Æхсонты уæйыг ысбадти йæ бæхыл æмæ рацæуы. Сатана йæм кæсы. Куыд æввахсдæр кæны уæйыг, афтæ бæрæгдæр æмæ стырдæрæй разынд. Барæджы къæхтыбынæй сыджыт хъæбысыдзæгтæй ысхъиуы, æмæ бæх йæ фæстæ уæрмытæ уадзы. Бæх йæ къæдзил рацъыкласы ’мæ бæласыл атыхсы, стæй йæ æд уидæгтæ раласы йæ фæдыл. Сатана старсти. Æрбаввахс и уæйыг. Йæ цæстыты къуырфытæ – цæджджинаджы йæстæ, йæ фындзырагъ – æртæ лæджы дæргъæн. Йæ дзых та – стыр къутуйы йас, дæндæгтæ – дуæртты йæстæ.
Æбацыди уæйыг æмæ фæрсы Сатанайы:
– Ай æмæ чи дæ, дзигло?
– Хъомгæс дæн.
– Æмæ кæй хъом хизыс?
– Нарты хъом.
– Ау, æмæ уæд Уырызмæджы нæ зоныс?
– Куыннæ йæ зонын! Æгæр хорз дæр ма йæ зонын.
– Мæнæй кадджындæр ма уæд?
– Уый кадæн æмбал кæм ис! Уырызмæг ахæм лæг у, æмæ гал аргæвды, Æртæ Нарты ’рхоны, æмæ Æртæ Нарты иу гал иу бонмæ хæрд нæ фæвæййынц.
– Æндæр ма йæм цы миниуæг ис?
– Уазджытимæ куы фæбады, уæд се мныуæзт кæны. Æгас адæм сæ сæрæн нал вæййынц, фæлæ Уырызмæгыл зынгæ дæр нæ фæкæны йæ нуæзт. – Æндæр ма?
– Æндæр куы зæгъай, уæд бынтон диссаг та йе фсин у – Сатана. Уый тъæпæнæджы карз ронг бантауы. Стæй Æртæ Нарты ’рхонынц. Æмæ уыцы ронг Æртæ Нарты нуæзт нæ фæвæййынц – ахæм бæркадкъух æфсин у. Æнтаугæ та йæ æхсæвы бакæны, æмæ йын боныцъæхмæ сæнхъизы, нуазынæн фæбæззы.
– Уыдон хорз, фæлæ, Нарты хъомгæс, райсом мæ хуындмæ хъуамæ ’рцæуай – фендзынæ, кæддæра мæн та адæм куыд зонынц.
Сатана сразы и. Иннæ райсом Æхсонты уæйыг гал аргæвдынкодта. Æрхуыдта, Æртæ Нарты цы уыдысты, уымæй æртывæр адæмы, æмæ Сатанайы дæр æркодтой. Гал уæларт афтæ тынг ыснæрсти, æмæ ма ноджы иуахæм куывды фаг дæр уыди.
Фæрсы Æхсонты уæйыг Сатанайы:
– Цæй, куыд дæм кæсы, Нарты хъомгæс, мæ фынгæвæрд?
– Тынг хорз. Нарты фынгæвæрдæй æртæ хатты хуыздæр!
Дыггаг бон Æхсонты уæйыг æмæ, кæй æрхуыдта, уыцы адæм фынгтыл æрбадтысты ’мæ нуазынц, хæрынц. Æхсонты уæйыг уыйбæрц нуазы, æмæ бадтыадæм цас нуазынц, уымæй æртæ хатты фылдæр. Адæм ныррасыг ысты, фæлæ Æхсонты уæйыг æндæрхуызон дæр нæ фæци. Цыма ныртæккæ ’рбадт, йæхи афтæ дары.
Æхсонты уæйыг та уæд Сатанайы фæрсы:
– Цæй, цы зæгъыс, Нарты хъомгæс, Уырызмæджы йас мæ бон у бафæразын?
– Иу нæ, фæлæ ма æртæ хатты фылдæр дæр бафæраздзынæ. Æхсонты уæйыг зæгъы уæд йæ усæн:
– Бантау, карздæр нæй зæгъгæ, ахæм ронг, æмæ райсоммæ куыд сæнхъиза, афтæ!
Уæд ын Сатана хинтæ скодта сусæгæй, æмæ райсоммæ ’ ндæрхуызон дæр нæ фæци сæ нозтаг.
Æхсонты уæйыг фæрсы йæ усы:
– Ранхъызти уыцы ронг.
– Æндæрхуызон дæр нæ кæны!
Уæд Æхсонты уæйыг фæдзурынкодта Нарты хъомгæсмæ.
Æркодтой Сатанайы. Æхсонты уæйыг æй фæрсы:
– Исты зоныс Сатанайы митæй, Нарты хъомгæс?
– Афтæ – чысыл цыдæртæ…
– Не фсин æнтуан бакодта, фæлæ йын не нхъизынц йæ нозтытæ. Цы бакæнæм? Фесæфдзæни уытæппæт хойраг.
– Гъæй-джиди ’мæ ныр Сатана ам куы фестид йæхæдæг!.. Мæнæ мæ хызыны иучысыл цыдæр ис, æнхъæлдæн, Сатанайы хосæй.
Сатана систа йе нхъизæн, доны йæ ауыдæста. Æндæр æнтуаныл æй акодта, æмæ сæнхъызтысты йæ нозтытæ, уæдæ цы!
Куыд æй базондзынæн Сатанайы, уый мын бацамон зæгъгæ та дзуры Æхсонты уæйыг. – Æз æй Нартæй тыххæй дæр байсдзынæн.
– Цы дын зæгъон, – дзуры Сатана, – мыййаг мын куынæ бахъуыдыкæнай мæ ныхæстæ, æмæ Сатанайы ’фсон æндæр искæй куы ’ркæнай. Тæрсын дын уымæй. Рæхджы мæ хъомгæсы рад фæуыдзæн, æмæ мемæ ку’ ацæуис, уæд дын æй комкоммæ бæргæ бацамонин.
– Уæдмæ мын лæууæн нæй, Нарты хъомгæс, фæлæ дын бар ис хиз ме рцыдмæ дæ хъом мæ зæххыл. Æрмæст мын Сатанайы миниуджытæй истытæ радзур.
– Мæнæ дын йæ миниуджытæ. Райсом, куыддæр хур Нартыхъæумæ йæ был ныддара, афтæ Нарты чындзытæ, сæ чызджытæ, устытæ хурыскæсæнырдæм цæудзысты сеппæтдæр дон хæссынмæ. Ды хурскæсæнырдыгæй лæу, æмæ цæм кæс. Хурытынтæ тынгдæр кæй ныхыл ахъазой, æмæ ирддæр кæй ных уа, уый – Сатана. Стæй ма ноджы: йæ дæллагхъуырæй сæууон ыстъалыйы ныв зындзæни. Дон куыддæр иса, афтæ цонджыхъултæй ыстъæлфæнтæ хаудзæни. Кæд уыцы миниуджытæй ницы рахатай, уæд æндæр искуы уыдзæн, æвæдздзæгæн, æмæ-иу æм банхъæлмæкæс.
Æхсонты уæйыг рараст и Нартæм. Йæ зæрды уыд Сатанайы сæхимæ фæкæнын. Сатана йæ ’мбæрста – æвыдæй цæ нал ныууадздзæни уæйыг ныр Нарты.
Куы цыди, уæд уæйыг бафæдзæхста йæ усæн:
– Ме рцыдмæ мын ысцæттæкæн нозт æмæ хæрдæн цы хъæуы, уый. Къуырийы ’мгъуыдмæ ам уыдзынæн.
Æхсонты уæйыг ацыд Нартæм. Йæ ус, цы хъуыди, уый бантыдта. Фæлæ та цын Сатан хин ыскодта ’мæ не нхъызтысты. Уæйыджы ус Нарты фыййаумæ фæдзырдта ’мæ йын зæгъы:
– Дæ рын бахæрон, нæ лæг мæ мардзæни, исты хос мын ыскæн æмæ ранхъизой мæ нозтытæ.
Уагæры, афтæ тынг цæмæй тæрсыс дæ лæгæй?
– Сфизонæг мæ кæндзæни, ахæм туджы хицау у. Цы зæгъа, уый афоныл хъуамæ уа! Мæ уд мын рафтыдта!
– Æз дæ рыны к’ уаин, – загъта Сатана, – уæд ын базонин, йæ уд кæм ис, уый æмæ дзы схъазин.
– Уый бæргæ зонын, фæлæ раздæр нæ лæг уый басгары.
– Уагæры кæм ис уыцы уд?
– Аххæрæгæй тарвазы ’хсæн ис лагъз æвæрд, йæ мидæг чысыл хъама. Уый райс, æмæ йæ ’мбисы уонг ысластай зæгъгæ, уæд лæгæн йæ тых асæтты. Чысыл æй фæрæхуыстай, уæд та мæлгæ кæны. Æндæр ын ницæмæй ис мæлæт.
– Хорз уæдæ, – зæгъы Сатана. – Æз афтæ бакæндзынæн, æмæ дын дæхицæн лæгъстæйаг куыд фæуа! Æрмæст мын-иу, цы изæр æрцæуа, уыцы ’хсæв дæ дарæс авæр. Стæй йæ мæхи бар уадз. Дæ нозтытæ та дын æз сæнхъизынкæндзынæн. Иучысыл къæртайы дзаг дзы хицæнæй æрывæр, æмæ- иу дæхи мауал равдис иу æхсæв.
Æхсонты уæйыджы ус йæ дарæс радта Сатанамæ ’мæ зæгъы: – Кæд дæ фæнды, уæд æртæ ’хсæвы дæр дæ бар. Æз ма дзы куы фервæзин!
Æхсонты уæйыг Нартыхъæумæ ’рцыди, æрлæууыди хурыскæсæнырдыгæй. Райсомы Нарты сылыстæг дон хæссынмæ цыдысты, æмæ цæм Æхсонты уæйыг кæсы. Нарты фыййау ын куыд бацамыдта, афтæ хъахъхъæны, фæлæ дзы ахæм ничи разынди, æмæ уæд Нарты устытæй иуы фæуырæдта ’мæ йæ фæрсы:
– Нарты Сатана бынаты ис?
– Нæй.
– Уæдæ кæм ис?
– Нæ зонын, Уырызмæджы бафæрс.
– Йæ хæдзар кæцы у?
– Уæртæ, æппæты бæрзонддæр цы мæсыг у, уый цур – йæ хæдзар. Уæйыг Нарты уынгты ’рбацæуы. Нартæ йæм кæсынц.
– Чи уа цымæ ай? – загъта йæ иучидæр.
Бараст и Æхсонты уæйыг Уырызмæджы кæртмæ ’мæ бахъæркодта: – Уырызмæг, æддæмæ мæм ракæс!
Хъæрмæ Уырызмæг лæдзæджынцæйтты рацыди.
– Кæцы дæ уый?
– Æз дæн, Æхсонты уæйыг!
– Гъе, бынысæфт фæуай, кæд дæ цы Хуыцау æрхаста! Æмæ дæ цы хъæуы?
– Сатана дын кæм и?
– Ам нæй.
– Дард ис?
– Дард. Нарты фос хизы.
– Кæм?
– Æхсонты уæйыджы бæсты.
– Ау, æмæ уым Нарты хъомгæс куы ис, гæзæмæмилджын, иу быллы! Сылгоймаджы мыггагæй дзы куы никæй федтон.
– Гъе, гъеуый Сатана йæхæдæг у.
Æхсонты уæйыг мæстæй рахсысти ’мæ фæхъæркодта Уырызмæгыл: – Гъе, куыйты Нарт, уæ ус дæр хин, уæ лæг та – дывæр хин. Æмæ Сатана æцæгæй дæр де фсин у, æмæ Нарты рæгъæуттæ хизы?
– Æцæг!
Æхсонты уæйыг зæронд Уырызмæгмæ февнæлдта, йæ фæсарц æй авæрдта ’мæ загъта:
– Уæдæ дæ æз мемæ хæссын. Уыцы фыййау Сатана куы нæ разына, уæд фендзынæ – æз дæ мæ дзабыртæ байсæрддзынæн.
Рацыди Æхсонты уæйыг. Цæуынц. Уырызмæгмæ æрæджиау фæсмон æрцыд: «Цæмæн æй ысхъæркодтон Сатанайы, а мæхæдæг сæфын, æмæ уый æгъгъæд нæу?»
Æрхæддзæ сты Æхсонты уæйыджы хъæумæ. Сатана уæйыджы усы хуызы, карз ронгæй йедзаг нуазæн рахаста уæйыгмæ.
– Уæ, нæ лæг! Кæдæм цыдтæ? Нарты хъомгæс кæд разындис Сатана йæхæдæг. Бафæдзæхста мын, цæмæй дæуæйуымæ хæрзæггурæггаг фæуон. Айс мæ къухæй ацы нуазæн.
Æхсонты уæйыг ысцинкодта, райста нуазæн æмæ сонтфарст акодта йæ усы:
– Æмæ кæм и ныр?
– Йæхи дæм цæттæкæны, йæ дарæс ивы.
Æхсонты уæйыг фырцинæй нуазæн анызта. Стæй æрхызти йæ бæхæй, райста Уырызмæджы дæр æмæ йæ баппæрста Сатанайы размæ, йæхи ус æй æнхъæлдта.
– Уыцы зæронды мацы фæкæнут, мæн хуыссæг ахсы, æмæ иучысыл арæдзæмæдзæкæнон.
Æхсонты уæйыг йæхи ’руагъта, æрхуыссыд, йæ хъама йе ртты дары. Стæй æрфынæй и сындæггай.
Уæд дын Сатана Уырызмæгæн афтæ:
– Гъеныр нæ сæр бахъуыд нæ дыууæйы дæр. Æз ын йæ нозтыл фынæйыхос акодтон, æмæ нын фæстиатгæнгæ нал у.
Бацыдысты Сатана ’мæ Уырызмæг Æхсон уæйыгмæ. Уырызмæг хъамайыл фистонырдыгæй ныххæцыд, æмæ йæ мбисмæ сласта – уæйыджы ныфс асасти, æрмæст ма мидызмæлдкодта. Сласта хъама, æмæ йæ тых асасти бынтондæр уæйыгæн.
Хæцы хъамайысæрыл Уырызмæг æмæ дзуры:
– Уæлæмæ сыст, Æхсонты уæйыг, кæд дæ мыййаг Сатана хъæуы! Кæннод æй кæнгæ кæнын!
Æхсонты уæйыг фехъал и, афæлвæрдта ма йæ тыхтæ, фæлæ йæ уæдмæ Уырызмæг барæхуыста, æмæ ныззырзыркодта уæйыг. Иу богъ ма фæкодта, стæй адæргъ и ’мæ амард.
Сатана Æхсонты уæйыджы усæн радта фæстæмæ йæ дарæс æмæ загъта:
– Фервæзтæ ныр дæ хъиамæтæй.
Ус дæр ын арфæтæ фæкодта Сатанайæн. Стæй йæ цæгатмæ цæуыныл ныллæууыд.
Уырызмæг æмæ Сатана Нарты хъомвосимæ баиукодтой Æхсонты уæйыджы фос дæр, стæй хъазгæ ’мæ худгæ ’рфардæг ысты сæ бæстæм. Куыддæр Уырызмæг æмæ Сатанайы ауыдтой Нартæ, афтæ сæ цинæн кæрон нал уыди ’мæ кæрæдзимæ хæрзæггурæггаг ызгъордтой.
Уырызмæг æмæ Сатана Нартæн ыстыр куывд ыскодтой. Нартæ-иу къуырийы дæргъы бадтысты фынгтыл. Уырызмæг æмæ Сатана Нарты фос байуæрстой уыйфæстæ – алкæмæн йæхион радтой. Æхсонты уæйыгæй цы фос фæкодтой, уыдон дæр Нартыл байуæрстой æмхуызон.
Нартæ дæр арфæгæнæг систы Уырызмæг æмæ Сатанайæн. Сæ фосы ддейы ма цæм ноджы фос бафтыди. Ис исы нæ мары.
САТАНА УЫРЫЗМÆДЖЫ КУЫД
АМБЫЛДТА
Нарты Уырызмæг кадджын æмæ номдзыд лæг уыди. Стæры дæр, æнæуый хъуыддаджы, бынаты, куывды – иуыл Уырызмæджы фарстой. Уырызмæгмæ фæллой дæр бирæ уыд. Æмæ дам иуахæмы Уырызмæг Сатанайæн афтæ зæгъы:
– Цымæ æнæ мæн цы уаис? Цы кæнис, æз дын куынæ уаин уæд? – Цæрин æз дæр иннæты хуызæн, æндæр цы кæнин!
– Уæй, ницы бакæндзынæ! Фæллой æз кæнын, ды сылгоймаг дæ. – Сылгоймаг фылдæр фыдæбонкæны, фæлæ йæ фыдæбон нæлгоймаджы цæсты н’ахады. Уæдæмæ дæ Нартæ дæр мæ руаджы зонынц. Æз цыфæнды мæгуыры дæр цæрæглæг ыскæндзынæн.
– Уæдæ Нартæм Сырдонæй мæгуырдæр ничи ис, æмæ гъеуый ысцæрæгкæн.
– Ма кæн! Æз Сырдонмæ ку’ ацæуон, уæд де ввонг фæллæйттæй æрмæст иунæг афæдзмæ дæ рæбыны ницыуал аззайдзæни.
– Хæснаг ыскæнæм!
– Скæнæм!
Сатана Уырызмæгæн ницыуал загъта уыйфæстæ. Ацыди Сырдонмæ. Бадзырдта йæм:
– Ам дæ цы, Сырдон?
– Ам бæргæ дæн. Мидæмæ. Кæцæй фæдæ, Сатана?
Сатана къæсæрæй куы бахызт, æмæ къонайы цур цы ныллæг бандон уыд, уыууыл куы ’рбадти, уæд афтæ зæгъы:
– Сырдон, ныр иумæ куы ’рцæриккам, уæд дæм куыд кæсы? – Уый та куыд?
– Нæ лæгимæ хæснаг ыскодтон, æмæ иу афæдз хъуамæ фæцæрон дæ хæдзары.
– Дыууæ афæдзы дæр! Табуафси, чи дæ нæ уадзы! Æгайтма мæ дæ сæрмæ хæссыс!
Сатана Сырдонтæм æрцарди. Иугæндзон æй куы иу ранмæ, куы иннæ ранмæ рарвитбарвиткодта Сатана. Сырдоны ’рцыдмæ та йæ хæдзар – алцæмæй дæр рæвдз, æфснайд æмæ сыгъдæг. Сырдон бынтон æндæр Сырдон фестади.
Нарты адæм дисы бафтыдысты. Сырдоны хорзы кой цæм иу æмæ дыууæ хатты не рцыд.
Хъуыста цын Сырдон сæ ныхæстæм æмæ-иу цæ радзырдта Сатанайæн сæхимæ.
Сатана Сырдонæн цалдæр фæлысты дзаума бахуыдта ’мæ йын цæ фæивынкодта фосыл. «Ничи кæсы Сырдонмæ! – дзырдтой Нарт. – Фосæй дæр æххæст æмæ дарæсæй дæр!»
– Цымæ нæхион та цы фæзæгъы? – афарста йæ иу хатт Сатана Сырдоны.
– Рагæй нал вæййы Ныхасы, фæлæ йæм мæ хъус дардзынæн. Нартæ кæрæдзийы рахонбахонкодтой. Уырызмæгмæ-иу куы барвыстой, абад нæм зæгъгæ, уæд-иу хонæгæн загъта:
– Фысымтæн арфæ ракæн, ацæуын мæ бон нæу, мæ хæдзары зылдтытæ нæма фæдæн.
Афтæмæй æнæхъæн афæдзы дæргъы Нартæй Уырызмæджы хæдзары ничиуал уыд, нæдæр цæ Уырызмæг бацыд искæйы хæдзармæ.
Æрæввахс афæдзы бон. Уырызмæджы стыр фæллæйттæ ’мбис фесты. Æрхæстæг Нарты Афæдзы бæрæгбон дæр. Тыхсы Уырызмæг, уæдæ ма цы ’гъдауæй ыскæна Сатанайы фæстæмæ йæ хæдзармæ.
Уæд дын иу бон Сырдон хæрзарæзтæй, цæхæртæ калдта, афтæмæй рацыд Нарты Ныхасмæ. Нартæ йыл сæ цæст æрывæрдтой. Уырызмæг Ныхасмæ куыд бацыди, уый та зонгæ дæр ничи бакодта. Арфæ дæр цын бæргæ ракодта Ныхасы адæмæн Уырызмæг, фæлæ йæ æгæрыстæмæй куыдзыхъуыды дæр ничи ’ркодта.
Уæд Уырызмæг хъуырхъуыргæнгæ раздæхти фæстæмæ йæ хæдзармæ. – Нартæ иуыл Сырдоныл сысты, мæнмæ дзы кæсгæ дæр ничи ’рбакодта. Ме сæфт хуыздæр у ахæм цардæй, – дзырдта Уырызмæг. Бацыд сæхимæ ’мæ мæстæлгъæдæй ныххаудта йæ хуыссæны. Уæд дын иу бон Хæмыц Уырызмæгæн афтæ зæгъы:
– Уырызмæг, цæмæн худинагкæныс мах дæр æмæ дæхи дæр? – Цæмæй уæд?
– Куыннæ! Сатанайы фæсырдтай. Дæ хæдзармæ ничиуал цæуы. Уæд дын уый цавæр цард у?
Гъе, Хæмыц, зæгъгæ загъта Уырызмæг. – Фæцу ’мæ йын зæгъ уыцы усæн: йæ хæдзармæ рацæуæд. Иуæй Нарты бон æрæввахс и, иннæмæй хæдзар бынтон æдзæллагмæ ’рцыд. Æгъгъæд ыскæнæд йæ хивæнд митæн. Хæмыц уыцыиуцыд ракодта Сырдонтæм æмæ тызмæгæй афарста Сатанайы:
– Æппын дæм дæ хæдзармæ цæуыны фæнд нæма и?
– Нæма!
– Худинаг у, Сатана. Уырызмæджы тых асаст æмæ йæ йе зæрыбон иунæгæй куыд уадзыс?
– Æмæ йын кæй аххос у? Йæхæдæг мæ нæ рарвыста?
– Зæронды зонд… Чи зоны, исты рæстмæ нæ загъта ’мæ йæ уæд æппарынмæ хъавыс?
– Цæй, хорз. Ацу ’мæ йын зæгъ: кæд мын ме ссыдæн æгъдау ыскæндзæн, æмæ мын Æртæ Нарты, мæн куыд фæнды, ахæм уагыл æрхондзæн, уæд цæуын, кæннод – нæ.
Хæмыц Сатанайы фæндон сæмбæлынкодта Уырызмæгыл.
– Цы йæ фæнды, уый кæнæд, – загъта Уырызмæг. – Мæнæ ма йæ хæдзармæ ’ркæсæд æрмæст.
– Разы у Уырызмæг дæ фæндоныл, – загъта уыйфæстæ Хæмыц Сатанайæн.
Уæд Сатана фæсидти Сырдонмæ ’мæ йын афтæ:
– Цæй, Сырдон, ис дын ныр алцы дæр, æмæ цæ ма фесаф, æз нæ зæронд лæгмæ цæуын.
Бузныг, Сатана, дæ лæггадæй зæгъгæ загъта Сырдон. – Рох мæ нæ уыдзысты дæ бирæ хæрзтæ.
Æмæ рацыдысты Хæмыц æмæ Сатана Уырызмæгтæм.
Уырызмæг сынтæгыл хуыссы, æмæ йæм Сатана дзуры:
– Гъе, зæронд, цы дуарахæсты мæ бакодтай? Нырма м’ афæдзы бон куынæма ’рцыд.
– Мæнæ дæ хæдзармæ ’ркæс, – ай сæфтмæ куы ’рцыди бæстæ. Афæдзы бонмæ мæ куыд кæсынкæныс?
– Цы зæгъон – æцæгæй дæр хъæмпдон куы фестад нæ хæдзар, фæсал æмæ быронæй куы байдзаг. Хæрæг дзы куы нæуал фæзындзæн!
Уадидæгæн афснайдта хæдзар Сатана. Стæй Хæмыцæн зæгъы: – Кусæрттæгты кой бакæн æмæ мын æрхон Æртæ Нарты.
Хæмыц, цы хъуыди, уыдон иууылдæр арæвдзкодта. Уæдмæ Сатана алцыдæр йæ раны æрывæрдта. Фынгтæ ’рцæттæкодтой, æмæ Хæмыц фæдзырдта Сырдонмæ:
– Нартæм фидиуæг фæу! Сатана дын уыйас лæггад фæкодта, æмæ Æртæ Нарты абон Уырызмæджы хæдзармæ куыд æрцæуой.
Сырдон Нартæм фидиуæг фæци.
Чыртæ-чыртæй æмæ къордтæ-къордтæй цæуын байдыдтой Нартæ. Сатана Нарты ’рцыдмæ Уырызмæджы фæлыст раивта ’мæ йæ хæдзары, рæбынæй, æрбадынкодта къæлæтджыныл. Нартæ цыдысты, Сатанайæн арфæтæкодтой, æмæ Уырызмæджы цур алчи йæхицæн бынат ардта. Æрымбырд ысты Нартæ. Ахæм фынг æрывæрдта Сатана, æмæ фынгтæ тасыдысты. Нуæзт уæлдон фестади, хæринаг – фылдæр.
Стæй Сатана Уырызмæгмæ дзуры:
– Гъе, зæронд! Исты ракув Нартæн.
Хæйрæг дæ ’мæ мын хæйрæджы митæ бакодтай зæгъгæ загъта Уырызмæг.
– Уæдæ ма зæгъ, æз дын куынæ уаин, уæд цы дæ бон у?
– Ницы! Ницы!.. – загъта Уырызмæг.
– Гъемæ дæм мой дæр мæхæдæг ыскодтон, æмæ дæ аразгæ дæр мæхæдæг кæнын.
Иу абонæй иннæ абонмæ фесты Нартæ хуындуаты Уырызмæг æмæ Сатанамæ. Уыйфæстæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
НАРТЫ ’ФСАРМ ÆМÆ САТАНА Нартæ балцахуыр уыдысты. Æмæ та ныр дæр иуран æрынцадысты Нарты адæм æмæ тæрхонкæнынц.
Æзныгъыбæстæм чи фæцæуид, уый бæргæ фылдæр фæллой фæкæнид зæгъгæ загъта хистæртæй иу.
– Доныбылцæрæг æлдармæ уыйбæрц фæллой ис, æмæ цыл цæст не ххæссы. Уырдæм фæцæуын – æвæсмойнагдæр у, – загъта иу æндæр чидæр. – Тулоныбæстæ æнæхæрд у, уырдæм куы фæцæуиккам, уæд фагæй фылдæр фæллой бафтид нæ къухы, – зæгъынц кæстæртæ.
Нæ фидыдтой Нартæ, æртæ фæнды цæм уыди, æртæрдæм хæцыдысты. Æмæ ’рмæст æртæ боны фæстæ ’рцыдысты иу фæндмæ: хистæртæ ацæуæнт Æзныгъыбæстæм, астæуггæгтæ – Доныбылцæрæг æлдармæ, æмæ кæстæртæ та – Тулоныбæстæм. Æртæ къуырийы фæстæ хъуамæ сæмбæлой, мæнæ цы ранæй цæуынц, уым. Хистæртæн раздзæуæг Уырызмæг уыди, иннæтæн – Сослан, кæтæртæн – Батырадз.
Цæуынц хистæртæ ’мæ ныххæддзæ сты Æзныгъыбæстæм.
Иумæ цæугæйæ нын нæу зæгъгæ загъта Уырызмæг. – Цынæ ’рцæуы: уæд та сæфæм, æмæ нæ фæдисхъæргæнæг бахъуыд.
– Ды ам лæу. Мах цæуæм æмæ нæ кæд къуыримæ ницы бæрæг хабар уа, уæд-иу аздæх фæстæмæ.
Уырызмæг ныллæууыди.
Нарты хистæр фæлтæр Æзныгъыбæстæм бацыдысты ’мæ цæ куывды бадгæ баййæфтой.
Нартæ цæм дзурынц:
– Уæ куывд барст уæд!
– Алыбон æгас нæм цæут. Сбадут, уæ хорзæхæй. Кæцæй ыстут, чи стут?
– Мах нæртон адæм ыстæм.
Нарты коймæ Æзныгъ-æлдар йæ бандонæй фесхъиудта ’мæ бамбарынкодта йæхиуæттæн сæхи ’взагæй, цæмæй Нарты фыдрасыг фæкæной.
Ныккалдтой цыл нуазæнтæ Нартыл, æмæ Нартæ кæрæдзийы дæр нал æмбæрстой, ахæм расыг фесты. Æзныгъ-адæм цæ расыгæй талынг ныггæндты ныккалдтой æмæ цыл дуæрттæ фидар сæхгæдтой.
Астæуггæгтæ дæр ныххæддзæ сты Доныбылцæрæг æлдары бæстæм, æмæ Сослан зæгъы:
– Иумæ цæугæйæ нын нæу. Иу нæ фæстæдæр фæлæууæд, кæннод цынæ вæййы! Иу сæфт куы фæкæнæм, уæд нæ фæдисацæуæг дæр нал уыдзæни. – Ды неппæтæй дæр æвзыгъддæр дæ, æмæ нæм æнхъæлмæ кæс, – загътой Нартæ Сосланæн. – Къуырийы бонмæ дæм кæд ницы хъуыса, уæд- иу фæдис фæу Нартæм.
Бацыдысты Нарты уыцы хай Доныбылцæрæг æлдармæ. Чызг æрвыста æлдар, æмæ йын Нартæ арфæ ракодтой.
– Абадут, уазджытæ, дæрддагхуыз уын ис, æмæ исты саходут. Чызг æрвитæм æмæ – саггагкæнут, – загъта цын æлдар.
Нартæ дæр æрбадтысты.
Кæцæй цæут уæдæ зæгъгæ цæ фæрсынц.
– Мах – Нартæ стæм, æмæ мæнæ айонг æрхæддзæ стæм.
Уæд та уыдоны дæр фæрасыгкодтой æмæ цæ ныггæндты ныккалдтой. Кæстæр Нартæ дæр сæ ранмæ фæхæддзæ сты, Тулоныбæстæм, æмæ Батырадз зæгъы:
– Иумæ цæугæйæ нын хорз куынæ рауайа, иу нæ фæдисхъæргæнæг ныллæууæд.
Дæуæй цæрдæгдæр нæм ничи ис, Батырадз, зæгъгæ загътой Нартæ. – Ам ныллæу. Кæд нæ хабар нæ уа къуырийы ’мгъуыдмæ, уæд-иу фæдисхъæргæнæг фæу дæхæдæг Нартæм.
Батырадз уым баззад. Кæстæр Нартæ бацыдысты Тулоныбæстæм. Уым се ’лдар йæ фыртæн лæппуйы куывд кодта, æмæ цæ Нартæ афтæмæй баййæфтой. Арфæ цын ракодтой. Æмæ Тулоны ’лдар дзуры:
– Абадут, уазджытæ, нæ цинагыл нын бацинкæнут, лæппуйы куывд у. Фæлæ кæцæй цæут æмæ кæдæм, уый дæр зæгъут.
– Нартыбæстæй цæуæм, айонг уал æрцыдыстæм.
Тулоны ’лдар, уазджытæ чи сты, уый куы базыдта, уæд цæ фæрасыгкодта. Стæй цæ талынг ныггæндты ныккалдтой æмæ цыл уым дуæрттæ фидар ныхгæдтой.
Уырызмæг, Сослан æмæ Батырадз хицæнтæй хъуыдыкæнынц, уæдæ кæм ысты Нартæ, кæдмæ цæм æнхъæлмæкæсæм?
Уæд дын Уырызмæг мæгуыры дарæс ыскодта, йæхи афтæ адаста, æмæ йын базонæн нал уыд. Ныццыди Æзныгъыбæстæм æмæ иу хæдзары ’рфысымкодта. Хæдзары лæгæй ничи уыди, иу ацæргæусы йæддæмæ. Ус Уырызмæджы сæхи хуызæн мæгуыр лæг фенхъæлдта. Цы йæм уыд, уымæй йыл бауызæлыд.
Бахатыркæн, уазæг, зæгъгæ загъта фысым. – Цыбыркъух адæймагæн Хуыцау цы радта, уымæй дæ хынцын. Кæцæй цæуыс?
Æз дæн Нарты рæгъаугæс зæгъгæ загъта Уырызмæг. – Мæ фос мын фæтардæуыд æмæ сæ фæд-фæд ардæм æрхаудтæн.
– Ма тæрс, уазæг, Нартæ сæхæдæг дæр хуыздæр ран не сты. Не ’лдар цæ ’рцахста ’мæ цæ йæ ныггæнды дары.
Уыйадыл ус ауади ’мæ фехъусынкодта йе ’лдарæн:
– Дæ фыдæхæй фесæфон, не ’лдар. Нарты хъомгæсæн йæ фос фесæфтысты ’мæ уыдон агуры.
Æлдар Уырызмæджы скæнынкодта йæхимæ ’мæ йæ фæрсы:
– Нартæн цы фыддæр ми бакæнон, уый ды зондзынæ, æмæ мын æй зæгъ – мæ рагон ызнæгтæ сты.
Æртæ миниуæджы ис уый тыххæй æмæ дзы иу зонын, – загъта Уырызмæг. – Зæгъдзынæн дын æй, фæлæ æз – де уазæг, мæгуыр дæн æмæ мæ ма бафхæр. Дыууæ лæджы мæм æрбакæн.
Æлдар æм дыууæ лæджы ’рбакæнынкодта. Сæ иу – бæрзонддæр, иннæ – ныллæгдæр, æмæ цæ Уырызмæг фæрсы:
– Нартæмвæндаг уæ хорз чи зоны?
–Æз, мæнæ мæхæдæг. Æртæ азы йæм рæгъаугæсæй фæхаттæн Уырызмæгмæ.
– Уæдæ йын йæ ус Сатанамæ фæцу ’мæ йын зæгъ: Нарты хъомгæсæн йæ фос фесæфтысты. Нартæ фыдраны сты, æмæ даргъхъуыр дурын æмæ гоцъоби, ронгæй дзаг куыд уой, афтæмæй рарвитæд.
Лæгтæ ку’ ацыдысты, уæд Уырызмæг æлдарæн афтæ зæгъы: – Уыцы ронг Нартæн баназынкæндзынæ ’мæ цын-иу уыйфæстæ кæс уæд сæ митæм.
Уæд Сослан дæр фыййауы хуызы ацыди Доныбылцæрæг æлдармæ. Уым иу мæгуыр хæдзары ’рфысымкодта. Фысым æй хорз федта, стæй йæ фæрсы:
– Кæцæй дæ, мæ буц уазæг?
– Æз дæн Нарты фысгæс, – загъта Сослан. – Мæ фос фесæфтысты, сæ фæд ацырдæм рацыди, æмæ уыдон фæдыл рахаудтæн. Куынæ цæ ссарон, уæд мæ Нартæ уæхстыл ысфизонæгкæндзысты.
– Ма тæрс Нартæй, – загъта фысым, – не ’лдар цæ ныггæндты ныккалдта, æмæ сæ уд æрдуйæ нарæгдæр ысси. Чи ма цæ ауадздзæн? Уæд уыйфæстæ фысым йе ’лдарæн афтæ зæгъы:
– Дæ фыдæхæй фесæфон, мæ ’лдар! Нарты фысгæсæн йæ фос teq8tr{qr{ ’мæ цæ агуры. Дæлæ хъæуы бады йæхæдæг.
Доныбылцæрæг æлдар Сосланы скæнынкодта ’мæ йын афтæ зæгъы: – Нартæн цы фыддæр ракæнон, уымæн ды исты зондзынæ. Мæ рагон ызнæгтæ сты, æмæ мын æй бацамон.
– Æртæ миниуæджы ис уымæн, фæлæ дзы æз æрмæст иунæг зонын. Нартæм фæндаг чи зоны, ахæм лæгтæ мæм дыууæ ’рбакæн.
Æлдар æм æрбакодта иу коса ’мæ иу хъуынджын лæджы. Сослан цæ фæрсы:
– Нартæм уæ фæндаг чи зоны?
Мæнæ мæхæдæг зæгъгæ загъта косалæг. – Æз æртæ азы дæргъы фæкуыстон рæгъаугæсæй Сосланмæ. Иухатт мæм фæмæсты и ’мæ мын мæ сæр цæгындаст ныккодта. Уæдæй фæстæмæ мыл хъуын нал хæцы. – Уæдæ Нарты Сатанамæ фæцæут æмæ йын зæгъут: «Уæ фысгæсæй уын пайда нал и, Нартæ фыдраны сты, де ртæазыггон ронгæй мын бæрцæй æртæ нуазæны рарвит, – загъта Сослан. – Уыцы ронг зынгыл сæвæрдзынæ, æмæ цын ыстæй кæсдзынæ уæд уыйфæстæ сæ митæм. Коса ’мæ хъуынджын лæг Нартыхъæумæ ацыдысты.
Батырадз дæр, фæцæуон æмæ бабæрæгкæнон м’адæмы зæгъгæ рараст и Тулоныбæстæм æмæ уым иу хæдзары ’рфысымкодта.
– Нарты бæхгæс дæн, æмæ мæ бæхтæй иу цалдæр фæхъуыди, – загъта Батырадз. – Сæ фæд ацырдæм рацыд, æмæ цæ куынæ ссарон, уæд додойаг кæны мæ сæр – æгас мæ нал ныууадздзысты Нартæ.
Ма тыхс зæгъгæ загъта фысым. – Нартæ уæртæ не ’лдары ныггæндты лæзæрынц. Цы хъом дын ысты!
Уыйфæстæ Батырадзы фысым ауади йе ’лдармæ ’мæ йын дзуры: – Дæ фыдæхæй фесæфон, ме ’лдар! Иу бæгхæс йæ бæхтæ агуры, æмæ кæд у Нарты бæхгæс!
Тулон-æлдар Батырадзы йæхимæ скæнынкодта.
Нартæ мæ рагон ызнæгтæ сты зæгъгæ йын загъта. – Цы фыддæрхуызы цæ фæцæгъдон Нарты, уымæн мын исты бацамон.
– Уымæн ис æртæ миниуæджы. Сеппæт чи зоны! Фæлæ дзы иу бадардтон æз дæр мæ зæрдыл. Æрбакæн мæм, Нартыхъæумæ чи ацæудзæни, ахæмты.
Æрбакодтой йæм дыууæ лæджы. Иу дзы бурсæр уыди, иннæ саусæр. Батырадз цæ фæрсы:
– Нартæм уæ фæндаг чи зоны?
Æз зæгъгæ загъта Бурсæр. – Нарты Хæмыцмæ ’ртæ азы уæлыгæсæй фæцыдтæн. Иу хатт мæм фæмæсты, йæ лулæ мыл ныццавта ’мæ уæдæй фæстæмæ хусысмаг кæнын.
– Уæдæ цæугæут Нартыхъæумæ. Сатанайы ссарут æмæ йын зæгъут: «Уæ бæхгæсы бæхтæ фесæфтысты. Нартæ фыдраны сты ’мæ мын рарвитæд ме зныгъæг тагъддæр».
Лæгтæ ацыдысты.
Батырадз зæгъы Тулон-æлдарæн:
– Уыцы зныгъæг ссудздзынæ, Нартæм æй бадардзынæ, стæй цын-иу кæс уæд уыйфæстæ сæ митæм.
Сатанамæ раздæр æрхæддзæ сты Уырызмæджы ’рвыстлæгтæ. Сатана цæ йæхимæ бакодта ’мæ цæ фæрсы:
– Уæдæ кæцæй цæут?
– Æзныгъы ’лдарæй.
– Æмæ уæ цы хъæуы?
– Нарты адæмы ’рцахста Æзныгъы ’лдар æмæ цæ ныггæндты ныккалдта. Сæ хъомгæс дæм æрвиты: даргъхъуыр дурын æмæ дам мæ гоцъоби, ронгæй седзаг, афтæмæй ыстыр æхсызгонæн хъæуынц. Сатана бамбæрста Уырызмæджы дæлгоммæныхæстæ ’мæ загъта: – Уæдæ уал уæллаг уаты уæ фæллад æруадзут, цалынмæ æз, цы агурут, уый цæттæкæнон, уæдмæ. Сымах дардæй æрцыдыстут æмæ уал баулæфут – фæллад уыдзыстут.
Уадзынц сæ фæллад Æзныгъы ’лдары ’рвыстлæгтæ. Сатана хъуыдыкæны: «Æххæст ма иумæ сты Нартæ, æви хицæнтæй, уый куы gnmhm, уæд æнцондæр уаид».
Уалынмæ Сосланы ’рвыст дыууæ лæджы дæр æрхæддзæ сты. Сатана цæ йæхимæ бакодта ’мæ цæ фæрсы:
– Кæцæй цæут, уазджытæ?
– Доныбылцæрæг æлдары бæстæй.
– Æнæхабар нæ уыдзыстут?
– Уæ фысгæсы фос фесæфтысты ’мæ нæ дæумæ рарвыста: де ртæаздзыд рогæй йæ ’ртæ нуазæны хъæуы, кæннод ыл Нарт марынæй нæ бацауæрддзысты.
Дæллаг уаты уал уæхи ’руадзут зæгъгæ цын загъта Сатана. – Фæллад уыдзыстут, æмæ уын цæ ацæттæкæнон.
Уазджытæ сæ фæллад уадзынц. Сатана йæхинымæр ныхæстæкæны: «Æххæст ма Батырадзæй исты куы фехъусин. Бæлвырд – æртæ дихы фесты».
Цалынмæ Сатана уыцы хъуыдытæ кодта, уæдмæ Батырадзы лæгтæ ’рхæддзæ сты Сатанамæ. Сатана уыдоны дæр йæхимæ бакодта ’мæ цæ фæрсы:
– Кæцæй цæут æмæ кæйонг, мæ уазджытæ?
– Доныбылцæрæг æлдары бæстæй ыстæм æмæ айонг æрхаудтам. – Исты хабар, æвæдздзæгæн?
– Фæдисы хабар – Нарты адæм не ’лдармæ ахстæй ысты, æмæ нын сæ бæхгæс бафæдзæхста: тынг æхсызгон æй хъæуы йе зныгъæг. Уæртæ уал фаллаг уаты уæ фæллад æруадзут зæгъгæ цын загъта Сатана. – Уæдмæ зныгъæг дæр цæттæ уыдзæн.
Уазджытæ сæ фæллад уадзынц. Сатана йæхи лæгарæзт акодта. Райста ’ртæ нуазæны, сæ мидæг ронг. Райста ызныгъæг, йæ ком фидар æхгæд, афтæмæй. Стæй фæсидти Уырызмæджы ’рвыст дыууæ лæгмæ. – Чи уæ кæцы мигæнæнæй нуазы? Нарты ’гъдау афтæ у, исты куы фервитынц, уæд уал дзы раздæр нуазгæ бакæнынц.
Бæрзонддæр лæг æмбæрста, Сатана цыдæр хин кæны, уый, фæлæ даргъхъуырджын дурынæй уæддæр хины ронг банызта. Лæг сæрра и ’мæ зæххыл сæмбæлди. Чысыл лæг ыстарсти ’мæ дзуры Сатанамæ:
– Æз де уазæг ма мæ фесаф, цы мын зæгъай, уый бакæндзынæн. – Къухбастæй мын Æзныгъыбæстæм фæндаг бацамон.
– Бацамондзынæн.
Сатана чысыл лæджы цæнгтæ чъылдымбаст акодта, стæй фæсидти Сосланы ’рвыст дыууæ лæгмæ. Байдзагкодта æртæ нуазæны хинынозтæй æмæ зæгъы:
– Нарты ’гъдау ма фехалæм. Исты цæ куы хастæуы, уæд дзы раздæр нуазгæ бакæнынц.
Сатана фыдздзаг нуазæн авæрдта косалæгмæ. Уый йæ анызта, æмæ та уый дæр зæххыл сæмбæлди. Хъуынджын лæг фæтарсти ’мæ Сатанайæн лæгъстæкæны:
– Дæ фыдæхæй фесæфæд мæ сæр! Ма мын баназынкæн дæ нуазæн. Цы мын зæгъай, уый дын сараздзынæн.
– Уæдæ мын къухбастæй Доныбылцæрæг æлдармæ фæндаг бацамон. – Бацамондзынæн.
Сатана чъылдымбаст бакодта хъуынджын лæджы къухтæ, иуварс æй акодта ’мæ фæсидти Батырадзы ’рвыстлæгтæм. Рахаста цæм ызныгъæг æмæ дзуры:
– Бакæнут ма ацы зныгъæг.
Бурлæг, Хæмыцы къухты куы уыди, уæд ма федта ахæм ызныгъæг. Райста ызныгъæг, йемæ куыд архайдта, афтæмæй ызныгъæджы хуылфæй фат фесхъиудта ’мæ бурлæджы сæр атæхынкодта. Саулæг уый куы федта, уæд фæтарсти ’мæ дзуры Сатанамæ:
– Мæнмæ йæ ма радт. Фæлтау мын, цы зæгъыс, уый бакæндзынæн. – Тулоныбæстæм мын къухбастæй фæндаг бацамон, – загъта Сатана.
– Бацамондзынæн.
Сатана та уый къухтæ дæр ысбаста чъылдымырдæм, стæй загъта: – Ныр у, æмæ ды ацы зныгъæгимæ архайын нæ базондзынæ, фæлæ цæугæ мæ разæй Тулоныбæстæм.
Сатана лæгдарæсы, афтæмæй йæ йæ разæй ыскодта, удæгас ма цы лæг баззади, уый. Иннæты, сæ къухтæ кæмæн бабаста, уыдоны: чысыл лæджы – Уырызмæджы ’рвысты, хъуынджын лæджы – Сосланы ’рвысты, ахæстæй ныууагъта Батырадзы ’рцыдмæ.
Æрхæддзæ сты Тулоныбæстæм. Батырадз Сатанайы базыдта ’мæ Тулоны ’лдарæн афтæ зæгъы:
– Дæлæ ’рцæуынц, кæмæ ’рвыстон, уыдон, æмæ сæ размæ ацæуæм. Рацыдысты. Батырадзæн йе зныгъæг йæхи куы фæци, уæд Тулоны ’лдары ’хсæрфарс афтæ ныдздзæхстласта, æмæ галиуфарсы дæндæгтæ рахизуæттыл андæгъдысты.
– Хæрæг цыдæр, афтæ ’нхъæлдтай Батырадзæй, æмæ æцæгæй дæр Нарты бæхгæс у?
Зныгъæгæй фæттæ систа Батырадз, æмæ Тулоны ’лдармæ цы ’фсад уыди – сеппæты дæр фæцагъта. Нарты кæстæрты суагъта ныггæндтæй. Цыдæриддæр ыссардтой фос æмæ хæзнайæ, Нартæм цæ ратардтой. Уæд Батырадз зæгъы Сатанайæн:
– Абонæй фæстæмæ Нарты кæстæртыл дæуæй ыстыр хæс ис, æмæ нын дыууæрдæм дæр фидинаг æмæ нымаинаг фæуæд.
– Æххæст ма Сосланы дæр фервæзынкæнын хъæуы, – загъта Сатана. Хъуынджын лæджы ракодтой Сатана ’мæ Батырадз. Æмæ Батырадз загъта:
– Тагъд мæ разæй цу Доныбылцæрæг æлдармæ.
Хъуынджын лæг фæтарсти ’мæ тæрхъусы лыгъд кодта сæ разæй. Ныххæддзæ сты ’мæ цæ Сослан базыдта.
Кæмæ ’рвыстон, уыдон фæзындысты ’мæ сæ размæ ацæуæм зæгъгæ загъта Сослан æлдарæн.
– Æмæ æз дыууæ лæджы ку’ арвыстон, уæд уыдон æртæ кæцæй баисты?
– Æз æрвыстон æртæ нуазæнмæ. Нарты ’гъдау та афтæ у: алчи дæр иу нуазæн хъуамæ рахæсса, æмæ ма де рвыстлæгтæ семæ кæйдæр ракодтой, æвæдздзæгæн, æмбалæн.
Æлдар æмæ Сослан рацыдысты Батырадзиты размæ. Кæрæдзиуыл сæмбæлдысты. Сослан ауыдта Доныбылцæрæг æлдары ’мæ йын зæгъы: – Ды æцæгæй афтæ ’нхъæлдтай, æмæ æз Нарты фысгæс дæн, хæрæг цыдæр?
Ныххафт æй ласта ’мæ æлдар зæххыл сæмбæлди. Уыйфæстæ уыцы ’лдары хæзна ’мæ фæллой дæр ратардтой æмæ та Нартæм æрцыдысты. Нарты лæгты дæр семæ ракодтой.
– Дæ фæрцы Нартæ ’мæ мæхæдæг дæр раирвæзтыстæм, дæуæй нæ стыр æфсарм ис æмæ нын фидинаг у дыууæрдыгæй дæр, – загъта Сослан Сатанайæн.
– Уымæн ницы у, фæлæ Уырызмæджы дæр фервæзынкæнын хъæуы, æмæ йæм ацæуæм.
– Æмæ нын фæндаг чи бацамондзæн?
– Йе рвыстлæг ам ис.
Ракодтой æрвыстлæджы, æмæ цыппарæй дæр фæраст ысты: Сослан, Сатана, Батырадз æмæ Уырызмæджы ’рвыстлæг. Бирæ фæцыдысты ’мæ ныххæддзæ сты фæстагмæ Æзныгъыбæстæм.
Уырызмæг цæ базыдта, бацыд Æзныгъы ’лдармæ ’мæ йын афтæ зæгъы:
– Цæмæ ’рвыстон, уый мын æрхæссынц æмæ сæ размæ ацæуæм. – Æз дыууæ лæджы арвыстон, æмæ уыдон та цыппар куы сты? – Нарты ’гъдау ахæм у: иу кувгæ фæкæны, иннæтæ – уоммен. Уый дыууæ лæджы сæхицæн, æвæдздзæгæн, уомменгæнджытæ ракодтой. Ацыдысты сæ размæ. Кæрæдзиуыл куы сæмбæлдысты, уæд Уырызмæг загъта Æзныгъ-æлдарæн:
– Ды мæн æцæгæй дæр Нарты хъомгæс æнхъæл уыдтæ, хæрæг цыдæр? Ныссæрфта йæ йæ кардæй, æмæ æлдар дыууæ дихы фæци. Нартæй `uqr чи уыди, уыдоны суæгъдкодтой. Рахастой, хæзнайæ, фæллойæ æлдармæ цыдæриддæр уыд, уыдон иууылдæр æмæ ’рцыдысты Нартæм. Абонæй фæстæмæ Нарты хистæртæн ды се фсæрмиаг дæ, уыйбæрц ныфс кæмæ ис зæгъгæ загъта Нарты Хæмыц Сатанайæн.
– Дыууæрдæм фидгæ нын фæуæд! – загъта Сатана.
Уыйфæстæ Нарт ыстыр куывд ыскодтой æмæ æнæхъæн къуырийы дæргъы нал сыстадысты сæ фынгтæй.
Уæдæй абонмæ, Сатанайы номæй баззади ’гъдау сылгоймагæн аргъкæнын, сылгоймаджы нымайын æмæ дзы ’фсæрмыкæнын. Нырдæр ма ис ахæм æгъдау нæ Иры.
НАРТЫ САТАНА ’МÆ СОХЪЫР-ÆЛДАР Нартыл фыдаз, фыддуг ыскодта. Сæ фосы рæгъæуттæ ’ххормагæй цагъды кодтой æмæ стыхстысты. Сырдон цын афтæ зæгъы:
– Мæнæн нæ фос и, нæ хос и, а-фæлæ уæхæдæг цæуылнæ ’рхъуыдыкæнут исты. Къибитырфæзмæ цæ фæтæрæд исчи. Уым зæххыл мит нæ хæцы, дзалагæрдæг дзы астæумæ зайы, æмæ цæ уым фæхизут. Нартæ мæты бацыдысты, уæдæ цæ чи фæтæрдзæни фосы Къибитыфæзмæ. Хæлттæ сæппæрстой, æмæ Уырызмæджы хал ысхаудта. Уырызмæг сæхимæ ’рбацыд æмæ йæхи мæстыриуыгъд æркодта къæлæтджыныл.
Сатана йæ фæрсы:
– Цы кæныс, мæ сæры хицау, цæуыл мæсты дæ?
– Куыннæ уон мæсты! Нарты фос сыдæй цагъды кæнынц. Къибитыфæзмæ цæ скъæрынц, хæлттæ сæппæрстой, æмæ мæ хал ысхаудта. Ныр мын æдзæугæ нæй æмæ мæ ныфс нал хæссын. Цы бакæндзынæн уытæппæт фосæн?
– Уыууыл мын мацæмæй тыхс, æз цæ аскъæрдзынæн дæ бæсты. Райсомы Сатана йæ уæлæ лæджы дарæс ыскодта, рацыд уынгмæ ’мæ ныхъхъæркодта:
– Уæ фос ратæрут, Нартæ, æмæ уын цæ Къибитыфæзы фæхизон! Нартæ сæ фос рауагътой. Сатана цын Æрфæны сæ разæй ыскодта рæгъауæн. Миты цын фæндаг гæрста Уырызмæджы бæх, æмæ ныххæдзæ сты афтæмæй Къибитыфæзмæ.
Къибитифæз сохъыр æлдары уыди. Уым йæ дыргътæй иутæ сыфтæр калдтой, иннæтæ рæгъæд кодтой. Афтæ йæ кæрдæг дæр, йæ хъæд дæр. Мит цыл нæ хæцыд.
Сатана йæ фос ауагъта сæхи бар фæзы, йæхæдæг дыргътыл азылд. Уæд сохъыр æлдарæн фехъусынчындæуыд, дæ фæзы дын чидæр йæ фос хизы зæгъгæ. Сохъыр æлдар йæ бæхыл ысбадти ’мæ рацыди. Хъæр æмæ ахст систа, йæ хъæлæсы йæ ахаста Сатанайы.
– Чи дæ, ай мæ зæхх куы у, уæд ардæм кæцæй æрхаудтæ? – Æз мæгуыр лæг дæн, æххуырстæй кусын Нарты Уырызмæгмæ. Сæ бæстыл залтымит, æнусыцъити ’руарыди. Нартæ хæлттæ сæппæрстой, æмæ Уырызмæджы хал ысхаудта. Æз йе ххуырст дæн, æмæ мæ ардæм рарвыста. Мæнæн та йæ коммæ æнæкæсгæ нæй.
– Хорз, уæдæ мын зæгъ: рагæй дæ ’ххуырсты Уырызмæгмæ? – Рагæй, цалдæр азы.
– Йæ ус Сатанайы дæр ын зоныс? Гъеуый мын мæ къухты куы бафтауис, уæд дын æз мæ чызджы радтин, – æрсабыр æлдар.
– Уый зын хъуыддаг нæу. Къуырийы фæстæ æз Нартæм цæудзынæн, æмæ-иу ды дæр мемæ рацу. Мæ ныццыдмæ Уырызмæг уым нæ уыдзæн. Мæйбалцы фæцыди, æмæ дæ раст Сатанайы хæдзармæ бакæндзынæн. Сохъыр æлдар ма цы загътаид!
Къуырийы фæстæ мит басау и. Сохъыр æлдар æмæ Сатана Нартæм рацыдысты. Куы ’рхæддзæ сты, уæд ын Сатана афтæ зæгъы:
– Ам мæм фæлæу, æз зæгъон Сатанайæн.
Сатана хæдзармæ бацыди, йæ дарæс раивта ’мæ загъта Уырызмæгæн:
– Къибитыфæзы хицау Сохъыр æлдар мемæ ис, æмæ уал ды фæсдуар æрымбæхс. Стæй йæ мæхи бар уадз уыйфæстæ.
Уырызмæг фæсдуар æрымбæхсти.
Сатана дуармæ рацыди ’мæ загъта Сохъыр æлдарæн:
– Мидæмæ, уазæг, фысым дын ыстæм.
Сохъыр æлдарæн дæр æхсызгон куыннæ уыди ’мæ бараст и Сатанайы фæстæ. Дзуры йæм Сатана:
– Бахатыркæн, нæ лæг ам нæма ис, æмæ æз, сылгоймаг, уыйбæрц кæцæй зонын – уазæг Хуыцауы уазæг.
– Ницы кæны, Сатана, æз дæ уындмæ рагæй бæллыдтæн, фæлæ мæ къухы нырма ныр бафтыди ардæм æрцæуын.
Сатана йын хæрд, нозт авæрдта йæ разы, лæггад ын кæны. Сохъыр уæйыгæн нозт йæ сæры бацыд, цухмухтæ райдыдта. Сатана уый куы базыдта, ай Сохъыр æлдар фæнозтджын зæгъгæ, уæд ын афтæ:
– Дæхи уал æруагътаис хуыссæны.
Сохъыр æлдары ма ’ндæр цы хъуыди! Йæхи сынтæгыл æруагъта. Фæлæ фынæй нæ кодта, аивтæй-аивтæй хъахъхъæдта Сатанайы. Сатана барæй разкъæрткъаба скодта. Хæдзар æфснайы, æмæ йæ знæгтæ куы фæзынынц, уæд та æлдарæн йæ зæрдæ бахъыдзыкæны. Рафтбафтыл ысси йæ хуыссæны.
Уæд æм Сатана дзуры:
– Бахатыркæн, уазæг, махон ам нæй – мæ сæрыхицау. Рæхджыты не рцæудзæн, фæлæ йын æз алы изæр йæ уд æхсгæ фæкæнын. Æмæ ныр нæ хæдзары лæджыкъахæй ды дæ. Дæ уд кæм и, уый мын зæгъ, æмæ дын æй ныхсон.
– Мæ уд дæ разы цæджындзы.
Сатана цæджындзыл цинтæкæны, стæй йæ ’хсы, сæрфтытæ йæ кæны. Сохъыр уæйыг æм кæсы ’мæ худы:
– Мæ уд уым цы ми кæны? Дæ разы къонайыдзыхъы ис.
Сатана та къонайыдзыхъ сæрфтытæкæны, æхсы йæ, уызæлы йыл. – Мæ уд уым цы ми кæны, Сатана? Мæ уд, фæсхох цы саг хизы, уый мидæг ис.
Сатана фæмæсты ’мæ йын афтæ:
– Æз дын лæггадкæнын, ды та мæ хынджылæгкæныс.
Бауад Сатана фæсдуармæ ’мæ Уырызмæгæн сусæгæй дзуры: «Уайгæ фæсхохмæ, йæ уд цы саджы мидæг ис, уый уым кæмдæр хизы, æмæ йæ амар».
Уырызмæг фæсдуæрттыл ахызти ’мæ ацыд. Фæхæддзæ и фæсхохмæ. Кæсы ’мæ – дыууадæс хосдзауы хос кæрдынц, æхсæзæй та – ссивгæ, æмæ мæкъуылтæ амайынц.
Уырызмæг цæм дзуры:
– Байриат, хосдзаутæ!
– Хуыцауæй арфæгонд уай, хорз бæлццон!
– Цавæр куыст кæнут уый? Æппын уын æрынцой куынæуал ис! – Цыфыддæр йæ сæры хай Сохъыр æлдарæн! Ам бонизæрмæ дыууадæсæй цы хос ныккæрдæм, уый æхсæзæй ыссивынц æмæ амайынц. Изæры саг æрцæуы, æмæ йын иу хъуыртты фаг дæр не свæййынц. Æмæ удхаркæнæм, æндæр цы нæ бон у!
– Уæдæ мын ам æввахс æмбæхсæн æркæнут, æз уæ фервæзынкæндзынæн.
Æмбæхсæн ын æркодтой хосдзаутæ Уырызмæгæн. Изæры саг хос хæрынмæ ’рбацыди. Уырызмæг æй фатæй фехста ’мæ йæ амардта. Акъæртт æй кодта ’мæ йын йæ хуылфæй тæрхъус систа. Тæрхъусы дæр акъæрткодта, æмæ уымæн та æртæ бæлоны систа йæ хуылфæй.
Стæй цæ рахаста ’мæ цæ Сатанамæ радта. Æмæ йын уæд Сатана афтæ зæгъы:
– Гъеныр бавдæл, æмæ акæн фæсивæды Къибитызæхмæ, æмæ Сохъыр æлдары фæллой æрхæссут Нартæм. Йæ чызджы дæр ын ракæнут.
Уырызмæг Нарты фæсивæды акодта Къибитызæхмæ. Уырдыгæй ратардтой Сохъыр æлдары фосрæгъæуттæ ’мæ йын ракодтой йæ чызджы дæр.
Цалынмæ Нартыхъæумæ цыдысты, уæдмæ Сатана бæлæттæй иуы къубал сыскъуыдта, æмæ Сохъыр æлдар рарынчын и.
– Мæ уды бар мын чидæр базыдта, ме уæнгтæ риссынц, – загъта æлдар.
– Цытæ дзурыс! Уый анызтай æмæ дæм уымæн афтæ кæсы.
Уырызмæгимæ хъæугæронмæ куы ’рхæддзæ сты, уæд цæ Сатана базыдта ’мæ дыггаг бæлоны къубал дæр сыскъуыдта. Æлдар мæнгуды мидæг баззади. Ацархайдта ма уæлæмæ сыстыныл, фæлæ йæ бон нал баци.
Æз дæ мад, дæ фыды уазæг зæгъгæ загъта æлдар Сатанайæн. – Чидæр мын мæ уды бар базыдта ’мæ мæ мары, фæлæ мæ гъер афтæмæй куы ныууадзид!
– Ды афтæ ’нхъæлдтай æмæ Нарты аныхъуырдзынæ, – загъта ма Сатана. Стæй æртыггаг бæлоны къубал дæр сыскъуыдта. Уæйыг йæ уд систа. Уæдмæ Уырызмæг дæр æрхæддзæ.
САТАНА ’МÆ ÆРГЪÆН-УÆЙЫГ Нартæ дард балцы уыдысты ’мæ ’ппын нал зындысты сæ хæтæнтæй. Æргъæныбæстæйы царди иу уæйыг. Уый Нартæм йæ хъус дардта ’мæ куынæуал зындысты, уæд афтæ зæгъы йæхицæн: «Нартæй ничиуал зыны ’мæ цæм цон фæцæуон, мæхицæн дзы лымæнтæ скæнон сæ сылыстæгæй». Стæй æцæгæй дæр æрцыди уыцы уæйыг Нартæм.
Хъæуы Нарты сæрæнтæй ничи уыд. Зæрæдтæ ма баззадысты ’рмæст æмæ Нарты сылыстæг, стæй, стæры цæуын й’ афон кæмæн нæма уыд, ахæм лæппын фæсивæд.
– Хæдзаргай уыл зилдзынæн, – загъта уæйыг Нарты Ныхасы. Алы хæдзар дæр мæ срасыгкæнæд, изæрхуыссæн мын æркæнæд æмæ-иу мæ фарсмæ сылыстæг куыд уа!
Нартæ катайкæнынц æмæ загътой:
– Уоххай, ай нын тæлммæ рауайдзæни, æнæфыдбылыз нæ баззайдзыстæм. Исты нæ ’рхъуыды хъæуы.
– Æмæ цы хъуамæ ’рхъуыдыкæнæм? Нæ сæрæнтæй бынаты ничи и. Мах бон та йын уæвгæ ницы бауыдзæни, – загътой зæрæдтæй чидæртæ. – Цæй, бафæрсæм æй, – зæгъынц иннæтæ. – Раздæр фысым кæмæ ’ркæндзæни?
Уæйыг хъусæй хорз нæ уыд, фæлæ хъуыддаг бамбæрста.
Раздæр цы хæдзар разына, уый мæ фысым зæгъгæ цын загъта уæйыг.
Уæд Сатанамæ дыууæ лæппуйы барвыстой Нартæ:
– Иу уæйыг нæм æрхаудта ’мæ хæдзаргай зилы. Æмæ йæ фыдздзаг фысым ды дæ.
– Нартæй мæм авд хистæримæ ’рбацæуæд, æз цæттæ дæн, – загъта Сатана.
Нартæ не мбæрстой Сатанайы фæнд æмæ катайкодтой:
– Ай, æнæуаджы фидиссаг кæндзыстæм, æндæр ницы.
Нартæ равзæрстой сæ нуазагдæртæй авд лæджы.
Сатана цын загъта:
– Гъеныр радыгай кæрæдзийы ивут, цæмæй фæрасыг уа уæйыг. Сатана цын куыд бацамыдта, афтæ бакодтой Нартæ. Фыдздзаг лæг куы фæцудыдта, уæд дыггаг бацыд. Æмæ афтæ кæрæдзийы ивтой. Æхсæзæм лæджы рад куы ’рзылд, уæд æрбадти æхсæзæм дæр уæйыджы цур. Уæд Сатана зæгъы Нарты кæстæртæн:
– Гал мын лалымыстыгъд акæнут.
Кæстæртæ гал лалымстыгъд акодтой. Йæ уæлæ йын чуссæр ацарæзтой. Æризæр и, уæдмæ Нарты хистæртæй æвдæм дæр фæрасыг и. Уæйыг йæхæдæг дæр хорз нал уыди, фæрасыг и ахъаззаг.
Уæд уæйыг фæрсы Сатанайы:
– Лыстæн цæттæ у?
– Уо, цæттæ у!
– Мæ сылыстæг чи у?
– Мæнæ мæхæдæг.
– Уæдæ æрулæфæм.
– Афтæ нæ!
– Цы ма?
– Æххæст ма мемæ дæр абад.
Рабадти уæйыг Сатанайы цур æмæ райдыдтой Сатанайы æвæрд карз ронг нуазын. Сатана хæтæл йæ дзидзиты ’хсæн ауагъта, сагæхтæй зæхмæ ’рзынд. Бынæй та дардта æрхуы аг. Æмæ цы нуазæнтæ иста, уыдон хæтæлы згъордтой уырдæм. Афтæмæй Сатана хуыппыхъæстæ дæр нæ фæци, фæлæ уæйыджы сау расыг фæкодта. Стæй йæ ’рхуыссынкодта лыстæныл. Лалымыстыгъд цы гал бакæнынкодта, уым та тæвд дон ныккодта ’мæ йæ уæйыджы фарсмæ ныввæрдта. Уæйыг афтæ ’нхъæлдта, æмæ уый Сатана у.
– Гъы! Сатайхан, мердæм разил.
Иу хатт нæ разылд, дыггаг хатт дæр, æртыггаг хатт дæр афтæ. – Гъе, Сатайхан! Тæвдæй мæ марыс, æмæ мæм де ргом не здахыс. Ничи та йæм ысдзырдта уæйыгмæ.
Сатана уыцы рæстæджы згъордта быдыры.
Уæд уæйыг нал фæлæууыди. Рамæсты ’мæ лалымы тæн батъæпкодта. Лалым фæкъæртт и, æмæ уæйыг мæхсдæттæй бикъмæ басыгъди уыцы тæвд донæй. Арсы богъ ма фæкодта, фестади ’мæ суры Сатанайы. Сатана дзæвгар адард и. Уæд æй рацæйæйæфта ’мæ Сатана йæхи зæронд ус фестынкодта.
Уæйыг æй æрбаййæфта ’мæ йæ фæрсы:
– Кæдæм тагъдкæныс, ацы зæронд ус?
– Тагъд куыннæ кæнон! Иу фырты хицау уыдтæн æмæ мын æй дысонизæр Нарты Сатана йе фсæртæй æрцауындзынкодта йæ фыртæн Хурыбыдыры.
– Зоныс цæ?
– Зонын!
– Уæдæ цом мемæ! – Уæйыг фелвæста Сатанайы, йе ггой йæ акодта ’мæ атындзыдта Хурыбыдырмæ.
Нартæ сæ хæтæнæй æрцæйцыдысты ’мæ сæ фæллад уагътой Хурыбыдыры. Сатана цæ базыдта ’мæ уæйыгмæ дзуры:
– Æгæр тагъд мæ скъæфыс æмæ мæ цæстытæй ницыуал уынын. – Кæд ма дын, зæгъын, удæгасæй ныййафин дæ фырты…
– Уый йæ уд афтæ тагъд чи систа, ахæм гуырд нæу.
– Уæдæ циу?
– Цалынмæ йæм нæ бахъарæгкæнон, уæдмæ уый йæ уд нæ сисдзæн. Фæлтау сабырдæр цу.
Уæйыг йæ цыд фæсабырдæркодта. Уæд Сатанайы хъустыл ауади Нарты хъæр. Сатана та уæйыгмæ дзуры:
– Дæлæ уал доныбыл æрымбæхсæм.
– Цæмæн?
– Цыдæр уынæр ахсы мæ хъус, æмæ дын исты куы ракæной Нартæ. – Уымæй мын ма тæрс!
– Уæд та мæ цæсгом æрæхсон – ницыуал уынын.
– Æрæхс, æз дæм ам фæлæудзынæн.
Сатана аивтæй донмæ ’руади ’мæ хъæд-хъæды бæлæсты ’хсæнты згъоры. Стæй ауыдта Нарты. Бауади ’мæ зæгъы Батырадзæн:
– Цы фæдæ, мæ хъæбул?!.
– Цы хабар у? – фæрсы йæ Батырадз.
– Æнамонд хабар! Мæ фæстæ иу уæйыг бафтыди ’мæ мæ мардзæни. – Ау, æмæ дзы куы раирвæзтæ?
– Мæхи зæронд ус фестынкодтон æмæ йæ асайдтон, цыма мын ды мæ хъæбулы ’рцауыгътай. Æмæ мæ рахаста.
– Кæм ис ныр?
– Доны фаллаг фарс, æнхъæлмæ мæм кæсы.
Батырадз разгъордта ’мæ уæйыджы ауыдта:
– Гъе, уæртæ хæрæг! Ды кæй мады сурыс?
Уæйыг къуырма уыд, æмæ йæ нæ бамбæрста. Батырадз æм дыггаг хъæр бакодта, уæддæр нæ фехъуыста. Уæд ыл ноджы тыхджындæр ысхъæркодта Батырадз. Уæйыг æм фæкасти. Стæй хæцынтæ систой, мыхъхъытæ ’мæ гуыппытæ райдыдтой кæрæдзийы. Бæлæстæ æд уидæгтæ рæдывтой æмæ цæ кæрæдзиуыл цавтой. Стыр сæдæазыггон бæлæстæ схъисгай ызгъæлдысты сæ къæхты бынмæ.
Батырадз ыстæвди. Иннæ Нартæ дæр фæттæй æхстой уæйыджы, цавтой йæ сæ кæрдтæй æмæ йæ тыхсынкодтой. Батырадз æмæ уæйыг хæцгæхæцын донырдæм æрцыдысты. Хойынц дуртæй кæрæдзийы, ничи цæ сæтты. Стæй Батырадз доны гуылфыты балæгæрста. Схуыпласта хуыдым – æмæ иучысыл æруазал. Уæйыг тынг ыстыхсти ’мæ цудын райдыдта. Уæд æй Батырадз æрфæлдæхта.
Æмæ йæм дзуры бынæй уæйыг.
–Марыс мæ!
– Марын дæ!
– Уæдæ мæм иу ныхасмæ байхъус.
– Цы дæ фæнды, зæгъ æй!
– Куы мæ амарай, уæд мын мæ хурх ралыгкæн. Æндæр ницы. – Хорз, – зæгъы Батырадз.
Батырадз уæйыджы амардта, стæй йын йæ хурх ныллыгкодта ’мæ йын йæ сæр аппæрста зæхмæ. Сæрыкъуыдыр ратылди ’мæ Æргъæныбыдыры смидæг. Уыцы уæйыгæн та ахæм ус уыди, æмæ йæ дæндæгтæй дуртæ ’ууылдта. Ус базыдта йæ лæджы сæфт. Сау богъ ныккодта. Райста йæ лæджы гæрзтæ ’мæ расырдта Нарты. Згъоры йæ лæджы сæры тугвæдыл æмæ цæ ’рбаййæфта.
Нартæ йæм фæкастысты ’мæ йæм дзурынц:
– Цы дæ, цавæр дæ? Дæ фæдджиты рыджы бын нæ куы фæкодтай… – Æ, сау хуытæ Нарт! Сымах кæй лæджы амардтат?
Ус йæ лæджы цилхъ ныззылдта, фæлæ йæ Батырадз й’ арцæй дыууæ дихы фæкодта. Уæд ус хæлиу фæлæууыди ’мæ загъта:
– Мæн дæр амарут!
– Мах сылгоймаджы тугмæ нæ марæм, – загътой Нартæ.
– Уæдæ уæ фæстаг æлгъыстаг фæуæд, уæ хуыздæртæ искæй къухæй цагъды куыд фæуой! Уæ номыл аскъуыйæд уæ мыггаг!
Уыйадыл ус аздæхти.
Æцæгдæр, Нарты уыцы усы ’лгъыст баййæфта: Хæмыцы Сауайнæг æлдар амардта, Батырадзы – Хуыцау, Сосланы – та Балцæджы цалх. Нартæй ма чи баззад, уыдон дæр мыггагыскъуыд фесты, æмæ сæ кой дæр байсæфти. Æрмæст ма сæ ном у хъуыст, сæ кад дæр…
ИУДЗÆСТОН УÆЙЫГ САТАНАЙЫ КУЫД АСКЪÆФТА Нарты Сатана доныбыл гæрзтæ ’хсадта, æмæ фæуынхъус куыд уыд, афтæ Иудзæстон уæйыг хъæдæй рахызти ’мæ фæкомкоммæ и Сатанамæ. Сатана гæрзтæ ’хсад фæци ’мæ сфæндкодта йæхи найын. Йæ дарæс фелвæста ’мæ доны бахызти. Сатанайы буар митау урсурсид зынди ’мæ æгасæй хуры цæстмæ сæрттывта. Иудзæстон уæйыг зæгъы:
– Æз мæ мад, мæ фыдæн гуырдæн ма фæхуинон, Сатанайы ку’ ауадзон!
Гурæй-гурмæ, дзыхъæй-дзыхъмæ хъуызгæ ’рбацыди. Сатанайы дарæс æрбатымбылкодта, амбæхста цæ ’мæ æрымбæхсти.
Сатана йæхи над фæци ’мæ рахызти донæй. Йæ дарæс нал ардта. Иудзæстон уæйыг Сатанайыл йæхи ныццавта ’мæ йæ аскъæфта. Сатана хъæркодта, фæлæ йæ ничиуал фехъуыста.
Сырдон уыди йæ каистæм æмæ ’рцæйцыди. Ауыдта, Иудзæстон уæйыг Сатанайы бæгънæгæй куыд фескъæфы, уый.
Иудзæстон уæйыг Сатанайы Чырылæгæтмæ ’рхаста ’мæ йæ суагъта. Сатана йæм дзуры:
– Мæ дарæс мын радт, кæдмæ бæгънæгæй баддзынæн?
– Кæд нæ уат иу уыдзæн, уæд дын дæ дарæс дæдтын.
– Уый та куыд, чызг куынæ дæн, мой мын ис!
– Мой дын уыд, æмæ ныр та æз дæн дæ мой.
– Уомæ лæг йæ усы бæгънæгæй фæдары?
– Де ргом мæм иу ыздæхт ракæн, цæмæй дын лæугæйæ дæ риутыконд фенон.
Сатана йæ дзыггутæ размæ раппæрста ’мæ йæ къахфындзтæм æрæмбæрзтой Сатанайы.
Иудзæстон та йæм дзуры:
– Уæд та мын дæ синтывæрд фенынкæн.
Сатана йæ дзыггутæ йæ чъылдымыл æрæппæрста ’мæ йæм разылд. Иудзæстон уæйыг дзыггутæй ницы равзæрста ’мæ зæгъы:
– Дæ дзыггутæй дын дæ буар нæ уынын.
– Мæ буар æхсæвыгон уынгæйæ у. Фæлæ мын радт мæ дарæс. Иудзæстон уæйыг радта уæд Сатанайы дарæс. Сатана акодта йæ дарæс, йæхи кæлæхыгалау ауагъта, авд хатты хуыздæр йæхи фестынкодта ’мæ Иудзæстон уæйыджы зæрдæмæ ноджы тынгдæр фæцыди. Æнамонд хъуыддаг ын уый уыди Иудзæстон уæйыгæн, æмæ Сатана бон рæсугъдæй-рæсугъддæр кодта, фæлæ-иу æхсæв йæ буарыл гæбæр ысхæцыд, æмæ йæм Иудзæстон уæйыг æввахс нæ цыди.
Иу бон Иудзæстон уæйыг фæрсы Сатанайы:
– Цы диссаг у, бон хуыздæрæй-хуыздæр кæныс, æхсæв та гæбæрæй- гæбæрдæр. Цæмæн афтæ у?
– Нарты ’гъдау афтæ у, къуыримгъуыдмæ мæ мæхи бар уадз. Стæй бон куыд дæн, æхсæв дæр афтæ рæсугъд уыдзынæн.
Иудзæстон уæйыг ысразы и ’мæ Сатанайы йæхибар ныууагъта.
Сырдон Нартæм æрцыди. Ныхасмæ йæ хъисфæндыр бахаста, æмæ йæ фæрсынц Нартæ:
– Кæд ма хастай дæ хъисфæндыр, Сырдон, Ныхасмæ?
– Нæ хастон, уымæн æмæ мæм уæд цæгъдинагæй ницы уыд. – Уагæр дæм ныр цы ис цæгъдинаг?
– Ис мæм ныр – диссагæй-диссагдæр…
– Уæдæ ма нын исты ацæгъд.
Сырдон хъисфæндыры къæбæлтæ сзылдта ’мæ райдыдта цæгъдын: Уæри, уæрæйдæ, уой,
Мæнмæ дæр хъусут,
Мæсты ма кæнут.
Уæрирæ-рирæ, гъей.
Сау дон æрхъардта, гъей.
Уæрирæ ’мæ уой.
Абон мын Нартыл
Сау бон æркодта, уой.
Уæртæ мын фысгæс
Бæгъдæнæй цыди.
Нарты Сатана та
Бæгънæгæй лыгъди.
Уæй, уæрæйдæ ’мæ, гъей.
Уæлæ мын Нартæ
Сæ дурмæ кувынц, уой,
Сатанайы ’хсад гæрзтæ та
Ныр хурмæ судзынц.
Уæйтæ, уæрæйдæ, гъей.
Нартæ фæрсынц Сырдоны:
– Уый цытæ дзурыс, Сырдон? Æрра фæдæ?
– Раст цы у, уый. Акæсут ма Сатанайы ’хсад гæрзтæм. Кæд хурмæ дзæгæрæг нæ кæнынц, уæд æз – гæды.
Доны был Нартæ æцæгæйдæр федтой Сатанайы ’хсад гæрзтæ, хурмæ дзæгæрæгкодтой.
Фæрсынц Сырдоны:
– Кæм федтай Сатанайы?
– Цæгъдын мæ бауадзут.
– Уадзæм дæ, фæлæ Сатанайыл цы ’рцыди, уый зæгъ.
– Зæгъдзынæн, – дзуры Сырдон, – хъустæ кæуыл уа, уый мæм хъусдзæн, зæрдæ кæмæн и, уый мæ ’мбардзæн.
Сырдон та цæгъды:
Уæридæ, уæридæ, гъой,
Нарты Уырызмæг хъæдтæ
Йæ мусæн фæласта, гъей.
Иудзæстон уæйыг та, гъей,
Нарты Сатанайы
Усæн фæхаста, гъей.
Уæри, уæрæйдæ ’мæ, гъей.
Нарты Уырызмæг мын
Хъæдтæ фæкодта, гъей,
Уырызмæджы мысгæйæ
Рæсугъд Сатана
Кæугæ фæкодта, гъей.
Нартæ та фæрсынц Сырдоны:
– Зæгъ нын, Сатана цы кодта, уый.
– Цыма кæна, Иудзæстон уæйыгимæ хъæбыс-хъæбыс хуыссынц. – Сынкъ разайæд де взагыл, Сырдон, кæд цытæ дзурыс!
– Сынкъ уе взæгтыл разайæд! Уæдæ кæм и уæ разагъды Сатана? Иудзæстон уæйыг кæм цæры, уый Нартæ нæ зыдтой. Цыма цыл тæгъдызæй рацыди, уыйау нынкъард ысты.
Сатана Иудзæстон уæйыджы къуымты разылди. Хæрзсыгъдæг цæ ныккодта, цæмæй йыл Иудзæстон уæйыг мацæмæй фæдызæрдыг уа. Йæ сæрыхилтæй иу ратыдта, ауагъта йæ ’мæ зæгъы:
– Фæтæх, мæ сæрыхил! Батырадзы кæм ыссарай, уым йæ кæстæр æнгуылдзыл дæхи ’ртух. Æнцой йæ ма уадз, æмæ мæм зынæд.
Сæрыхил атахти ’мæ Батырадзы кæстæр æнгуылдзыл йæхи ’ртыхта, нылхъывта йæ. Æмæ Сатанайы хилмæ ’ркасти Батырадз. Ратагъдкодта Нартæм æмæ Уырызмæгмæ комкоммæ бацыди. Уырызмæг мæсты уыд, йæ сæр уæлæмæ нал иста, афтæмæй йæ баййæфта Батырадз æмæ йæм дзуры: – Цы кæныс, Уырызмæг, цæуыл æнкъард дæ?
– Уæдæ цæуыл кафон? – зæгъы Уырызмæг.
– Цы ’рцыди, уæд та мын уый зæгъ.
– Сатанайы Иудзæстон уæйыг фæхаста Чырылæгæтмæ ’мæ уыууыл æнкъард дæн. Фæндаг нæ зонын Чырылæгæтмæ, æндæра йæм зæронд- зæронды дæр фæцæуин.
– Æз æй ыссардзынæн, фæлæ кæцы комыл ацыди, уый мын зæгъ. – Дæлæ Сырдоны бафæрс, уый йæ федта.
Батырадз рауади. Йæ болат риуæй хид калди. Уæд Нарты чызджытæй иу дон ысцæйхаста, æмæ йæм Батырадз дзуры:
– Дон ма мын авæр.
– Цы номæй дын дæдтон дон, исты мын Нарты Сатанайы куынæ фервæзынкодтай Иудзæстон уæйыгæй!
Батырадзæн чызджы ныхæстæ хъыг куыннæ уыдысты! Бæхмæ уыцыиу гæпп ыскодта, æмæ куыддæрæгъдауæй йæхс иннæрдæм ахаудта. Нартæй иу лæппумæ дзуры Батырадз:
– Мæ йæхс ма мæм авæр!
– Цы дæм æй дæдтон, исты мын Нарты Сатанайы ирвæзынкæнынмæ куынæ цæуыс!
Батырадзæн та хъыг уыдысты уыцы ныхæстæ дæр. Уæлбæхæй фæгуыбыркодта зæхмæ, фелвæста йæхс æмæ фезмæлынкодта йæ бæхы. Бæхы къæхты бынæй зæххы къуыбæрттæ хæрдмæ схъиудтой, фæстæмæ-иу æрхаудтой, æмæ-иу кæуыл сæмбæлдысты, уый сæр-иу къоболатæй аззади. Хъæугæрон раййæфта Сырдоны.
Кæрæдзийæн салам радтой. Стæй йæ Батырадз афарста:
– Дæ хорзæхæй, ницы федтай? Кæуылты ахаста Сатанайы Иудзæстон уæйыг?
– Дыууæ айнæджы ’хсæнты, маргъæн дæр батæхæн цы ран нæй. – Æз дзы бæхыл бацæудзынæн уæдæ?
– Æндæр ма у! Маргъ атæхын кæм нæ фæразы, уым ды кæд бæхыл н’ ацæудзынæ!
– Уæдæ-ма фæкæс!
Батырадз бæх ныцъцъыкласта ’мæ фатау атахти айнæджы сæрты. Сырдон йæ сæр ныттылдта ’мæ загъта:
– Ай Хуыцауимæ дæр ысхæцдзæни искуы! Ахæм тыхы хицау у! Нартæм æрцыди Сырдон æмæ дзуры:
– Никуыма федтон ахæм диссаг – сæгуыты гæпп баласта Батырадз айнæджы сæрты.
Батырадз Сатанайы хæдзар æфснайгæ баййæфта. Иудзæстон уæйыг та хуыррытт-фынæй кодта.
Батырадз дзуры Сатанамæ:
– Чырылæгæт куынæ мæрзай, уæд дын æндæр хос нæй?
– Цы кæнон, мæ хъæбул? Нартæ дæ фæхъхъау фæуæнт, ды ма мæ бабæрæгкодтай.
– Нартæ дæр дæ мæтæй мард ысты. Мауал цæ ’фхæр, цом цæуæм. – Расурдзæни нæ.
– Кæм и?
– Фынæй у.
Батырадз Иудзæстон уæйыгмæ бауади, йæ былтæ йын батъæпкодта: – Уæлæмæ сыст, заинагдзæргъы хуыст цы ныккодтай!
Иудзæстон уæйыг фæгæпласта:
– Кæцы дæ, фынæй мæ цæуылнæ уадзыс?
– Кæцы дæн? Дæ сафæг!
– Æмæ уыдон æз цырагъы рухсæй ку’ агурын!
– Æз та хуры рухсæй агурын дæ хуызæтты!
Кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой, райдыдтой хæцынтæ. Батырадз æрбырста Иудзæстон уæйыджы ’мæ йæ фæрсы:
– Цы ныфсæй рахастай Сатанайы?
– Мæхи ныфсæй.
Батырадз Иудзæстон уæйыджы сæр ракъуырдта. Сæр атылди ’мæ иу дзыхъхъы ныххаудта:
– Уыцы сæр й’ астæуыл афадын хъуыд, – загъта Сатана. – Уый фæдисхъæргæнæг ацыди.
– Кæдæмфæнды цæуæд!
Ракодта Батырадз Сатанайы. Дон фыдивылдæй цыди, бæстæ хаста йæ сæрыл, ахизæн ыл нæ уыди.
Батырадз фæрсы йæ бæхы:
– Ахиздзыстæм?
– Ахиздзыстæм, фæлæ донæй йæ сæр фыдздзаг цы кæф ысдара, уымæн-иу ын æй й’ астæуыл атæхынкæн.
Батырадз Сатанайы йæ хъæбысмæ систа ’мæ ивылд доны баскъæрдта. Иу кæф йæ сæр фæхъилкодта. Батырадз æй нырриуыгъта, æмæ кæфы сæр й’ астæуыл атахти. Дон хуыскъадаг фестади.
– Иу фыдбылызæй уал фервæзтыстæм.
Цæуынц та дарддæр. Иу ран цыд хох æрбахгæдта, калм кæм абырыдаид, ахæм нарæг фæндаг ма дзы аззади. Батырадз та фæрсы йæ бæхы:
– Ахиздзыстæм ацы фæндагыл?
– Ахиздзыстæм, фæлæ раздæр йæ сæр цы калм фæхъилкæна, уый сæр- иу дыууæ дихы фæкæн.
Араст ысты нарæг фæндагыл. Иу калм йæ сæр фæхъилкодта, Батырадз æй нырриуыгъта, æмæ калмы сæр дыууæ дихæй аззади. Нарæг фæндаг уæрдонвæндаг фестади.
– Дыггаг фыдбылызæй дæр фервæзтыстæм, – загъта Сатана. Араст та сты уырдыгæй дæр дарддæр. Иу ран цыл хъæл æртыхсти ’мæ цын ацæуæн нал уыди. Батырадз та йæ бæхы фæрсы:
– Ахиздзыстæм ацы хъæды?
– Ахиздзыстæм. Æрмæст дæм, хъæды хуылфæй раздæр цы уыджы сæр разына, уый дыууæ дихы фæкæн.
Батырадз бараст и хъæды ’мæ фæцæуы. Иу уыг хъæдæй йæ сæр радардта. Батырадз æй ныцъцъыкласта, æмæ уыджы сæр дыууæ дихы фæци. Хъæд феуæгъд æмæ лæгъз фæндаг фестади.
– Не ртыггаг фыдбылызæй дæр фервæзтыстæм, – загъта Сатана. Уырдыгæй Нартæм æрцыдысты.
Уырызмæг ыстыр урс гал аргæвста ’мæ Нартæн куывд ыскодта. Нартæ дæр цин кодтой Сатана ’мæ Батырадзыл.
САТАНА ’МÆ АВД ЗÆДЫ ХО Нарты Уырызмæг æмæ Сатанайы ’хсæн та ныхас рауади.
– Гъе, Сатана, уæддæр дын æз куынæ уаин, уæд дæхи нæ фæдарис…
– Гъе, Уырызмæг, æз дын куынæ уаин, уæд æцæгæй дæр ды нæ фæдарис дæхи.
Нæ фидыдтой, æмæ та зæгъы Уырызмæг:
– Мæнæн мæ бон у ’мæ дæуæй хуыздæр бинонтæ ’ркæнон.
– Мæнæн та дæуæй зондджындæр æмæ сæрæндæр лæг ыссарын у мæ бон.
Нал фидыдтой æмæ Уырызмæг зæгъы:
– Уæдæ ды кæд ахæм диссаг дæ, уæд мæм хъус. Æз ацæудзынæн, æмæ дæуæй хуыздæр бинойнаг æркæндзынæн. Æмæ ма йæ амбул.
– Амбулдзынæн.
– Нæ уыдзæн уый.
– Уыдзæн.
Уырызмæг фæгæпласта, йæ бæхыл абадти ’мæ фæцæуæг и.
– Гъеныр мæ дæ зондæй ыссар.
Сатана дæр æм адзырдта:
– Д’ ацыд куыд у, де рцыд дæр афтæ уыдзæни.
Уырызмæг араст и ’мæ иу быдыры цæуы. Ахæддзæ иу ыстыр хохы бынмæ. Хохы сæрæй зыны хæдзар. Хæдзар хуымæтæг нæ уыд: иуыл авгæйконд. Йæ мидæг иу чызг рацубацукæны, æмæ хохы бын та иу лæг бады. Уырызмæг лæгмæ дзуры:
– Дæ бон хорз уа, хорз лæг!
– Хорз дæ хай, бæлццон!
– Дæ хорзæхæй хохы сæр уый цавæр хæдзар у?
– Уым цæры авд зæды хо, дунейы рæсугъд, стыр зонды хицау. – Æмæ йæ мой та чи у?
– Мой йын нæма ис, фæлæ йæ æртæ хатты чи сдзурынкæна, ахæмæн комы.
Уырызмæг ахъуыдыкодта.
– Æмæ æгомыг у, æви дзурын нæ зоны?
– Нæ, æгомыг нæу, дзурын дæр зоны. Фæлæ мой ахæммæ кæны, æмæ йæ æртæ хатты чи сдзурынкæна.
– Уæдæ йæм æз цæуын.
– Цу, фæлæ дæ фæдзæхсын: куынæ йæ сдзурынкæнай, уæд дын исты фыдбылыз сараздзæн.
Араст и хохы сæрмæ Уырызмæг æмæ бадзырдта:
– Хæдзаронтæ, ам ыстут?
Авд зæды хо йæм ракасти, ницы сдзырдта, афтæмæй йæ мидæмæ бакодта. Фæлмæн цъæтбандоныл æй æрбадынкодта. Йæхæдæг та йæ ныхмæ ’рбадти æмæ Уырызмæджы бон иу цасдæр сдзурын дæр нал ысси, ахæм рæсугъд уыди уыцы чызг.
Æрæджиау æй фæрсы Уырызмæг:
– Мойгæнæг дæ?
Чызг дзургæ ницы скодта, фæлæ йæ сæрæй ацамыдта, уо зæгъгæ. – Кæмæ смойкæндзынæ, уый æмбарын, – зæгъы Уырызмæг. – Фæлæ мæм хъус, æмæ дын æз иу таурæгъ ракæнон. Цуаны уыдтæн, æнæуый дæр арæх фæцæуын цуаны. Амардтон иу сæгуыт, уæд мыл арв æрбатар и, æмæ бæстæ схъызыд. Рацæуæн мын нал уыди. Æз иу лæгæты акъæрткодтон сæгуыты, æххормаг дæр ысдæн. Арт ыскодтон. Сæгуыты стигъгæ нæ бакодтон, афтæмæй физонджытæ кодтон. Физонджытæ куыд фыхтон, афтæ сæгуыты мардмæ дæр мæ хъус дарын. Физонджытæ фыхтысты, сæ цъысцъыс цыди. Уæд загътон сæгуыты мардæй:
– Гъе, мæгуырæг, дæ хуылфыдзауматæй дын физонджытæ фыцын, æмæ дæ мард та æгасы хуызæнæй зыны.
Уыцы ныхæстæ куыд загътон, афтæ сæгуыт фæгæпласта, физонджытæ сæгуыты хуылфы смидæг ысты, æмæ ма мæм иу дзырд æрбакодта: «Дæ цæрæнбон бирæ, æгайтма мæ рауагътай!»
Диссаг мæм фæкасти ацы хабар. Дæумæ та, авд зæды хо? Авд зæды хо, нæ зæгъгæ, йæ сæр батылдта, йæ къах æркъуырдта. Авд зæды, йе фсымæртæ, уым февзæрдысты ’мæ Уырызмæджы аскъæфтой. Уырызмæгæй донхæссæг ыскодтой авд зæды.
Ныссагъæскодта Уырызмæг æмæ зæгъы йæхицæн: «Ай цы раны фæдæн? Сатана мын мæнгæй нæ загъта… Куынæ мæ ферохкæнид æмæ мæ ацы фыдæбонæй куы фервæзынкæнид!»
Рацыди цасдæр рæстæг. Уырызмæг нал зынди.
Иу бон Сатана йæ дзыггутæ йæ сæрыл атыхта, лæджы дарæс акодта ’мæ лæппуйы хуызæн фестади. Сивтыгъта бæх æмæ Уырызмæджы агурæг фæцыди. Цæуы ’мæ иу ыстыр хохмæ схæддзæ и. Ауыдта хохы сæр иу хæдзар. Цæуы йæм хæстæгдæр. Хохы бын та иу лæг бады. Сатана лæппуйы хуызы уыд, æмæ дзуры лæгмæ:
– Дæ бон хорз уа, хорз лæг!
– Хуыцауæй арфæгонд фæуай, хорз бæлццон!
– Дæ хорзæхæй, ацы хохы сæр уый цæй хæдзар у?
– Сæ бонæй уæнт авд зæды! Уыдонæн ис иунæг хо, дунейы рæсугъд, стыр зонды хицау. Мойкæны ’мæ усгур агуры.
– Ау, куыд агуры? Усгур фæцæуы чызгагур. Фæлæ чызг йæхæдæг агура мойаг, ахæм диссаг нæма фехъуыстон.
Лæг Сатанамæ бакасти ’мæ зæгъы:
– Раст зæгъыс: ды æцæг усгуры хуызæн дæ.
– Æмæ цавæр усгур агуры авд зæды хо?
– Æртæ хатты йæ чи сдзурынкæна, ахæммæ кæны мой.
– Ау, æмæ æгомыг у?
– Æгомыг нæу, фæлæ йе гъдау афтæ у.
– Уæдæ йæм æз цæуын.
– Цу, Уастырджи де мбал!
Сатана лæджы дарæсы нæ уыди? Æмæ йæ чи цæмæй базыдтаид? Хæдзары цурмæ ссыди ’мæ бахъæркодта:
– Уазæг нæ уадзут, фысымтæ?
Авд зæды хо ракасти, мидæмæ йын ацамыдта. Дзургæ ницы скодта, афтæмæй йæ ’рбадынкодта иу фæлмæн, цъæтджын бандоныл. Йæхæдæг та йæ ныхмæ ’рбадти.
Сатана йæ фæрсы:
– Мойгæнæг дæ, ацы чызг?
Чызг йæ сæр батылдта, уо зæгъгæ.
– Æмбарын дын дæ хъуыдытæ, æрмæст дын зæгъын: дзæбæх мæм хъус. Æз дæн хæтæнты чи хæты, цæуæнты чи цæуы, хæрды уырдыгмæ чи цæуы, уырдыджы хæрдмæ чи цæуы, ахæм адæймаг.
Ацы ныхæстæ Сатана куы скодта, уæд чызджы дзых хæлиуæй аззади ’мæ Сатанайы ныхæстыл дисгæнгæ хъуыдытæкодта, ай цытæ дзуры зæгъгæ. Сатана дарддæр кæны йæ ныхас:
– Иу рæстæджы фæцæуын, зæдты хо, хъус мæм æмæ мын цæмæй рæстытæ дзурай. Уынын, мæ разæй æртæ лæджы фæцæуы. Иу дур ауыдтой, хъилæй чи лæууыди, ахæм. Сæ иу зæгъы: «Ацы дурыл хъуамæ дарæс ыскæнон». Æмæ йыл æцæгдæр ыскодта дарæс. Дыггаг зæгъы: «Æз та йын хъуамæ адæймаджы уынд радтон». Радта йын адæймаджы уынд, æмæ диссаджы рæсугъд чызг фестади. Æртыггаг зæгъы: «Æз та дзы хъуамæ уд бауадзон». Æцæгæй дæр дзы уд бауагъта, æмæ дур адæймагау дзуры ’мæ цæуы. Фыдздзаг лæг зæгъы: «Ай мæнмæ лæууы ’мæ йæ мемæ кæнын». Дыггаг зæгъы: «Нæ, мæнмæ лæууы». Æртыггаг зæгъы: «Нæ, мæнмæ цæуы, æмæ йæ æз кæнын мемæ». Нал фидыдтой, мæн фæрсынц: «Кæмæ нæ цæуы?» Æз загътон: «Фыдздзаг лæгмæ. Уый йæ ссардта ’мæ йыл дарæс дæр уый ыскодта». Зæгъ ма, зæдты хо, раст тæрхон ыскодтон, æви нæ? – Нæ! Раст тæрхон нæу, уый цæуы, уд дзы чи бауагъта, уымæ. Уыцы ныхæстæ куы скодта зæдты хо, уæд арв фæирд и, æмæ авд зæды зæгъынц:
– Нæ хо фыдздзаг ныхас ыскодта уыцы лæппуйæн.
– Дæ цæрæнбон бирæ, зæдты хо. Дæ ныхас фæуæд. Фæлæ та æз дарддæр цæуын, æмæ та уыцы ’ртæ лæджы мæ размæ фесты, – дзуры дарддæр Сатана. – Федтой иу зæронд лæджы иу æрыгон чызгимæ ныхасгæнгæ. Зæронд лæг æй кургæ кодта, æрыгон чызг та йын комгæ нæ кодта. Уæд зæронд лæг чызджы сбæгънæгкодта. Æртæ лæджы загътой: «Фервæзын æй кæнæм». Зæронд лæг чызджы дарæс бæласыл куыд ауыгъта, афтæ цæ иу чызджы раскъæфта. Зæронд лæг æй расырдта, фæлæ дыггаг йемæ хæстыл ныллæууыди ’мæ йæ нæ уагъта. Уырæдта йæ. Æртыггаг та чызджы дарæс рахаста. Чызгыл йæ дарæс ыскодтой æмæ быцæукæнынц, кæй фæуа чызг, уыууыл. Мæн фæрсынц, кæмæ цæуы чызг зæгъгæ? Æз загътон, дзаума йыл чи скодта, уымæ, бæгънæгæй хæссын худинаг у. Раст нæ загътон, зæдты хо?
– Нæу раст! Скъæфгæ йæ чи ракодта, чызг уый у!
Уыцы ныхæстæ куыддæр ыскодта, афтæ та арв фæирд и, æмæ авд зæды зæгъынц:
– Нæ хо дыггаг хатт дæр ысдзырдта.
– Дæ цæрæнбон бирæ, зæдты хо, дæ ныхас фæуæд. Фæлæ æз мæ фæндаджы кой кодтон æмæ дарддæр араст дæн. Кæсын, æмæ та уыцы ’ртæ лæджы дæр мæ разæй цæуынц æмæ ныхаскæнынц: «Дыууæ чызджы ссардтам, фæлæ æртыггаг дæр ыссарæм, стæй цæ байуардзыстæм». Цæуынц уыдон мæ разæй, цæуын æз дæр сæ фæстæ. Уæд та иу чызджы раскъæфтæуыди. Чызг былæй ахаудта ’мæ мæлæтыкъахыл ныллæууыд. Чи йæ раскъæфта, уыдон æй марынвæнд ыскодтой. Лæгтæй иу бацыди ’мæ скъæфджыты фæхуыдта, цæмæй чызг хибарæй аззайа. Иннæ бацыди ’мæ чызджы рахаста. Æртыггаг бацыди, йе рттæй йын дон бадардта, æмæ чызг фервæзти. Нал та фидыдтой, чызджы алчи дæр йæхи хуыдта. Мæн бафарстой: «Кæмæ нæ цæуы ацы чызг?» Æз загътон: «Ныхасыл цæ чи фæкодта, уымæ цæуы». Раст нæ загътон, зæдты хо?
– Нæу раст! Дон ын чи адардта, чызг уый у.
Уыцы рæстæг та арв фæирд и, æмæ авд зæды зæгъынц:
– Æртыггаг ныхас дæр ыскодта нæ хо.
Сатана зæдты хойæн зæгъы:
– Дæ цæрæнбон бирæ, фæстæмæ куы цæуон, уæд ды куыд загътай, афтæ æртæ лæгыл байуардзынæн чызджыты. Ныр дæ æз æртæ хатты сдзурынкодтон æмæ цы зæгъыс?
– Æз дæу дæн, – зæгъы зæдты хо.
– Уæдæ мæ азилынкæн дæ бæстыл.
Зæдты хо æмæ Сатана та азылдысты иумæ. Сатана ауыдта Уырызмæджы бызгъуырты мидæг, йæхи йæм нæ равдыста, фæлæ зæдты хойæн зæгъы Уырызмæгæй:
– Уый та чи у?
– Мæн курынмæ ’рцыди, нæ мæ сдзурынкодта, æмæ ме фсымæртæн донхæссæгæй кусы.
– Мæ хатырæй йæ ауадз, зæронд лæг у, æмæ тæригъæд у. Уæртæ куы фæмæлы, уадз æмæ йæ мæлæт йæхи бæстыл æрцæуа, ды та тæригъæдæй бахиздзынæ дæхи.
Чызг йе фсымæртæм бацыди ’мæ зæгъы Сатанайæ:
– Ацы лæппу мæ сдзурынкодта, æмæ ныр уæ донласæджы ауадзут. Авд зæды ныццинкодтой æмæ Уырызмæджы, сæ донхæссæджы, ауагътой. Уырызмæг сæргуыбырæй рафардæг и.
Уæд Сатана зæгъы йæ фысымтæн:
– Æз дард бæстæй дæн, цалынмæ сымах фынг æвæрат, уæдмæ æз та комыдоны мæхи анайон, мæхи асыгъдæгкæнон. Бирæ фæцыдтæн, æмæ аипп ма уæд.
– Бар дæхи, – зæгъынц зæдтæ.
Сатана коммæ йæхи ’руагъта ’мæ, хохы бын цы лæг уыди, уымæн зæгъы, Уырызмæгмæ ацамыдта афтæмæй:
– Мæнæ дын мæ дарæс уадзын, уæртæ уыцы лæг куы ’рбацæуа, уæд ын зæгъ: «Дæ бæхы ам уадз, мæнæ дын дарæс, скæн цæ дæ уæлæ. Мæнæ дын æндæр бæх, аздæх авд зæдмæ, æмæ сæ хо дæумæ цæуы моймæ, æмæ йæм ыссу. Дæуæн та лæвар – уыцы лæджы бæх.
Сатана æрымбæхсти. Уырызмæг лæджы уонг æрбахæддзæ, лæг æмæ дзуры:
– Хъус ма, хорз лæг.
– Мæнæй ма цæй хорз лæг и, – загъта Уырызмæг, – мæнæ ацы донластæй.
– Нæ, хъус мæм: мæнæ ацы дарæс ыскæн, мæнæ дын æндæр бæх, дæхион та мæнæн уадз. Аздæх фæстæмæ – зæдты хо дæумæ кæсы. – Ды мæнæй хынджылæгкæныс.
– Нæ кæнын.
Уырызмæг, Сатана цы дарæс æрхаста, уыдон ыскодта. Сатанайы бæхыл ысбадт æмæ лæппуйы хуызæн зынди, æмæ аздæхти зæдтæм фæстæмæ. Зæдтæ йæ нæ базыдтой, фынгтæ равæрдтой æмæ Уырызмæгыл цинтæкæнынц. Сатана, хохы бын цы лæг уыди, уымæн арфæ ракодта. Уырызмæджы бæх ын ныууагъта ’мæ Нартæм фæцæуæг. Лæг æй ауыдта ’мæ дзуры: – Ай сылгоймаг куы дæ, æз та дæ нæлгоймаг куы ’нхъæлдтон, акæн дæ бæхы. Худинаг у сылгоймаджы фистæгæй æрвитын.
Уæддæр Сатана зæгъы:
– Уæд та цом мемæ, стæй лæвæрттимæ раздæхдзынæ.
– Мæн ницы хъæуы.
– Нæй дын æнæцæугæ.
Сатана ’мæ уыцы лæг æрцыдысты Нартæм. Сатана стыр куывд ысцæттæкодта ’ мæ фидиуæг ныхъхъæркæнынкодта: «Уырызмæг чындзæхсæв кæны ’мæ ’рцæут, стыр зонды хицау сылгоймаджы ракуырдта!» Нартæ загътой:
– Сатанайæ зондджындæр чи у, уый цавæр уыдзæни?
Нартæ ’мбырд байдыдтой. Уæдмæ Уырызмæг дæр æрцыди авд зæды хоимæ. Сатана симд ыскæнынкодта, стæй йæ хуыз ыссæдзаздзыд чызджы хуызæн фестынкодта. Йæ цæстытæй цырæгъгæ скастысты, йæ риутæй – рухсытæ, йæ дæллагхъуыртæй – стъалытæ, æмæ авд зæды хо йæ цуры бамынæг и.
Сатана Нарты цур фæрсы Уырызмæджы:
– Чи дын ыссардта ацы чызджы?
– Мæхæдæг! – зæгъы Уырызмæг.
– Чи дын æй радта?
– Æз æй ракуырдтон.
– Дæ бæх та кæм и, цæмæй йæ баивтай?
– Мæхæдæг æй баивтон.
Уæд Сатана радзырдта хъуыддаг Нартæн æмæ фæрсы Нарты: – Кæй у ныр Уырызмæг: мæн, æви зæдты хойы?
– Дæу! – загътой Нартæ.
– Раст у, – зæгъы, Сатанаимæ цы лæг æрцыди, уый дæр. Сатана уыцы лæгæн лæвæрттæ ракодта, æмæ лæг рафардæг и. Зæдты хо зæгъы:
– Æз уый куы зыдтаин, уæд ардæм дæр не рцыдаин, æмæ цæуын фæстæмæ. Сатанайы хуызæнмæ ма мæн бирæ цыдæртæ хъæуы.
Афардæг уый дæр.
– Хæйрæг дæ, Сатана, зæгъгæ загъта Уырызмæг. – Æмæ мæ бон дæ ныхмæ ницы у.
Нартæ куывд ыскодтой Сатанайы фæрцы ’мæ та æнæхъæн къуыри нæ банцад сæ зард æмæ сæ цины хъæр.
Нарты Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан ысфæндкодтой, кæй никуы ма фехъуыстой, ахæм ранмæ фæцæуын.
Сæхи барæвдзкодтой æмæ зæгъынц: «Макæмæн мацы фехъусынкæнæм æмæ, нæхæдæг ацæуæм».
Сæ дзырд баиукодтой, сбадтысты сæ бæхтыл æмæ ’мбисæхсæвы араст ысты балцы.
Цæуынц æмæ æртæ фæндаджы кæм баиу ысты, уым æрынцадысты. Сослан зæгъы:
– Гъеныр мæнæ галиу фæндагыл куы фæцæуиккам, уæд дунейы хæзна нæ къухты бафтид. Ацы фæндагыл ма æз ацыдтæн иу хатт, фæлæ иунæгæй ницы мæ бон баци ’мæ йæ хъæр дæр никуы скодтон, тарстæн, куы фæхудинаг уон, уымæй.
Хæмыц дæр зæгъы:
– Æз дæр ацы рæтты кæддæр хаттæн æмæ мæнæ рахиз фæндагыл ку’ ацæуиккам, уæд дунейы фæллой фæкæниккам. Кæддæр дзы иунæгæй бахаудтæн, æмæ ницы мæ бон баци мæнæн дæр. Хъæр дæр æй никуы скодтон, тарстæн, куы фæхудинаг уон, уымæй.
Уырызмæг дæр зæгъы:
– Уæдæ æз дæр æрхаудтæн кæддæр ацы ранмæ ’мæ мæнæ ацы астæуггаг фæндагыл бафтыдтæн. Гъе, дунескæнæг Хуыцау, нырма ахæм диссаг никуы федтон! Сымахæн уæ иу цы федта, æмæ уеннæ цы федта, уыдон ницы сты, ацы астæуггаг фæндагыл цы хæзна ’мæ фæллой ис, уый цур. Уæхи загъдау, ацы хабар æз дæр никуы схъæркодтон Нартæн, фæхудтаиккой мыл. Мæхи бон та иунæгæй ницы баци мæнæн дæр. – Цавæр адæмыхатт дзы царди? – фæрсы Сослан.
– Азыртæ хуыдтой сæхи, – загъта Уырызмæг.
– Сæ кой ма фехъуыстон, – дзуры Хæмыц, – фæлæ уæд æз цы фæллой федтон, уыдон нын ирвæздзысты.
Сослан дæр зæгъы:
– Æз дæр цæ фехъуыстон, фæлæ уæд, æз цы хæзна зонын, уымæй ницыуал бафтдзæни нæ къухы.
– Мæ фæндыл ныллæуут, æмæ нæ фаг фæллой дæр æмæ хæзна дæр фæхæсдзыстæм, – загъта Уырызмæг.
Сразы сты Уырызмæджы фæндоныл. Араст ысты астæуггаг фæндагыл æмæ дзæвгар бирæ фæцыдысты.
Уæд Хæмыц зæгъы:
– Диссаг нæу? Ацы фæндаджы былтыл цы бæлæстæ зайы, уыдон галиуфæрстæ кæд ысты кæрддзæфтæ.
– Æнæбæлас бынæттæ та лыхъхъытæй зынынц, – загъта Сослан. Уырызмæг бахудти:
– Хорз цæ базыдтат. Æз Азыртæм куы цыдтæн, уæд бæрджытæ кодтон мæ кардæй кæм бæлæстыл, кæм нæууытыл. Уæд та цынæ вæййы! Фæлæ фæндаг хъуамæ ма фæрæдыдаин фæстæмæ цæугæйæ. Æмæ уымæ гæсгæ дзыхъхъытæ кодтон, угæрдтæ.
Уырызмæджы та йе мбæлттæ фæрсынц:
– Цæмæй уыд сæ цард Азыртæн?
– Туг æмæ фыдæй.
– Уый та куыд?
– Хойрагæн туг нуазынц.
– Ау, æмæ уæд цагъды нæ кæнынц?
– Уацайрæгты дæр уымæн ахсынц.
– Уæд ды куыд раирвæзтæ?
– Уый дардыл дзуринаг у, – зæгъы Уырызмæг.
– Радзур нын æй, нæ фæндаг дæр цыбырдæр кæндзæни.
Уырызмæг арф ныуулæфыди ’мæ райдыдта дзурын:
– Дзæвгар рæстæг рацыди уæдæй нырмæ. Фæлæ мах æртæйы йæддæмæ не стæм. Ард бахæрæм не ртæ дæр, ацы сусæгдзинад кæй никæмæн зæгъдзыстæм, æмæ йæ не ртæйæ дарддæр кæй ничи зондзæни.
Нарты Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан ард бахордтой. Сæ рихитæй фæйнæ ’рдуйы ратыдтой æмæ цæ зынгыл æрывæрдтой.
Æмæ Уырызмæг райдыдта дзурын:
– Куы йæ зæгъын, бирæ рæстæг рацыд уæдæй нырмæ. Цыдтæн иунæгæй æмæ куыддæрæгъдауæй ацы бынатмæ ’рбафтыдтæн. М’ амонд уыди ’мæ бæлæстыл, фæзтыл нысæнттæ фæкодтон. Уæд та мæ, зæгъын, лидзыны сæр бахъуыди, æмæ цæмæй мæ фæндаг ма фæрæдийон. Бахаудтæн Азыртæм æмæ мæ сæ мæликмæ скодтой. Мæликк мæ фæрсы: «Кæцон дæ?» Загътон, Нартæй дæн зæгъгæ. Мæликк мæм цыдæр хъуынджынæй æрбакасти. Стæй загъта: «Акæнут æй æмæ йæ мæ цуанон куыдзимæ бабæттут!» Афтæ мын бакодтой æцæгæй дæр. Уæ балгъитæг ахæм фыдæбæттæ куы фенид, æз цы фыдтæ ’мæ цы фыдæбæттæ бавзæрстон. Куыдзимæ нын иу бæлæгъы ссадызмæст акодтой. Æз – адæймаг, цæй ызмæст хъуамæ бахордтаин? Бонæй бон мæллæгдæр кодтон. Уæд мæликкæн фехъусынчындæуыд, æз нæ хæрын зæгъгæ. Тынг ысмæсты и ’мæ та загъта: «Тæккæ райсом æй нæ цуанон куыйтимæ цуаны куыд акæной».
Акодтой мæ, мæ фæрстæ мыл бахаудтой, цæуын дæр мæ бон нал уыди, фæлæ мæ ныфс нæ састи. Иу хъæдмæ бацыдтæн æмæ мæ фæрсы мæликк: «Сырдты сурыс, æви цæ ахсгæ кæныс?» Æз ахъуыдыкодтон æмæ загътон: «Сырдты расурдзынæн». Мæликк комырахизæны ’рбадти. Æз сырдты фæдыл ацыдтæн æмæ цы расырдтаин, фæлæ дын лидзыныл куы схæцин. Æгæр æрæгмæ куы зындтæн, уæд йæ куыдзимæ мæн агурыныл ысси мæликк. Цыдæр амондæй иу цæугæдонмæ бахаудтæн. Изæр дæр кодта. Æххормаг ахсæны уазал дон ныккодтон æмæ стымбылтæ дæн. Иу дуррæбын улæфын. Кæсын æмæ мæликк æрбазынди, йæ куыдз йемæ. Фæтæррæсткодтон. Дон-дон азгъордтон, зыдтон æй æнæ маргæ мæ кæй ’н ауадздзæни. Доны фæкъæдзгæнæны фæаууон дæн. Мæличчы куыдз мæ фæдыл доныбылмæ ’рбацыди смудгæ-смудгæ. Мæликк æнхъæл уыди – æз донæй ахызтæн. Уæд мæ хуыдыммæ куыдз ауыдта, йæхи мыл æрбаппæрста, ме рбадæнтæ мын ыстыдта. Цыдæр амондæн мæликмæ нæ зындыстæм. Æз куыдзыл фæуæзкодтон æмæ йын йæ сæр доны нытътъыстон. Ныххæцыдтæн куыдзы бæрзæйыл æмæ йæ доны ныххуыдугкодтон. Мæликк ма бæргæ сидти куыдзмæ, фæлæ кæм! Куы базыдтон куыдз фæхуыдуг и, уæд æй ысуагътон æмæ йын дон йæ мард аласта. Мæликк æй ауыдта, чи йæ зоны, цы банхъæлдта, фæлæ, куыдз ц’ аххосæй мард æрцыд, уый нæ базыдта, цæф ыл нæ зынди. Ацыди мæликк, мæн дæр ныууагъта, æмæ æз рафардæг дæн. Ме рбадæнты туг цыди. Ссардтон мæ фæндаг, мæ нысæнттæ, æмæ ма афтæ удаистæй æрхæддзæ дæн мæ хæдзармæ. Гъе, уый уын мæ ардæмыцыд. – Уæдæ ныр мæликк дæу куы фена, уæд уын фидауæн нал и, – загъта Сослан.
– Цæй фидыд?! Æмбæлттæн уæ мемæ уымæн кæнын æз дæр. Фæлæ ныр сымах та цы федтат, исты дзурут.
– Фæцæйцыдтæн мæхицæн цуаны ’мæ цыдæр хъуыдыты афардæг дæн, – райдыдта дзурын Хæмыц, – Иу суадоны цур дзыхълæуд фæкодтон. Ракастæн æмæ фæрсын мæхи: «Ай кæм дæн?» Æрдæбон цы фæндагмæ амыдтон, уым уыди ацы хабар дæр. Банызтон суадонæй æмæ ’нцад алæууыдтæн. Уæд фæстæты иу фыр æрбахъуызыди. Ахæм цæф мæ фæкодта ’мæ бæласыл андæгътæн. Мæ цæсгомы туг акалди. Кæсын, æмæ иу фыййау худæгæй мæлы. Цы ма ракодтаин, уымæн ницы зыдтон. Цæсгом – туджы, синтæ – саст. Сæйын æмæ мæлын. Уæ фыдгул афтæ, æз цы бонтæ ’рвыстон! Ныууагъта мæ фыййау дзæгъæлы, фæлæ мæ худинаг ныхъхъæр и. Никæмæн ницы загътон. Мæстыкæнын, фæлæ нæ зонын, куыд дзы райсон мæ маст уыцы фыййауæй.
– Æз дæр ацы бæсты зындзинад федтон. Цуаны рацыдтæн æмæ федтон саг. Йæ фæдыл хъуызын, æхстбæрц æм куы бацæуын, уæд мæм йæ цæстытæ фездахы, æмæ мæм цыма дæс хуры ныккæсы, афтæ стæвд вæййын. Диссаджы саг уыди, æндæр сагтæ куыннæ ис! Æрбахаудтæн, цы фæндагæй уын загътон, уырдæм. Кæсын, æмæ уæйыг – дунейы хæзнайы хицау. Равæры цæ, фæкæсы цæм æмæ та цæ бавæры. Бон æртæ хатты кодта афтæ. Æз дисы бахаудтæн. Бафарстон æй: «Цæмæн афтæ кæныс?» Уæйыг мæм тарæрфыгæй æрбакасти, голлаг хæзнайæ айдзагкодта ’мæ зæгъы: «Уæртæ цæ лæгæтмæ ахæсс!» Схæцыдтæн голлагыл. Голлаг та куыд никуы систон, фæлæ ахæм диссаг никуыма федтон, голлаг ызмæлын дæр нæ фæкодтон. Загътон мæхицæн: «Æмæ цыдæр диссаг уыдзæни, уыййæддæмæ йæ сисын куыннæ фæразын?» Уæйыг мæм кæсы. Голлаг цыдæрамæлттæй ме уæхскмæ сæппæрстон. Уæд мæ уæйыг йæ къахыфындзæй ыскъуырдта. Йæ хъæбæр дзабыры бырынкъ мыл сæмбæлди ’мæ атылдтæн. Уæ фыдгул дæр афтæ куы фæриссид, æз куыд фæрыстæн! Марды ’фсон мæ ныууагъта. Уæдæй фæстæмæ йæм хæрам дæн. Гъеуый уын мæ хабар.
– Уæдæ не ртæ дæр æнахуыр митæ федтам, – загъта Уырызмæг, – æз – мæликкæй, Хæмыц – фыййауæй. Сослан – уæйыгæй. Сегасæй фыддæр мæликк у, æмæ уал уымæй райсдзыстæм нæ маст. Стæй рæстæг куыд амона, афтæ кæндзыстæм.
Цæуынц Нарты гуыппырсартæ. Æрбахæддзæ сты Азыртыбæстæм æмæ акастысты. Дардæй бæстæ саусауид дары.
– Уыцы сау цы хъуамæ уа? – афарста йе мбæлтты Хæмыц. – Фосы рæгъæуттæ сты мæнмæ гæсгæ, – загъта Уырызмæг. Æндæрырдыгæй цæм бæстæ урсурсидæй разынди.
– Бæстыл цавæрдæр залтымит ныууарыди, æмæ нæхи сафынмæ цæуæм, – дзуры Сослан.
– Уый залтымит нæу, фæлæ фосы рæгъæуттæ сты, – загъта Уырызмæг.
Дарддæр та цæуынц, æмæ бæстæ митхъулæтты хуызæн æрбазынди. Хæмыц æмæ та Сослан афарстой:
– Цы уа уый та?
Уырызмæг зæгъы:
– Уыдон хæзнайы рæдзæгъдтæ сты.
– Уæдæ æз цы хæзнатæ федтон, – загъта уæд Сослан, – уымæй бирæ фылдæр ысты.
– Æз цы фæллой федтон, уыдон цалдæр хатты къаддæр ысты, – загъта Хæмыц дæр.
Баввахс ысты Нартæ рæгъаугæстæм æмæ кæсынц фосмæ: уæрыччытæ – далысты йæстæ, далыстæ – фырыты йæстæ, фырытæ – уæнгуыты йæстæ. – Гъа, адон фос ысты, гъе! Адонæй æз хъуамæ мæ фаг фæкæнон, – загъта Сослан.
Дзурынц Нартæ рæгъаугæстæм:
– Уæ фос бирæ уой!
– Æгас нæм цæут, æнахуыр бæлццæттæ! Фысым уын ыстæм. – Цæмæй нæ хорз фендзыстут? – фæрсы цæ Уырызмæг. Рæгъаугæстæ загътой:
– Нæ Хуыцау не вдисæн, хойраджы бæсты уæ хæсдзыстæм туг æмæ фыдæй.
– Уæ, дзæбæх бон уыл акæна, сымах махæн цы дзæбæх ныхас загътат. Бузныг, фæлæ мæликк бынаты ис?
– Бынаты ис, фæндараст уæ фæкæнæд Хуыцау!
Цæуынц Нартæ ’мæ иннæ рæгъаугæстæм бахæддзæ сты.
– Уæ фос бирæ уæд!
– Уæ, арфæгонд уат Хуыцауæй, æнахуыр бæлццæттæ! Уæ фæллад нæм ысуадзут, фысым уын ыстæм.
Сослан цæ фæрсы:
– Цы номæй уæм æрлæууæм?
– Нæ Хуыцау – не вдисæн, хойраджы бæсты уæ сыгъдæг туг æмæ ’хсырæй фæхынцдзыстæм.
– Æндæр ма байрайут, æз куыннæ байрадтæн уæ ныхасæй. Фæлæ ма зæгъут, мæликк бынаты ис, æви балцы фæцыд искæдæм?
– Бынаты ис, ныййафдзыстут æй.
Сæ фæндаг дарынц Нартæ ’мæ бахæддзæ сты хæзнаджынтæм. Нартæ цæм дзурынц:
– Уæ хæзна бирæ уа!
– Уо, бирæ фæцæрат æнахуыр бæлццæттæ, бафысым нæм кæнут. Хæмыц цæ фæрсы:
– Цæй номыл уæм хизæм?
– Нæ Хуыцау – не вдисæн, хъарм туг æмæ уæ сыгъдæг фыдæй хорз фендзыстæм.
– Уæ туг фæкалат, кæд мах тугæй цы кæнæм! Зæгъут ма, уæ мæликк бынаты ис?
– Бынаты уыдзæн, уæдæ кæм уыдзæн? Баййафдзыстут æй, кæд ма уæ фæстæмæ рауадза, уæд.
Нартæ араст ысты сæ фæндагыл. Æрæввахс ысты, æмæ цæ алчидæр хъуыдыкæны, цы хуызы сæмбæлдзæни мæликкыл, уыууыл.
Æрбазынди Азырты калак-хъæу. Нартæ хъæубын уынаффæкæнынц. Уырызмæг зæгъы:
– Нæхи ма базонынкæнæм, афтæмæй бацæуæм.
Хæмыц дзуры:
– Адон Нарты кой фехъуыстаиккой æмæ зæгъдзыстæм. Нартæй лидзæм зæгъгæ.
– Нæ дзырд иу куынæ уа, – загъта Сослан, – уæд нæ хицæнтæй ракъахдзысты ’мæ сайраг фæуыдзыстæм.
Сæ дзырд ысиукодтой Нартæ. Сæ дарæс æрыскъуыдтытæкодтой, счъизитæ цæ кодтой æмæ бараст ысты Азырты мæликмæ.
– Ам дæ, цытджын мæликк?
Мæликкæн йæ искæйонтæ фæрсынц Нарты:
– Чи стут? Чи уæ хъæуы?
– Мах хъæуы Азырты мæликк.
– Рацæут мидæмæ!
Нартæ ахызтысты, мæликк цæм ракасти, æгæр бызгъуыртæ ’мæ цæ скъуыдты куы федта, уæд æм тæригъæддæгты хуызæн фæкастысты ’мæ цæ фæрсы сабырæй:
– Кæцæй цæут?
– Нартыбæстæм лидзæм.
– Уæхæдæг дæр Нартæй ыстут?
– Сæ хъомæн рæгъаугæс уыдтæн, – зæгъы Уырызмæг, – æмæ мын цалдæр ыстуры фесæфти Нарты Уырызмæджы хъомæй. Зонын æй, нæ мын æй ныббардзæни ’мæ ралыгътæн. Æз фехъуыстон, Азырты мæликк, дæ кой Нартæм æмæ мæхи де уазæгкæнын. Айс мæ дæхимæ хъомгæсæй.
– Хорз, – зæгъы мæликк, – иннæтæ та цы зæгъынц?
– Нарты лыстæг фосæн рæгъаугæс уыдтæн, – загъта Хæмыц. – Нарты Хæмыцы фыстæ мын фесæфтысты ’мæ мæ дæндагæй бахордтаид. Æз уæ кой Нартæм арæх хъуыстон æмæ дæм мæ сæр радтон, ма мæ фесаф, дæ фосæн дын рæгъаугæс ныллæудзынæн.
– Разы дæн, – зæгъы мæликк, – уеннæ ’мбал та чи у?
Сослан зæгъы:
– Æз та Нарты бæхты рæгъаугæс уыдтæн, – загъта Сослан. – Сосланæн ис æфсургътæ, æмæ мын дзы иу ахауди хохæй. Тæрсын ныр Нарты Сосланæй æмæ ралыгътæн дæумæ мæ сæр æфснайынмæ. Æз иунæгæй нæ уыдтæн. Нарты Уырызмæджы бæхыл ысбадынкодтон Нарты хъомгæсы. Нарты Хæмыцы бæхыл ысбадынкодтон Нарты фысгæсы, мæхæдæг та Сосланы хъæлдзæгыл ысбадтæн. Уыцы бæхты руаджы раирвæзтыстæм. Дæумæ ’рцыдыстæм æмæ дæ курын: бахъахъхъæн нæ. Мæхæдæг дын ныллæудзынæн бæхгæс.
– Мæн уæ ныхæстæ уæд бауырндзысты, æмæ мын Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы бæхты миниуджытæ куы зæгъат.
– Сегасы тыххæй дæр дын æз зæгъдзынæн, – загъта Сослан. – Уырызмæджы бæх цæфхад садзын нæ уадзы, гуыбынауыгъд куынæ уа, уæд. Хæмыцы бæх фыдздзаг цæугæйæ уæцани кæны. Сосланы бæх та æгæр uz8a8pq8tr8c у.
– Æз дæр цæ афтæ хъуыстон, фенæм цæ.
Бæхты федтой æмæ Сосланы ныхæстæ раст разындысты.
– Чи уæ цы куыст агуры, уырдæм æй хистæрæй æрвитын. Кæсын, æмæ сымах раст æмæ рыст адæм ыстут, Нартимæ хъæрмуд нал æрцæудзыстут.
– Нал, нал! Сæ койæ дæр ризгæ кæнын, – загъта Уырызмæг. Райдыдтой кусын Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан Азырты мæликмæ. Сæ бæхтæ та цын мæликк хицæн хизæны дардта ’мæ йæхи цæттæкодта Нартæм ныббырсынмæ.
Уæд мæликкæн лæппу райгуырди ’мæ йын куывд арæзта. Уагътой йын бæхдугъ. Мæликк Нарты ’ртæ бæхæй иуыл йæ каисы сæвæрдта, иннæйыл – уæйыджы, æртыггагыл – фыййауы. Уыдон куы федта Хæмыц, уæд зæгъы:
– Хуыцау, мацы мын кæн, фæлæ уыцы фыййау, мæн чи бафхæрдта, уый у.
– Уартæ уыцы уæйыг та мæ бафхæрæг у, – загъта Сослан. – Цæй, дугъы куы рацæйцæуой, уæд ныззардзыстæм, æмæ ацы барджытæ ’ртæйæ дæр ахаудзысты, – дзуры Уырызмæг. – Стæй махæн кæд нæхи равзарой, уæд цы кæнын хъæуы, уый уын уæд зæгъдзынæн. Нарты бæхтыл дугъы рацыдысты. Иу хохы сæрæй æрзындысты барджытæ: мæличчы каис, уæйыг æмæ фыййау. Уырызмæгитæ ныззарыдысты. Зард кæрæдзийы дзыхæй истой, æмæ бæхтæ куыддæр сæ хицæутты хъæр фехъуыстой, афтæ цæхгæр фæзылдысты, æмæ æртæ барæджы дæр бумбулийау фæхаудтой. Мæличчы каисæн йæ цонг асасти, уæйыгæн – йæ уæраг, фыййауæн й’ астæу фæцæф и. Уый куы федтой, уæд мæличчы адæмæй йæ ныфс ничиуал хаста Нарты бæхтыл бадынмæ.
Уæд мæликк зæгъы:
– Нарты бæхтыл дугъы рауайынмæ йæ ныфс чи хæссы?
Адæм ныхъхъус ысты, стæй иу зæронд лæг зæгъы:
– Нартæн сæ фыййæуттæ ам куы сты, сæхи ма цын бафæрсæм. Фæдзырдтой Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланмæ, æмæ цæ мæликк фæрсы: – Нарты бæхтыл дугъы уæ ныфс хæссут?
– Ардæм цыл куы цыдыстæм, уæд куыннæ хæссæм? – зæгъы Сослан. – Уæдæ фæйнæ бæхыл ысбадут æмæ ноггуырды тыххæй дугъ рауадзæм.
– Нарты бæхтæ хивæнд ысты, – дзуры Уырызмæг. – Уыдон адæймаджы ныхас æмбарынц, æмæ хъуамæ зоной, циу фыдздзаг лæвар, дыггаг æртыггаг. Кæннод дугъы сæ тыхæй нæ рацæудзысты.
– Фыдздзаг лæвар – авд галы, дыггаг – фондз галы, æртыггаг – æртæ галы, – загъта мæликк.
– Уæдæ ма æз дæр зæгъын, – дзуры Хæмыц. – Мах дугъы куы уайæм, уæд нæм нысанфæзы лæуут тымбылæй. Нæ разы исчи куы уа, æгæрыстæмæй фæсфæдæй куы кæса, уæд æм бæхтæ лæбурдзысты ’мæ йæ дæндагæй бахæрдзысты, æмæ стæй мах аххосджын уыдзыстæм.
Иу ызмæлæг дæр уæ разы нæ уыдзæн зæгъгæ загъта мæликк. – Иу ныхас ма, – зæгъы Сослан. – Æввæхсты уæм цы рæгъæуттæ ис, уыдоны авд бонцауы ’ддæдæр атæрынкæнут, кæннод бæхтæ куы стæвд уой, уæд ын уæ фос фæцæгъддзысты, æмæ мах æфсон фæуыдзæни. Мæликк дзырд радта ’мæ рæгъæутты авд бонцауы ’ддæдæр атардтой.
Азырты адæм нысанбынаты тымбылæй уыдысты. Нартæ дугъуатмæ араст ысты. Уырызмæг фæрсы йæ бæхы:
– Цы хъару равдисдзынæ?
– Рæгъау куы тæрай, уæд æз мæ дугъæй ахæм рыг ысбадынкæндзынæн нæ сæрмæ, æмæ нæ Азыртæ нал уындзысты, сæ фæндагæй дзæгъæлтæкæндзысты ’мæ фервæздзынæ.
Хæмыц фæрсы йæ бæхы:
– Цы мын баххуыскæндзынæ?
– Куыддæр Уырызмæджы бæх рыг сыстынкæна, афтæ æз мæ цæфхæдтæй дурдзæгъдæн сисдзынæн. Цæфхæдты бын дур лыстæг уыр кæндзæни. Æз æй зæвæтхæлд кæндзынæн æмæ Азырты сæ цæстытæй ракæсын дæр нæ бауадздзынæн æмæ аирвæздзынæ.
Сослан дæр фæрсы йæ бæхы:
– Цы мын баххуыскæндзынæ?
– Уырызмæджы бæхы рыгкалгæ куы фенон, Хæмыцы бæхы – дурæхсгæ, уæд æз се хсæн фæуыдзынæн. Азыртæй чи куыд раздæр хæддзæкæна, уый армадздзагæй цæвдзынæн æмæ йæ ’хсдзынæн æртæ бонцауы фæстæмæ. Æмæ дæ афтæмæй аирвæзынкæндзынæн.
Нартæ зыдтой Азырты фос авд бонцауы ’ддæдæр ысты Азыртæй, уый. Сæ бæхтыл фæцагайдтой уырдæм æмæ авд рæгъаугæсы фæхицæнкодтой, иннæтæн зæгъынц:
– Ацы фос Нартырдæм тæргæут!
Фенкъуыстысты уытæппæт фос æмæ зæйы уылæнтау Нартырдæм сæ фæндаг акодтой. Нартæ авд рæгъаугæсæн зæгъынц:
– Ацæут æмæ зæгъут мæликкæн. Ды Нартæм бырстай, фæлæ фæсайды дæ. Нартæ ’ртæйæ дæ къухты уыдысты, фæлæ дæ бон нæ баци уыдонæн исты ракæнын, æмæ дæ дыггаг хатт куыннæуал фенæм.
Мæличчы авд рæгъаугæсы рацыдысты ’мæ зæгъынц:
– Дæ фыдæхæй фесæфæм, Азырты мæликк, ды дæ лæппуйæн дугъы цы ’ртæ лæджы арвыстай, уыдон Нартæ сæхæдæг уыдысты. Сæ иу – Уырызмæг, иннæ – Хæмыц, æртыггаг – Сослан. Дæ рæгъæутты ’мæ дын дæ хæзнатæ фæтæлæткæнынц. Мах дæумæ хъæргæнæг рарвыстой æмæ ма загътой, цæмæй дыггаг хатт мауал сæмбæлат кæрæдзиуыл.
Мæликк нырдиагкодта ’мæ йе фсады фæдисы арвыста.
Сурын цæ байдыдтой æмæ цæ ’рбацæйæййæфтой. Уæд Уырызмæджы бæх йæ фындз, йæ комæй фу байдыдта, дыууæрдæм згъорынтæ систа, æмæ йæ рыг бæстæ бамбæрзта. Хæмыцы бæх уый куы федта, уæд йæ цæфхæдтæй дуртæ лыстæг пырхæн кодта ’мæ цæ зæвæтдзавдæй калдта Азырты ’фсады цæстытыл. Сосланы бæх йæхи дыууæ бæхы ’хсæн фæкодта, зæвæтæй риуыгъы ’мæ дæндагæй лæбуры, æмæ кæй ныдздзæвы, уый æртæ бонцауыбæрц фæстæмæ фæтæхы. Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан дæр цæ кардæй цагътой, фатæй цæ ’хстой.
Азыртæ сæ фæндаг нал æвзæрстой, æмæ цæ чи дзæгъæл фæци, чи цæфæй фæсфæд фæхауди, чи æртæ бонцауы фæстæмæ фæтахт, чи саугуырм кодта ’мæ кæрæдзийы нал æмбæрстой.
Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан æртæ ’рдыгæй ысхæцыдысты Азыртыл, афтæмæй цæ кæрæдзийыл бафтыдтой. Азыртæ кæрæдзийы цæгъдынтæ систой. Нартæ сæхимæ ’рбафардæг ысты. Азыртæ цагъды фесты дыггаг хатт.
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ИУЦÆСТОН ГУЫМИР-СЫЛГОЙМАГ Нартæ иу бон сæ Ныхасы бадынц, æмæ Бурæфæрныг зæгъы: – Мæ дугъон рæгъауы нал ис.
Нартæ ныхъхъуыстой сæхимæ, фæлæ ничи ницы зыдта. Дыггаг хатт Сослан зæгъы:
– Мæ дугъон дæр нал ис рæгъауы.
Нартæ та ныхъхъуыстой сæхимæ.
Æртыггаг хатт Хæмыц зæгъы:
– Мæ дугъон дæр нал ис рæгъауы.
Ацы хатт дæр та ныхъхъуыстой Нартæ сæхимæ, фæлæ цы зæгъой, уый нæ зыдтой.
Фæстагмæ Уырызмæджы Æрфæн дæр фесæфти. Уырызмæг æнæсæрæн уыди ’мæ зæгъы Сатанайæн:
– Нарты Ныхасмæ мæ ныххæддзæкæн.
– Æмæ куыд цæуыс, æнæсæрæн куы дæ?
– Æнæсæрæн кæй дæн, мæ Æрфæны дæр мын уымæн фæчындæуыд, фæлæ мæ Ныхасмæ ныккæн.
Сатана Уырызмæджы ’нцой бацыди ’мæ йæ Ныхасмæ ныккодта. Нартæ йын сыстадысты ’мæ йын бынат радтой. Уырызмæг йæ цæст ахаста Нартыл æмæ цæ фæрсы:
– Цæуыл хъуыдыкæнут?
– Куыннæ хъуыдыкæнæм, нæ бæхрæгъæуттæ чысылæй-чысылдæр кæнынц. Нал и Бурæфæрныджы дугъон, Сосланы Зыгъар, Хæмыцы сырх бæх, нал и дæ Æрфæн дæр. Ноджыдæр Нарты рæгъæуттæ къаддæрæй- къаддæр кæнынц, æмæ нæ зонæм, кæм цæ агурæм, уый.
Уырызмæг та зæгъы:
– Абон уæ бæхрæгъæуттæ фесæфдзысты, райсом – та уæ устытæ, иннæбон та уын иугай-иугай уæхи фæкæндзысты. Нарт Нарт нал ысты. Нарт фидиссаг æмæ худинаг сæ сæрмæ хæссын байдыдтой. Сæ фыдгæнæджы арын сæ бон нæу æмæ ма ноджыдæр худинаджы гакк ныккодтой сæхиуыл. – Мах нæ фыдгæнæджы куы зониккам, Уырызмæг, уæд бæргæ схæциккам йемæ, фæлæ йæ нæ зонæм, – загъта Бурæфæрныг.
– Худинаджы гакк дæр уымæн ныккодтат уæхиуыл, æмæ уæ фыдгæнæджы кæй нæ зонут!
– Алы кæмттыл æрзылдтæн, алы хæхты фæцагуырдтон, фæлæ ницы арын, – загъта Хæмыц.
– Мæргътæй фылдæр ничи зилы кæмтты ’мæ хæхты, – дзуры Уырызмæг. – Фæлæ цæ ссарын хъæуы. Уый тыххæй та хъуамæ дæ цæстытæ уарийы цæстытау уой, сырдау – дæ фезмæлд, ивылддонау – дæ лæбурд, æмæ уæд ыссардзынæ дæ фыдгæнæджы.
– Ахæмæй æз цух бæргæ нæ дæн, – загъта уæд Сослан. – Зилын алы ран, фæлæ ницы арын.
Уырызмæг рамæсты, фæлæ йæхиуыл фæхæцыд æмæ дзуры Сатанамæ: – Фæстæмæ мæ акæн.
Сатана та Уырызмæджы ’нцой бацыди, æмæ йæ сæхимæ акодта. Йæ хуыссæнты ныххаудта Уырызмæг æмæ арф ныуулæфыди.
Сатана йæм дзуры:
– Цæуыл масткæныс? Нартæ сæ бирæ рæгъæуттыл кæм лæууынц, уым ды дæ бæхыбайраджы тыххæй дæхи цы марыс?
– Мæхи уыууыл нæ марын, фæлæ Нарты æдзæллагыл кæнын мæсты. – Нартæ цы кæной, ды дæр, уый.
Уырызмæг ницыуал ысдзырдта. Фæлæ ма уæддæр æрæджиау афтæ зæгъы:
– Фиусудзæнтыл мын физонæг акæн.
Сатана физонджытæ акодта. Уырызмæг цæ ахордта, стæй зæгъы: – Цæуын цуаны ’мæ мын мæ бæхы идон авæр.
– Цуаны цæуыс æмæ дæ идон та цæмæн хъæуы?
– Æрфæнмæ кæд хæстæг уон, уæд уый йæ идоны тæф æмбардзæни, æмæ æнæбауасгæ нæ фæуыдзæн.
Араст и Уырызмæг æхсæвдары. Ахызти Нарты сыхæй. Иу комы фæцæуы ’мæ дардмæ рухс ауыдта. Уырызмæг йæ ных уыцырдæм сарæзта. Ауыдта иу ыстыр къæдзæхдуар: бахизæн кæм нæй, ахæм ран.
Раздæхти фæстæмæ ’мæ зæгъы Сатанайæн:
– Федтон диссаг: стыр къæдзæхдуар, фæлæ дуарæнмидæг цы ис, уымæн ницы зонын.
Райсомы Нартыл ахъæр и, Нарты фæсивæдæй бирæ фæхъуыди зæгъгæ. Уырызмæг та Сатанайæн зæгъы:
– Ныккæн мæ Нарты Ныхасмæ.
– Дæхæдæг æхсæвдары куы цыдтæ, уæд ныр нал афæраздзынæ? – Нæ, Сатана, уадз æмæ Нарты цæсты кадджындæр уон æмæ зоной, Уырызмæг чи у.
Сатана дæр та Уырызмæджы ’нцой бацыди ’мæ йæ Нарты Ныхасмæ ’ркодта. Фæрсы цæ Уырызмæг:
– Цы уыл æрцыд? Уыцы мæстыкаст куы кæнут уеппæт дæр. – Куыннæ кæнæм мæстыкаст, Уырызмæг! – зæгъынц Нартæ. – Нæ фæсивæдæй бирæтæ фæхъуыд, агурæм цæ ’мæ цæ н’ арæм.
– Æмæ цæ цæуылнæ арут?
– Зилæм алыран дæр, фæлæ цын сæ фæд дæр нæ уынæм.
– Æгуыдзæг дæр уымæн ыстут æмæ худинаджы ном уæхиуыл уымæн сæвæрдтат, уæ фыдгæнæджы кæй нæ арут. Гъе-уæу-уæй-гъе, Нартæ! Сымах нымады нал ыстут! Фæкæн мæ, Сатана, фæстæмæ!
Раздæхтысты Сатана ’мæ Уырызмæг сæхимæ. Уырызмæг йæхи мæстыцæф æркодта йæ бандоныл:
– Уо-ххай-гъе!
– Дæхи ма хæр, нæ зæронд! – загъта Сатана. – Дæ сæры кой кæн. Нартæ сеппæт кæм сæфой, уым дæуæн дæр дæ кæрон у.
– Мæхи ныр дæр фесафин, Сатана, фæлæ мæрдты авд марды кæндзынæн, Нарты æгуыдзæгæй куы ныууадзон, уæд. – Дæ разы мын фиусудзæнтыл физонæг акæн, æмæ мын мæ бæхы идон авæр. Æз ма ацы ’хсæв дæр фæцæуон бæрæггæнæг.
Сатана фиусудзæнтыл физонджытæ акодта. Уырызмæг тагъд-тагъд ахордта ’мæ та ’хсæвдары араст и. Ахызти Нартыхъæуæй.
Комы фæцæуæг. Ауыдта рухс дардмæ, стæй фæтар и бæстæ. Стыр къæдзæхдуар фидарæхгæдæй баййæфта.
Раздæхти та фæстæмæ ’мæ зæгъы Сатанайæн:
– Мæ зæрдæ ’хсайы уыцы стыр къæдзæхдуармæ.
– Бакæсæм уал, – зæгъы Сатана.
Райсомы та ахъæр и: Нарты чызджытæ ’мæ чындзытæй бирæтæ фесæфт.
– Сатана, фæкæн та мæ Нарты Ныхасмæ, – загъта Уырызмæг. Сатана та ’ркодта Уырызмæджы Ныхасмæ.
– Цыма уыл фæйнæ авд фыды ’рцыд, уый каст куы кæнут! – дзуры Уырызмæг.
– Кæмæн йæ хо фесæфти, кæмæн – йæ ус. Æмæ уый авд фыдæй фыддæр у.
– Уæ, бынбауинæгтæ, гъе! Дæ усы дын ахастæуæд! Æмæ ма уый дæр йæхи лæг хоны! Науæд бон хуры каст чи кæны, æхсæв мæйы каст, уыцы хойы дын дæ фындзыбынæй ахæссæнт! Æмæ ма уый дæр йæхи Нартæй хоны? Æз зæронд лæг куы дæн, æмæ мæм уæддæр йæ ныфс куы ничи хæссы! – Нарты разагъд ды дæ, – дзуры Бурæфæрныг. – Зæгъ, цы кæнын хъæуы, уый. Мах цæттæ стæм.
Фыдгæнæджы уал раздæр ыссарын хъæуы.
– Агурæм æй, фæлæ йæ н’арæм, – загъта Хæмыц. – Нарты хистæр дæ ’мæ нын зонд бацамон.
– Мæ зондмæ куы хъусиккат, уæд уæ халон бæхæй, лæгæй, усæй иугай нæ хæссид й’ ахстонмæ.
– Уæд та нын фæндаг бацамон, – зæгъы Сослан.
– Фæндæгтæ дæр уын амонын нæ хъæуы. Хæтæнты хæтут, цæуæнты цæут, æппæт зонут. Бæстæ йæ хуыз нæ ивы, хох иу бынатæй иннæмæ нæ хизы, ком иннæрдæм н’афæлдæхы, фæндаг разилбазил нæ кæны. Уыдон сеппæтдæр гоби сты. Æмæ уæвгæ уæхæдæг дæр ахæм гоби стут. Фезмæлыны адæргæй цæ фæлтау амар. Æнкъуысгæ дæр нæ фæкæндзыстут уæ бынатæй! Фæкæн мæ, Сатана, нæхимæ!
Сатана ’мæ Уырызмæг та сæхимæ ’рцыдысты.
– Уоф-уоф-уоф! Ай цы раны дæн! – зæгъы Уырызмæг æмæ та къæлæтджыныл мæстыбадт æркодта. – Фиусудзæнтыл мын физонджытæ акæн æмæ мын мæ бæхы идон дæр æрдав.
Сатана та Уырызмæгæн фиусудзæнтыл физонæг ацарæзта, идон æм радта. Æмæ Уырызмæг, куыддæр ахордта, афтæ та ’хсæвдары цæуыныкъахыл ныллæууыд.
– Хъус ма, нæ зæронд, – загъта Сатана. – Кæд та уыцы ранмæ цæуыс, уæд-иу дæ хъус бадар, рухс цас рæстæг вæййы, æмæ цафон. Уырызмæг та æхсæвдары араст и. Нарты сыхæй ахызти, æмæ та раздæр кæм уыд, уыцы коммæ бафтыд. Уырызмæг ыстыр къæдзæхдуары цур æрымбæхсти ’мæ хъахъæны. Фæсæмбисæхсæв къæдзæхдуар байгом и, æмæ мидæгæй рухс кæлы. Уырызмæг дзы æнæхъæн бæхрæгъæуттæ ауыдта. Бæхтæмзилджытæ чи сты, уый нæ базыдта ’мæ раздæхти.
Сæхимæ ’рцыди ’мæ зæгъы Сатанайæн:
– Диссаг федтон, Сатана.
– Цавæр диссаг?
– Къæдзæхдуар фæсæмбисæхсæв байгом и. Мидæгæй дзы рухс ракалди. Дуннейы бæхрæгъæуттæ дзы. Фæлæ бæхтæм чи зилы, уыцы адæмы нæ базыдтон.
– Уæдæ дæхи æнцад æруадз. Нартæм уал бакæсæм.
Райсомы Нартыхъæуæй сар æмæ сагъæс цыди. Ныхасы бадынц æмæ маройкæнынц сенамонд, сенæсæрæныл. Сырдон цын зæгъы:
– Уæ, фесæфат, Нартæ! Сымахæн уæ хистæр куынæ уа, уæд ницы бакæндзыстут!
– Æмæ кæй нымайы нæ хистæрыл? Нартæм зæронд лæгтæ бирæ ис. – Уæ хистæр у Уырызмæг, уæ зондджындæр, уæ кадджындæр. Уымæн балæгъстæкæнут, кæннод афтæ уе рдиаг æмæ тъизын цæудзæн. Сагъæсы йæддæмæ ма дзы фезмæлын дæр хъæуы!
– Сагъæссаг дæхи сæр, Сырдон! – зæгъы Сослан. – Фæлæ нæ хынджылæгкæныс, æви æцæг зæгъыс?
– Æцæг зæгъын!
– Ау, æмæ Уырызмæг æнæсæрæн куы у, уæд цы бакæндзæн? – Уый æнæсæрæн уегуыдзæджы тыххæй у, æмæ фæрынчын и. – Æз зондагурæг никæмæ цæуын, – загъта Бурæфæрныг.
– Уæдæ дæ бæхы агур.
Нартæ хæддзæмæддзæ байдыдтой.
Сырдон йæ кæрцыкъæрит йе уæнтыл баппæрста ’мæ сæхимæ рараст. Хæмыц æй фæуырæдта.
– Фæлæу ма, Сырдон!
– Цы ма дæ хъæуы?
– Уырызмæгмæ нын бацу.
– Уæхæдæг æм бацæут. Урс гал æм бакæнут æмæ уын ысразы уыдзæн.
Нартæ Сырдоны ныхасыл уæлдай ницыуал загътой. Урс галы сыкъатыл синаг бафтыдтой æмæ йæ бакодтой Уырызмæджы кæртмæ. Бадзырдтой мидæмæ:
– Æддæмæ нæм ракæс, Уырызмæг!
– Кæцы дæ?
– Нартæ стæм.
Сатана рауади ’мæ цæ фæрсы:
– Цы уæ хъæуы, Нартæ?
– Дæ хорзæх нæ к’ уаид, Сатана, æмæ нын Уырызмæджы куы сразыкæнынкæнис.
– Уырызмæгæн йæ зæронды бонмæ бакастыстут, æвзæр Нарт. Æмæ та йæм æрцыдыстут.
– Нæ дарæг, нæ уыромæг у, нæ хистæрыл, нæ разагъдыл æй нымайæм, æрмæст нын баххуыскæнæд, нæ фæсивæд бынтондæр ныззаууат ысты. Нæ цыт цыт нал у, нæ кой дæр нал хъуысы, нæ фынгыл æгъдау нал и. Худинаг нæм æввахсæй æввахсдæр кæны, бонæй бонмæ – нæ! Уысмæй уысммæ!
– Гъе, æвзæрхæссæнтæ Нарт! – зæгъы Сатана. – Æмæ уын Уырызмæг æртæ хатты Ныхасы куы дзырдта уегуыдзæгдзинад, уæд æм æнæбары куы хъуыстат! Ныр та уæ йæ сæр хъæуы?
– Кæстæр сонт у, йæ рæдыд ын барын хъæуы.
– Уæ хистæртæ дæр уым уыдысты.
– Хистæр ма кæм и? Нал ысты. Фæлæ Хуыцау Уырызмæгæн мæлæт ма радтæд!
– Бадзурдзынæн йемæ. Æнæсæрæн у, фæлæ кæд ысразы уаид. Сатана Уырызмæгæн загъта уыйфæстæ:
– Æнæцæугæ дын нæй, зæронд. Дæ номыл кады гал æркодтой. – Нарты Хъазæнфæзы йæ аргæвдæнт. Æз дæр цæм зындзынæн. Сатана цын Уырызмæджы фæндон бамбарынкодта Нартæн:
– Уæ галы Хъазæнфæзы аргæвдут. Уырызмæг дæр уæм зындзæни. Нартæ, Сатана цын куыд загъта, афтæ бакодтой. Уырызмæджы номыл гал аргæвстой. Фынгтæ равæрдтой. Уæдмæ цæм уый дæр æрцыди. Сбадын æй кодтой Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ Сосланы фарсмæ. Бурæфæрныг нуазæн райста ’мæ ракуывта:
– Уырызмæджы ном нын ма фесæфæд! Йæ номæй кадджын куыд уæм, йæ номæй цардджын куыд уæм, уыцы амонд нæ уæд!
Уоммен загътой Нартæ, æмæ рæгъ ацыди кæронмæ. Уырызмæг нæма банызта.
Дыггаг нуазæн райста Хæмыц æмæ ракуывта:
– Уырызмæджы номы фарнæй хайджын уæд Нартæ! Уыйау нæм зондджын хистæр бирæ уæд, æмæ нын йæ зондæн та сæфæн ма уæд! – Уоммен! – загътой та Нартæ, æмæ рæгъ бадты кæронмæ ныххæддзæ. Ацы хатт дæр та нæ банызта Уырызмæг.
Сослан ракуывта:
– Уырызмæджы ном – тых æмæ ныфсдæдтæг у. Нарты йæ хорзæх уæд! Нæ тых æмæ нын нæ ныфс тыхджындæр куыд кæна Уырызмæджы ном, уыцы хорзæх нæ уæд!
– Уоммен! – ныхъхъæркодтой Нартæ, æмæ та рæгъ кæронмæ ахæддзæ. Уырызмæг ныр дæр та нæ банызта. Стæй йæм æртæ нуазæны авæрдтой иумæ. Уырызмæг сыстади ’мæ ракуывта:
– Уæ цæрæнбонтæ бирæ, Нартæ! Фыдздзаг нуазæнæй Нарты кадджын хистæрты зонд æмæ амонд бæрзонд уæд! Сæ зонд хурау – рухс, с’ амонд донау цæуæд. Дыггаг нуазæнæй та Нарты кæстæрты тых æмæ хъару бæрзонд уæд! Сæ тых – арт, сæ хъару – фурд, кæрон цын ма уæд! Æртыггаг нуазæнæй кувын Нарты сылыстæгæн. Бахъуыдызаман сæ ныфс саст ма уæд, фæлæ арвынæрдау уæд, сæ рард – бæркадджын, æвидигæ! Нартæм цы фарн и, уый цын мачи байсæд!
Уырызмæг æртæ нуазæны дæр анызта фæдфæдыл æмæ ма загъта: – Уæ фынг дарддæр кæнут. Æз дæр уæм зындзынæн иу афон. – Фæлæу, Уырызмæг, нырма комдзаг дæр куы нæма схастай дæ дзыхмæ.
– Мæнæн хойраг хойраджы ад нал ыскæндзæн, цалынмæ Нарты сылыстæджы сеппæты дæр, сæрæгас æмæ дзæбæхæй нæ фенон!
– Уæд та ма хай сис.
– Хай та мын-иу уæд авæрут, æмæ Нарты кæстæрты æххæстæй куы фенон.
– Уæд та ма иу баназ.
– Фæткæн мын нæу. Нарты хистæртæй бирæтæ ам не сты. Фæлæ ам куы уой, уæд мæм-иу авæрут уæ нуазæн. Ныр мæ мауал къуылымпыкæнут. Æмæ Уырызмæг рацыди.
Нартæн Сырдон афтæ зæгъы:
– Федтат, Нартæ? Уырызмæг уæ куынæ уа, уæд уæ дон нæ – уæлæмæ ласдзæни, нæ – дæлæмæ.
– Уæдæ нæ чердæм ласдзæни?
– Ничердæм.
– Уый та куыд, кусгæ дæр нал кæндзыстæм?
– Нал.
– Уæдæ цæмæй цæрдзыстæм, Сырдон?
– Уеддæмæкæсæнæй.
– Æ, хæрæг Гæтæджы фырт, уый куыд загътай?
– Цы ’мбæлы, уый. Уырызмæг æнæсæрæн у, фæлæ рынчын-рынчыны фæцæуы, цæмæй уын уæ хоты ссара, уе фсымæрты, дæ дугъæтты! Сымах та цы ссардтат?
– Мах дæр зилæм, фæлæ ницы арæм.
– Сымах дæр зилут, халон фаджысы сæр уаллæттыл куыд зила, афтæ!
– Амбылдтай, Сырдон, – зæгъынц Нартæ, – фæлæ нын Уырызмæг нæ сæфтадæмы ’мæ нæ бæхрæгъæуттæ куы нæ ’ркæна, уæд дæ де взагæй æрцауындздзыстæм!
– Фод афтæ! Фæлæ цæ куы ’ркæна, уæд мæ ’ртыггаг хистæр ыскæнут!
– Разы стæм.
– Уæдæ мын æвдисæндарæн, фæйнæ хъуыны радтут уæ рихитæй. – Бурæфæрныг йæ урс хъуынтæй иу ратыддта ’мæ йæ радта Сырдонмæ. Хæмыц йæ сырх хъуынтæй иу ратыдта, æмæ йæ уый дæр радта. Сослан йæ сау рихитæй иу хъуын ратыдта, æмæ йæ радта уый дæр Сырдонмæ. Нартæ сæ куывды кой кодтой дарддæр.
Уырызмæг сæхимæ ’рбацыди.
Сатана йæ уайсахат арæвдзкодта, радта йæм Æрфæны идон, æмæ Уырызмæг араст и йæ балцы. Ахызти Нартыхъæуæй. Бахауди та, раздæр кæм уыд, уыцы коммæ. Йæхиуыл æрталынгкодта, стæй та араст и дарддæр. Бахæддзæ и къæдзæхдуармæ ’мæ ’нхъæлмæкæсы. Уалынмæ къæдзæхдуар байгом. Уырызмæг идон бауыгъта. Æрфæн базыдта йæ идон æмæ ныммырмыркодта. Уырызмæг æй дардæй базыдта йæ уасынæй. Уалынмæ кæсы, æмæ иу цавæрдæр иудзæстон, усы дзаумæттæ йæ уæлæ, ахæм адæймаг Нарты Сослан, Бурæфæрныг æмæ Хæмыцы бæстытæй баскъæфта лæгæты хуылфмæ. Тынг ныддискодта Уырызмæг æмæ сагъæсыл фæци. Стæй загъта йæхинымæр: «Ам æз хъуамæ зондæй сархайон, тыхы сæр дзы ницæмæн хъæуы».
Йæ дарæс раивта Уырызмæг, мæгуыр бызгъуыртыфæлыст ыскодта йæ уæлæ ’мæ къæдзæхдуары раз кæуы. Иудзæстон гуымир уыцы кæуын фехъуыста, дуар бакодта, æмæ Уырызмæджы бызгъуыр, скъуыдтæ дзаумæтты ку’ ауыдта, уæд æй фæрсы:
– Чи дæ, цы дæ хъæуы?
– Мæгуыр лæг дæн.
– Ам цы ми кæныс?
– Бæхагурæг дæн.
– Цавæр бæх?
– Нарты Уырызмæджы бæхы агурын æмæ йæ н’ арын.
– Цавæр бæх у?
– Урс.
– Урс бæхтæй фылдæр цы ис!
– Мæнæ йæ идон мæхимæ ис. Уый ахæм бæх у, æмæ йæм йæ идон куы бауигъай, уæд æнæрбацæугæ нæ фæуыдзæни. Æндæр ахсын нæ бакомдзæн. – Уæдæ мæ рæгъæутты дæр иу бæх ис ахæм! Урс у, фæлæ ахсын нæ комы.
– Чи зоны ’мæ уый Уырызмæджы бæх у.
– Цом, бафæлвар æй.
Араст ысты лæгæты мидæмæ, æмæ сæ фæстæ къæдзæхдуар бахгæдта. Иудзæстон гуымир дурасинтыл хизгæйæ, фæкæлæгаукодта, размæ бахаудта, æмæ йыл Уырызмæг фæхæцыди. Гуымиры риутæ фæзындысты, æмæ йæ Уырызмæг фæфиппайдта, сылгоймаг кæй у, уый. Йæхицæн зæгъы: «Уо, ме сфæлдисæг, мацы мын кæн, ацы иудзæстон гуымиры нæлгоймаг куы ’нхъæлдтон, æмæ сылгоймаг куы у!»
Иу гæнахы сæрмæ йæ скодта иудзæстон гуымир-сылгоймаг. Слæууыдысты былыл Уырызмæгимæ, æмæ дзуры Иудзæстон Уырызмæгмæ: – Мæгуыр лæг, бауигъ ма ныр дæ идон.
Уырызмæг идон бауыгъта, æмæ Æрфæн ныууасыди, стæй февзæрди сæ разы.
Иудзæстон та фæрсы Уырызмæджы:
– Ай у Нарты Уырызмæджы бæх?
– Ай у.
– Æмæ дæу чи рарвыста?
– Уырызмæджы ус – Сатана.
– Йæхæдæг кæм и Уырызмæг?
– Кæмдæр ыстæры ис.
– Æнæ бæхæй?
– Уымæ бæхтæ бирæ ис, фæлæ дзы ацы бæхæн æмбал нæй.
– Цæмæй бæрæг у?
– Сæрмагонд æм æз хицæнæй зилын. Дондарæнмæ йæ ’ркодтон, ауагътон æй, йæхи аирхæфса зæгъгæ, æмæ мын фæтары. Мæнæ йæ ныр дæумæ уынын. Радт мын æй, мæгуыр лæг дæн, кæннод мæ Уырызмæг фиусудзæнтыл ысфизонæгкæндзæни.
– Уырызмæгæн æз йæхи ахсынмæ хъавын, фæлæ йыл нæ хæст кæнын. – Уыууыл афтæ нæ фæхæстуыдзынæ.
– Уæдæ куыд?
– Уæдæмæ дæ йæ ус Сатана зоны?
– Нæ зоны.
– Уæдæ дæхи хæстæг ысхон Уырызмæгæн. Бацу йæм уазæгуаты, йемæ нуаз, хæр æмæ йæ ракъах. Уый дын зæгъдзæни йе рцыды рæстæг æмæ йæм уæдмæ бахъав. Ма рацу Нартæй æддæмæ.
– Ау, уæд та æрæгмæ ’рцыди?
– Уырызмæгæн æнæ Сатана йæ бон цæрын нæу. Чи зоны, къуыримæ дæр фæзына.
– Уæдæ æз цæуын Нарты Сатанамæ. Æууæндын дыл, æмæ ме рцыдмæ дæлæ уыцы ахæст адæм – дæ бар. Хæринаг цын дæдтынкæн, мæ цагъартæ дын æххуыскæндзысты.
Иудзæстон гуымир-сылгоймаг Нарты Сатанамæ къуыримгъуыдмæ ацыди.
Сатанамæ ныххæддзæ ’мæ йæ фæрсы:
– Уырызмæг бынаты ис?
– Бынаты нæй, фæлæ ай йæ хæдзар у, мидæмæ рахиз.
Иудзæстон Сатанайы фæдыл бахызти. Сатана йæ фæрсы:
– Чи дæ, уый мын зæгъ?
– Æз Уырызмæджы хогонд дæн. Стæры куы вæййы, уæд йæ фæндаг раздæр мæныл ракæны, æмæ мын алыхатт уый дзуры, искуы мæ иубæрæг уæддæр бакæн зæгъгæ. Æрæгмæ не рцæудзæн, æвæдздзæгæн.
– Къуыримæ зындзæни. Чи зоны ’мæ уыйбæрц дæр ма бафæстиат уа. – Цæй, уæдмæ йæм банхъæлмæкæсон.
– Бар дæ ис, иугæр йæ хогонд дæ уæд. Æз та йæ бинойнаг дæн – Сатана.
– Уо, уо! Дæ кой мын-иу æдзухæй дæр кодта.
Баззади Иудзæстон гуымир-сылгоймаг Сатанамæ.
Уырызмæг дæр Иудзæстоны хæдзары ’нцад кæм бадти! Цагъартæн зæгъы:
– Хуыздæр хæринаг ма ныууадзут, ахæм дæдтут ахæстадæмæн. Цас хæрой, уыйас. Исчи цæ рахъасткодта зæгъгæ, уæд уæм бæрæг уыдзæн! Цагъартæ хæринаджы дзæбæх дæдтын байдыдтой ахæстадæмæн. Ахæстадæм дискæнынц: «Уæдæ ахæм хæринаг куы никуы федтам, уæд ыл цы зæд атахт Иудзæстон гуымирыл?»
Уырызмæг ахæстадæмыл азылди. Мæнæ Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ Сослан дæр семæ.
Уырызмæг цæм хатиагау дзуры:
– Нарты фæсивæд дæр ам ысты?
– Ам ысты.
– Уæдæ уæ æз ысуадзынкæндзынæн.
Уайтагъд цæ суæгъдкодтой, азылдысты Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ Сослан Нарты лæппу-æмæ чызгфæсивæдыл æмæ цын загътой:
– Ма тæрсут, Уырызмæг ам ис!
– Æ, кæд мах Нарты нал фенæм! Уæхæдæг дæр ахæсты куы стут. – Мах ныфс кæм ис, уым сымах дæр уæд.
Уырызмæг хæринагхæсджыты фæрсы:
– Иудзæстонæн ма исчи ис?
– Ис!
– Чи у?
– Йæ мад, йæхицæй фыддæр.
– Æмæ цæмæн ахæм фыдмигæнæг ысты?
– Уыдонæн уыди æртæ фырты, æмæ Нарты къухтæй мæрдтæм бацыдысты æртæйæ дæр. Ныр лæппуты хо Нартæй йæ маст исы.
– Фенын ма мын кæнут Иудзæстоны мады.
Бацамыдтой йын æй. Уырызмæг æм бацыди ’мæ йæм кард ысласта. – Тагъд зæгъ, къæдзæхдуар куыд бакæнон, кæннод дæ марын! Мад ныхъхъæркодта:
– Цы фæдæ, мæ чызг, мæнæ мæ мары!
– Дæ чызг саугуырм у.
– Гæды зæгъыс! Уыууыл нæртон лæджы фат куы нæ сæмбæла, уæд ын ницæмæй у тас.
– Раст мæхæдæг дæн æз ахæм лæг.
– Нартæй ам чи ис, уыдон ахæсты сты, чи та цæ баст у. – Æз та уыдон кæнынмæ ’рцыдтæн.
Мад фырмæстæй адæнгæл и, фæлæ ма йæ удисгæйæ загъта: – Мæ фыртты мын бахордтат, æлгъысты Нарт, ныр та мын мæхи нал уадзут!
Уырдыгæй Уырызмæг рацыди, йæ фат æрдыны сæвæрдта ’мæ йæ къæдзæхдуарыл байтыгъта. Йæхæдæг ахæстадæмыл разылди, Нарты чызг- æмæ лæппуфæсивæды суагъта. Уым ма чи уыди, уыдоны дæр ысуагъта ’мæ куывд ыскодтой.
Къуыри æввонгæй цардысты Нартæ ’мæ ахæстадæм Иудзæстон гуымиры кæрты.
Къуыри рацыди, æмæ Иудзæстон Сатанайы фæрсы:
– Куыннæ зыны Уырызмæг?
Сатана зæрватыкмæ йæ къухдарæн авæрдта ’мæ йын фæдзæхсы: – Уырызмæгмæ мын атæх æмæ йыл сæмбæлынкæн ацы къухдарæн. Зæрватыкк къухдарæн ахаста ’мæ йæ Уырызмæгмæ радта, цыдæртæ йын адзырдта. Уырызмæг къухдарæныл дзуарæвæрд акодта, зæрватыкмæ йæ авæрдта, æмæ йын фæдзæхсы уый дæр:
– Сатанамæ мын æй фæхæсс æмæ йын зæгъ: тагъд зындзынæн. Зæрватыкк рахаста къухдарæн, Сатанамæ йæ радта мæ цъыбар- цъыбуркæны. Сатана къухдарæн райста, дзуарæвæрд ку’ ауыдта, уæд загъта Иудзæстон гуымирæн:
– Уырызмæг сымахмæ ис, æнхъæлмæ дæм кæсы.
– Кæуылты бацыди, мæнмæ маргъбатæхæн куынæ ис, уæд?
– Уымæй та йын йæхи бафæрс. Д’ ахæстыты дын ысуагъта. Иудзæстон гуымир-сылгоймаг амæсты и ’мæ атындзыдта сæхимæ. Къæдзæхдуар фегомкодта. Æвиппайды Уырызмæджы фат йæ цæстыл сæмбæлди, æмæ басаугуырм и ус. Къæдзæхдуар йæхиуыл багуыпкодта ’мæ зæгъы:
– Фæлæуут! Æз уæ иууылдæр ыскуынæгкæндзынæн.
Уырызмæг нæ фæлæууыди ’мæ йæм кардимæ бацыди. Уырызмæджы кард ыл сæмбæлди, æмæ йæм фæлæбурдта Иудзæстон. Фырмæстæй йæ фехста. Уырызмæг æддейы аззади ’мæ бахъæркодта:
– Æз Уырызмæг уыдтæн, Иудзæстон. Æддæмæ мæм ракæс!
Уырызмæг айнæджы тигъыл алæууыди. Иудзæстон дуар фегомкодта ’мæ дзуры:
– Кæм дæ, кæ, æлгъыст Уырызмæг?
Уырызмæг æм айнæджы тигъæй æрдзырдта:
– Мæнæ айнæджы сæр! – æмæ амбæхсти.
Иудзæстон йæхи баппæрста, нал фæхъуыдыкодта ахауæн æмæ комы ныппырх и. Уырызмæг гомдуарыл бацыди ’мæ зæгъы Нартæн:
– Цæугæ у ныр!
– Æмæ нæ Иудзæстон куы бахæрдзæн!
– Уыууыл мауал мæткæнут. Далæ комы мардæй лæууы.
Нæ уырныдтой Уырызмæджы ныхæстæ Нарты. Фæлæ цæ Сослан æрсабыркодта:
– Раст зæгъы Уырызмæг!
Суæгъдкодтой æппæт ахæстадæмы. Нартæ сæ фæсивæды, сæ бæхрæгъæутты ракодтой. Рахастой гуымиры фæллæйттæ ’мæ Нартæм æрцыдысты. Сырдон, Нартæ цы куывд ныууагътой, уым хистæрæн бадти ’ мæ рæгъытæ уагъта. Сослан æм дзуры:
– Сырдон, дæ бынат зон!
– Æз мæ бынаты куы дæн.
– Уый Хæмыцы бынат у.
– Нæу.
Уырызмæг æй фæрсы:
– Кæдæй нырмæ дæ хистæр, Сырдон?
– Мæнæ мæм Бурæфæрныг йæ урс хъуын куы радта, Хæмыц – йæ сырх хъуын æмæ Сослан та – йæ сау хъуын, раст уыцы бонæй. Мæ хистæр ма, Уырызмæг у æмæ зæронд Аце. А-æртыггаг хистæр æз дæн.
Хæмыц æм дзуры:
– Хинæй та рацыдтæ, Сырдон.
Нартæ стыр куывд ыскодтой. Æнæхъæн къуыри ахаста сæ куывд. Стæй сæ фосыконд байуæрстой æмхуызон, æнæ хай никæй ныууагътой. Куывды Бурæфæрныг Уырызмæгмæ нуазæн бахаста ’мæ зæгъы: – Гъеныр уæддæр айс нуазæн.
Уырызмæг нуазæн райста ’мæ уæд загъта:
– Уæ цæрæн бон бирæ уæд, Нартæ! Ныр аггагкæнын мæхицæн нæ хистæрты нуазæн.
Дыггаг нуазæн та йæм хаимæ балæвæрдта Хæмыц æмæ зæгъы: – Амæн дæр дын æнæ райсгæ нæй.
– Уый та Нарты номæй исын.
Сослан дæр æм авæрдта нуазæн æмæ зæгъы:
– Æртыггаг нуазæн дæр дæ айсын хъæуы, Уырызмæг!
– Уый та кæстæрты номæй исын, Сослан. Дæ хуызæн тыхтæй цух ма фæуæд Нарты адæм.
Сеппæтæн дæр зæрдиаг арфæтæ фæкодта Уырызмæг.
Куывд райхæлди ’мæ та сæ гаччы сбадтысты Нарт.
Борæтæ ’мæ Æхсæртæггаты фарсмæ цардысты сæхицæн Хуыцауы цардæй Алæгатæ – Дæллаг Нарт. Сæ бон, сæ тых бирæ уыди.
Фæлæ цыл рын сыстади иу заман æмæ цагъды кодтой.
– Исты хос ыскæнут – мах дæр сымахмæ гæсгæ сæфæм, – дзырдтой Борæтæ.
Цы ма уыд сæ бон Алæгатæн, ницы фæрæз ардтой æмæ Æхсæртæггатæм барвыстой:
– Борæтæ нæ цæрын дæр нал уадзынц æмæ мæлын дæр, мах уе уазæг.
Уæд Æхсæртæггатæ та Борæтæм сæрвыстой:
– Цагъдымæрдтæй уæлдай куы нæ уал ысты Алæгатæ. Сæхи бар цæ уадзут, æмæ цын Хуыцау цы стæрхонкæна, уый уыдзæн.
Борæтæ зæгъынц:
– Се рдиаг æмæ сæ дзыназынмæ нал фæразæм. Фæлтау фæцæуæнт искуыдæм, æмæ се сæфт цас дарддæр æрцæуа, уыйас хуыздæр.
– Кæдæм хъуамæ фæцæуой? Сæ равзæрд цы зæххыл уыд, с’ амæлæт дæр уадз æмæ уым æрцæуа.
Борæтæ дæр ницыуал загътой. Фæлæ Алæгаты мыггаг сау сæфт баци. Хъыртт-ызмæлæг цæ нал уыд, иунæг зæронд Алæджы йæддæмæ. Уæд æм Нартæ ныххатыдтой:
– Бынысæфт ма фæкæнут æнæхъæн сыхæй.
– Цы ма кæнæм? Хуыцау ныл рахатти ’мæ нæ сафы.
– Нæ, Алæг, ус æрхæсс, æмæ дæ мыггаг ма аскъуыйа. Дæ фыдæлты ’гъдау ма фесаф.
Алæг дæр Нартæм байхъуыста ’мæ ус æрхаста, фæлæ йын дзы зæнæг нæ цыди. Уæд дыггаг ус æрхаста ’мæ та йын уымæй дæр нæ рацыд зæнæг. Афтæмæй авд усы ’рхаста.
Нарты адæм дæр хъынцъымкодтой, æмæ йын иубон Уырызмæг афтæ зæгъы зæронд Алæгæн:
– Уæ, нæ хæрæфырт, Борæтæм фæцу, куринаг чызг цæм ис, æмæ йæ ракур, æмæ дын зæнæг рацæуа.
Алæг Борæты сыхмæ фæцыди, æмæ цæм – æцæгдæр – диссаджы чызг. Фысымтæ йын фынг авæрдтой йæ разы, фæлæ уый фынгмæ не вналы. Уæд æй фæрсы йæ фысым:
– Цы кæныс, Алæг? Иу комдзаг уæддæр ысхæсс дæ дзыхмæ. – Бæргæ, бæргæ, фæлæ зæрдæ афтæ кæм зæгъы!
– Иугæндзон зæрдæйы коммæ кæсын дæр нæ хъæуы. Бинонтæ дæр æркæндзынæ. Махæн дæр хъыг уыди Алæгаты сæфт, фæлæ ма цæ ды уæддæр баззадтæ. Хуыцау афтæ зæгъы, цæмæй ногæй мыггаг ды акæнай. Тыхсгæ ма кæн, Хуыцау дын баххуыскæндзæн. Мæхи цæст дæр дын бауарздзæн.
– Уæд дæм цы рæсугъд чызг ис, – зæгъы зæронд Алæг, – уый мын радтис.
– Гъе, Хуыцау ын æй ма ныббара йæ бацамонæгæн. Фæлæ дæ ныхас фæуæд. Нæ хæрæфырт дæ. Уыцы чызг та не фсины хæстæг у, æмæ кæрæдзийæ райгæ ут: цы къæбæр хауа – дæ хъæбысмæ.
Бафидыдтой æмæ зæронд Алæг æркодта уыцы чызджы усæн. Уымæй йын афæдзмæ лæппу райгуырди, фæлæ лæппуйæн йæ мад амарди æвгъæды. Зæронд Алæг йæ фырты дæр Алæг ысхуыдта. Й’ авд усы йæ хихъæбулау хæссын байдыдтой. Радæй йыл ирхæфстой сæхи.
Иу бон Борæтæ зæгъынц:
– Æхсæны дугъ уыдзæни. Барæг кæй хæдзарæй нæ уа, уый афæдзæй- афæдзмæ фæхынцæд Нарты адæмы!
Бакатайкодта зæронд Алæг: «Уæдæ ныр махæй барæг н’ ацæудзæн. Мæхæдæг дæн, æмæ базæронд дæн. Ацы лæппу… Уый та нырма æнахъом у». Йæхи мæстыцæф æркодта йæ къæлæтджыныл, æмæ къæлæтджын ныссасти йæ быны. Зæронд Алæджы авд усы дæр катайкодтой: чи цæ фæхæсдзæни Нарты адæмы афæдзæй-афæдзмæ?
Уæд чысыл Алæг фæрсы й’ авд мады:
– Цæуыл ысмæсты мæ зæронд фыд?
– Борæтæ ’хсæны дугъ уадзынц, æмæ барæг цы хæдзарæй нæ уа, уыцы хæдзар хъуамæ афæдзæй-афæдзмæ фæхынца Нарты. Æмæ уый кæй бон у? Махæй барæг н’ ацæудзæн. Дæ фыд – зæронд, ды та нырма чысыл дæ, æмæ уый катайыл ыстæм.
Чысыл Алæг та фæрсы:
– Ау, æмæ мæ фыдæн æппын бæх нæ уыди?
– Куыннæ! Нарты зылды йын æмбал куы нæ ис ныр дæр ма! – Æмæ цы у йæ хуыздæр миниуæг?
– Дугъы йæ уад не ййафы, сæрбахъуыды заман та йæ уд мæлæтмæ раддзæн.
– Æмæ дугъ кæд уыдзæни?
– Майрæмбоныбон.
– Уæдмæ мын æй ысрæвдзкæнут.
– Уый та куыд, нырма авдæны куы хуыссыс?
– Уый та мæхи бар у.
Æмæ чысыл Алæг атыдта й’ авдæны фæрстæ ’мæ йæ къæхтыл алæууыд. Раластой йын цæттæйæ йæ фыды бæх. Алæг ыл абадти. Бæх иу хуыррытт фæкодта, хæрдмæ фехста йæхи ’мæ Нарты сæрты атахти. Нартæ зæгъынц:
– Уый Алæгаты Алæджы бæх у, фæлæ йыл чи бады, цымæ?
– Æвæдздзæгæн æй чидæр радавта, – зæгъынц иутæ.
– Кæд ыл, мыййаг, йæхæдæг бады, – дзурынц иннæтæ.
– Йæхæдæг кæцæй у! Йæ барæг – тыччыйы йас!
Бæх быдырты атахти ’мæ рыг систа йæ сæрмæ. Фæстæмæ та иу ысхъиуд фæкодта. Хъæды батахти ’мæ – схъисгай тæхынц бæлæстæ, дуртæ лыстæг хуырæй ызгъæлынц. Æртыггаг сæррæтт акодта бæх, фурды йæ сæр фæцавта ’мæ йæ иннæ кæрон февзæрди. Уыйфæстæ ’нцад æрлæууыди ’мæ фæрсы лæппуйы:
– Цы фæдæ?
– Мæнæ бæргæ дæн.
– Æмæ тынг фæтарстæ?
– Фыдздзаг мæ уд ауади, фæлæ дыггаг хатт фæныфсджындæр дæн, æртыггаг хатт нал тарстæн æппындæр.
– Гъе, дæ бонæй уай Алæджы фырт Чысыл Алæг! Нырмæ лæджы хуызæн лæджы хастон мæ уæлæ, фæлæ мын ныр дæ хуызæн дзидзидайы коммæ чи кæсдзæн!
– Лæгдзинад ыстыр æмæ чысылы сæрыл нæу.
– Фендзыстæм, абон цы фесгуыхай, уый. Фæлæ мыл фидар бад, æмæ фæцæуæм Борæты ’мбырдмæ.
Алæг бæхы рохтæ ’рбалхъывта. Бæх йæхи маргъау систа ’мæ Нарты астæу ысмидæг и.
Нартæ йæ фæрсынц Чысыл Алæджы:
– Чи дæ, цæмæн нæ хъыгдарыс?
Алæг цæм дзуры:
– Цæмæй уæ хъыгдарын? Борæтæ ’хсæны дугъ уадзынц, æмæ дзы Алæгатæй ничи ис. Æз дæн Алæджы фырт Алæг.
Борæтæ бацинкодтой, æмæ дугъ авдбонцау æддæдæрæй рауагътой. Дугъы æртæлæвары уыд: фыдздзагæн – йемылыккбайраг, дыггагæн – гайлаг, æмæ æртыггагæн – æртæ нуазæны.
Алæгæн йæ бæх зæгъы:
– Дугъы куы уайай, уæд-иу фыдздзаг дугъæтты ’хсæз бонцауы раздæр рауадз.
Фæцыдысты дугъæттæ авд бонцауы. Æмæ уыцы ран фæдфæдыл æртæ тырысайы æрывæрдтой. Уæд дугъæттæ фæцагайдтой. Иу дзы Борæты дугъон уыд, иннæ – Æхсæртæггаты, æртыггаг та – Алæгаты дугъон. Алæг цæ рауагъта æхсæз боны раздæр. Стæй фæцагайдта. Æхсæртæггаты дугъоны ’рбаййæфта. Алæджы бæх æй йæ риуæй ыскъуырдта, æмæ Æхсæртæггаты барæг æд бæх авд мусуаты атахти ’мæ зæххыл сæмбæлдысты. Цалынмæ уыдон ыстадысты, уæдмæ та Алæг æрбаййæфта Борæты барæджы. Алæджы бæх уый дæр ысцавта йæ риуæй, æмæ бæх æд барæг хæрдмæ фæхаудта. Алæг нысан-бынатмæ бахæддзæ и ’мæ æртæ тырысайы дæр раскъæфта. Уæдмæ иннæтæ дæр сæпцыдæй æрхæддзæ сты.
Нартæ зæгъынц:
– Алæгаты мыггагæй ма Алæг баззади. Авд усæй йын ницы уыди, фæлæ йын æстæм усæй лæппу райгуырд. Æмæ йæ мыггаг уый номæй кадджын уæд!
Уæдæй фæстæмæ Алæджы номæй ыстыхджын ысты Алæгатæ. Æмæ Борæтæ ’мæ Æхсæртæггатæн ног сыхæй баззадысты.
Уæд Борæтæ зæгъынц:
– Нæ номæй лæвар цы ис, уый Алæджы фæуæд й’ абоны фесгуыхтмæ – нæ хæрæфырт у.
Æхсæртæггатæ дæр зæгъынц:
– Нæ номæй лæвар цы ис, уый та мах номæй фæуæд Алæгæн – йæ фыд мах хæрæфырт у.
Алæг дæр цын бузныг загъта. Уæд Борæтæ ’мæ Æхсæртæггатæ зæронд Алæджы ’рбакодтой Нарты бадтмæ. Нуазæнтæ йæм радтой æмæ зæгъынц:
– Дæ фырты номæй Нартæн ис æртыггаг сых – Алæгатæ. Фæлæ хорз уаид, дæхи удæгасæй ма йын бинонтæ куы ’ркæнис, уæд.
Алæгаты Алæг зæгъы йæхинымæр: «Ай хорз фæнд у. Алæгаты мыггаг аскъуыд – фæлæ йæ бæсты ныр мæ фырт Алæджы номыл уадз æмæ ацæуа дарддæр».
– Къуырибалцмæ сцæттæкæндзынæн мæ фырты, – загъта зæронд Алæг. – Къуыримæ мæхæдæг дæр цæттæ уыдзынæн æмæ кæнын мæ чысыл Алæгæн чындзæхсæв.
Зæронд Алæг йæ фыртæн та ахæм ныхæстæ загъта:
– Фæцу Нарты стыр фæндагыл Хурыскæсæны бæстæм.
Бахæддзæ уыдзынæ Хурыфæзмæ, æмæ дыл чи ’мбæла фæндагыл, уыдонæй алкæмæ дæр фыды номæй дзур. Стæй дын уыдон амондзысты, д’ амонд кæм ис, уый.
Чысыл Алæг йе схæссæг авд мадмæ ’рцыди. Йæ фæндаджы кой цын загъта. Мадæлтæ бацинкодтой, арфæтæ йын фæкодтой æмæ йæ афæндарасткодтой. Борæтæ, Æхсæртæггатæ ’мæ Алæг та минасыл уыдысты.
Фæцис бадт. Зæронд Алæг й’ авд усæн зæгъы:
– Нæ мыггаджы сæфт мын цинæй ивы мæ иунæг бындар. Фæтындзут, уый æз усгур фервыстон Хурфæзыбæстæм æмæ иунæгæй не рцæудзæн. Æмæ адæмы цæмæй фæхынцдзыстæм, уый ысцæттæкæнут.
– Мах цæттæ рагæй кæнæм. Цы ’мбæлы – авд хатты хуыздæр цæттæ стæм.
Уæд зæронд Алæг фидиуæг ныхъхъæркæнынкодта Сырдонæн: – Майрæмбоны Алæг йæ фыртæн чындзæхсæв кæндзæни ’мæ куывд, æмæ ’рцæут!
Чысыл Алæг дæр йæ фæндагыл цыди. Уалынмæ йыл иу барæг амбæлди ’мæ йæм дзуры:
– Дæ фæндаг раст, лæппу!
– Дæ хъуыддаг раст, мæ фыдыхай!
– Кæй лæппу дæ? Дæ бæх мын зонгæ у, фæлæ дæхæдæг чи дæ? – Æз дæн Алæгаты Алæджы фырт Чысыл Алæг.
– Ау, æмæ Алæг мæ хæлар куы у! Дард цæуыс?
– Дард!
– Уæдæ рæствæндаг у!
Уый уыди Æфсати.
Цæуы та Алæг æмæ йыл æндæр барæг амбæлди. Дзуры йæм: – Дæ фæндаг раст, лæппу!
– Хорз дæ хъуыддаг, мæ фыдыхай!
– Дæ бæхы дын зонын, фæлæ дæхæдæг чи дæ?
– Æз Алæгаты Алæджы фырт дæн.
– Уо, уæдæ уый мæ хуыздæр хæлар куы у! Дард цæуыс?
– Дард!
– Цæй, рæствæндаг фæу!
Уый та Уацилла уыди. Дзæвгар ацыди ’мæ йыл æртыггаг барæг дæр амбæлди.
– Дæ фæндаг раст уа, лæппу!
– Дæ хъуыддаг раст дæуæн дæр, мæ фыдыхай!
– Дæ бæх мын зонгæ у, фæлæ дæхæдæг чи дæ?
– Æз Алæгаты Алæджы фырт Чысыл Алæг дæн.
– Уæдæ мæ хуыздæр хæлары фырт куы дæ! Дард у дæ фæндаг? – Дард, тынг дард.
– Рæствæндаг фæу, мæ хур, рæствæндаг!
Уый та Уастырджи уыди. Уастырджи баййæфта Уацилла ’мæ Æфсатийы ’мæ цæм дзуры:
– Диссаг уæм нæ кæсы, нæ хæлар Алæджы фырт дард балцы цæуы, æмæ йæ фæндаг кæйонг у, уымæй йæ ничи бафарста.
– Æцæгæйдæр! – зæгъы Уацилла.
– Мæн дæр æрбайрох и йæ бафæрсын, – зæгъы Æфсати.
– Фæстæмæ аздæхæм æмæ йæ бафæрсæм. Уæд та кæдæм цæуы? Кæннæуæд нын худинаг уыдзæни нæ хæлар зæронд Алæгæй, – загъта Уастырджи.
– Разы дæн, – дзуры Æфсати – сонт лæппу у. Æмæ йыл исты куы ’рцæуа, уæд та?
– Цæугæ йыл ницы ’ркæндзæн, – зæгъы Уацилла. – Мæ цæхæртæм Нартæ сæхи тавынц, æндæра мæ, мыййаг, сæ саби дæр куынæ тæрсы. Фæлæ хæлары уохыл аздæхæм, бафæрсæм æй.
Раздæхтысты æртæ барæджы. Æрбаййæфтой Чысыл Алæджы ’мæ йæм дзурынц:
– Фæлæу-ма, нæ хæлары фырт!
Алæг æрлæууыди. Уастырджи йæ фæрсы:
– Æртæйæ нæ иуæн дæр нæ загътай, кæйонг цæуыс, уый. Чи зоны ’мæ дын исты феххуысуаиккам, дæ фæндаг кæйонг у, уый куы зониккам, уæд.
Чысыл Алæг дзуры:
– Мæ фыды мыггагæй ма ’рмæст мæ фыд баззади. Нартæ йын ус æрхæссынкодтой, фæлæ йын зæнæг нæ цыди. Авд усы ’рхаста, авдæй дæр ын зæнæг нæ рацыди. Æз дæн, мæ фыд цы æстæм ус æрхаста, уымæй – Борæты чызгæй. Мæ мад амард. Мæн авд усæй хастой, æмæ авды лæппу дæн. Борæтæ æхсæны дугъ уагътой æмæ цын дугъы се ртæ лæвары дæр рамбылдтон. Уæд бауынаффæкодтой Нартæ, цæмæй Нарты ’хсæн мæ номæй мыггаг рацæуа. Мæ фыд мæн ацы фæндагыл бафтыдта. Цæуын æмæ цæуын. Хурфæзыбæстæм у мæ фæндаг. Кæм ис, уый дæр нæ зонын. Мæ цыды сæр та у – мæхицæн амонд ыссарын. Мæ фыд Алæг мын дзырдта, йæ хæлæрттæ мыл кæй æмбæлдзысты ’мæ мын кæй баххуыскæндзысты.
– Дæ фыдæн мах хуызæн хæлар никуы и, – загъта Æфсати. – Мах ыстæм, дæ фыд дын кæй кой кодта, уыдон.
– Уæд ма æз дæр сымах æвастæй кæдæм фæцæудзынæн!
– Уомæ, кæд амонд агурыс, уæд æнæ ’мбал та цæмæн дæ? – афарста йæ Уацилла.
– Цæмæн дæн æнæ ’мбал? Мæ фыды хæлæрттæй хуыздæр ма мæ чи хъæуы?
– Алæджы йæ фыд мах ныфсæй рарвыста, уый бæрæг у, – дзуры Уастырджи. – Æмæ йын баххуыскæнæм.
– Уый дард у, – загъта Æфсати, – уыйæддæмæ авд æфсымæры хо Адыззæйæ хуыздæр арвы бын нæ разындзæн.
– Нæ бакомдзæни, – дзуры Уастырджи.
– Уæд – тыхæй! – загъта Уацилла.
– Цом уæдæ цыппарæй, – зæгъы Уастырджи.
Æмæ араст ысты авд æфсымæры хо Адыззæйы курынмæ.
Уайтагъд æрхæддзæ сты Хурфæзыбæстæм.
Разынди цæм ыстыр хъæу. Авд æфсымæрмæ бацыдысты ’мæ сæ кæрты ’рхызтысты. Сæ бæхтæ ’рбастой гæрæныл æмæ бадзырдтой:
– Уазæг дуармæ, хæдзаронтæ!
Хъæрмæ кæстæр æфсымæр рауади, бакодта цæ мидæмæ. Хæдзары ма уыдонæй уæлдай уыд авд усгуры.
Уастырджиитæ бамбæрстой хъуыддаг æмæ дзурынц æфсымæрты хистæрмæ:
– Уæддæр дæ хо Адыззæйы кæмæн рауæлдайкодтай?
– Уыныс æй дæхæдæг: чи уæйгуытæй у, чи йеугуыппыртæй, чи та гуымиртæй у, чи уæларвцæрæг у, чи – дæларвцæрæг. Нырма бæлвырд ныхас никæмæн загътам.
– Уæдæ мах дæр усгур ыстæм Алæгаты Алæджы фырт Алæгæн. – Ау, æмæ æнæмыггаг фесты зæгъгæ куы дзурынц!
– Гъемæ та ногæй ыстыхджын уыдзæн сæ мыггаг, – загъта Уастырджи. – Æмæ Алæгатæ Нартæн се ртыггаг сых уыдзысты!
– Алæгатæ та чи сты?
– Мæнæ Алæджы фырт Алæг у, æмæ мыггаг уый номæй цæуы – Алæгатæ.
Авд æфсымæры хистæр зæгъы:
– Нæ хойы фенæм, кæй саггагкæна, уыимæ с’ амонд хорз. Адыззæмæ фæдзырдтой.
– Мæнмæ ис æртæ хæснаджы, – загъта чызг. – Чи цæ сæххæсткæна, уый уыдзæн мæ мойаг.
– Зæгъ цæ, зæгъ! – дзуры йæм Уастырджи.
– Мæнæ уын аст хуслæдзæджы. Алы усгурмæ дæр дзы радтут иу. Ныссадзут цæ фæрсæй-фæрстæм. Райсоммæ къуыбар кæмæн раппара йæ лæдзæг, уый мæ фæкæнæд.
– Разы стæм! – зæгъы Уастырджи.
Райстой хуслæдзæг. Уастырджи лæдзæг æрсагъта сыджыты, æмæ йыл æхсæвы, талынджы дон акодта. Райсомы Алæджы лæдзæг къуыбар аппæрста.
Уæд Уастырджи фæрсы Адыззæйы:
– Алæг рамбылдта ’мæ цы зæгъыс?
– Райсоммæ йæ лæдзæг æртæ ахæмы кæмæн сырæза, уый – мæ мойаг. Æхсæвы Уацилла бацыд, æмæ уый дæр лæдзæгыл дон ауагъта. Æмæ лæдзæг, цы уыд, æртæ ахæмы бæрзонддæр сырæзт.
Райсомы Уацилла дзуры Адыззæмæ:
– Гъеныр та ма цы зæгъыс?
– Райсоммæ сыфтæр кæй лæдзæг ракала, уый уыдзынæн.
Уыцы изæр Æфсати дæр талынджы сыстади, дон ыл акодта лæдзæгыл, æмæ лæдзæг райсоммæ бæласау сыфтæр акалдта. Райсомы Æфсати Адыззæмæ дзуры:
– Цæй ныр та ма цы зæгъдзынæ?
– Сымах цы зæгъат, æмæ ме фсымæртæ цы зæгъой, уый.
Авд æфсымæры дæр бакастысты кæрæдзимæ ’мæ зæгъынц:
– Хуслæдзæг къуыбар кæмæн акалдта, бæласау чи сырæзти, сыфтæр кæуыл фæзынди, уый хуымæтæджы лæг нæ уыдзæн. Радтæм æй нæ хойы Алæгæн.
Æфсымæрты хистæр зæгъы иннæ усгуртæн:
– Нæ хо Алæджы фырт Алæджы сыггагкодта йæхицæн, æмæ мах дæр уæлдай ницыуал зæгъæм.
Уыдон афардæг ысты. Уæд авд æфсымæры фæйнæ уадындзы райстой æмæ авдырдæм ныууасыдысты. Авд комæй рæгъæуттæ æд фыййæуттæ фенкъуыстысты, æмæ авд æфсымæры кæрт фосæй байдзаг и. Стыр чындзæхсæв ыскодтой Адыззæ ’мæ Чысыл Алæгæн. Йæ фæстæ та, Уастырджи – къухылхæцæг, Уацилла – æмдзуарджын, Æфсати – хистæр уазæг, афтæмæй рараст сты сеппæт дæр Нартæм.
Иу доны был цыл æрталынг и, æмæ Уастырджи зæгъы:
– Чысыл нæ фæллад ысуадзæм, уый афон дæр у.
Райсомы сыстадысты.
– Уох-уох! Дысон фын федтон: цыма иу чысыл сæгуыты цæст йе мцахъхъæн лæппу фехста… – загъта Уастырджи.
Уæд Уацилла дæр зæгъы:
– Æз дæр уыцы фын федтон, фæлæ йæ ды ’ххæстæй нæ загътай, Уастырджи. Цыма уыцы сæгуыты цæстæй туджы пырх акалди ’мæ дыууæ хохы ’хсæнты къадамæ ныттагъди.
Уæд Æфсати дæр зæгъы:
– Æххæст æй нæ загътат уæ фын, фæлæ йæ æз зæгъдзынæн. Цыма уыцы ’нхъизæн нæрсын байдыдта, афтæмæй туджы ’ртахимæ схæддзæ и, æмæ дзы цуанонгуырд рацыд.
– Уæдæ цын лæппу гуырдзæни Алæгатæн, – загъта Уастырджи. – Æмæ Алæгаты мыггагæн чи райгуыра, уымæн йæ ном хуыйнæд Ацæ. Æрцыдысты, æрхæддзæ сты Нартæм. Уыд майрæмбоныбон. Алæг дисæндзуринаг чындзæхсæв ныззылдта. Нартæ авд боны ’мæ авд æхсæвы фынгтыл бадтысты. Стæй зæронд Алæгæн арфæтæ фæкодтой æмæ фæцыдысты сæ фæрныг хæдзæрттæм.
Афæдзмæ Алæгæн фырт райгуырди, æмæ йыл Уастырджи ном сæвæрдта – Ацæ. Ацæ дæр хорз гуырд рауади. Чи йæ нæ зыдта, ахæм нæ уыди Нарты ’хсæн.
АЦÆ НАРТÆН КУЫВД КУЫД ЫСКОДТА Æртæ Нартæм Ацæйæ мæгуырдæр ничи уыд зæгъгæ-иу дзырдтой. Фæлæ йæм Хуыцауы фарн дæр касти. Æрхæстæг и Нарты бæрæгбон, æмæ йæм адæм сæхи цæттæкодтой. Уæд дын иу бон йæ ног ус афтæ зæгъы Ацæйæн: – Комы адæмтæ сæхи цæттæкæнынц бæрæгбонмæ. Дæу дзы хонæг нæ уыдзæни, дæхæдæг дæр кæй æрхондзынæ, фæлæ уæддæр фæздæг ысуадзæм мах дæр. Æмæ дæ хæлар Æфсатимæ фæцу ’мæ дзы исты ракур.
Байхъуыста Ацæ йæ усы ныхасмæ. Араст и Уаддымдтыхохмæ. Уæд арв æрбасæста. Зæххыл зилгæдымгæ ’мæ тухгæуад сыстади. Ацæйы t8md`c мит æмбæрзын байдыдта. Бæстæ урсурсид адардта. Нал зоны Ацæ: размæ цæуа, æмæ фыдбылызы бон ыскодта – бабын уыдзæни искуы. Фæстæмæ цæуа, æмæ – бæллæх: Нартæ зæгъдзысты, Ацæйыл хъæудзырд бакæнæм зæгъгæ. Ноджы йæ ус дæр былысчъилтæкæндзæни ’мæ дзурдзæн: «Дæуæй цæй нæртон лæг и, уæдæ мæ цы ныфсæй æрхастай, кæд мæ дарын дæ бон нæу, кæнæ хъæуваг куывд ыскæнынмæ дæ ныфс нæ хæссыс?» Катайы бацыди Ацæ. Ничердæм йæ бон у ацæуын. Уæд ауыдта йегуыппырты лæгæт æмæ уырдæм бацыди ’мæ скуывта:
– Уастырджи, æз де уазæг, сæфын æмæ мæ фервæзынкæн, кæнæ та мæ хæрзсæфт фæкæн, Нæртон ызмæлæг мæ тъымытъымамæ дæр куыннæуал ыссара!
– Ацæйы куывд Уастырджийыл сæмбæлди, фæлæ нæ базыдта кувæджы. Æфсатийы фырт Будзумар фехъуыста Ацæйы лæгъстæ. Йæ сызгъæрин уадындз систа ’мæ ныууасыди:
– Уастырджи, зæххон лæг дыл йæхи фæдзæхсы. Йæ уды бар дæуыл баст у. Раздæр уал дæ Æфсати хоны ’мæ уыууыл рацу.
Уастырджи йегуыппырты лæгæты смидæг и. Ацæйы йæ тинтыкæрцы батыхта. Ацæ йемуд æрцыди, æмæ уæд Уастырджи Будзумармæ адзырдта: – Мæнæн мæ бон нæу дæ фыды хæдзармæ цæуын. Цы зæххон лæджы кой мын кодтай, уый ме уазæг у, æмæ йын афтæмæй ауадзæн нæй. Будзумар та дзуры Æфсатимæ:
– Уастырджийæн рæстæг нæй – уазæг æм ис.
Уæд Æфсати Уастырджимæ уадындзæй ныууасыди:
– Кæм дæ, Уастырджи? Уазæг де уазæг дæр нæу, ме уазæг дæр нæу. Уазæг Хуыцауы уазæг у, демæ йæ ракæн æмæ рацæут!
Цалынмæ Æфсати уыцы ныхæстæ кодта, уæдмæ мит авд ивазны бæрц ныууарыди. Уастырджи мит йæ йæхсы ’взагæй ныддымдта. Стæй Ацæмæ дзуры:
– Гъе, нæртон лæг! Цом Æфсатимæ. Дæ хæлармæ хуынд ыстæм. Стæй, Хуыцауы куы фæнда, уæд нæ хъуыддæгтæ рæстмæ ацæудзысты. Араст ысты Уастырджи ’мæ Ацæ Æфсатимæ. Æфсати фынгтæ æрывæрдта, хæрд, нуæзт – йемыдзаг. Уæд Ацæ нынкъарди ’мæ æнæбары фыдызгъæл æууилы ’мæ зæгъы йæхицæн: «Гъе, ай цард хуыйны, уæдæ дзы æз дæр цæрын!» Йæ хъуыды йын Уастырджи фембæрста ’мæ бахудти. Уалынмæ нуазæнтæ сарæх ысты. Ацæ та хъуыдыкæны: «Уо, ме скæнæг, ай мæ хæлар Æфсати цæй бæркадкъух у – цас хъауæм нуæзтæй, уыйас рæдаудæр кæны».
Уастырджи та йæ бамбæрста ’мæ бахудти.
Æртыггаг хатт Æфсати тинтычъибасылыхъ рахæссынкодта ’мæ йæ лæварæн радта Уастырджийæн. Ацæйæн та – тинтычъицухъхъа.
Ацæ та дискæны йæхимидæг: «Мæнæ нæртон диссаг, тинтычъийæ лæг æрмхудты фаг н’ ары, фæлæ дзы Æфсати басылыхъхъытæ ’мæ цухъхъатæ кæны». Фембæрста та йæ Уастырджи ’мæ бахудти.
– Дæ хорзæхæй, Уастырджи, – загъта Æфсати, – ныр æртыггаг хатт бахудтæ ’мæ цæуыл худыс? Кæд мæ фынг дæ зæрдæмæ нæ цæуы, кæнæ дæм мæ лæвæрттæ фаг нæ кæсынц?
– Нæ, алцыдæр йæ раны ис, æгæр хорз дæр ма нын кæныс лæггад. – Уæдæ дæ худт цæуыл у?
– Нæртон лæг Ацæ дæ хæлар у, æфсымæртау цæрут, мæнæн та æнæхъæн Нарты адæм ысты афтæ. Хъару ’мæ тыхæй фæстейы нæ лæууынц. Сæ тыхджынтæ ’мæ сæ разагъдылæгтæн Хуыцау зонд радта, цæмæй цæ чи хъыгдары, уыдоныл-иу фæтых уой. Æрмæст ма дæм иу аипп ис, Æфсати. Дæ фосæй цын парахатæй дæдтын дæ цæст нæ уарзы. Уыдон та ахæм адæм ысты, æмæ сæхи кардыкоммæ дарынц, фатыфындзмæ хæссынц сæ риу. Радт цын æнæвгъау дæ дзугтæй. Нæртон адæмæн сæ бæрæгбон æрцæуы. Ацæйæн та, цæмæй иу сæныччыхъусæй туг ысуадза, уый фадат дæр нæй. Æмæ йын дæ цæст бауарзæд.
– Хуыцауы раз уый куыд уыдзæн?
– Ме фсон æй фæкæн, Хуыцауæн адæм куынæ уой, уæд цæй Хуыцау у! Иунæгæй та Хох дæр нæ цæры – къуырма, мадзура у, æмæ фæстагмæ нызгъæлæнтæ вæййы.
Уæд Æфсати зæгъы:
– Уæдæ мæ хæлар Ацæйæн бар ис, æмæ сæдæсæдæ сыгъдæг сагтæ акæнæд Нартæн æмæ цын куывд ыскæнæд.
– Уый иу боны ’рхъуыды у, – зæгъы та Уастырджи, – фæлæ цæмæй æнустæм арфæйаг фæуай, ахæм лæвар ын ракæн – Нартæ нын æцæгæлон не сты.
– Алыбон дæр цæ цуаны кæнæ стæры чи цæуа, уымæн мæ фосæй – хайыраг. Ацæйæн та, нырма иунæг у, искуы кæд базæронд уа, æмæ йын кæстæриуæггæнæг фæзына, уæд ын йæ изæры хай раддзынæн.
– Гъе, уый цæстуарзон лæвар у, Æфсати, – дзуры йæм Уастырджи. – Дæ ном дын куыд арой, ахæм амонд уæд, æмæ цыл æнустæм аудæг фæу. Ацæ дæр арфæтæ ракодта, стæй Будзумар йæ сыгъзæрин уасæнæй ныууасыди иу хохы сæрæй. Сæдæсæдæйы йæм сагты дзугтæ амбырд ысты, æмæ цæ Ацæ Нартыбæстæм рацæйтардта. Уæд ыл, авд комы кæм иу кæнынц, уым йегуыппыртæ амбæлдысты ’мæ зæгъынц Ацæйæн:
– Ацы дзугтæ мах ысты ’мæ дæхи айс.
Ацæ скуывта:
– Рæстылдзæуæг Уастырджи! Кæд æцæгæй дæр мæгуыр æмæ тыхст лæгæн æххуысгæнæг дæ, уæд мæ разы куыд февзæрай.
Уастырджи дын уым февзæрди ’мæ фæрсы Ацæйы:
– Цы кæныс, Ацæ, дæ сагты дзуг цæуылнæ скъæрыс?
– Дæлæ йеугуыппыртæ авдæй мæ разы бадынц. Нæ мæ размæ уадзынц акъахдзæфкæнын, нæ – фæстæмæ.
Гъей, йегуыппыртæ, зæгъгæ загъта Уастырджи. – Абон уал – мæ хатыр, райсом та – æхсары тых! Ацы дзугтæ Æфсатийы лæвар ысты, абон йæ кувæнбон у Æфсатийæн. Йæ цæхх, йæ кæрдзынæй йын чи сахода, уымæн кæны лæвæрттæ. Уæд сымах ам ц’ агурут?
Йеугуыппыртæ Æфсатимæ агуылфкодтой.
Уæд Уастырджи Ацæйæн афтæ зæгъы:
– Тагъд кæн ныр, адон мæ бар уадз.
Ацæ рараст и Нартыбæстæм. Уастырджи йеугуыппырты разæй фæци Æфсатимæ ’мæ йын зæгъы:
– Ацы йеугуыппыртæ тыхкæнынц алы цæуæгæн, алы мæгуыр лæгæн, æмæ цыл дæ тых дæр цæуы, цæмæй афтæ ма кæной.
Уалынмæ йеугуыппыртæ Æфсатийы кæрты балæууыдысты ’мæ бахъæркодтой:
– Гъей, Æфсати, дæ фарнæй – хайджын, æмæ мах де уазæг! Æфсати цæм радзырдта:
– Уалийыбæрзондыл мæ нуазæнтæ ’мæ мын цæ раздæр æрхæссут. Авдæй йеугуыппыртæ Уалийыбæрзондмæ адугъкодтой, фæлæ цыл уым бæстæ сасæста ’мæ ныссалдысты. Уæдæй фæстæмæ нæ хæхты бæрзæндтæ цъитиуат фесты.
Ацæ та йæ сагрæгъæуттæ Нартæм æртардта. Кусæртытæн цы ’мбæлди, уыдон фæхицæнкодта, иннæтæ Нартыл байуæрста. Фæхыгъта Ацæ Нарты иу абонæй иннæ абонмæ йæ куывды. Нартæ Ацæйы ном кадджынæй хастой уыйфæстæ, кæстæртæ йын кæстæриуæг кодтой, хистæртæ – кад.
Алæгаты мыггаг тынг ысцыбыр и. Уæд дзы иу хæдзары авд æфсымæры райгуырди, æмæ та Алæгатæ чысыл фæцардхуыз ысты. Æфсымæртæ хъомылкодтой, ныфс уыдысты сæ мад æмæ сæ фыдæн. Авд æфсымæры – авд хæстоны. Ацы хабар фехъуыста Уастырджи ’мæ Алæгатæн арфæтæ кодта.
Рахъомыл ысты авд æфсымæры ’мæ сæ лæджы ранмæ рацыдысты. Иумæ цын устытæ ’рхастой, фæлæ дзы иуæн дæр цот нæ цыди. Уæд та афæдзы фæстæ ногæй устытæ ’рхастой. Уæддæр та цын нæ рацыди зæнæг. Æртыггаг аз дæр афтæ.
Æнкъард байдыдтой æфсымæртæ. Ногæй та ’рхастой устытæ – нæй та уæддæр зæнæг. Авд хатты ’ рхастой афтæмæй. Æрынкъард ысты бынтондæр æфсымæртæ ’мæ зæгъынц:
– Ай цæй æлгъыст фестæм, авд азмæ æвдгай устытæ ’рхастам, æмæ нын Хуыцау фæйнæ чызджы дæр нæ дæдты.
Хистæр æфсымæр зæгъы:
– Кæд æгæр æнгомæй цæрæм, кæрæдзийæн æххуыс кæй ыстæм, мыййаг, уый аххос у, уæд байуарæм.
Байхъуыстой хистæрмæ иннæ ’фсымæртæ, æмæ Алæгаты авд æфсымæры авд арты скодтой: байуæрстой. Фæлæ цын уæд ноджы цæрын фæзындæр и. Цы ма кодтаиккой, уымæн ницыуал зыдтой, æмæ зæгъынц:
– Хицæнцардæй фыддæр фестæм, фæлтау не сæфт иумæцардæй æрцæуæд.
Фæстæмæ та иу арт ыскодтой, иумæ та бацардысты. Авд æфсымæрæн – фарастæмæдыууиссæдз усы.
Сæ хæдзар фæллойæ йæ былтæй акалди, фæлæ зæрдæ ницæмæй ради. Æфсымæртæ дзырдтой:
– Нæ ис, нæ бон кæй уыдзæни? Кæмæн бынтæ кæнæм?
Сæ хъуыддаг цын Уастырджи базыдта. Æмæ авд æфсымæрмæ ’рцыди ’мæ цæм бадзырдта:
– Уазæг дуармæ!
Рауадысты авдæй дæр Уастырджийы размæ ’мæ зæгъынц:
– Мидæмæ рахиз, Уастырджи!
Уастырджи хæдзармæ бацыди. Абадын æй кодтой æфсымæртæ сæ фыды фарсмæ, фынг æрдавтой. Æмæ Уастырджи фæрсы æфсымæрты фыды: – Дæ фырттæн бинонтæ куы ’ркодтай, æмæ иу саби дæр куынæ уынын дæ хæдзары?!.
– Иугæйттæ цын не рхастон, фæлæ фæйнæ авды, фарастæмæдыууиссæдз чындзы ис мæ хæдзары, фæлæ уытæппæт чындзытæн уæд та иу чызг к’ уаид æхсæны!
– Дæ кæцы чындзытæн дæ фæнды цæуæткæнын?
– Æз ма цæ искæмæн исты куы фенин, æмæ сæ кæцы фæнды дæр уæд. Уастырджи æфсымæртæм фæсидти ’мæ цæ фæрсы:
– Уæ кæцы бинонтимæ уæ фæнды цæрын?
Æфсымæртæ загътой:
– Хуыцауы фæндон кæд у, уæд нæ фæйнæ гуырды куы фæуыдаид нæ фыдздзаг бинонтæй.
Фыдздзаджы амонд дыггагæй нæ хауы зæгъгæ загъта Уастырджи. – Æрвнайæнцады был авд зæды иунæг хо цæры. Фæцæут æм фæйнæ фæндагыл. Чи йæм куыд раздæр хæддзæкæна, афтæ йæ бафæрсæд, стæй уын уый хоскæндзæни.
Арфæ ракодтой Уастырджийæн, хорз федтой уазæджы, æмæ Уастырджи ацыди. Дыггаг бон æфсымæртæ фæйнæ фæндагыл ныллæууыдысты.
Уастырджи зæдты хойæн зæгъы:
– Нартæй дæм авд гуырды цæудзæни, фæлæ цын æнæ баххуыс ма фæу.
– Исты хъару цæм ис? – афарста йæ чызг.
– Хъаруйæ цух не сты, фендзынæн цæ, – загъта Уастырджи уыйфæстæ ’мæ арасти йæ фæндагыл.
Чызг йæ зæронд фыдæн зæгъы:
– Нартæй мæм фæрсынмæ ’рцæуынц, æмæ цæ базон: истæййаг ысты? Зæдты фыд зæронд лæг уыди. Рацыди авд æфсымæры размæ. Хистæр æфсымæр фæцæйцыд, æмæ йыл лæсæн ракалд. Уалынмæ йæ хъустыл ауади:
– Гъе, хорз бæлццон! Дæ хуыз нæртон лæджы хуызæн у ’мæ мын баххуыскæн.
Авд æфсымæры хистæр фæцырди ’мæ йæ сласта зæронд лæджы лæсæнæй, ныссæрфта йæ.
– Кæйонг цæуыс? – фæрсы йæ зæронд.
Нарты лæппу йæ хабар радзырдта. Уæд зæронд лæг зæгъы: – Авд хорзы дыл æрцæуæд, мæ хæдзар! Цæугæ кæн дæ фæндаг- фæндаг. Сæр дæ куы бахъæуа, уæд дæм æз дæр зындзынæн.
Фæхицæн ысты дыууæ лæджы. Зæронд лæг дыггаг фæндагмæ бахызти, йæхи доны баппæрста ’мæ хуыдымы куыройыфыдау зилы. Дыггаг æфсымæр æрбазынди, æмæ йæм дзуры зæронд лæг:
– Гъе, лæппу, нæртон лæджы хуызæн дæ, фервæзын мæ кæн ацы хуыдымæй. Лæджы ’фсарм дæм разынæд!
Дыггаг æфсымæр æм цырд февнæлдта ’мæ фервæзынкодта зæронд лæджы. Стæй йæ афарста, кæдæм цæуы, уымæй. Уый дæр йæ хабæрттæ ракодта.
Уæд зæронд лæг зæгъы:
– Авд хорзы дæ уæд. Цæугæ дæ фæндагыл. Сæр дæ куы бахъæуа, уæд дæм æз дæр зындзынæн.
Фæхицæн ысты уыдон дæр. Зæронд лæг та æртыггаг фæндагмæ ’рбахызти. Иу ран хох ракалди, æмæ къæйты бын фæци зæронд лæг. Уæдмæ æртыггаг æфсымæр æрбацыди, æмæ йæм зæронд лæг дзуры: – Гъе, уæртæ бæлццон! Дæ хуыз нæртон лæджы хуызæн у, фервæзын мæ кæн, удыбæстæ скæн дæхицæн!
Æртыггаг æфсымæр фæцырди, къæйтæ фæйнæрдæм акалдта, æмæ зæронд лæг фервæзти. Æртыггаг æфсымæр дæр ракодта йæ фæндаджы хабар.
– Авд хорзы дæ уæд. Цæугæ уæдæ. Сæр дæ куы бахъæуа, уæд дæм æз дæр зындзынæн, – загъта зæронд лæг.
Фæхицæн ысты, æмæ та зæронд лæг цыппæрæм фæндагмæ ’рбахызти. Иу ран дон ивылдæй цæуы, бæстæ йæ сæрыл хæссы, æмæ нал ис зæронд лæгæн рахизæн. Æрмæст иу ыстыр бæлас донæн йæ ацырдыгæйбыл лæууы. Уæдмæ цыппæрæм æфсымæр дæр æрбазынди, æмæ йæм зæронд лæг дзуры: – Гъе, бæлццон! Хуызæй нæртон лæджы хуызæн дæ. Мæ бинонтæм тагъдкæнын, æмæ ма мæнæ ацы бæласы уидаг цæв, æмæ æз донæн йæ фаллаг фарсмæ ахизон.
Цыппæрæм лæппу йæ кард ысласта, фæлыгкодта бæласы уидаг. Бæлас доны сæрты йæхи ауагъта ’мæ хидæвæрдæй аззади. Зæронд лæг раирвæзти, афарста лæппуйы, кæдæм цæуы, уымæй. Уый дæр ын йæ хабæрттæ ракодта.
Уæд зæронд лæг зæгъы:
– Авд хорзы дæ уæд, цæугæ дæ фæндагыл. Бахъуыдысахат æз дæр дæ цуры уыдзынæн.
Фæхицæн ысты. Зæронд лæг фæндзæм фæндагмæ ’рбацыди. Уым фурд фæйлыдта. Зæронд лæг бæласмæ сбырыд. Фурды уылæнтæ цавтой бæласы, æмæ бæлас а-ныр, а-уæд рахауа, уыууыл уыди.
Æрбазынди фæндзæм æфсымæр, зæронд лæг æм хъæркæны:
– Уо, уæртæ бæлццон! Конд æмæ хуызæй нæртон лæджы хуызæн дæ! Фервæзын мæ кæн ацы зындзинадæй.
Фæндзæм лæппу уæрдæхтæ азылдта, базыгыздыхт цæ скодта, кæрæдзийы цæстыты атъыста уæрдæхтæ, æмæ дзы бæндæнгонд рауади. Йæ иу кæрон ын баппæрста зæронд лæгмæ. Зæронд лæг ыл фæхæсти, æмæ йæ фервæзынкодта Нарты лæппу. Зæронд лæг æй афарста, кæдæм цæуы, уымæй. Фæндзæм æфсымæр дæр ракодта йæ хабар. Уæд зæронд лæг зæгъы: – Авд хорзы дæ уæд, мæ хур. Цу уал дæ фæндагыл. Æз дæр дæм бахъуыдысахат зындзынæн.
Алчи цæ йæхи фæндагыл араст и. Зæронд лæг æхсæзæм фæндагмæ ’рбахызти. Иу ран йæ фæллад уадзы. Уæд æвиппайды лæджы алыфарс арт сирвæзти. Арт æнгомæй-æнгомдæр цыди зæронд лæгмæ, æмæлæг ыскатай и. Уæдмæ æхсæзæм лæппу ’рбазылди, æмæ йæм зæронд лæг дзуры: – Гъе, ацы бæлццон! Нæртон лæджы хуызæн мæм кæсыс, фервæзын мæ кæн, æз дæр дын истæмæн ысбæздзынæн.
Æхсæзæм æфсымæр артыл хуыр æмæ змис калын байдыдта, æмæ зæронд лæг раирвæзт. Зæронд лæг уый дæр бафарста, кæдæм цæуы, уымæй, æмæ йын лæппу йæ хабæрттæ фæкодта. Уæд зæронд лæг зæгъы: – Авд хорзы дæ уæд, мæ хур. Ацу дæ фæндагыл, æз дæр дæ Rййафдзынæн.
Уыйадыл фæхицæн ысты. Зæронд лæг æвдæм фæндагмæ ’рбахызти ’мæ цæуы. Уæд æм иу калм фæзынди. Зæронд лæджы хæрдмæ фехсы ’мæ та зæххыл сæмбæлы. Йæ хъæлæсы дзаг туг ыскалы. Калм æй баназы, стæй та лæджы ногæй фехсы, афтæмæй йæ фыдудæй мары. Зæронд лæг мæлæтмæ ’рцыди.
Уæдмæ æвдæм æфсымæр фæзынди. Зæронд лæг æм дзуры:
– Гъе, дæлæ бæлццон, æз де уазæг! Нæртон лæджы хуызæн мæм кæсыс, фервæзын мæ кæн, дæ хорздзинад дын мæхиуыл нæ ныууадздзынæн.
Æвдæм лæппу, калм йæ сæр куыддæр ысхъилкодта, афтæ йæ кардæй нырриуыгъта. Калмы сæр дыууæ дихы фæхаудта. Зæронд лæг дзы фæбузныг и, афарста йæ, кæдæм цæуы, уымæй. Лæппу йын йæ хабæрттæ фæкодта. Уæд зæронд лæг зæгъы:
– Авд хорзы дæ уæд, цу уал дæ фæндагыл, æз дæр дæ феййафын. Фæхицæн ысты. Зæронд лæг хæстæгдæр фæндæгтыл Æрвнайæнцадмæ бахæддзæ и ’мæ зæгъы йæ чызгæн:
– Абон авд нæртон гуырды хицæнтæй ысфæлвæрдтон, æмæ цæ иу иннæйæ æвзыгъддæр разынди.
– Хорз уæдæ, æнæ баххуыс цын нæй.
Чызг æмæ зæронд лæг фæрсæй-фæрстæм æрбадтысты. Уæд хистæр æфсымæр æрхæддзæ, стæй дыггаг, уый фæстæ æртыггаг, цыппæрæм, фæндзæм, æхсæзæм æмæ, фæстагмæ – æвдæм æфсымæр дæр. Æфсымæртæ зæронд лæджы нæ базыдтой.
– Де зæр хорз, нæ фыдыхай!
– Уæ фыдæн æнæнизæй цæрут, адæмæн та адджын фæут. Рахизут мидæмæ! – загъта цын чызджы фыд.
Бахызтысты хæдзармæ, фынг цын æрдавта чызг æмæ нуæзт дæр. Уырдыг алæууыди чызг æмæ йæ фыдмæ нуазæн авæрдта. Фысым ракуывта. Нарты лæппутæй ничи ’вналы фынгмæ.
Фысым цæ фæрсы:
– Цæуылнæ истæмæ ’вналут?
– Махмæ, Нартæм, ахæм миниуæг ис, æмæ цалынмæ цы хъуыддаг аразæм, уымæй нæ ныфс бацæуа, уæдмæ искæй хойрагмæ не вналæм. – Æз уæ ’мбарын, стæй цæй фæдыл цæут, уый дæр зонын. Алчи дæр уæ цы баххуыскодта, уый дæр хатын. Уæ иу зæронд лæджы лæсæнæй фервæзынкодта, иннæ йæ хуыдымæй раласта, æртыггаг – къæйты бынæй, цыппæрæм æй ивылд донæй рахизынкодта, фæндзæм – фурды уылæнтæй, æхсæзæм æй зынгæй фервæзынкодта, æвдæм та – калмæй. Сымах ыстут Нартæй, авд æфсымæры, æмæ ’рцыдыстут мæнæ мæ чызджы фæрсынмæ. Нарты авд æфсымæры фæджихау ысты:
– Кæцæй йæ зоныс, махæй алчи дæр зæронд лæджы фервæзынкодта, уый?
– Уыцы зæронд лæг æз мæхæдæг уыдтæн. Махæн уæ хабар хъуыстгонд у, фæлæ ’ххæст м’ авд лæппуйы ’рцæуой, æмæ уын уæд зонд бацамондзысты уыдон.
Уæд Нарты лæппутæ райдыдтой æвналын фынгмæ. Уæдмæ ’рцыдысты авд æфсымæры дæр. Нартыл фæцинкодтой, стæй цын сæ фыд загъта, Нартæ цæ цы курæг ысты, уый.
Авд зæды фæрсынц авд нæртон æфсымæры:
– Цæуæт уын раддзыстæм, фæлæ уæ куыд фæнды – авдæн фæйнæ авд зонды ис, æмæ ’вдгай фырттæ, æви авды зонд иу гуырдмæ куыд уа, афтæмæй фæйнæ хорз гуырды?
Нартæй хистæр æфсымæр зæгъы:
– Иу зондыл хæст хуыздæр у авд алыхуызон хъуыдыйæ, фæйнæ гуырды нын уæ цæст бауарзæд.
Уæд авд æфсымæр-зæды сæ хойы дзыггутæй авд æрдуйы ратыдтой. Фæйнæ ’рдуйы радтой Нарты лæппутæм æмæ зæгъынц:
– Алкæмæн уæ ис авд бинойнаджы. Чи уæ кæй уарзы, уый æнгуылдзыл æрбатухæд, мæнæ уын цы ’рдутæ дæдтæм, уыдон. Æмæ цын уæд цæуæт фæзындзæн. Стæй цæуыл цинкæнат, уый дæр фендзыстут уæхæдæг.
Нарты авд æфсымæры арфæ ракодтой æмæ фæйнæ ’рдуимæ рацыдысты. Фæндагыл фæрсынц кæрæдзийы, æмæ хистæр æфсымæр зæгъы: – Æз мæ фыдздзаг амондæй нал фæцæудзынæн. Зæдты хойы ’рду æз хъуамæ мæ фыдздзаг бинойнаджы ’нгуылдзыл ыстухон.
Ахæм ныхас загътой кæстæр æхсæз æфсымæры дæр.
Сæхимæ ’рцыдысты Нартæ, æмæ цæ алы ’фсымæр дæр йæ дзырд сæххæсткодта. Афæдзы бонмæ цын фæйнæ лæппуйы райгуырди. Авд æфсымæры цинæн ма кæрон кæм уыди! Æмæ сæ лæппутæн куывд кæнын æрымысыдысты. Авд мæйы дæргъы фæцæттæкодтой сæхи. Æрхуыдтой Уастырджийы ’мæ Æртæ Нарты сеппæты дæр. Куывд та æцæгæй нæртон куывд уыди. Нуæзт – цæугæдон, хæрд – фагæй фылдæр.
Уастырджи фæрсы æфсымæрты:
– Ноггуырдтæй чи куыд хистæр у?
Хистæр æфсымæр зæгъы:
– Нæ лæппу къуыри хистæр у.
– Нарты Уырызмæг! Уæдæ йыл цы ном æвæрыс, цæмæй уый дæр дæ хуызæн рацæуа? – дзуры Уастырджи.
– Кæд къуыри раздæр райгуырди, уæд сæ сæр фæуæд, æмæ къуырисæры ном уымæй баззайæд.
Адæм ысразы сты мæ зæгъынц:
– Тынг хорз зæгъыс, Уырызмæг.
Уастырджи ноджы фæрсы:
– Иннæ лæппутæй та чи кæд райгуырди?
Дыггаг æфсымæр зæгъы:
– Нæ лæппу та дыггаг бон райгуырди.
– Уыууыл та ды сæвæр ном, – загъта Уырызмæг Хæмыцæн. – Уæдæ иунæг тæригъæд у, æмæ дыггаг сæр та уый фæуæд. Мæнæ йын мæ цæг лæваркæнын, æмæ йæ ном уымæй баззайæд.
– Дыццæг уæдæ уый номæй уæд.
Уастырджи та фæрсы:
– Æртыггаг та кæд фæзынди?
– Æртыггаг та æртæ боны фæстæ.
– Уыууыл та ды сæвæр ном, Сослан.
– Уæдæ æз та уыцы гуырдыл æртæ цæджы кæнын æмæ æртæцæгон уæд. – Хорз ном у – Æртыццæг.
Уастырджи та фæрсы:
– Уыйфæстæ та чи райгуырд?
Цыппæрæм æфсымæр зæгъы:
– Уый та мах лæппу – цыппæрæм бон.
Уастырджи Бурæфæрныгмæ дзуры:
– Уыууыл та ды фæу номæвæрæг.
– Æртæ фырты мын ис, æмæ мын уый та цыппæрæм фырт фæуæд. – Тынг хорз загътай, Бурæфæрныг, бирæ фæцæр!
– Уыйфæстæ та цæ кæцы райгуырди?
Фæндзæм æфсымæр зæгъы:
– Фæндзæм бон та махон райгуырди.
Уæд Уастырджи Сатанамæ дзуры:
– Гъе, нæртон Сатана, уыцы лæппуйыл та ном ды сæвæр. – Уыцы лæппуйы Хуыцау майрæмбон радта, æмæ уый номæй баззайæд.
– Тынг раст загътай, Сатана.
– Æхсæзæм та кæд райгуырди?
– Хуыцауæхсæвы.
– Гъе, Сырдон, уыууыл та ды фæу номæвæрæг.
– Цæй, Хуыцауæхсæв райгуырди ’мæ Æрдæгхуыцау фестæд. – Бузныг, Сырдон, хорз фæнд загътай.
– Кæстæр та кæд райгуырди?
Æвдæм æфсымæр зæгъы:
– Адæм сæ фæллад куы уагътой, уæд. Хуыцауæн йæхи бон. – Уæдæ уыууыл та æз æвæрын ном, Хуыцау æмæ мæхи номæй. Афтæ рацыдысты къуырийы нæмттæ: Къуырисæр, Дыццæг, Æртыццæг, Цыппæрæм, Майрæмбон, Хуыцауæхсæв æмæ Хуыцаубон.
Уастырджи рæгъ рауагъта:
– Авд æфсымæры ног гуырдты номæй ма нæ фæстагæттæн ноджы иу хорздзинад баззайæд. Иу бынаты хъомыл кæнæнт ацы авд гуырды! Æмæ цын иу хуыссæн уæд авдæн дæр! Æмæ амæй фæстмæ авдæн хуыйнæд! Афтæ равзæрди Нарты авдæн.
Уæдæй баззади Ирмæ дæр авдæны ном.
Авд æфсымæры сæ бинонты ’нгуылдзтыл цы ’рдутæ батыхтой, уыдон та фестадысты сыгъзæрин къухдарæнтæ. Æмæ уæдæй нырмæ, чындзы чи ’рцæуы, уыдон ахæм къухдарæнтæ дарынц.
Сатана йæхибар нæ уыди. Иу æхсæв фын федта ’мæ дзуры Уырызмæгмæ:
– Æнахуыр фын федтон æмæ тæрсын.
– Уагæр цавæр фын у?
– Цыма лæгæты цы сау уæйыг бады, уымæн хæфс райгуырди, Алæгаты сыхы – калм, æмæ мæнæн та – кæсаг. Æнахуыр фын у ’мæ тæрсын нæ сывæллонæн.
– Калм лæппуйы нысан у, кæсаг – чызджы нысан, хæфс – уый та тыхгæнæджы нысан у. Фæлæ дæ чызджы ахæмæн радт, æмæ тых чи кæны, уымæн йæ тых чи асæтта.
Æцæгæй дæр, иу æхсæв Сатанайæн чызг райгуырди, Сау уæйыгæн – тыхгæнæг, æмæ Алæгатæм та – лæппу.
Лæппу йæ мидбыл бахудти, чызг дæр афтæ. Сау уæйыджы фырт та йæ мустучъитæ стымбылкодта ’мæ нæ расткодта йе нгуылдзтæ. Рацыди ’ртæ мæйы. Сау уæйыджы фырт ысфæндкодта Сатанайы чызгмæ фæцæуын æмæ рараст и. Алæгаты лæппу йæ бамбæрста. Æмæ æмбисæхсæвты сыстади йæ хуыссæнæй, рацыди ’мæ хиды был бады. Уæйыджы фырт уыди бæхыл. Хидмæ ’рбахæддзæ и, æмæ бæх размæ нал цæуы. Уæд уæйыджы фырт дзуры йæ бæхмæ:
– Ацу размæ, исты Алæгаты лæппу дæ разы нæ бады!
– Мæ мад, мæ фыдыстæн, мæ разы бады.
Сау уæйыджы фырт йæ бæх раздæхта ’мæ фæстæмæ рацыди. Алæгаты лæппу дæр раздæхти. Уый Сатанайы чызг базыдта ’мæ ’мбисæхсæв ныххудти. Сатана фехъал и ’мæ зæгъы:
– Æ, гуыбынниз дæ бахæра, кæд дын цафоны худын у!
Чызг фæстмæ афынæй.
Рацыди ноджы ’ртæ мæйы, æмæ та Сау уæйыджы фырт рацæуы Сатанайы чызгмæ. Алæгаты лæппу та йæ базыдта. Æмбисæхсæв та сыстади ’мæ хиды былмæ ацыди. Рацæуы Сау уæйыджы фырт æмæ та хиды уонг бæхыл æрбахæддзæ. Бæх размæ нал цæуы. Сау уæйыджы фырт та зæгъы йæ бæхæн:
– Ацу размæ, исты Алæгаты лæппу дæ разы нæ бады!
– Тæккæ дæр – уый бады мæ разы!
Аздæхти та хъуырхъуыргæнгæ Сау уæйыджы фырт фæстæмæ. Алæгаты лæппу дæр раздæхти. Сатанайы чызг та хабар базыдта ’мæ фæсæмбисæхсæв тынг ныххудти.
Сатана фехъал и ’мæ дзуры:
– Дæ бындур разила, цы чызг дæ, кæд дын цавæр худт у! Чызг афынæй.
Рæстæг æнæнцой кæм нæу! Ноггуырдтыл фæйнæ афæдзы сæххæст. Сау уæйыджы фырт та иу æхсæв бæхыл рацæуы. Алæгаты лæппу та фæсæмбисæхсæв хиды был бабадти йæ размæ. Сау уæйыджы фырт хидмæ ’рбахæддзæ и, æмæ та бæх нал цæуы.
Сау уæйыджы фырт дзуры бæхмæ:
– Ацу размæ, цæмæй тæрсыс? Исты дæ разы Алæгаты лæппу нæй! – Мæ мад, мæ фыдыстæн – Алæгаты лæппу ис мæ разы.
Раздæхти та Сау уæйыджы фырт сæ хæдзармæ ацы хатт дæр. Алæгаты лæппу дæр рацыди сæхимæ. Сатанайы чызг та хабар базыдта ’мæ йыл æмбисæхсæвты къæлкъæлхудт бахæцыд. Сатана фехъал и ’мæ дзуры:
– Æ, ма схъомыл уай, кæд цавæр худын у, уæд!
Уырызмæг ын бауайздзæфкодта Сатанайæн:
– Цæуыл æлгъитыс сывæллоны?
– Йæ райгуырдæй ныр афæдз рацыди. Æртæмæйдзыдæй мын æнафоны худт ныккодта. Æхсæзмæйдзыдæй дæр – афтæ. Ныр – й’ афæдзы бон дæр. – Уыууыл цы дискæныс! Алæгаты лæппу ’хсæвыгон æнафоны сыстади ’мæ бабадти Сау уæйыджы фырты раз хиды был æртæ хатты. Уый дын дæ чызджы ахæссынмæ хъавыди, фæлæ йæ Алæгаты лæппу фæтардта, æмæ чызг уый тыххæй ныххудти.
– Уæдæ мæ чызг Алæгаты хай кæндзæни.
– Кæд сæрæн гуырд разына, уæд – хорз, кæннод æй уадз, æмæ йæ Сау уæйыджы фырт ахæсса нæ чызджы.
Бахъомыл ысты чызг æмæ лæппу.
Уæд Нартæ сæ Фæзы алыбон дæр æхстой сæ мысанмæ хæснагыл. Алæгаты чысыл лæппу дæр касти Нартæм æмæ, мысан куы ничи къуырдта, уæд афтæ зæгъы:
– Мæнæн дæр ма иу æхсты бар радтут.
– Уадз, лæппу у мæ иу æхст фæкæна уый дæр.
Ныхъхъавыди Алæгаты чысыл лæппу, æмæ мысан кæдæмдæр фæтахти. Нартæ джихауæй аззадысты ’мæ загътой:
– Ай хуымæтæджы гуырд нæ уыдзæн.
Уæд лæппу карчырæвдуан æрывæрынкодта лæджы сæрыл.
– Фехсæм уæртæ уыцы карчырæвдуан!
Йæ ныфс ничи бахаста. Алæгаты лæппу фехста, æмæ рæвдуан ныппырх и, лæг æй зонгæ дæр нæ бакодта. Уæдæй фæстæмæ ахъæр и Нартыл Алæгаты лæппуйы ном.
Разадис ыл милтæ лæппуйыл æмæ æрымысыди иу бон минæвар барвитын Æхсæртæггатæм.
Æхсæртæггатæ загътой:
– Цæмæй хæссы Алæгайы фырт нæ чызджы, чындзæхсæвы фаг æм фос куынæ ис!
Алæгайы фыртæн хъыг уыдысты уыцы ныхæстæ ’мæ балцы фæцыд. Нал зынди иу бон, нал – дыггаг, нал – æртыггаг. Рацыди къуыри, уыйфæстæ мæй, фæлæ Алæгаты-лæппу – зынæг нал и.
– Замманайы лæггаг йæхи не сиахс кодта, æмæ м’аххосæй кæмдæр йæ сæр байсæфта, – загъта Уырызмæг Сатанайæн.
– Ды афтæ дæ, нæ лæг: хорз чи вæййы, уый дæр æнæ фелхыскъ нæ уадзыс!
– Цæй, кæд æй нæ сæр хъæуа, æмæ æцæг нæ чызгыл йæ зæрдæ риссы, уæд æй иу дзыхыныхасæй кæм ныууадздзæни!
Алæгаты сых дæр æрæнкъарди сæ лæппуйы фæстæ. Борæтæ хъæздыгцæрæг уыдысты ’мæ ’взагкодтой Алæгатæн:
– Уæ хуыздæр йæхи фесæфта Æхсæртæггаты ’взагæй, æмæ цын æй куыд барут? Куыд æнæсæрмæдзыд ыстут, йе уæ лæг лæджы рæгъмæ нæ цæуы Æхсæртæггаты аххосæй, йе уæ мыггаг хуыздæр нæ кæны!
Æмбæрстой Алæгатæ хъуыддаг.
Иу бон Алæгаты сых æрбамбырд ысты ’мæ зæгъынц:
– Уырызмæгмæ барвитæм. Уый сæ зондджыдæр у, æмæ цы зæгъы, уый бамбарæм.
Дыууæ изæры астæу авд зæронды фæхицæн ысты ’мæ Уырызмæгтæм бацыдысты. Уырызмæг цыл бацинкодта ’мæ цæ хæдзармæ бакодта, фынг цын авæрдта сæ разы. Йæхæдæг ракуывта ’мæ анызта. Алæгаты зæрæдтæ нæ – хæргæ, нæ нуазгæ кодтой.
Уæд цæ Уырызмæг фæрсы:
– Цæуылнæ исты исут, мæ хорз хæстæгиуæггæнджытæ?
– Мах хæрд-æмæ нозтæнхъæлцау не рцыдыстæм, фæлæ нæм хорз гуырд райгуырди, æмæ д’ аххосæй кæмдæр фесæфти. Æмæ нын цы зæгъыс?.. Уый тыххæй дæм æрбацыдыстæм фæрсынмæ.
Уырызмæг бахудти ’мæ зæгъы:
– Кæд сымахæн уæ сыхы схъомыл и уыцы лæппу, уæд мæнæн та сиахсаг баххæссы. Æз æй сымахæй къаддæр нæ уарзын æмæ йын нæ дæр тæрсгæ кæнын. Уый йæхæдæг зындзæни й’ афоны. Сатана йæхи чындзæхсæвмæ куы цæттæ кæны!
Алæгаты зæрæдтæ кæрæдзийы фæрсынц. Сæ иу зæгъы:
– Банхъæлмæ ма кæсæм.
– Уымæй уæлдай куыницы хъусæм, уæд та? – зæгъы сеннæ. – Уæд та Уырызмæджы фæрсдзыстæм, – зæгъы æртыггаг.
– Уæд æз мæ хæдзарыл дæр арт бандзардзынæн, – загъта Уырызмæг.
Алæгаты зæрæдтæ анызтой, ахордтой, арфæ ракодтой, стæй загътой:
– Уæдæ ма банхъæлмæкæсæм.
Æмæ уыйадыл рацыдысты сæхимæ. Радзырдтой сæ цыды хабар Алæгаты адæмæн, æмæ уыдон дæр загътой уæд фæстагмæ:
– Кæд Уырызмæг афтæ тыхсы нæ лæппуйыл, уæд банхъæлмæкæсын хъæуы.
Уæд иу бон Сау уæйыджы фырт æрцыди ’мæ зæгъы Уырызмæгæн: – Дæ чызджы мын радт.
– Мæ чызг афтæ радтгæ нæма у.
– Уæдæ куыд?
– Уæдæмæ уал исты лæгдзинад равдис.
– Мæн ахæмты сæр нæ хъæуы, мæн дæ чызг хъæуы.
– Уæдæ мæн та ’хсар хъæуы.
Сау уæйыджы фырт айтæ-уыйтæ нал фæкодта, фæлæ Уырызмæджы дурдзæджындзмæ абаста, стæй йын ахаста йæ чызджы. Чызгæн йемæ уыд хъама, æрдиагкодта ’мæ зæгъы Сау уæйыджы фыртæн:
– Цалынмæ мæ маст ыссæуа, уæдмæ мæм æввахс дæр ма ’рбацу – мæхи амардзынæн!
– Æмæ кæд ыссæудзæн дæ маст?
– Иу афæдзмæ.
– Цæй, уæдмæ уал истытæ кусдзынæн.
Уырызмæджы хабар Æртæ Нартыл айхъуысти. Борæтæ худтысты: – Дыууæ сыхæй иу чызг хъахъхъæнын нæ бафæрæзтой.
Уыцы изæр Алæгаты лæппу фæзынди. Бирæ фос æртардта. Алæгатæ иуæй цинкодтой, иннæмæй – маст.
Дæ каисты абæрæгкæн зæгъгæ йын загътой.
Алæгаты чысыл лæппу, тæлмау чи тасыди, уый Уырызмæгтæм бацыди. Дурдзæджындзæй йæ суагъта Уырызмæджы.
– Бынсæфт фæуой Нартæ! Æртæсыхæй дæу чи суадза, иу ахæм нæ разынди!
– Уый иу бæллæх, – зæгъы Уырызмæг, – фæлæ иннæ та уымæй фыддæр хабар – нæ чызджы нын аскъæфтæуыд.
– Чи у ыскъæфæг?
– Сау уæйыджы фырт.
– Æртæ хатты йæ аирвæзынкодтон йæ чысылы заман. Ныр мын сау худинаг бавзарынкодта. Йæхицæн дæр æмæ мæнæн дæр…
– Худинаг дзы нæма ис, æрмæст æй фервæзынкæнын хъæуы тагъддæр.
– Уый зын бæргæ нæу, фæлæ цалынмæ æз уырдæм къахæй цæуон, уæдмæ цытæ ’рцæудзæн, Хуыцау – йæ зонæг.
– Мæ бæхыл ацу!
– Уæд хæцгæ та цæмæй ыскæнон?
– Ахæсс мæ фат æмæ ме рдын, ахæсс Хæмыцы арц æмæ Сосланы кард.
Алæгаты лæппу Уырызмæджы Æрфæныл абадти, Алæгаты сыхыл рацæйцыди, æмæ Алæгатæ зæгъынц:
– Нæ бонвæрнон æрцæуы.
Иннæтæ загътой:
– Райсомы стъалы у.
Аннæтæ загътой:
– Изæрæхсиды стъалы у.
Алæгаты лæппу дзуры йæ сыхмæ:
– Ме фтийæгтæ уал фæхъахъхъæнут ме рцыдмæ.
Хорз зæгъгæ загътой.
Араст и Алæгаты лæппу. Къуырийыцыд сахатмæ кодта. Уадид бахæддзæ и Сау уæйыджы фырты фидæрттæм. Алæгаты лæппу фидæртты алыфарс азылди, стæй йæ сæр ныттылдта.
Æрфæн æй фæрсы:
– Цы кæныс, Алæгаты лæппу, цæуыл хъуыдыкæныс?
– Куыннæ хъуыдыкæнон, мидæмæ бахизæн нæй, уæд æй цы хуызы фервæзынкæнон Уырызмæджы чызджы?
– Уæртæ сугтæ ’рбалас мæ къæдзилыл, йе фсæндуарыл цæ самай, стæй цыл арт бандзар. Куыддæр æфсæндуар сырх зынг ысуа, афтæ йæ æз армадздзагæй мæ болат цæфхæдтæй ныццæвдзынæн. Дуар фæхаудзæни, стæй хæцын та дæ бар уæд.
Алæгаты лæппу стыр хъæд-сугтæ абаста бæхыкъæдзилыл æмæ цæ æфсæндуарыл самадта. Стæй цыл арт бандзæрста, æмæ дуар сырх зынг фестади. Бæх æй йæ болат цæфхæдтæй нырриуыгъта, æмæ дуар мидæмæ бахаудта. Кæрты скуыси Алæгаты лæппу.
Сау уæйыджы фыртæн Авдбынатон мæсыг уыди, æмæ уым бадти. Дуары гуыпмæ мæсыджы рудзынгæй ракасти, æмæ йæм Алæгаты лæппу сдзырдта:
– Дæлæмæ рахиз!
– Æз дæ хуызæн хъуымызбылтæм нæ фæхизын. Уæгъды ма дзур, – æмæ йæхи амбæхста.
Алæгаты лæппу амæсты и, фат фехста, æмæ мæсыджы сæр фæтахти. Уæддæр нæ хызти. Уæд арцæй мæсыджы фисын ныццавта. Иу цæфæн мæсыг ныддыздызкодта, дыггаг цæфæн фескъуыдтæ и, æртыггаг цæфæн кæлæддзаг фæци.
Гæнæн нал уыди Сау уæйыджы фыртæн. Расæррæтласта кардæлвæстæй. Алæгаты лæппуимæ хæцынтæ систой.
Фæстагмæ Алæгаты лæппу фæллайын байдыдта. Уырызмæджы бæх æй бамбæрста, æмæ йæм йæхи ’ввахс æрбаласта. Сау уæйыджы фырты нырриуыгъта армадздзагæй, æмæ йæ фарс адæнгæл и. Дыггаг цæф та йын йæ уæрджытæ фæкодта, æмæ батæбæкк ысты йæ уæраджычъиритæ. Æмæ йыл Алæгаты лæппу тых байдыдта, æмæ йæ ’рбырста фæстагмæ. Сау уæйыджы фырт ма дзурыныл архайдта…
Ма йæ бауадз ысдзурын зæгъгæ фæкодта Æрфæн.
– Уæ, мæ бæх, уадз æмæ дзура, мæнæ æрдæг мард куы у! Сау уæйыджы фырт загъта уæддæр:
– Дæу сарæзтой Уырызмæджы фат æмæ ’рдын. Мæ фыды мын уыцы фатæй амардтой. Дæу сарæзта Хæмыцы арц, уымæй та мын Хæмыц мæ мады амардта, ком ын куынæ радта, уæд. Дæу сарæзта Сосланы кард – уымæй та мæн марыс. Дæу сарæзта Æрфæн, Уырызмæджы бæх. Ныр ахæм бæх æмæ ахæм хæцæнгæрзтæ цалынмæ ’фтой дæ къухы, уæдмæ дын Сатанайы чызгæй пайда ма уæд, бонæй-бонмæ фыдуынддæр кæнæд, дæ зæрдæ дзы куыд фæцъæх уа, æмæ æнæбинонтæ куыд баззайай!
Алæгаты лæппу Сау уæйыджы фырты амардта. Стæй ракодта Сатанайы чызджы ’мæ Нартæм рараст ысты. Фæндагыл Сатанайы чызгыл Сау уæйыджы ныхæстæ ’рцыдысты – чызг бынтондæр ысфыдхуыз и, æмæ Алæгаты лæппу ’нкъардкæнын байдыдта.
Æрцыдысты Нартæм.
Сатана йæ чызджы уыйхуызæнæй куы федта, уæд зæгъы:
– Уæ, Алæгаты лæппу, цæмæн бауагътай дзурын Сау уæйыджы фырты? Ныр дæхи дæр байсæфтай æмæ мах дæр.
Алæгаты лæппу ницы сдзырдта ’мæ сæхимæ ацыди сагъæстæгæнгæ. Иу бон дын лæппу куы зæгъид Алæгатæн:
– Хъуамæ ссарон хорз бæх æмæ хæцæнгæрзтæ, кæнæ та бынтондæр фесафон мæ сæр искуы.
– Уырызмæг æмæ Сатанайы уал бафæрс раздæр, – загътой йын цалдæрæй Алæгатæ.
Лæппу уæд Уырызмæгмæ бацыд.
– Хорз бæх æмæ хорз хæцæнгæрзтæ кæм ыссарон, уый мын уæддæр бацамон.
– Бæргæ цын ис ыссарæн, фæлæ дæ бон куыницы бауа, æмæ куы бабын уай.
– Ацы уагæй цæрыны бæсты уæд уадз æмæ бабын уон.
– Уæдæ хъус, – зæгъы Уырызмæг. – Уæрппыбæрзæндыл уыдзысты майрæмбоны Куырдалæгон, Уацилла, Æфсати ’мæ Галæгон. Уыдон уым куывды баддзысты. Семæ ма уыдзæн Уастырджи, æмæ Сафа дæр. Сæ бæхтæ та баст уыдзысты комы бын. Куыннæ дæ базоной, афтæмæй цын ды сæ сæргътæ сис æмæ цæ хорз ныннай. Сæргътæ фæсфæд æрывæр, æмæ цæм аивæй кæс. Сæ иу бæрæггæнæг рацæудзæни бæхтæм. Ды дæхи ма равдис. Уый ку’ ацæуа, уæд ды бæхты раззаг къæхтæ бабæтт æмæ цæ хизынмæ ауадз. Исчи та цæ ракæсдзæн, фæлæ-иу ды дæхи уæддæр ма равдис. Уый дæр та ацæудзæн. Æртыггаг хатт цын сæ сæргътæ ныссыгъдæгкæн æмæ цын сæ бæхтыл сæргътæ сæвæр. Ноджы та сæ иу ракæсдзæни. Фæстæмæ ку’ ацæуа, уæд бавдæл, æмæ бæхты къæхтæ суадз, сæ идæттыл цын хæц се рцыдмæ. Уыдон æрцæудзысты ’мæ дæ фæбузныг уыдзысты. Лæвæрттæ дын кæндзысты – мацы баком. Уыдон та афтæмæй нæ цæудзысты, æмæ-иу цæ уæд ракур, цы дæ хъæуы, уый.
Араст и Алæгаты лæппу Уæрппыбæрзæндмæ. Уым комрæбын ауыдта бæхты ’мæ цæм бацыди. Сæ сæргътæ цын систа.
Уæд Æфсати ракасти. Бæхты æнæсæргътæй ку’ ауыдта, уæд æрбаздæхти ’мæ зæгъы:
– Чидæр нын нæ бæхты сæргътæ систа ’мæ цæ фæсфæд æрывæрдта – йæ цæрæнбон бирæ.
Алæгаты лæппу та бацыди бæхтæм æмæ цын сæ раззаг къæхтæ бабаста, стæй цæ ауагъта хизынмæ.
Сафа ракасти, бæхты хизгæ куыддæр ауыдта, афтæ та баздæхти уый дæр йе мбæлттæм æмæ цын зæгъы:
– Нæ бæхты нын чидæр хизынмæ ауагъта, зæрдæхсаинаг не сты. Æмæ йæ цæрæнбон бирæ, чидæриддæр у.
Æртыггаг хатт Алæгаты лæппу бæхты донмæ баласта, цынадта цæ, ссур цæ кодта, бакодта цыл сæ идæттæ, сæ сæргътæ цыл сæвæрдта ’мæ цæ ’рбаста бæласыл.
Куырдалæгон ракасти ’мæ зæгъы йе мбæлттæн:
– Нæ бæхтæ нын чидæр цынадта, ссур цæ кодта, идæттæ цыл бакодта, сæргътæ цыл сæвæрдта ’мæ цæ ’рбаста бæласыл. Йæ цæрæнбон бирæ, чидæриддæр у.
Сыстадысты уæд иумæ ’мæ комрæбынмæ рараст ысты. Алæгаты лæппу бæхты идæттыл ныххæцыди ’мæ цæм æнхъæлмæкæсы.
Æрцыдысты зæдтæ. Ауыдтой Алæгаты лæппуйы, æмæ йæ Галæгон фæрсы:
– Чи дæ? Кæй лæппу дæ?
– Нартæй дæн.
– Кæцытæй дæ?
– Алæгатæй.
– Уæдæ дын дæ лæггад цæмæй бафидæм?
– Мæн ницы хъæуы.
– Уæд нын цæуæн нæй.
– Уæдæ мын кæд лæваркæнут, уæд уын æй зæгъдзынæн. Нартæм мæнæй кæстæр ничи ис нырма. Фæлæ мын нæ – бæх ис, хуызæн бæх, нæ – кард, нæ – фат æмæ ’рдын.
Зæдтæ кæрæдзимæ бакастысты, æмæ Уастырджи афтæ:
– Нæй йын æнæ баххуыс ацы лæппуйæн, фæлæ уæ алчидæр зæгъæд йæ лæвар.
– Æз ын дæдтын мæ бæх, – загъта Галæгон. – Зонут æй мæ Милдзыхы, Уырызмæджы бæхæй цауддæр нæу.
– Дæ цæрæнбон бирæ, Галæгон, хорз бæх у.
– Æз та йын дæдтын мæ саджилхъус кард, – загъта Куырдалæгон. – Зонут æй уеппæт дæр, Сосланы кардæй æвзæрдæр нæу.
– Дæ цæрæнбон бирæ, Куырдалæгон, хорз лæвар у.
Уæд Уацилла дæр загъта:
– Æз та йын дæдтын мæ фат æмæ ме рдын. Зонут цæ – хуымæтæджы не сты.
– Хорз лæвар бакодтай, дæ цæрæнбон бирæ!
– Æз та йын мæ саргъ дæдтын, – загъта Сафа.
– Хорз лæвар у уый дæр. Бирæ фæцæр!
– Æз та йын цæфхæдтæ дæдтын, – загъта Æфсати. – Милдзыхы фæллайын нæ уадздзысты.
– Хорз лæвар у уый дæр. Дæхи фæндиаг у.
– Цæй æз та дын къухылхæцæг ацæудзынæн, бинонтæ куы хæссай, уæд, – зæгъы Уастырджи.
– Уæдæ бахатыркæнут, фæлæ сымах хуызæн адæмыл æз нал фæхæст уыдзынæн зæгъгæ цын загъта Алæгаты лæппу. – Нарты Уырызмæгмæ мын минæвар фæут.
– Дæ хатырæй, бæгуыдæр!
Рараст ысты иумæ, æмæ Нартæм æрцыдысты, æмæ комкоммæ Уырызмæджы хæдзармæ бацыдысты. Бахъæркодта Уастырджи:
– Гъе, Уырызмæг! Æддæмæ нæм ракæс!
Уырызмæг цæм рацыди.
– Мидæмæ, уазджытæ!
Фынгыл куы ’рбадтысты хæдзары, уæд Уастырджи загъта: – Мах æнæхъуыддаг не стæм, Уырызмæг, стæй нын не рбацыд дæхæдæг дæр æмбарыс, æвæдздзæгæн.
– Мæхæдæг кæй не мбарон, уый та сымах зæгъдзыстут.
– Разы стæм уыууыл дæр, – дзуры Уастырджи, – фæлæ нæ Алæгаты лæппу дæумæ рарвыста. Æмæ цы зæгъут?
– Не фсины дæр афæрсын хъæуы.
Æфсати Сатанамæ баздæхт:
– Раст æмæ цæхгæр ныхас зæгъ, Сатана!
– Нæ чызгæн кæд фæндон у, уæд – бар йæхи. Фæлæ кæд алцæмæй æххæст нæу лæппу?
– Уый та фенгæйæ у.
– Алæгаты лæппуйы зонæм, – загъта Уырызмæг. – Фæлæ йын æз цы хæс бакодтон, уый сæххæсткæнын кæд йæ бон нæ баци, уæд цæй сиахсаг у?
Уастырджи фæдзурынкодта Алæгаты лæппумæ.
Алæгаты лæппу ’рбацыд æмæ уырдыг ыслæууыд.
– Фырыхъулыхуызæн лæппу – рафауинаг ницæмæй у, – загъта Куырдалæгон.
– Нартæн сегасы уынд дæр исы, – баппæрста йæ ныхас Сафа дæр. Галæгон та Сатанайæн йæхи афарста:
– Сатана, дæхимæ та куыд кæсы?
– Æз мæ ныхас загътон. Чызгæн кæд фæндийаг у, уæд с’ амонд хорз уæд.
Уæддæр Уырызмæг ныффæрск æмæ нæ сæтты:
– Сиахсаджы фæлваргæ дæр бакæнынц! Æмæ йæ бафæлварæм Хъазæнфæзы.
Сразы сты сеппæт дæр, æмæ дыггаг бон Хъазæнфæзы Нартæ Хæмыцмæ фæдзырдтой. Алæгаты лæппу ’мæ Хæмыц æрцытæй хъазын райдыдтой. Стъæлфæнтæ хауы дыууæты ’рцытæй дæр, фæлæ Хæмыцы арц фæтасыди. Уæд Нартæ загътой:
– Алæгаты лæппу рамбылдта!
– Ныр та сæ кæрдтæ сфæлварæнт Сосланимæ, – нал та фæлæууыд Уырызмæг.
Сослан рахызти ’мæ схæцыдысты Алæгаты лæппуимæ, æмæ сæ кæрдтæ цæхæртæ скалдтой. Сосланы кардæн йæ ком фæтасыд.
– Алæгаты лæппу та рамбылдта, – схорхоркодтой Нартæ. – Æххæст ма мæ фат æмæ ме рдынимæ дæр бафæлварæд, – загъта ма уæддæр Уырызмæг.
Уæлæрвты фæцæйтахти иу маргъ, æмæ йын Алæгаты лæппу афтæ зæгъы уæд Уырызмæгæн:
– Уалæ ма уыцы маргъ фехс!
Уырызмæг æй фехста, æмæ йæ фат æрдæгфæндагмæ куы схæддзæ и, уæд та Алæгаты лæппу фехста, æмæ Уырызмæджы фаты разæй фæци йæ фат. Фат маргъы сæр акъуырдта ’мæ зæхмæ ’рхаудтой.
Састы бынаты баззадтæ, Уырызмæг, зæгъгæ загътой Нартæ. – Алæгаты лæппу рамбылдта.
Уæд Уырызмæг афтæ бакодта:
– Уæдæ ма фидаугæйæ мады номыл бæх дæр вæййы, æмæ ма уый дæр куы бафæлвариккам.
Борæты сыхæй дыууæ лæппуйы равзæрстой æмæ цын зæгъынц: – Уæ иу Уырызмæджы Æрфæныл абадæд, иннæ Алæгаты лæппуйы бæхыл æмæ Авдхохы фæстæмæ ацæут æмæ цæ Нарты размæ дугъы рауадзут. Борæты лæппутæ Авдхохыфæстæмæ фæцыдысты бæхтыл. Уæд Алæгаты лæппуйы бæх йæ барæгмæ дзуры:
– Де мбалы разæй ауадз, мæн та ам дыууæрдæм ратæрбатæр фæкæн, цалынмæ хорз ыстæвд уон, уæдмæ. Кæннод мын дугъы уайæн нæй. Сразы, Алæгаты лæппуйы бæхыл чи бадти, уый.
Æрфæныл чи бадти, уый йæ фезмæлынкодта, иннæ та нырма ратæрбатæркодта йæ бæхы. Æрфæныл чи бадти, уый æвдæм æфцæджы сæрмæ схæддзæ и. Уæд Алæгаты лæппуйы бæх йæ барæгмæ дзуры:
– Иу зылд ма ракæн æмæ мæ фæндагыл бафтау.
Барæг афтæ бакодта. Алæгаты лæппуйы бæх иу тахт ракодта. Нæ дон æвзæрста, нæ – хъæд, нæ – хох. Сæ сæрты-иу асæррæтласта ’мæ ’рбаййафы Æрфæны.
Нартæ кастысты дыууæ барæгмæ. Уырызмæджы Æрфæн хохæй фæзмæ рахызти.
Нартæ дзурынц:
– Æрфæн æрбаразæйкæны.
Уæд комрæбын саутæппы хуызæн цыдæр разынди, стырæй ыстырдæр кæны, æмæ ’рбаййæфта Æрфæны. Бæхтæ ’мварсæмвæрстæ уайынц. Алæгаты лæппуйы бæх бæхысæры йас æрбаразæй, чысыл фæстæдæр – бæхымбисы уонг. Стæй фæстагмæ разæй уайын байдыдта.
– Алæгаты лæппуйы бæх амбылдта! – схорхор та кодтой Нартæ. – Цы зæгъдзыстут ныр та, Уырызмæг æмæ Сатана? – дзуры Уацилла.
– Хуыцауы фæндонæй Алæгаты лæппу ’мæ нæ чызг кæрæдзийæн фæндон уыдысты, – загъта уæд Уырызмæг.
– Бæргæ афтæ уыди, – сразы Сатана дæр йемæ. – Фæлæ мæ чызг йæхи хуызæн рагæй нал у.
– Кæрæдзийæн цæ фенынкæнут, стæй йæ хуыз йæхимæ ’рцæудзæни чызгæн, – загъта Уастырджи.
– Уырызмæг Нарты ’мæ йæ уазджыты мидæмæ ’рбахуыдта кæртæй. Алæгаты лæппуйы та барвыстой чызджы уатмæ. Кæрæдзийы куы федтой, уæд чызг йæ хуыз ыскалдта.
Уазджытæ ’мæ Нартæ цалынмæ Уырызмæджы хæдзары бадтысты, уæдмæ чызг æмæ лæппу та адджын ныхæстæ кодтой.
Фæстагмæ бафидыдтой. Алæгаты лæппу йæ фос æрбакодта Уырызмæджы кæртмæ. Уырызмæг æмæ Сатана та фидиуæг фервыстой фæйнæрдæм.
– Уой, Нарты Уырызмæг æмæ Сатана стыр чындзæхсæв кæнынц сæ чызгæн. Æмæ рацæут! Цæуынхъом чи у, уый йæхæдæг рацæуæд. Цæуынхъом чи нæу, уый кæнгæ ракæнут, æмæ иууылдæр мæ фынгыл куыд уат! Дуннейы адæм æмбырдкæнын байдыдтой, зæхх цæ нæ уырæдта, уыйас адæм æрымбырд и. Рабадтысты чындзæхсæвы адæм дывæлдах æмæ æртывæлдахæй. Цины хъæрæй байдзаг и бæстæ, æмæ æнæхъæн авд боны ’ мæ авд æхсæвы фынгтæй сыстын никæйуал бауагътой Уырызмæг æмæ Сатана.
Æстæм бон чындзы рахастой. Уазджытимæ уыди Уастырджи – къухылхæцæг, Æфсати – хистæр уазæг. Куырдалæгон – æмдзуарджын, Уацилла – кæстæр уазæг, Сафа – нымæттухæг, Галæгон – фæндырдзæгъдæг.
Ракодтой чындзы ’мæ Алæгатæм æрцыдысты.
Кæм ма уыд кæрон Алæгаты цинæн! Номхæссæны чындзæхсæв ыскодтой уыдон дæр. Æнæхъæн авд боны ’мæ авд æхсæвы н’ ауагътой уыдон дæр адæмы. Уыйфæстæ, æстæм бон, алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
АЛÆГАТЫ КÆСТÆР ÆМÆ ХУРЫ
ХÆРÆФЫРТ
Дæллаг Нарты райгуырд лæппу, æмæ йæ йæ фыд адæмæн нæ уынынкодта. Цалынмæ слæг уыдаид, уæдмæ уыд йе мгъуыд.
Нартæ лæппуйы фыдæн дзырдтой:
– Кæм ис, чи райгуырди, уый? Мах дæр ыл фæцинкæнæм.
– Уымæй мæн цы фæрсут? Й’ афон куы ’рцæуа, уæд уæм йæхæдæг зындзæни.
Нартæ дæр ницыуал загътой. Рæстæг ызгъордта. Дæллаг Нарты лæппу райгуырди, уый дæр ферох. Цыди рæстæг, афтæмæй дыууæ дæсазы адымдтой.
Уæд дын иу бон лæппумæ йæ фыд дзуры:
– Цæй, куыд дæ?
– Ницы мын у, – зæгъы лæппу.
– Исты ныфс дæ ис сæрбахъуыды заман?
– Ис!
– Уæдæ цом иумæ, базонон дын дæ тых.
Араст и лæппу йæ фыды фæстæ. Алæгаты лæгæн йæ дзуджы уыди дыууæ тохъылхаст фыры. Йæ фырты цæм бакодта:
– Гуыры, гуырытæ! Цæвут мæ фырты сæр!
Фырытæ фæйнæрдыгæй æрбазгъордтой, æмæ лæппуйы сæрæн – дзæхст. Æртæ хатты ’рбазгъордтой. Æртыггаг цæфы фæстæ фырытæ зæхмæ ’рхаудтой. Лæппуйыл та цыма бумбули дæр нæ сæмбæлди, афтæ дардта йæхи.
Уæд фыд зæгъы:
– Цæй, ам дæ бавзæрстон æмæ бафæрæзтай. Цом ныр та ’ндæр дарæнмæ.
Дыууæ уырсмæ йæ бакодта уыйфæстæ фыд йæ лæппуйы. Йæ дыууæ цонгыл ын цæ бабаста, стæй цæ фæтæрсынкодта уырсыты. Уыдон сæхи ивазынц – тонынц, фæлæ цæ лæппу йæхимæ ’рбаласы.
Фыд йæм фæкасти, стæй зæгъы:
– Ницы кæны, ам дæр бафæрæзтай. Иу хатт ма дæ сфæлварон. – Сфæлвар! – зæгъы фырт.
Фыд лæппуйы ’взаг къæйыл æрывæрынкодта, стæй йæ пысырайæ нæмынтæ систа. Пысыра лæппуйы куыннæ сыгътаид, фæлæ уый цыма ’ппындæр ницы ’рцыд, йæхи афтæ дардта.
– Ам дæр та бафæрæзтай, сыст уæлæмæ! – загъта фыд.
Лæппу сыстади.
– Уынын æй – ысбæздзынæ бæлццонæн. Маст уыромын дæр дæ бон бауыдзæни. Де знаджы дæр басæтдзынæ!
– Уый мæхæдæг дæр зонын, фæлæ дæу цæуылнæ уырныдтой мæ ныхæстæ?
–Кæм и, мæ хур, кæм æууæнк? Дæуæн æхсæз æфсымæры уыди. Кæрæдзийы фæдыл райгуырдысты. Æз цын æууæндыдтæн сæ ныхæстыл. Хуры хæрæфырт мæсыджы цæры, авд фæндаджы авд комы бын кæм баиу вæййынц, уым. Курæг æм фæцыдысты радыгай, æмæ цæ иу дæр нал сæмбæлди хæдзарыл.
– Уæдæ цы фесты?
– Хуры хæрæфыртæн ис хъахъхъæнджытæ йегуыппыртæй, авд лæджы. Уыдон цæ бахордтой.
– Ау, æмæ кæд афтæ у, уæд мын æй цæуылнæ загътай искуы? – Тарстæн дын, дæуыл дæр та мын, мыййаг, исты куы ’рцæуа. Фæхъус и лæппу иуцъусдуг, стæй йæ афарста:
– Бæхы мыггагæй дæм ницы разына?
– Ис, хуыздæр бæх нæй Æртæ Нартæм.
– Хæцæнгарз та?
– Хуыздæр кард, хуыздæр уарт, хуыздæр арц дæр нæ разындзæн никæмæ Æртæ Нартæй.
– Уæдæ мæм цæ тагъд æри.
– Нæ, семæ архайын нæ базондзынæ ’мæ дын æнахуырæй исты фыдбылыз ыскæндзысты.
Лæппу йæ фыдмæ нал байхъуыста, фæлæ уартдонмæ бауади. Уæд йæ фыды кард сæхситласта. Лæппу йын йæ фистон рацахста. Кард кæрдзæмæй фæхицæн, йæхи ’ртæстытæкодта, йæхи тыдта, фæлæ йæ не суагъта йæ къухæй лæппу. Уæд кард ысраст, æруазал и ’мæ та кæрддзæмы абырыд фæстæмæ. Лæппу йæ й’ астæуыл абаста.
Уартмæ фæцæйцыди лæппу, уарт схъуырхъуыркодта, фæлæ та уый дæр лæппу йæ цонгыл афидаркодта, йе нгуылдзтæй йæ ’рбалхъывта фидар, æмæ уарт йæхи ратилбатил – нæ, фæлæ змæлын дæр нал бафæрæзта – æрсабыр и.
Лæппу арцмæ фæцæйцыд. Арц сгыбартыбурласта, йæхи хæрдмæ систа, иу уагъд æркодта йæхи лæппуйыл, фæлæ йæм уый уарт фæдардта, арц фæбырыди уартыл æмæ зæххы афардæг. Сцæй-та-бырыди ’мæ йæ лæппу йæ сæрæй ацахста, змæлын дæр æй нал ысуагъта, æмæ ныссабыр и арц. Уый дæр та райста йæ къухмæ. Лæппуйы æд хотыхтæ ку’ ауыдта йæ фыд, уæд зæгъы:
– Гъеныр мæ уырны, стæры цæуынхъом фæдæ ’мæ Нарты ’хсæн фæстадæр никæмæй баззайдзынæ.
– Уæдæ мын ныр Хуры хæрæфыртмæ фæндаг бацамон. Æз уыцы йеугуыппыртæй мæ маст сисон.
– Нæ, афтæмæй дын цæуæн нæй. Хуры чызгимæ Æхсæртæггаты Батырадз хо’ мæ ’фсымæр загътой кæрæдзийæ. Уый дын куынæ баххуыскæна, уæд ницы рауайдзæн дæ фæндæй. Хæтæнты ацыди знон. Ацу йæ фæдыл æмæ йæ баййафдзынæ мæ бæхыл. Кæс æм, йæ ных у къуыпп, хъамбулцæст – уайтагъддæр æй базондзынæ.
Лæппу йæ фыды бæхыл ысбадти ’мæ сурынтæ систа Батырадзы. Ахæддзæ, авд фæндаджы авд комы бын кæм иукæнынц, уырдæм. Ауыдта йæ разæй иу домбайкæндтытæ бæлццоны. Хъуыдыкæны лæппу: «Цымæ, чи уа ай? Батырадз ма уæд!» Æрмæст æм йæ чъылдым зынди æндæр ницы. Ауагъта бæлццоны йæхибар. Кæсы ’мæ авд йеугуыппыры рахызтысты ’мæ йыл цинтæ кæнынц – чи йæ сæрфтытæкæны, чи та йын йæ рыгтæ цæгъды.
Алæгаты лæппу афтæ ’нхъæлдта, уый Хуры чызджы лæг у, æмæ йæхиуыл æризæркодта. Бæлццон та Батырадз уыди нæхи. Бараст и комкоммæ мæсыгмæ.
Мæсыджы тарамæ бахызти Батырадз, уырдæм æм Хуры чызг æмæ Хуры хæрæфырт рауадысты. Цинтæ ’мæ йæ хъæбыстæ систой. Стæй йын фынг авæрдтой йæ разы. Батырадз ахордта ’мæ анызта, стæй зæгъы: – Мæхи куы ’руадзин.
Йæхи пылыстæг сынтæгыл æруагъта. Иннæтæ мæсыджы хуылфмæ бацыдысты. Хуры хæрæфырты цæсгом дардæй ауыдта Алæгаты лæппу ’мæ фæуадзыг.
Уæд йеугуыппыртæ суг рацæйхастой – стыр хъæд. Зæхмæ йæ æрыппæрстой, æмæ хъæд ратылди ’мæ лæппуйы ныхыл сæмбæлд. Лæппу фехъал и, фестади, ауыдта йеугуыппырты ’мæ цæм армæй бавнæлдта. Кæрæдзиуыл цæ куыристы цагъд ыскодта. Сбаста цæ, стæй цæ фæрсы: – Чи стут, чи?
– Мах йеугуыппыртæ стæм.
– Æмæ мыл хъæд цæмæн ратылдтат?
– Барæй нæ уыдыстæм – ныббар нын æй.
– Кæннод?
– Кæннод фегад уыдзыстæм нæ хицауы раз.
– Æмæ чи у уæ хицау?
– Нæ хицау – Хуры чызг.
– Хорз, фæлæ ма зæгъут. Абон уæ цурты барæг фæцæйцыди. Сымах ыл цинтæкодтат. Стæй мæсыджы тарамæ схызти. Æмæ уый чи уыди? – Уый – нæртон лæг. Хæмыцы фырт Батырадз. Хуры чызгæн йе фсымæргонд у, æмæ йын уырдæм алы хатт дæр ис уымæн цæуыны бар. – Уæдæ уæм Нартæй ноджы ’хсæзæй куы уыдысты, уæд уыдон та цы фесты?
– Уыдон кой дæр кæныс! Хуры чызгæн ис чындздзон чызг. Хуры хæрæфырт, курæг æм уыдысты. Ницы сæ бон уыди, æмæ цæ мах бахордтам.
Лæппу фæмæсты ’мæ зæгъы:
– Гъе, хæрджытæ, сымах мæнæн ме фсымæрты бахордтат!
Ралæууыди уæйгуытыл æмæ цын сæ къубæлттæ стыдта. Стæй цын сæ сæртæ, Хуры чызг æмæ Хуры хæрæфырт цы мæсыджы цардысты, уырдæм фехста. Иу сæр дзы Хуры чызгыл сæмбæлди, иннæ та Хуры хæрæфыртыл, æртыггаг мæсыгыл ныппырх и. Иу та дзы сæрзæды рæхысыл сæмбæлди, æмæ рæхыс хъеллау систа. Æртæ сæры та Батырадзыл сæмбæлдысты. Батырадз уæд фехъал и. Фестади ’мæ фæрсы Хуры чызджы:
– Ай цæй сæрыкъуыдыртæ сты?
– Ма тыхс, Батырадз! Уæ мыггагæй ызмæлæг фæзынди ’мæ мын фæцагъта мæ хъахъхъæнджыты, йеугуыппырты, æмæ уыдон сæртæ сты. – Ау, æмæ æз ахæм куы никæй зонын нæ мыггаджы?
– Дыууæ дæсазы хъомылкодта уый адæмæй иппæрдæй, йæ фыды хæдзары.
– Кæцы сыхæй у?
– Алæгатæй.
– Уæдæ мын æм æнæ цæугæ нæй.
Хуры чызг æм дзуры:
– Маргæ йæ ма акæн, хи туг зынаргъ у.
Батырадз ратæррæстласта. Алæгаты лæппу стыр хъæд йе нгуылдзты ’хсæн раппарбаппаркæны ’мæ худгæ ’рбацыди Батырадзы размæ. – Кæдæм тагъдкæныс, Хæмыцы фырт Батырадз?
Батырадз æм фæзылди ’мæ йæ фæрсы:
– Алæгатæй ам чидæр ис æмæ йæ базонон.
– Уагæры дæ цæмæн хъæуы?
– Хъæуы мæ. Мæ хогонды хъахъхъæнджыты мын фæцагъта, йеугуыппырты. Æмæ йæ бафæрсон.
– Æмæ уый цы диссаг у – чи зоны йын исты маст ыскодтой. Уæд азымджын ысты ’мæ цын афтæ хъуыди.
– Лæджы хуызæн лæг хъуамæ йæ маст уыромын фæраза.
– Нæ, хорз лæг, уыцы мастæн рохгæнæн нæй. Ам Алæгаты сыхæй иуцалдæр фесæфт. Никуы фехъуыстай ахæм хабар?
– Нæ хъуыдыкæнын. Ам мæм фæлæу, æз мæ хогонды афæрсон. Батырадз цæстыныкъуылдмæ Хуры чызгмæ бауади ’мæ йæ фæрсы: – Алæгатæй кæд исчи ам фесæфти, уæд мын æй зæгъ. Ма мын æй басусæгкæн.
– Фесæфти, – зæгъы Хуры чызг. – Алæгаты сыхæй иу хæдзарæй мæ чызгмæ курæг цыдысты радыгай, æмæ цæ йеугуыппыртæ бахордтой. – Уæдæ мын сусæгæй ме рвадæлты фæцæгъдынкодтай.
– Нæ, уый Хуыцауы зондæй уыд. Уыдонмæ ’хсæзæй æхсæз мæлдзыджы тых дæр нæ уыди. Хурбон хурæй тарстысты, къæвдабон – уарынæй, асæстбон – мигътæй, æхсæв – талынгæй. Мыггаджы худинаггæнæг уыдысты, æмæ цæ Нартæ сæхæдæг дæр фæцагътаиккой.
Батырадз рацыди Алæгаты лæппумæ ’мæ зæгъы:
– Æцæгæйдæр ам иу хæдзарæй æхсæз æнæсæрæны фесæфти.
– Цыфæнды уæнт, – зæгъы лæппу. – Ме фсымæртæ уыдысты, æмæ цын сæ туг райстон.
– Уый хорз. Æвзæры цæйнæфæлтау хион амара, фæлтау ызнаджы къухæй æрцæуæд йæ мæлæт, æмæ ма мыггаг уæддæр зæгъдзæни: «Лæг нæ амард». Æз мæ фыдæн иунæг дæн, фæлæ мæ тæссæй, мæ фыдмæ – нæ, Æртæ Нартæм дæр ничи хæссы йæ ныфс… Уо, фæлæ чи дæ дæхæдæг?
Лæппу йæхи бацамыдта. Уый Батырадзæн уæлдай æхсызгон уыди, æмæ йæ йемæ акодта лæппуйы. Æрцыдысты Хуры чызг æмæ Хуры хæрæфырты мæсыгмæ.
– Хъусыс, мæ хо? – дзуры Батырадз. – Ай у, цы ’хсæз æфсымæры бабын, уыдон кæстæр. Дæ чызджы фæдыл фæцагъды сты, æмæ йын ныр цы зæгъыс?
– Батырадз, æз дæ разæй ницы зæгъдзынæн.
– Хорз. Уæдæ æз зæгъын – ацы лæппу дæ чызджы амонд у. – Ау, æмæ йæ цы ныфсæй дардзæни?
– Уыйбæрц ныфс æм разындзæн.
– Уæдæ мæ фыд Хæзмыбыдыр йæ тæвдæй басыгъта, æмæ кæд ацы лæппу уым кæрдæг æрзайынкæна, уæд акæнæд мæ чызджы.
Лæппу ацыди. Стыр фурды дон быдырыл рауагъта. Æлыг хорз суымæл и, стæй йыл нæугæрдæг разад.
– Цы ма зæгъыс, мæ хогонд?
– Хорз у, хор æрзайынкæндзæн, фæлæ фос та куыд ыскæндзæн? Мæ фыдæн уыди бирæ фос æмæ цæ дуртæ фестынкодта. Уыдон фæстæмæ чи райгаскæна, гъеуымæн раддзынæн мæ чызджы.
– Мæнæ дын нымæтын йæхс, – зæгъы лæппуйæн Батырадз. – Сæуæртæхыл æй схуылыдзкæн æмæ йæ дуртыл асæрф. Стæй райгас уыдзысты фос.
Лæппу афтæ бакодта, æмæ фос æцæгæй дæр райгас ысты.
Батырадз та фæрсы Хуры чызджы:
– Гъеныр та цы зæгъыс?
– Фос ыскæнын дæр у йæ бон, фæлæ ма ’ххæст куы базонин: лæгау йæхицæн аргъ цæмæй ыскæндзæн!
– Уый тыххæй дæ фыдмæ фæдзурæм.
Хуры чызæг йæ чызджы Хурмæ сæрвыста. Уæд Хур йæ хæрæфыртæн афтæ зæгъы:
– Ды мæм цæмæ ссыдтæ, уый æмбарын. Аздæх фæстæмæ ’мæ зæгъ: «Алæгаты лæппуйы Хур цас зоны, уыйас æй Нартæ кæд базоной, уæд цæ уымæй лæгдæр ничи разындзæн».
Чызг раздæхти, йæ мад æмæ Батырадзæн ракодта Хуры ныхæстæ. Батырадз фæрсы йæ хогонды:
– Хъусыс? Цы ма зæгъыс?
– Зæгъгæ – ницы, куыддæриддæр дæ фæнды, хъуыддаг афтæ сараз. Батырадз æмæ лæппу хæхтыл азылдысты. Æртардтой дунейы сырдтæ. Лæппу цæ астыгъта ’мæ цæ бауæларткодта.
Уæд æрымбырд ысты зæдтæ-дауджытæ, дзуæрттæ-бардуæгтæ. Рабадтысты фынгтыл æмæ скодтой æрдхæрæны чындзæхсæв Хуры хæрæфырт æмæ Алæгаты лæппуйæн. Уыйфæстæ лæвæрттæ ракодтой чызг æмæ лæппуйæн æмæ цæ цæуыныкъахыл бафтыдтой.
– Уастырджи, ды уæддæр зæххон адæммæ фылдæр æфтыс, æмæ цом немæ, – загъта Батырадз. Æмæ сразы и Уастырджи йемæ.
Уæд цæм Тутыр дзуры:
– Дард у Нартæм уæ фæндаг, бафæллайдзыстут. Уæртæ уын ме хсæвы гуырд дыууæ къоборы дæдтын. Адæгыл ифтыгъд ысты. Сæвæрут цыл уæ хæссинæгтæ, уæхæдæг дæр дзы сбадут æмæ тагъддæр ныххæддзæ уыдзыстут Нартæм.
Самадтой адæгыл сæ фæллой. Сбадтысты сæхæдæг дæр æмæ Нарты зæххыл арæнмæ ’рхæддзæ сты.
– Суадзæм уал чысыл нæ фæллад, – загъта Уастырджи.
Фæлæ Батырадзмæ уый раст нæ фæкаст.
– Уастырджи, æз Нартæм афтæмæй нæ цæуын! – ныллæууыди Батырадз йæхи фæндыл.
– Уæдæ куыд?
– Хъуамæ цæм мæхи номæй дæр æмæ сиахсы номæй дæр сырдыфыдæй фæкæсæм.
– Уый уæхи хъуыддаг у.
– Уæдæ мын сымах ком хъахъхъæнут, сырдтæ ратæрын та – мæ бар. – Нæ, Батырадз! – загъта Уастырджи. – Сырдтæ æз ратæрдзынæн, цæгъдгæ сымах кæнут.
– Цæй, хистæр дæ ’мæ дæ ныхмæ ницыуал зæгъын.
Араст ысты ’ртæйæ. Уастырджи ’ртардта коммæ дуннейы сырдтæ. Батырадз æмæ Алæгаты лæппу комæн дыууæрдыгæй æрлæууыдысты. Райдыдтой цæ цæгъдынтæ ’мæ цæ амадтой адæгыл. Бирæ фæцагътой, стæй сæхицæн физонджытæ скодтой.
Рараст та сты. Æххæст нæма ’рхæддзæ сты Нартæм, афтæ цыл Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан амбæлдысты. Æмбæлæггаг – хæрзмæгæнæг. Хорз цæ федтой, стæй цæ семæ акодтой. Æрцыдысты Алæгатæм. Чындзæхсæв дзы куыннæ уыдаид! Æнæхъæн къуыри та цæл-минас фæкодтой Нартæ.
ГУЫНТЫ ’ЛДАР ÆМÆ СОСЛАН Гуынты ’лдар Лабандойнаг уыд. Доны был царди. Дæрдтыл ыскодта йæ цæрæнтæ. Гуынты ’лдар ахæм уыди – хæрд-нозтæй йыл чи фæтых уыдаид, уый хорзæн иста, иннæты та-иу афæдзы дæргъы йæхицæн кусынкодта.
Æрыхъуыста Сослан ацы хабар æмæ сфæндкодта фæцæуын Гуынты ’лдармæ. Йæ бæх сифтыгъта ’мæ рацæуы. Сатана йæ базыдта, йæхи зæронд ус фестынкодта, æмæ йæ размæ фæци. Сослан ыл амбæлд. Кæцæй йæ базыдтаид, æмæ йæм дзуры:
– Дæ фæндаг раст, мæ мадыхай!
– Дæ хъуыддаг раст, мæ хъæбул! Афтæ тагъд кадæм кæныс? Цы ’рцыди?
– Цæуын Лабандонмæ. Уым дам Гуынты ’лдар цæры зæгъгæ дзурынц æмæ йæ фенон. Хæрд æмæ дам ыл нозтæй чи фæтых вæййы, уый ыстыр кадджын у йæ цæсты. Иннæты афæдз йæхицæн кусынкæны.
– Раст у, мæ хъæбул, – дзуры зæронд ус. – Фæлæ цы нывæнæй цæуыс? Дæ бæх сындзхæссæны хуызæн. Ахæм бæхы хицаумæ уый кæсгæ дæр нæ ракæндзæн.
Сослан фæстæмæ раздæхти Нартæм. Сатана дæр йæ фыдздзаг хуыз райста ’мæ сæхимæ ’рбалæууыд.
Сослан Сатанамæ бацыди ’мæ йын афтæ зæгъы:
– Нартæм хуыздæр бæх нæма и? Дард балцы цæуын, æмæ мæ мæхи бæх нæ фæхæддзæкæндзæн.
– Хорз бæхæн хорз барæг хъæуы.
– Ау, æмæ æз Нартæм нымады нæ дæн?
– Сæ хуыздæртæй дæ. Фæлæ дæ, тæхгæцыд чи кæны, дымгæсур цы бæх у, ахæмыл бадгæ никуы федтон.
– Амонгæ мын æй бакæн, стæй бæрæг уыдзæн.
– Бæргæ дын æй бацамонин, фæлæ дæ йæхимæ ’ввахс дæр нæ бауаддзæн и.
– Зæгъ æй, мауал мын æй сусæгкæн.
– Дæлæ зæронд Ацæмæ бæргæ ис ахæм бæх. Фæлæ йæ ’мбæхстæй дары.
Сослан зæронд Ацæмæ ныццыди ’мæ йæм бадзырдта:
– Æддæмæ ракæс, Ацæ!
– Цы кæныс, Сослан?
– Ды мæнæй бæх æмбæхсыс, тæхгæцыд чи кæны, дымгæсур цы бæх у!
– Нæ, мæ хур Сослан, уымæн раласæн нæй. Æз базæронд дæн. Уымæн та барæг хъæуы. Кæм и уый аггаг барæг?
– Мæнæ мæхæдæг!
– Уæртæ тарвазыл авд дæгъæлы. Авд дуары бакæн. Æмæ йæ фендзынæ уæд уыцы бæхы. Дæ бон æй раласын куы бауа, уæд дын мæнæй лæвар фæуæд. Кæд дæ бон нæ бауа йæ раласын, уæд байсæфдзынæ ’мæ азымджын – дæхæдæг.
Сослан тарвазæй уыцы авд дæгъæлы райста. Авд дуары бакодта, æмæ йæ размæ иу идон æрхауди. Сослан идонмæ фæгуыбыркодта. Систа йæ. Фæлæ йæ бæх ныззæвæтласта, æмæ Сослан æд идон дуркъулыл сæмбæлди. Ногæй та бацыди бæхмæ, æмæ иу саргъ йæ размæ ’рхаудта. Уымæ дæр февнæлдта Сослан. Систа йæ, фæлæ та йæ бæх ныццавта ’мæ Сослан доныбыл ыстæлфыди. Сослан рамæсты. Идон æмæ саргъ доныбыл фæуагъта, йæхæдæг бæхмæ сыгъзорда, йæ фæстаг къæхтæй йæ рацахста, доныбылмæ йæ ныддавта, йæ тугтæ йын арыхъæхсад æркодта. Идон ыл бакодта, саргъ ыл авæрдта бæхыл. Абадти йыл, æмæ авд æфцæджы сæрты йæхи иу зыввытт нылласта бæх. Сослан йæхи зæгæл фестынкодта ’мæ саргъыкъуыдырыл ныффидар.
Бæх æй фæрсы:
– Н’ ахаудтæ, мыййаг?
– Ницы ахаудтæн.
Уыцы ныхæстæм бæх дыггаг æхст фæкодта йæхи, æмæ фараст æфцæджы сæрты атахти. Сослан дæр та йæхи зæгæл фестынкодта ’мæ та саргъыкъуыдырыл ныффидар.
Фæрсы та йæ бæх:
– Мæ уæлæ ма бадыс?
– Уæдæ кæй уæлæ? Хуыздæр бæх мын кæм и?
Æртыггаг хатт дæр та бæх ногæй йæхи фехста. Дыууадæс æфцæджы сæрты атахт. Сослан дæр та зæгæл фестад и ’мæ та саргъыкъуыдырыл ныффидар. Иу фæзы бæх фæлæууыди, йæхи ныууыгъта, æмæ зæгæл бæхы къæхты бынмæ ’рхауди. Бæх зæгæлы кæроныл æрлæууыд æмæ афарста Сосланы:
– Кæм дæ, мæ барæг? Мæ уæлæ ма бадыс?
– Дæ уæлæ бадтæн бæргæ, фæлæ уæцанилæуд фæкодтай, æмæ ’рхаудтæн саргъæй. Ныллæууыдтæ мын мæ фæдджийыл, æмæ мæ сыстын нал уадзыс. Хорз бæх йæ барæджы къæхтыбын бæргæ нæ фæкæны.
– Уый мын ма загътаис, Сослан…
Бæх йæ къах систа. Сослан цырд фестади ’мæ загъта:
– Мæн дæуæй хуыздæр бæх нæ хъæуы!
– Мæн та дæуæй хуыздæр барæг нæ хъæуы!
Æрцыди сæхимæ Сослан. Йæхи арæвдзкодта ’мæ рараст и Лабандоныбылцæрæг Гуынты ’лдармæ.
Сатана йæ базыдта ’мæ дзуры йæхинымæр: «Ныр уый цавæр лæппу у? Æнæ мæн фенгæ куыд ацыди?»
Йæхи зæронд лæг фестынкодта Сатана ’мæ цæуы йæ фæдыл. Баййæфтæ йæ ’мæ кæрæдзийæн салам радтой.
– Дæ фæндаг раст, зæронд лæг! – загъта Сослан.
– Дæ хъуыддаг раст, мæ хур. Кæдæм цæуыс ахæм хъуыддагхуызæй? – Цæуын Гуынты ’лдармæ. Хæрд æмæ нозтæй дам ыл чи фæтых вæййы, уый хорз ысуазæгкæны, иннæйы æнæхъæн афæдз йæхицæн бакусынкæны æнæмызд, æнæ фæлхасæй, афтæ – Хуыцауы лæвар.
– Уо, уый раст у, фæлæ куыд цæуыс: д’ астæуыл – хæрислыггæнæн, дæ цонгыл – бындзбадæн, дæ къухы – цъыфызмæнтæн. Ахæм лæгмæ Гуынты ’лдар кæсгæ дæр нæ ракæндзæн. А дæ бæх зæрдæмæдзæугæ у.
Раздæхти Сослан фæстæмæ. Сатана дæр та йæхи хуыз райста ’мæ Сосланы ныццыдмæ бадти сæ дуармæ. Сослан æм хæстæг бацыди. Цæмæ раздæхтæ зæгъгæ йæ афарста Сатана.
– Куыннæ раздæхон! Иу зæронд лæг мыл сæмбæлди ’мæ мын мæ цирхъ хæрислыггæнæн рахуыдта, мæ уарт – бындзбадæн, м’ арц – цъыфызмæнтæн. Куыд ацæуон афтæмæй?
– Раст дын загъта уыцы лæг.
– Кæм ыссарон гæрзтæ, уæдæ?
– Бæх кæм ыссардтай, уым гæрзтæ дæр разындзæн. Фæцу та зæронд Ацæмæ.
Сослан Ацæмæ ныццыди ’мæ йæм бадзырдта:
– Ацæ, дæ сæр та мæ бахъуыд.
– Цæмæн ма дæ бахъуыддæн уыцы ’хсызгон? Уый дын бæх, арвы айдæны хуызæн. Цы ма дæ хъæуы?
– Бæх мын бæргæ радтай, фæлæ гæрзтæй ницы уыйас рæвдз дæн, æмæ дæм уый тыххæй æрцыддæн.
– Дæлæ тарвазы кæроныл æндæр авд дæгъæлы ауыгъд. Райс цæ. Бакæн, хæдзары фæстæ цы ныггæнд ис, уый. Уым ысты м’ арц, мæ цирхъ, мæ уарт. Дæ бон цæ кæд райсын бауа – уæд дын хæлар уæнт. Кæд æмæ дыл исты зиан æрцæуа, уæд аххос дæхирдыгæй фод.
Сослан тарвазы кæронæй уыцы авд дæгъæлы райста. Бацыди хæдзары фæстæ ныггæндмæ. Авд дуары дæр бакодта. Бакасти мидæмæ: уарт йæхимидæг цалхзылд кæны, арц йæ фындзæй зæхх къахы, цирхъ кæрддзæмæй фесхъиуы, цæхæр акалы ’мæ та кæрддзæмы абыры.
Сослан арцмæ февнæлдта. Арц йæ фындз фæхæрдкодта, къулы йæ фæтъыста ’мæ зæронд Ацæйы хæдзармæ къул батыдта. Уæддæр Сослан арц не суагъта.
Сослан уартмæ февнæлдта. Уый ныззылди, æмæ тæхгæ-тæхын дурдзæджындз дыууæ фæкодта. Сослан уый дæр не суагъта. Стæй бауади кардмæ. Кард йæхи ныууыгъта, хъæд æмæ зæххы ’мхуызон ыскодта. Не суагъта уый дæр Сослан. Стæй цæ райста йемæ. Йæ бæхыл абадт æмæ рараст Гуынты ’лдармæ. Сатана та йæ базыдта, йæ размæ фестади æрыгон лæппуйы хуызы. Сослан æй баййæфта ’мæ йæм дзуры:
– Дæ фæндаг раст уа, лæппу!
– Дæ хъуыддаг раст уæд дæуæн дæр. Аипп ма уæд, фæлæ кæйонг цæуыс?
– Цæуын Лабандоныбылыл цæрæг Гуынты ’лдармæ. Уыууыл хæрд æмæ нозтæй чи фæтых уа, уый хорз ысуазæгкæны. Иннæйы афæдз йæхицæн лæвар кусынкæны.
– Раст у, фæлæ аипп ма уæд, дæ кæрц мæ зæрдæмæ нæ цæуы. Цыма хъæвдынты бын æвæрд вæййы, уыйау ныууади, æмæ дын Гуынты ’лдар мидæмæ дæр нæ зæгъдзæн.
Раздæхти та Сослан Нартæм. Сатана та раздæр сæхимæ ’рхæддзæ ис. Сослан æм бацыд:
– Сатана, мæ кæрц мын иу лæппулæг рафаудта. Хуыздæр кæрц кæм зоныс?
– Раст дын зæгъы уыцы лæппу дæр. Фæцу та зæронд Ацæмæ ’мæ дзы нывылкæрц ракур.
Сослан Ацæмæ балæууыд уайтагъд.
– Кæм дæ, Ацæ?
– Ам дæн. Цы ма дæ ферох?
– Бæх мын радтай, гæрзтæ дæ райстон, фæлæ мæ гомæгæрццæй кæдæм æрвитыс?
Зæронд Ацæ йын уæд афтæ зæгъы:
– Уæртæ æвдæм уатмæ бацу. Уым ис авд кæрцы. Равзар дзы, кæцы дæ хъæуы, уый. Æрмæст дæ фæдзæхсын: цы кæрц равзарай, уый дæ къухæй ку’ аирвæза, уæд мæ-иу хъаст ма ракæ.
Сослан æвдæм уатмæ бацыди, дуар бакодта. Кæсы, æмæ рагъæныл авд кæрцы ауыгъд, амæй ай кондджындæр. Кæрцытæ се ргом Сосланмæ раздæхтой. Сæ иу дзуры: «Мæн ахæсс». Иннæ дзуры: «Мæн ахæсс». Æртыггаг зæгъы: «Æз хуыздæр дæн». Цыппæрæм дзуры: «Мæ хуызæн не ссардзынæ. Фæндзæм загъта: «Æз алцæмæй æххæст дæн». Æхсæзæм зæгъы: «Мæ хуызæн ничи ис». Æвдæм ницы дзырдта, æрмæст-иу йæхи мидæг разылд. Сослан комкоммæ æвдæм кæрцмæ бараст и.
– Æвдæм кæрц, ды мæ хъæуыс, а иннæтæ хиппæлой ысты.
Кæрц хæдгæнгæ уыди. Рагæпласта, хъуамæ алыгъдаид, фæлæ йæ Сослан рацахста.
– Лидзгæйæ дын нæу.
Уæд кæрц Сосланы уæнгтыл абадти. Æрбалхъывта йын йе уæнгтæ. Сослан читт нæ фæкодта. Рахаста йæ йæ уæлæ куыд абадти, афтæмæй. Æмæ фæраст и Гуынты ’лдармæ. Сатана та йæ ацы хатт дæр базыдта ’мæ Сосланы размæ фæци. Йæхи рæсугъд æрыгон чызг фестынкодта. Уæдмæ йæ Сослан бæхыл æрбаййæфта ’мæ йæм дзуры:
– Дæ фæндаг раст, хорз чызг!
– Дæ хъуыддаг хорз, бæлццон. Ныххатыркæн, фæлæ дард цæуыс? – Уо! Лабандоны был цæры Гуынты ’лдар. Зæгъынц: Гуынты ’лдар хорз уазæг ахæмы хоны, æмæ йыл хæрд æмæ нозтæй чи фæтых уа. Иннæйы афæдзы дæргъы йæхицæн лæвар кусынкæны.
– Уо, уый афтæ у, фæлæ уæд та дойныйæ мæлыс – иу куысыфтæг дæм цæуылнæ ис? Дæхи куысыфтæг – уæрыччы мисындзæджы хуызæн. Йæ сæр батылдта Сослан æмæ та раздæхти фæстæмæ. Сатана дæр та йæхи хуыз райста ’мæ сæхимæ ’рфардæг и.
Сослан комкоммæ ’рбацыди Сатанамæ ’мæ йæм дзуры:
– Мæ куысыфтæг мын иу æрыгон чызг уæрыччы мисындзæг рахуыдта. Уагæр æй уæд иннæ адæм цы рахондзысты? Хорз куысыфтæг кæм зоныс, уый мын зæгъ.
– Кæм хъуамæ уа, ахæм куысыфтæг. Зæронд Ацæмæ фæцу. Бæх – уымæй, гæрзтæ – уымæй, кæрц – уымæй, уæдæ куысыфтæг дæр хуыздæр уымæ ис.
Фæцыди зæронд Ацæмæ Сослан æмæ та йæм дзуры:
– Ам дæ, Ацæ?
– Ам дæн, мæ Хуыцауыстæн, фæлæ ма дæ цы хъæуы? Æви алы ’фсæнтты барæй раздæхыс, дæ ныфс нæ хæссыс.
– Куыд нæ хæссын мæ ныфс, фæлæ та мæм исты дзаума нæ разыны. Куысыфтæг мын нæй.
– Уый тыххæй та-иу раздæр афæрсын фæхъæуы. Уæртæ къæбицы къуымы ныххус и иу куысыфтæг. Рахæсс æй, æрмæст дæ къухтæй ку’ аирвæза, уæд м’ аххос мацы фæкæн.
Сослан къæбицмæ бацыди. Уым иу къуымы рыджы бын фæци иу хус куысыфтæг. Сослан æм февнæлдта. Куысыфтæг йæхи ныттылдта. Цалдæр цæфы фæкодта Сосланы, фæлæ йæ не суагъта Сослан. Йæ роныл æй абаста ’мæ рацыди. Йæ фæндаг Сатанайыл ракодта ’мæ йæм дзуры: – Истæмæй ма цух дæн?
– Афонмæ дæр мæ бафарстаис, æмæ уал хатты нæ раздæхтаис. Уæдæ байхъус ныр. Зæронд усы хуызы, зæронд лæджы хуызы, æрыгон лæппуйы хуызы, æрыгон чызджы хуызы кæй уыдтай, уыдон иууылдæр æз уыддæн. Ныр алцæмæй дæр ифтонг дæ. Гуынты ’лдар дын хæрынкæндзæн, æмæ-иу нардфыдæй айсæрд кæрцы. Нуазын дын кæндзæн, æмæ-иу нозт куысыфтæджы ауадз. Кæннод хæрд æмæ нозтæй ды уымæн ницы ракæндзынæ. Исты сæр дæ куы хъæуа, уæд та гарзæй æххæст дæ, бæх та дын ноджы хуыздæр ис.
Сослан рараст и Гуынты ’лдармæ. Цæуы. Æризæртæ, афтæ Лабандонмæ бахæддзæ и. Дискæны Сослан: «Ай Лабандонмæ къуырийы цыд у, æмæ иу бонмæ куыд æрхæддзæ дæн зæронд Ацæйы бæхыл?»
Цæуы Сослан. Хъуыдыкæны. Ацыди доны былтыл æмæ ауыдта доны фаллаг фарс ыстыр галуантæ. Фæуырæдта йæ бæхы ’мæ галуаны къултæм кæсы. Æфсæн дуæрттæ стыр æвдузæнтимæ – фидар æхгæд.
Сослан уоф-уоф зæгъгæ ныккодта.
Уæд æй бæх фæрсы:
– Цы кæныс, Сослан?
– Хъуыдыкæнын, куыд бацæуон галуанмæ, уыууыл.
– Æмæ йыл цы хъуыдыкæныс? Мæн цæв, æндæр дзы ницы хъæуы. Ацы ’фсæн æвдузæн æз къорд хатты батыдтон, Ацæ ма йæ сæрæн куы уыди, уæд.
– Хорз, уæдæ.
Сослан бæхы ныццæфтæкодта. Бæх Лабандоны иу сæррæтт акодта, æфсæн дуар йæ риуæй ысцавта, æмæ æвдузæнтæ зæхмæ ’рхаудтой. Дуар фегом и. Сослан кæрты астæу балæууыди. Акаст фæйнæрдæм. Гуынты ’лдары чызг æрхуымæсыджы сæрæй касти ’мæ æрдзырдта Сосланмæ: – Цы къултæм кæсыс? Кæд мæн курынмæ ’рцыдтæ, уæд мæнмæ кæс. Кæд кæркгæсæй æрцыдтæ, уæд та кæркдонмæ ахиз.
Сосланæн хъыг уыдысты чызджы ныхæстæ ’мæ йæм ысдзырдта: – Дæ кæрчытæ дын дæ цæстытæ бахæрæнт, кæд дæ хъуырыхосæн нæ кæнын. Мæнæ мæ куысыфтæгæй серадæр куы дæ, уæд дæ чи цы хъавы? Чызгæн хъыг уыдысты Сосланы ныхæстæ ’мæ кæугæ бауади йæ фыдмæ.
– Иу цавæрдæр барæг кæрты ис бæхыл. А бæх нын цалдæр хатты æрбасаста не фсæндуар. Ныр бæхы зонын, фæлæ лæг чи у йæхæдæг, уый – нæ зонын, йæ куысыфтæгæй мæ серадæр ысхуыдта, мæ цæстытæ та мын кæрчытæн хæрынкæны.
– А бæх кæд зонгæ у, уæд Нарты Ацæйы бæх у, æмæ уый рагæй æддæмæ нал цæуы. Уый бæх та йæхиуыл бадын никæй бауаддзæн. Фæлæ барæг чи у, акæсут æм. Фыд-хорз æм ма сдзурут.
Лæггадгæнджытæ Сосланмæ рацыдысты:
– Мидæмæ рахиз.
– Куы дæ хъыгдарой, уæд-иу мæм ныууас, – загъта Сослан йæ бæхæн æмæ мидæмæ бахызти.
– Фарн ацы хæдзары!
– Фæрнæйдзаг у, уазæг, æмæ алы бон æгас цу.
Абадын æй кодтой. Гуынты ’лдар йæ уæгъдибар кæрцы мидæг бадти пылыстæг къæлæтджыны. Фæрсы Сосланы:
– Æнæхъуыддаг нæ уыдзынæ, уазæг. Кæнæ кæцæй цæуыс, кæдæм цæуыс? Бафæрсын аипп ма уæд.
– Æз Нартæй дæн. Мæ ном – Сослан.
– Нартæй нæм, Ацæ зæгъгæ, арæх цыди.
– Цы уыди йæ цыды сæр?
– Мæ чызджы мын куырдта. Уый та – ас адæймаг, æмæ нæм тыхæй цыди. Дæ бæх уый бæхы хуызæн у.
– Æнæуый дæр уый бæх у, фæлæ дæ уæддæр фæрсын: уый ды бафаудтай Ацæйы зæронды?
– Афтæ куы нæ уаид, уæд та афонмæ зындаид.
– Уый бæсты уæдæ æз æрцыдтæн.
– Хорз, кæд мемхæрд, мемнозт бафæразай, уæд рамбылдтай. Кæннод мын иу афæдз лæвар бакусдзынæ.
– Разы дæн.
Æрывæрынкодта Гуынты ’лдар хæрд æмæ нозт. Уæд нардфыдтæ ’ркарстой. Сослан зæгъы:
– Гъæ, мæ кæрцыкъæрит ныххус и, æмæ дзы уый дæр куы фæхъæста уаид.
– Дæ кæрц кæд хæрын зоны, уæд уал дзы уый бафсад. Бæгуыдæр афтæ, – загъта Гуынты ’лдар.
Сослан кæрцыл нард хай æрывæры, æмæ йын кæрц йæ сой цъиры, йæ сау хай та йын Сослан ахæры йæхæдæг. Фембылди Гуынты ’лдар. Уæд та цын рахастой нозт.
– Йех, мæ куысыфтæгыл дзы иу æртах куы ’рыппарин, – загъта Сослан.
– Дыууæ ’ртахы дæр ыл æрыппар, фæлæ нуазгæ дæр кæн.
Сослан куысыфтæгыл æртах æрывæры, æмæ нозт куысыфтæгмæ бацæуы. Æртахы бæрц ма дзы аззайы нуазæны, æмæ уый та Сослан ахуыпкæны.
Фембылды Гуынты ’лдар.
– Æфсæстæй дæ бафæлвæрдтон. Нуæзтæй дæр мыл фæтых дæ. Ныр та дæ ’ххормагæй ысфæлварон, – загъта уæд Гуынты ’лдар.
– Фод афтæ!
– Уæдæ балцы ацæуæм.
– Ацæуæм.
Гуынты ’лдары лæггадгæнджытæ Сосланы бæхы цæфхæдтæ фтыдтой, æмæ бæх ныууасыди. Сослан фестади.
– Мæ бæх цыдæр кæны!
– Ма тыхс. Дæ бæхæн та цы тас у!
Бæх та дыггаг уаст бакодта. Сослан фестади. Гуынты ’лдар та дзуры:
– Бадгæ кæн, Сослан. Уазæг дæ, æмæ фысымы бар дæ.
Сослан дæр æрбадти. Бæх та ’ртыггаг хатт бауасыди.
– Мæ бæх хуымæтæджы нæ уасы, – загъта Сослан.
Рахызтысты хæдзарæй кæртмæ. Сосланæн йæ бæх дзуры:
– Кæм уыддæ? Мæ болат цæфхæдтæ мын рафтыдтой, æмæ ма куыд ацæудзынæн ныр?
– Нæ федтай, цæфхæдтæ кæдæм хастой, уый?
– Æлдары бæхыл цæ ныссагътой, мæныл та уый цæфхæдтæ ис. – Уæдæ ма тæрс, уыдон фæстæмæ дæу уыдзысты.
Арасткодтой Гуынты ’лдар æмæ Сослан къуырибалцы. Цæуынц иу хуырджын бынаты. Сосланы бæхы цæфхæдтæ фæсæстытæ сты ’мæ сæ састыхъæр цыди. Гуынты ’лдар зыдта хабар, фæлæ йæхи æнæзонæг ыскодта ’мæ фæрсы Сосланы:
– Дæ бæхы цæфхæдты састкъуыртц цæуы, æмæ хуырджынæй дурджынмæ ку’ ахизæм, уæд куыд цæудзæни?
– Æз æххормагæй кæм фæразын, уым мæ бæх састцæфхадæй куыд нæ ацæудзæн? Сæтгæ цæ куыд акодта, аразгæ дæр цæ афтæ скæндзæни. Гуынты ’лдар ницыуал загъта ’мæ ахæддзæ сты иу ыстыр быдырмæ. Дойныйæ ’мæ стонгæй мæлынц, тынг бафæлмæцыдысты.
– Нæ фæллад уал ысуадзæм, – загъта Гуынты ’лдар.
Сæ бæхтæ хизынмæ суагътой, сæхæдæг æрфынæй ысты. Сослан хинæйдзаг лæг уыди. Фестади. Гуынты ’лдары бæхæй йæ бæхы болат цæфхæдтæ рафтыдта. Йæхи бæхыл цæ асагъта. Æлдары бæхыл та саст цæфхæдтæ ныссагъта. Йæ куысыфтæг ныллæмæрста ’мæ дзы нозт æртагъди. Хорз дзы банызта. Йæ кæрц ныллæмæрста ’мæ йын фыды хæйттæ сæппæрста. Хорз йæхи федта Сослан æмæ ’рфынæй.
Уалынмæ Гуынты ’лдар райхъал и. Дзуры Сосланмæ:
– Уæлæмæ сыст æмæ цæуæм!
Сослан рахъил и. Йæхи аивæзта ’мæ зæгъы:
– Уоф, нырма дæ хæрд æмæ дæ нозт мæ сæрæй нæ хизынц. – Хуыцау дыл йæ цæхæр ныккала, Сослан. Æз сыдæй мæлын, дæуæн та мæ хæрд æмæ мæ нозт нырма дæ сæры сты.
Арасткодтой дарддæр. Гуынты ’лдары бæх æмæ Сосланы бæх дурджыны фæндагмæ бахызтысты. Æлдары бæхы цæфхæдты састхъæр ыссыди.
Сослан фæрсы:
– Уæ, мæ фысым, дæ бæхы цæфхæдты састхъæр хъусын, æмæ цæмæн афтæ у?
– Дæ бæхæй мæ бæх æфсæрмыкодта, æмæ уый дæр дæ бæхы бафæзмыдта.
– Мæ бæхы цæфхæдтæ айхуызæн дурджын фæндагыл фидардæр кæнынц, дæ бæхæн та – сæтгæ.
Гуынты ’лдар бамбæрста, цы ’рцыди, уый.
Уæд Сослан Хуыцаумæ кувы йæ мид-зæрдæйы:
– Хуыцау, ахæм хур ныккæн, æмæ суадæттæ сур куыд кæной, кæрдæг – фæлвых.
Йæ куывд æрцыди. Бæстæ дзæгæрæг кодта. Суадæттæ хус къадатæ фестадысты. Кæрдæг ныффæлвых и. Гуынты ’лдарæн йæ ком ныххус и, йæ хъæлæс ныффæсус. Сослан æм дзуры:
– Цæуæм дарддæр, Гуынты ’лдар!
– Дарддæр – нал, фæлтау – фæстæмæ!
– Кæд æмбылды ран дæхи æвæрыс, уæд аздæхæм, кæннод – цæуæм. – Фембылды дæн, цы мæ домыс?
– Ацæ дæм дæлфадихсыд баци дæ чызджы тыххæй, æмæ йæ дзæбæхæй радт.
– Уый нæ уыдзæн. Фæлтау мæ ды амбылдтай æмæ йæ дæуæн раддзынæн.
– Дæ чызг мæнæй кæркгæс ыскодта, мæ йын исты куы кæнон – кæркгæсы зонд карчы зонд у.
– Уæдæ Ацæйæн мæнмæ чызг нæй.
Сослан æмæ Гуынты ’лдарæн хыл бацайдагъ и. Сослан æлдары фыдцæфтæ фæкодта. Йæ бæх фезмæлынкодта ’мæ æлдары хæдзары балæууыди. Бадзырдта чызгмæ:
– Дæ фыд дæм æрвиты.
Баууæндыди чызг Сосланыл. Æрхуымæсыгæй æрхызти кæртмæ. Сослан чызджы йæ хъæбысы акодта ’мæ Гуынты ’лдармæ бамидæг и.
– Мæнæ дæ чызг, æлдар. Кæнæ йæ Ацæйæн радт, кæнæ та дæ мæлæт у.
– Хайыр уæд Ацæйæн. Æрмæст Саджилхохыл ахиз.
Сослан чызджы рахаста – Саджилхохыл йæ фæндаг ракодта, æмæ иу арф комы фæцæуы. Уым цардысты авд гуымиры. Уыдон Сосланы ауыдтой, йæ размæ фесты ’мæ йæ фæрсынц:
– Чи куыдз, чи хæрæг? Ай нæ хæрæфырт куы у, уæд æй кæдæм хæссыс?
– Куыдз дæр æмæ хæрæг дæр уæхæдæг ыстут. Ацы чызджы æз Нарты Ацæйæн кæнын.
– Уый Ацæйы аггаг нæу. Бирæ йæм фæцыди, фæлæ йæ къухы никуы бафтыд.
– Ныр бафтдзæни.
– Нæ бафтдзæн, нæ йæ ауадздзыстæм.
Схæцыдысты авд гуымиры Сосланыл æмæ йыл æртыхстысты. Сослан дæр Ацæйы цирхъæй къуыхтæкодта авд гуымиры, Ацæйы арцæй цæ рæхуыста. Авдæй дæр цæ уæнгсæстытæ фæкодта. Уырдыгæй рараст и Нартæм æмæ Ацæйы дуармæ ’рлæууыди. Ацæмæ бахъæркодта:
– Æддæмæ ракæс, Ацæ!
– Цы дæм кæсон, исты дæлфадихсыд кæмæ бадæн, уый мын куы нæ ’ркодтай!
– Растдæр æй æркодтон!
Ацæ рауади. Сосланы ныхъхъæбыскодта ’мæ зæгъы:
– Хайыр дын уæнт мæ фæллæйттæ.
– Хайырæй цæр ды дæр ацы чызгимæ, дæлфадихсыд нæ, уæлфадæй цæуын дæр дæ куыд нæ уал бахъæуа.
Сослан уырдыгæй Сатанамæ ссыди.
– Сатана, Нартæн чындз æркодтон, мæхицæн цыт ыскодтон! – Чи у, уыцы чындзы кæмæн æркодтай?
– Фæуай Ацæмæ, æмæ йæ уæд базондзынæ.
Сатана Ацæмæ ныццыди. Дыггаг бон Нартæ стыр чындзæхсæв ыскодтой æмæ Сосланы кадæн рæгъытæ уагътой.
УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ÆФСАТИЙЫ ХÆРÆФЫРТ- ЧЫЗГ
Нарты Уырызмæг Сатанаимæ фæзулдзых и ’мæ йын загъта: – Фæцу мæ хæдзарæй, æмæ ма кæд исты ацæрин мæхицæн.
Дæ хæдзар куыд у, мæ хæдзар дæр афтæ у зæгъгæ йæм дзуры Сатана. – Дæхæдæг фæцу, хуыздæр дын кæм у, уырдæм. Æз – сылгоймаг – кæдæм фæцæуон?
Уыдис фæсæмбисæхсæв. Уырызмæг æнцадгай сыстади. Йæ бæхыл ысбадти ’мæ араст. Кæдæм цыди, уый йæхæдæг дæр нæ зыдта.
Райсомы Сатана сыстад. Кæсы, æмæ Уырызмæг хуыссæны нæй. Катайы бацыди ус: Уæдæ чердæм фæцыди Уырызмæг? Бирæ фæхъуыдыкодта ’мæ джихтæгæнгæ баззад.
Уырызмæг цæуы ’мæ джихтæкæны уый дæр.
Уæрппыкъуыппыл Æфсатийы фырт бадти. Кæсы, æмæ – Уырызмæг. Хъуыдыкæны: Уырызмæг æй куыд нæ уыны?.. Уырызмæджы бæх Уæрппыкъуылдымыл ысхæрдкодта, æмæ Æфсатийы фырт Уырызмæгмæ дзуры: – Цы кæныс, Уырызмæг? Цы кодтай, цы дыл æрцыд?
Уырызмæг фесхъиудта, стæй фæрсы Æфсатийы фырты:
– Ай кæм ыстæм?
– Æз Уæрппыкъуылдымыл дæн, фæлæ ды кæдæм цæуыс?
– Ай Æфсатийы фырт куы дæ! Ам кæцæй фæдæ?
– Мæхи аирхæфсон зæгъгæ рацыддæн. Кæцырдæм у д’ арæзт? – Сатанаимæ фæзулдзых ыстæм, æмæ дзы ралыгътæн.
– Йæ, мæ фыды хæлар, фæлтау бафидау.
– Нæ, мæ хæдзар, нæ!
– Уæд та цом мемæ. Æз дын нæ хæрæфырты фенынкæнон. Кæд дæ зæрдæмæ фæцæуа, уæд-иу æй ракур. Кæд нæ фæцæуа дæ зæрдæмæ, уæд та цæл-минас фæкæндзыстæм, æмæ исты ’рхъуыдыкæндзыстæм уыйфæстæ иумæ. Араст ысты Æфсатийы фырт æмæ Уырызмæг Æфсатийы хæрæфырт- чызгмæ.
Цæуынц. Иу рувас фæндагыл цæхгæрмæ хуыссы ’мæ йæ къæхтæ тилы. Æфсатийы фырт æм дзуры:
– Уæлæмæ сыст! Цы хуыссыс фæндагыл?
– Хуыцау мæ сфæлдыста мæн дæр, – загъта рувас, – фæлæ мæ Æфсати сыдæй мары.
Æфсатийы фырт æй йæхсæй æркъæртцласта ’мæ рувас хæрдмæ фæхаудта. Уæд ын Уырызмæг сусæгæй иу кæрдзын аппæрста, æмæ рувас фæлидзæг.
Цæуынц та дарддæр. Мæнæ иу бирæгъ дæргъæй лæууы фæндагыл. Æфсатийы фырт æм дзуры:
– Уæлæмæ сыст! Цы ныххауддæ ам?
– Цы кæнон? Хуыцау мæ сфæлдыста мæн дæр. Æфсати та мæ сыдæй мары. Йæ бирæ дзугтæй мын ницы дæдты.
Æфсатийы фырт уый дæр æрцъыкласта йæ йæхсæй. Бирæгъ фæгæпкодта. Уырызмæг ын иу кæрдзын аппæрста уымæн дæр, æмæ бирæгъ лидзынмæ фæци.
Араст ысты, цæуынц дарддæр, æмæ та – мæнæ ног диссаг: фæндагыл иу арс цæхгæрмæ хуыссы ’мæ йæ къæхтæ тилы.
Æфсатийы фырт æм дзуры:
– Цæуылнæ стыс уæлæмæ? Ам уæлгоммæ цы хуыссыс?
– Цы кæнон? Хуыцау мæ сфæлдыста мæн дæр, фæлæ мæ Æфсати сыдæй мары.
Æфсатийы фырт уый дæр та ’рцъыкласта йæ йæхсæй, æмæ уæртæ богъбогъгæнгæ фæлидзы арс. Уырызмæг ын иу кæрдзын аппæрста, æмæ лидзы арс, йæ кæрдзын йæ дзыхы, афтæмæй.
Цæуынц Æфсатийы фырт æмæ Уырызмæг. Æрбазынди цæм, арвыл æмбæлди, иу ахæм бæрзонд, бурахуырст мæсыг.
– Æрхæддзæ стæм, – загъта Æфсатийы фырт. – Ам цæры Бурмæсыджы мæ хæрæфырт.
Бырумæ бахæддзæ сты. Бæхтæй æрхызтысты, Хуыцау уын хорз ракæна! Æфсатийы фырт йæхсыхъæдæй æфсæндуар бахоста. Уæд æрвгæнæнты хъæр фæцыд, æмæ цæм Æфсатийы хо ракасти. Чызг Æфсатийы лæппуйыл атыхсти ’мæ загъта:
– Мидæмæ, мидæмæ!
– Ахиздзынæн, – зæгъы Æфсатийы фырт. – Фæлæ мæ фыды хæлар дæр мемæ ис – Нарты Уырызмæг.
– Ракæн æй, ракæн уый дæр!
Бацыдысты мидæмæ. Æфсатийы сиахс куыд нæ ныццинкодтаид йæ каис æмæ Уырызмæгыл. Фынг – дзаг, нозт – уæлдон. Цæуынц рæгъытæ иу иннæйы фæдыл. Бахъæлдзæг ысты уазджытæ. Зæрдæ цин куы кæна, уæд ын 8m8 хъæлдзæг дæр цы хос ис!
Æфсатийы хæрæфырт-чызг уырдыг лæууы. Цæстытæй цæхæртæ хауы. Уадултæ тугхæддзæйау зынынц. Цæсгомы рухс зæрдæ йæхимæ скъæфы. Дæллагхъуыртæй стъалытæ худынц. Йæ фæзылд – сæгуытау. Йæ февнæлд – цæхæр. Куыд нæ ’рывæрдтаид Уырызмæг йæ цæст ахæм чызгыл! Æнæ фæкæсгæ йæм йæ бон нæ уыди ’мæ хъуыдыкæны йæхимидæг: «Ныр куыд бакæнон? Æз ацæргæлæг дæн – хус дидинæг. Ацы чызг та нырма ногдзыд малусæг у. Цæй, æмæ йæ Нартæй искæмæн фæкæнон». Сагъæсы бафтыд, тыхсы Уырызмæг æмæ йæ зæрдыл æрбалæууыд Ацæты чысыл лæппу. Æфсатийы сиахс Уырызмæгмæ дзуры:
– Гъе, нæргон лæг! Цыдæр хъуыдыты ацыдтæ, тыхсыс цæмæйдæр. — Тыхсын, фæлæ йæ куыд зæгъон, нæ зонын. Кæм хус дидинæг, æмæ кæм ногдзыд малусæг!
Фембæрста фысым Уырызмæджы ныхас æмæ загъта:
– Æз дæ хорз æмбарын. Фæлæ мæ чызгыл Къæрныфырт дæр дзуры, æмæ дын æй хæссын н’ ауадздзæн.
– Ком мын куы радтис, мæ фысым, уæд Къæрныфыртæн æз хос ыскæнин Хуыцауы фæрцы, æмæ дын дæ фæрныг чызджы та чындзы фæкæнин Нартæм Ацæйы чысыл лæппуйæн.
– Нæй уый гæнæн: Къæрныфырт дын мæ чызджы хæссын нæ бауадздзæн. Уыййæддæмæ æз Нарты тыххæй куы ницы зæгъын.
Уырызмæг чызгмæ баздæхт:
– Мæ чысыл хо! Дæ фыдæй мæ ныфс уæд, æндæр мæн ницы хъæуы. Къæрныфыртæн йæ хос – мæхимæ!
Уыцы ныхæстæм чызг йæ мады фæстæ амбæхсти, æмæ йæ цæссыг æркалдта.
– Кæн дæ хъуыддаг уæдæ, нæртон лæг! – загъта фысым.
Уырызмæг Æфсатийы фыртимæ дзуры:
– Къæрныфыртмæ мын фæндаг бацамон.
Æфсатийы фырт æмæ Уырызмæг рацæуынц. Æртæ хохæй рахызтысты, æмæ цæм иу мæсыг разынди.
Æфсатийы фырт зæгъы:
– Ацы сау мæсыг Къæрныфырты мæсыг у.
– Уæдæ мæм дæ фыдыхомæ ’нхъæлмæ кæс.
Æфсатийы фырт йæ фысымтæм фæфардæг и.
Уырызмæг Саумæсыгмæ бацыди ’мæ бахъæркодта:
– Ам дæ цы, Къæрныфырт?
Рауад æм иу саби, æмæ йæ Уырызмæг фæрсы:
– Къæрныфырт бынаты ис?
– Уо!
– Ракæсæд мæм!
Саби хæдзармæ бауад.
– Иу лæг дæм дзуры.
Къæрныфырт йæ кæрц йæ уæлæ ’рбаппæрста ’мæ дуармæ рацæуы. Дзуры Уырызмæгмæ:
– Кæцы дæ? Нæ дæ хъуыдыкæнын.
– Базондзыстæм кæрæдзийы, фæлæ цуаны азилæм: æз цуанон лæг дæн.
Къæрныфыртæн нæ зæгъын йæ бон нæ уыди. Йæ бæх аифтындзынкодта ’мæ фæрсы уазæджы:
– Кæцы коммæ цæуæм?
– Уый ды хуыздæр зондзынæ. Ардыгон ды дæ.
– Фæцæуæм Урскоммæ.
Æмæ араст ысты сæ фæндагыл, хорз дæ хъуыддаг. Къæрныфырт та, зæгъынц, ахæм уыди, æмæ-иу йæ бæх кæм ныллæууыд, уым-иу донæй айдзаг и. Лæг йæхæдæг – цъынайы йас, хохы йас та – йæ бæх. Бахæддзæ сты иу тархъæдмæ ’мæ Къæрныфырт фæрсы Уырызмæджы: – Цæй, сырд – арæх, æмæ сургæ ракæндзынæ, æви комы ныллæудзынæ?
– Æз фæлтау комы ныллæудзынæн. Афтæ хуыздæр уыдзæн.
Къæрныфырт уарийы цъæхахст, арсы богъ ныккодта, æмæ сырдтæ Уырызмæджы рæзты гæппытæ систой. Уырызмæг дзы иуы дæр нæ фæцагайдта. Фæлæ цал сырды лыгъди, уал цæфы кодта, йæ цуры цы бæлас уыд, уымæн. Къæрныфырт куыддæр æрбаввахс и, афтæ бæлас нытътъæнгласта, æмæ Къæрныфыртæн йæ сæрыл сæмбæлди. Уый фæмæсты. Уырызмæгмæ февнæлдта ’мæ йæ иу бæласыл абаста, йæхæдæг зæгъы: – Афтæ уал лæу бастæй. Æз аходæн ыскæнон.
Стæй сындæггай араст и сæ хæдзармæ.
Хуыцау Уырызмæгæн æнусмæйы цард загъта. Æмæ Уырызмæг, кæрдзын цы рувасæн радта, уый уым фæзынди. Æмæ йæм Уырызмæг дзуры: – Суадз мын мæ баст.
Рувас Уырызмæджы баст ысуагъта.
– Æртæ боны фæстæ-иу мæм фæзын, – загъта йын Уырызмæг. Рувас уыцыиу гæпп аласта ’мæ фæцыдæр.
Къæрныфырт аходæн ыскодта сæхимæ ’мæ æрыздæхт. Дзуры Уырызмæгмæ:
– Сырдты сурыс, æви комы лæууыс?
– Ды аходæн ыскодтай, æмæ сырдты расурын дæр дæумæ кæсы. Æз комы ныллæудзынæн.
Къæрныфырт та сырдтыл сæхситласта. Уырызмæг цæ-иу ауагъта сырдты. Æрмæст-иу бæлас ныуугардкодта кардæй. Къæрныфырт рацæйцыд, æмæ йыл бæлас рахаудта.
Уæд та Къæрныфырт дæр Уырызмæджы иу æндæр бæласыл абаста ’мæ зæгъы:
– Афтæ лæу. Æз ма сихор ыскæнон.
Ацыди Къæрныфырт сихор хæрынмæ.
Кæсы Уырызмæг, æмæ бирæгъ æрбацæуы. Æмæ йæм дзуры Уырызмæг: – Мæ баст мын ысуадз.
Бирæгъ ын йæ баст ысуагъта ’мæ фæстæмæ фæкæсфæкæскæнгæ араст. Æртæ боны фæстæ мæм фæзын зæгъгæ ма адзырдта Уырызмæг йæ фæдыл.
Къæрныфырт сихор ыскодта, æрцыди ’мæ та дзуры Уырызмæгмæ: – Сырдты сурдзынæ, æви комы лæууыс?
– Æз æххормæг дæн. Сихор чи бахордта, уый цæ расурæд. Къæрныфырт сырдтыл сæхситласта ’мæ цæ ратардта. Уырызмæг дæр та кардæй иу бæлас фæхъæнкодта. Сырдтæй никæй бахъыгдардта. Къæрныфырт куы ’рбаввахс и, уæд та йыл бæлас рахауди. Фæмæсты ис Къæрныфырт Уырызмæгмæ ’мæ та йæ бæласыл абаста. Стæй зæгъы: – Æхсæвæр бахæрон.
Къæрныфырт æхсæвæр хæрынмæ фæцыди. Уæд арс рацæуы, æмæ йæм дзуры Уырызмæг:
– Мæ баст мын райхал.
Арс Уырызмæджы баст райхæлдта ’мæ сындæггай араст и. Æртæ боны фæстæ мæм-иу фæзын зæгъгæ ма адзырдта Уырызмæг йæ фæстæ.
Къæрныфырт æхсæвæр бахордта ’мæ та Уырызмæгмæ раздæхти. Фæрсы йæ:
– Сырдты сурыс, æви разы бадыс?
– Аходæн ды бахордтай, сихор дæр ды бахордтай, де хсæвæр дæр арвыстай. Æфсæст гуыбын чи у, дæуыйæддæмæ? Æмæ цæ ды расур. – Хорз. Фæлæ ма ацы хатт куы нæ ныццæгъдай сырдты, уæд дæ æз бæласыл æрцауындздзынæн.
– Фод афтæ. Æрмæст мæм иу ныхасмæ байхъусдзынæ.
Къæрныфырт хæхтыл, кæмттыл азылди. Арсы богътæ ’мæ уарийы хъæр кæны. Сырды сæфтæджыты гыбаргыбурæй бæстæ арыдта, зæхх нæрыди. Гæппытæ байдыдтой Уырызмæджы рæзты: чи йæ сæрты, чи йæ фæрсты. Уырызмæг дзы иуы дæр нæ фæцагайдта. Сырдтæ афардæг ысты, уæдæ цы уыдаид.
Къæрныфырт фæзынди ’мæ фæрсы Уырызмæджы:
– Кæм ысты дæ сырдымæрдтæ:
– Æз гуыбындзуан не рцыдтæн. Цы хъавын дæ сырдтæй? Цæмæн мæ хъæуынц? Нæхимæ сырдтæ фылдæр ысты. Æз ардæм тыхæвзармæ ’рцыддæн, сырдтæ марынмæ не рцыддæн.
– Æмæ кæуыл æвзарыс дæ тых?
– Мæ чындзаджы мын чи исы, уыууыл.
– Уагæры чи у?
– Къæрныфырт, – зæгъы Уырызмæг. – Æфсатийы хæрæфырт-чызджы хъуамæ æз не рвадæлты лæппуйæн ахæссон, фæлæ дæу тыххæй хъуыддаг хæлы.
– Æфсатийы хæрæфырт-чызг мæнæн нысан у. Фæлæ ды чи дæ, уый ма зæгъ.
– Æз Нарты Уырызмæг дæн.
– А-а, æмæ æз нæртон лæджы цырагъы рухсæй ку’ агурын. Уыдон мын кæддæр мæ фыды фæллæйттæ фæкодтой. Ныр мæм дæхи къахæй æрцыддæ.
Æмæ Къæрныфырт Уырызмæджы чъылдымы арц фæтъыста. Арцысыдз зæххыл æрсагъта, æмæ Уырызмæг дзедзыройгæнгæ баззад йæ уæлæ. Йæхæдæг хуыссынмæ ацыд. Къæрныфырт-иу къуыри фынæйкодта, къуыри та фынæй нæ зыдта.
Рацыди ’ртæ боны, уæд фæзындысты Уырызмæгмæ арс, бирæгъ æмæ рувас. Фæрсынц Уырызмæджы:
– Уый арцыл цы дзедзыройкæныс? Цы кодтай? Цы ’рцыди? – Къæрныфырт мын ахæм хæс радта, цæмæй ардыгæй кæсон, æмæ ’ртæ бонмæ авд ивазны ’рфæн æмæ ’ртæ ивазны уæрхæн уæрм ыскъахон. Фæкæсут мæм, æмæ уын Къæрны фосæй – хай.
Арс æрсыты æрымбырдкодта, бирæгъ – бирæгъты, рувас – рувæсты. Райдыдтой уæрм къахын æмæ йæ ’ртæ бонмæ скъахтой.
– Ныр цæут, æмæ мæм-иу къуырийы фæстæ фæзынут, – загъта цын Уырызмæг.
Сырдтæ ацыдысты. Уырызмæг йæ дарæс фæлыгкодта ’мæ арцæй зæхмæ ’рхауди. Уæрмы мæнгагъуыт ыскодта. Астæуæй йæ худ æрывæрдта, æмæ ’нхъæлмæкæсы Къæрныфыртмæ.
Уæдмæ Къæрныфырт дæр фæзынди ’мæ йæ фæрсы:
– Арцæй дæ чи æрыргъæвта?
– Мæхæдæг æрхызтæн.
– Уæдæ нæ тых æвзарæм?
– Æвзарæм. Æрмæст дæ иу ныхасы бар курын.
– Цы мæ курыс?
– Ард бахæр, мæ дзырдыл нæ кæй нæ зæгъдзынæ.
Ард ын бахордта Уырызмæгæн Къæрныфырт.
– Нартæ тыхæвзарæн куы фæкæнынц, – загъта Уырызмæг, – уæд раздæр хъуамæ худмæ агæпласой. Æз мæ худ æрывæрдтон фæзастæу. Уæртæ бакæс. Радугъкæнæм. Раздæр худыл бадæгау чи акæна, уый уал иннæйы цæвæд.
– Разы дæн.
– Уæдæ радугъкæнæм. Æз уал радугъкæнон – æз уазæг дæн. – Бар дæу.
Уырызмæг радугъкодта ’мæ барæй йæ иу къах иннæйыл бакъуырдта. Размæ бахауд, æмæ йæ былтæ сыджыты ацавта.
Къæрныфырт ныххудти ’мæ зæгъы:
– Дугъ дæр куы нæ зоныс, нæртон лæг!
– Ныр дæ рад у.
Къæрныфырт радугъкодта. Нысанбынатæй уопп зæгъгæ фæкодта ’мæ Уырызмæджы худыл йæ тъæпп фæцыди. Къæрныфырт уæрмы ныххауди ’мæ авд ивазны ’рфæн уæрмæй хæрдмæ дзуры:
– Гъе, нæртон лæг, бамбæрстон дæ. Дæу тых нæ уыди. Фæлæ дæ тых дæ зонд у. Æмæ хорз уаид, хæдзары фæсцæджындз мæ цирхъ ауыгъд у, æмæ мæм уый куы ’рыппарис. Мæнæн мæлæт æндæр ницæмæй и. Уырызмæг азгъордта Къæрныфырты хæдзармæ. Хуыцауы хатыр уыди, æвæдздзæгæн, Уырызмæджы: фæсцæджындзмæ фæкомкоммæ и. Æцæгæйдæр цирхъ ауыгъдæй ауыдта, фæлæ йæм æвналын нæ уæнды. Уис æм бадардта. Цирхъ кæрддзæмæй фæхауди, æмæ йæ дыууæ дихы фæкодта уисы. Уыйфæстæ йæм Уырызмæг лæдзæг бадардта. Цирхъ та кæрддзæмæй фесхъиудта ’мæ лæдзæджы дæр дыууæ дихы фæкодта. Уырызмæг хъæд æрбатылдта ’мæ йæм æй бадардта. Цирхъ та кæрддзæмæй фæхауди, æмæ йæ дыууæ дихы фæкодта.
Уырызмæг раздæхти ’мæ зæгъы Къæрныфыртæн:
– Дæ цирхъ йæхимæ никæй уадзы. Куыд æй рахæссон?
– Йæ рон ын йæ фистоныл æртух, æмæ уæд нал хаудзæни кæрддзæмæй.
Уырызмæг та ронмæ уис бадардта, æмæ йæ рон æрбацъæлкодта. Уыйфæстæ йæм лæдзæг бадардта. Рон лæдзæгыл атыхсти, æмæ йæ ’рбацъæлкодта уый дæр. Хъæд æм бадардта. Рон та хъæдыл дæр æрбатыхта йæхи, æмæ йæ ’рбацъæлкодта.
Раздæхти Къæрныфыртмæ Уырызмæг æмæ загъта:
– Рон дæр йæхимæ бавналын нæ уадзы.
– Ронæн йе взагыл хæц, – загъта Къæрныфырт.
Уырызмæг та ацы хатт дæр ысфæлвæрдта, æмæ роны ’взаг æрыууылдта уисы. Лæдзæг æм бадардта – уый дæр та афтæ æрыууылдта. Хъæд æм бадардта – хъæды дæр æрыууылдта.
Раздæхти Уырызмæг æмæ зæгъы Къæрныфыртæн:
– Дæ роны ’взаг ноджы фыддæр фæци – цъæл нæ кæны, лыг дæр нæ кæны, фæлæ ’ууилгæ.
– Рæхыс рафтау æмæ йæ уымæй ралас, – загъта йын уæд Къæрныфырт.
Уырызмæг рæхысмæ бавнæлдта ’мæ йæ райста. Карды сæрыл архъанæвæрд акодта рæхыс æмæ йæ фæсцæджындзæй раппæрста карды. Йæ фæдыл æй раласта. Уæрмы йæ ныппæрста. Къæрныфыртæн Уырызмæджы худ йæ сæрыл, афтæмæй дзуры йæ кардимæ:
– Гъе, мæ цирхъ, дæ сæр мæ бахъуыд! Ам æцæгæлон чи ис, уый сæр дыууæ дихы фæкæн.
Кард цирхъ уыди. Кæрддзæмæй фехситкодта ’мæ Къæрныфырты сæрæн – дзæхст, æмæ сæр дыууæ дихы фæхауди.
Къæрныфырт ма иу хъæр фæкодта:
– Мæхи мын амардтай!
Цирхъ уыцы хъæр фехъуыста. Уæрмы срæуæг, фæлæ цæфмæ никæйуал æрыййæфта.
Уырызмæг Къæрныфырты усмæ ссыди. Æфсæн фыййаг ыстæвдкодта. Усы риуыл æй авæрдта ’мæ йæ фæрсы:
– Тагъд мын зæгъ, дæ лæджы цирхъ мыл куыд æгъдауæй баууæнддзæни, уый, кæннод дын дæ риутæ судзын!
Къæрныфырты усæн ма цы гæнæн уыди ’мæ загъта:
– Фæстæмæ йæ рæхысæй ыслас. Йæ фистонрæбын ын сойæ айсæрд æмæ йыл нард фæхсын авæр. Стæй дыл баууæнддзæни.
Уырызмæг иу фæхсынджын фыр æрбаргæвста ’мæ йæ лалымстыгъд акодта. Цирхъ рæхысæй атыхта ’мæ йæ сласта уæрмæй. Йæ фистонрæбын ын сойæ айсæрста. Цирхъыл нард фæхсын абаста. Уæд цирхъ йæхи сындæггай ысласта. Нард фæхсыныл йæхи фæйнæрдæм арахафбахафкодта, æмæ йе згæ иууылдæр азгъæлди. Рон цирхъы систа ’мæ йæхи Уырызмæджы астæуыл æрбабаста.
Уырдыгæй рацыди Уырызмæг æмæ Æфсатийы сиахсмæ ’рцыди, Къæрныфырты цирхъ й’ астæуыл, афтæмæй.
Æфсатийы сиахс æмæ Æфсатийы фырт Уырызмæгыл ныццинкодтой. Бадзырдтой, чындзæхсæвы бон кæд уыдзæн, уыууыл. Æмæ Уырызмæг Нартæм æмæхсæвæджы ’рцыд æмæ Ацæтæм дзуры:
– Бадут ма, æви схуыссыдыстут?
– Чи ма бады, чи – хуыссы, – зæгъы зæронд Ацæ. – Мидæмæ, Уырызмæг! Ацафон æнæ хъуыддаг нæ уыдзынæ. Æнæуый дæр дæ рагæй нал уынын: нæ – Ныхасы, нæ – хъуыддаджы.
– Цы кæнон, Ацæ? Мæ фадат æндæр н’ амоны. Хъуыддаджы фæдыл дæм фæзынддæн, æмæ мын уæ чысыл лæппуйы мемæ куы рауадзис. – Кæд дæ афтæ ’хсызгон хъæуы, уæд ацæуæд.
– Афтæ ’хсызгон мæ уымæн хъæуы ’мæ йын хъуамæ Æфсатийы хæрæфырты ’ркæнон.
– Уанцон нæу!
– Афтæ, Ацæ, афтæ! Æз мæ хæдзарæй хауæггаг фæдæн, фæлæ ма Нарты Ацæты чысыл лæппуйæн амонд ыссардтон. Æз мæ цардыл мæ къух систон, æмæ ма мæ удæгасæй ацы хъуыддаг уæддæр куы бакæнин. – Уый зæгъынæн нæ бæззы, Уырызмæг. Чи йæ фехъуса, уый дыл фæхуддзæн. Нартæн иу æмæ дыууæ хатты, мыййаг, хæрзты нæ бацыддæ… – Хорзæй мæ чи ’рхъуыдыкæна, уыууыл хæрзтæ цæуæд. Æвзæрæй мæ чи ’рхъуыдыкæна, уый та-иу уæлæ Силæмы цардæй цæрæд. Гъеуый кадæй хайджын уæд!
Зæронд Ацæ сæ чысыл лæппуйы ацæттæкодта, æмæ лæппу феддæдуар ис. Иу уысммæ бæхыл саргъ баппæрста ’мæ æнхъæлмæ кæсы Уырызмæгмæ. Уæд Уырызмæг чысыл лæппуйæн афтæ зæгъы:
– Бадгæ бæхыл, æмæ цæуæм!
Чысыл лæппу иу уысммæ саргъыл фестади.
Уырызмæг Ацæйæн зæгъы:
– Æртæ бонмæ, раст ацафон, зындзынæн. Æнхъæлмæ-иу мæм кæс. Араст ысты талынджы Уырызмæг æмæ Ацæты чысыл лæппу. Ныххæддзæ сты Æфсатийы хæрæфыртмæ. Æфсати хабар базыдта. Ракодта йемæ Уастырджи, Уацилла, Тутыр æмæ Алардыйы… Æрхæддзæ сты Æфсатийы сиахсмæ. Ацæйы лæппу сæ размæ рацыд. Бæхтæй цæ ’рхизынкодта. Бæхты рагъхъæдыл абаста ’мæ цæ мидæмæ бакодта уазджыты. Уырызмæджы ку’ ауыдтой, уæд сæ цинæн кæрон нал уыди.
Æфсати зæгъы:
– Æз цæмæй æнхъæл уыддæн, æмæ ма зæронд Ацæтæм ахæм лæппу ис! – Æз æй зыддон, – зæгъы Уастырджи. – Фæлæ скойæ тарстæн. Рабадтысты уазджытæ рæбынæй.
Уæд кæсынц, æмæ Къæрны мад рацæуы сауты, æмæ Æфсатийы сиахсы цур ыслæууыди.
– Цы дæ хъæуы? – фæрсы йæ Æфсати.
– Мæ фырт Къæрныфырт, – зæгъы ус, – уарзта дæ хæрæфырты. – Æмæ ма иу каст уæддæр бакæнон, чындзаг мын хъуамæ чи уыдаид, уымæ. Мæ хæдзармæ нæ бацыди, фæлæ кæй хæдзармæ цæуы, уый амондджын уæд! Бар ын радтой саударæгусæн. Æмæ саударæгус чызгмæ дзуры: – Хуыцау Нартæн сæ фарс у. Фæлæ се сæфт Хуыцауы фыдæхæй æрцæуæд, дæу мæнæн чындзагæн чи нæ бауагъта! Уырызмæг хауæггаг фæуæд, цалынмæ йæм, чындзæй кæстæр чи у Нартæм, уый нæ бахата, уæдмæ.
Раздæхти саударæгус. Уæд æй Æфсатийы хо фехъуыста ’мæ йæ фæдыл адзырдта:
– Ацу, гæбæрсæгъ фест æмæ гæбæрбирæгъты амæддаг фæу. Ус раздæхти. Цасдæр ма ауад, æмæ гæбæрсæгъ фестад. Фæцæйызгъордта, фæлæ йыл гæбæрбирæгътæ амбæлдысты ’мæ йæ гæбæр хæрд бакодтой.
Æфсати хъуыддæгтæ бамбæрста ’мæ зæгъы йæ хойæн:
– Рæстæг хорзæй арвитæм. Уазджытæн мацы зæгъ. Стæй – фенгæйæ у. Дæ чызгæн мацæмæй тæрс. Хуыцау хъуыддæгтæ рæстмæ ауадзæд. Æфсатийы сиахс куыд нæ скодтаид чындзæхсæв йæ иунæг чызгæн! Уæд Æфсати Тутырæн афтæ зæгъы:
– Цы лæваркæныс мæ хæрæфыртæн?
– Мæ Хуыцау – ме вдисæн, Æфсати. Мæ цæст ын куыд нæ бауарздзæни дæ хæрæфыртæн! Йæ фос, йæ исмæ йын бар нæ уыдзæни мæ бирæгътырдыгæй.
– Ды та цы зæгъыс, Уацилла? – фæрсы та Æфсати.
– Мæ Хуыцау – ме вдисæн, Æфсати! Дæ хæрæфырт уæларынг к’ уа, уæд сасирыдзаг ыссадæй æнæхъæн арынджы дзаг хыссæ исдзæни. – Ды та цы зæгъыс, Уастырджи?
– Æз та уый зæгъын, æмæ дæ хæрæфырт æмæ Ацæты чысыл лæппуйæн зæнæг куыддæр фæуа, афтæ йын мæ бæх лæваркæнын. Ныртæккæ дæр æй аласæд!
– Аларды та цы зæгъдзæни?
– Рын æмæ низы бардуагæй цын хиздзынæн сæ зæнæджы.
Æфсати цæ фæбузныг и ’мæ загъта:
– Уæдæ йæ фосджын та мæхæдæг кæнын.
Чындзæхсæв ахицæн. Уырызмæг Æфсатийы хæрæфырт-чызджы рацæйкодта Ацæйы лæппуйæн.
Уастырджи дзуры:
– Уох-хай, Уырызмæг! Бæх уын куы загътон. Дыууæйæ бæхыл ацæудзыстут. Фæлæ æртыггаг та? Фистæгæй ацæудзæн?
– Де рхъуыды хорз, Уастырджи! – загъта Уырызмæг.
Сæвæрдтой Æфсатийы хæрæфырты Уастырджийы бæхыл. Хæрзбон загътой æмæ рацæуынц. Хуыцау – æххуысгæнæг, Уырызмæг – æппæтзонæг…
Æрхæддзæ сты зæронд Ацæмæ ’мæ йæм бадзырдта Уырызмæг. Ацæ йæм ракасти. Фембæрста хъуыддаг æмæ загъта:
– Ай мын кæй æркодтай, Уырызмæг? Бон мын хур уыдзæн, æхсæв та – мæй. Уо, зæрдæрухсæй фæцæрай, мæнæн ахæм лæвар чи ракодта! – Æз цæуын, Ацæ! – загъта Уырызмæг. – Ай дын чындз, мæнæн та – хо. Æмæ мæ хъæбул дæр.
Уырызмæг ацыди, фæлæ кæдæм, уый ничи зыдта.
Райсомы Нартыл ахъæр и, Ацæты чысыл лæппу ус æрхаста зæгъгæ. Нартæ ныххæррæткодтой Ацæтæм. Арфæтæ цын кæнынц. Æхсызгон цын куыд нæ уыдаид Нартæн дæр æмæ Ацæйæн дæр. Нартæ чындзæхсæвы дывæлдахæй бадынц. Æмæ кæд бæстæ цинкодта, уæддæр Ацæйы зæрдæ сагъæсы уыд. Цалынмæ Нартæ чындзæхсæвы бадтысты, уæдмæ Æфсатийы хæрæфырт-чызг Нарты фаг дарæс ахуыдта ’мæ зæгъы йæ цардæмбалæн:
– Адон Нартыл байуар.
Лæппу Æфсатийы хæрæфырт-чызджы хуыд дарæс Нартыл байуæрста. Фæлæ дзы уæлдай разынди: иу фæлыст – нæлгоймаджы дарæс, иу фæлыст – сылгоймаджы дарæс.
Нарты адæм Ацæйы чындзыл афтæ цинкодтой, æмæ цæ Уырызмæг æмæ Сатана байрох ысты.
Лæппу Нарты анымадта ’мæ зæгъы:
– Уох-хай, ай Сатана ам куы нæ ис!
Æфсатийы хæрæфырт-чызджы хуыд дарæс йемæ айста ’мæ Сатанамæ фæуади.
Сатана йæ лæвар райста. Æрцыди Ацæтæм æмæ цын арфæтæ фæкодта. Æфсатийы хæрæфырт-чызджы Сатанамæ бакодтой, æмæ йын чындз йæ сæрæй бакуывта. Сатана дæр ын хæрзчысыл мыдамæст хъæбын йæ дзыхы атъыста ’мæ йæ сæрзæды алыфарс æртæ зылды ’ркæнынкодтой.
Ацæ Сатанамæ бацыди ’мæ йын афтæ зæгъы:
– Хæдзар æнæ сæрæй фидауы?
– Фидауы, хурбон.
– Къæвдабон та?
– Уæд та хæдзар æмбæрзгæ у.
– Уæдæ Нарты хурбон ды дæ, Сатана, – зæгъы Ацæ. – Фæлæ къæвдабон нæ хæдзары сæр Уырызмæг у, æмæ ацы циндзинад мæ хæдзар æмæ Нартæн кæд у, уæддæр æнæ сæрæй цæрæн нæй.
– Дымгæ ахаста хæдзары сæр, – загъта Сатана. – Къæвда дæуыл куыд тæдзы, мæныл дæр афтæ тæдзы.
– Ком радт уæдæ, Уырызмæджы хъыджы кæй нал бацæудзынæ, æмæ æз фæцæуон æмæ йæ ’ркæнон.
– Дæдтын дын ком.
– Хорз дымгæ кæй ахæссы, уый фæстæмæ дæр æрхæссы. Уырызмæг Нарты сæр у ’мæ йæ ’ркæнын хъæуы.
Нарты Ацæйы чындзæхсæв фæци. Чысыл лæппу ’мæ Æфсатийы хæрæфырт-чызг цардысты сæхицæн, уæдæ цы уыдаид. Хуыцау – хъуыддæгт рæстмæгæнæг. Фæлæ Ацæйы зæрдæ цæуылдæр æрхæндæгкæны. Куы стыхст и, уæд æлæу-лæдзæг райста йæ къухы. Рацæуы ’мæ æнæхъæн бон рацубацу фæкæны, афтæмæй йæ арвиты.
Лæппу йæ фæрсы уæд иуахæмы:
– Цы кæныс, цæуыл тыхсыс?
– Нартæ æнæсæр ысты, – дзуры Ацæ. – Уырызмæг, Нарты хуыздæр, ам нæй, æмæ Нартæ хастхъæуæй уæлдай не сты.
– Зæрондæй фылдæр та цы ис Нартæм! Уыдон дæр ысты сæр. – Не сты, мæ хъæбул.
Уæд чысыл лæппу бæхыл абадти ’мæ араст и Уырызмæджы агурæг. Цæуы Ацæты чысыл лæппу. Æрталынг ыл ис, æмæ иу ран æхсæвиуат æркодта йæхиуыл. Æмбисæхсæв уыдаид, афтæ хохрæбынæй рухс фæзынди. Лæппу уырдæм цæуынвæнд ыскодта. Араст и ’мæ федта иу лæгæт. Астæуæй дзы нæзыцырæгътæ судзы. Лæгæты бын уыди сырддзæрттæй астæрд. Æхсæруисæйбыд кауыл дзы уыд хуыссæн æмæ дзы чыдæр ызмæлыд. Ам чи ис зæгъгæ бадзырдта лæппу.
– Мидæмæ!
Лæппу лæгæтмæ бараст и. Бæх дуары цур ысуагъта. Фæрсы сынтæгылхуыссæджы:
– Чи дæ ацы иунæгæй?
Уырызмæг ахæм хил рауагъта ’мæ йын базонæн нал уыди. Йе ргом лæппумæ раздæхта:
– Ай Ацæты лæппу куы дæ! Æмæ кæдæм цæуыс?
– Æз Уырызмæгагур рацыддæн. Цæргæ бæргæ кæнын, фæлæ фылдæр кæугæйæ ’рвитын мæ бонтæ.
– Цæмæн уæддæр?
– Нарты сæр Уырызмæг уыди. Ныр æнæ Уырызмæг Нартыл тæзгъыдон цæуы, æмæ Нарты куы хæрдмæ ласы, куы – уырдыгмæ.
– Уæдæ Уырызмæг æз дæн. Фæлæ мæнæн цæуæн нæй. Хъодыгонд дæн Къæрныфырты хæдзарæй, æмæ хил уыууыл уадзын.
Бирæ фæныхаскодтой. Уырызмæг Нартæм рацæуыныл не сразы. Æмæ лæппу раздæхти. Уырызмæг зæронд Ацæйæн ахæм сырддзармæйхуд рарвыста, æмæ й’ алы хъуын дæр мырмыраг уыд.
Æрцыди чысыл лæппу ’мæ зæгъы зæронд Ацæйæн:
– Уыйбæрц æфхæрд æмæ мæстæлгъæд у Уырызмæг, æмæ йыл йæ хил риумæ ’ртыхсти. Æхсæрæйбыд каусынтæгыл хуыссы ’мæ тæригъæдæй мары. Нартæм нæ цæуы. Мæнæ дын сырддзармæй худ рарвыста.
– Уæдæ йæм мæхæдæг цæуын.
Араст и зæронд Ацæ. Талынг дæр уыди, фæлæ уæддæр фæсæмбисæхсæвы бахæддзæ Уырызмæджы лæгæтмæ. Бакасти: арт судзы, нæзыцырæгътæ рухскæнынц, чидæр æхсæрæйбыд каусынтæгыл хуыссы. Ацæ бадзырдта:
– Чи дæ ай?
– Кæцы дæ? Рахиз мидæмæ!
Ацæ йæ бæх дуармæ фæуагъта, бахызти мидæмæ ’мæ йæ фæрсы: – Чи дæ?
Лæг æм йе ргом раздæхта.
– Ай Нарты зæронд Ацæ куы дæ! Кæдæм цæуыс айхуызæны? – Уырызмæджы агурын.
Уырызмæджы хил æрбадæнтæм æрдаргъ и, æмæ йæ Ацæ нал базыдта. – Нарты сæр Уырызмæг уыди. Ныр æнæ Уырызмæг Нартыл тæзгъыдон цæуы, æмæ цæ нæ ласын фæразы, нæ цæ сафын фæразы.
– Уырызмæг æз дæн, Ацæ. Фæлæ цы хъиамæткæныс мæн тыххæй? Æз хъодыгонд дæн Къарныфырты хæзарæй. Кæсыс, мæ хил ме рбадæнтæм æрхæддзæ ’мæ ма фервæзон, уый мæ тыхы нæй.
Фæрадзурбадзуркодтой æмæ фæстагмæ Уырызмæг загъта:
– Аздæх, Ацæ! Нартæ дæ фæхъхъау фæуæнт, дæуæн ма лæууын дæ зæрдыл. Мæнæ дын æфцæггот, æмæ йæ дæ чындзæн ахæсс, æмæ рæствæндаг фæу.
Раздæхти зæронд Ацæ фæстæмæ. Йæ чындзæн сырддзармæй æфцæггот радта – Уырызмæджы лæвар. Й’ алы хъуын дæр мырмыраг уыди. Æмæ уыйфæстæ йæ хуыссæнмæ бацыди Ацæ.
Уæд Æфсатийы хæрæфырт-чызг афтæ зæгъы йæ сæрыхицауæн: – Мæн ауадзут Уырызмæгмæ. Кæд æй æркæнин. Куыд нæ мæм байхъусдзæн? Кæд æмæ йæм æз, цæмæй ардæм æрцæуон, уый тыххæй байхъуыстон, уæд мæм уый куыд нæ байхъусдзæн?
Чындзы ныхас уыйфæстæ Ацæйы хъусыл æрцыди.
Ныхъхъуыдыкодта зæронд Ацæ ’мæ загъта йæхинымæр: «Цæй, Сатанайы уал фенон».
Бацыди Сатанамæ ’мæ йын афтæ зæгъы:
– Уырызмæг лæгæты хъизæмарæй мæлы. Нæ лæппуйæн не рцыди, мæнæн нæ ракуымдта. Ныр мæ чындзы ’рфæндыд хатæг фæцæуын Уырызмæгмæ. Æмæ цы зæгъыс?
– Арвит дæ чындзы ахæм ныхасимæ: «Кæстæры коммæ нæ кæсыс, хистæры нæ нымайыс, сылгоймагæй уæддæр фефсæрмы у. Кæннод Сехыхохы гæбæрсæгъæй фæхау».
Зæронд Ацæ йæ чындзы фервыста Уырызмæгмæ. Æмбисæхсæвæй ахызти рæстæг, афтæ Æфсатийы хæрæфырт-чызг ныххæддзæ и Уырызмæджы лæгæтмæ. Чызг æфсæрмыкодта Уырызмæгæй – куыд æм ысдзура? Уырызмæгмæ уайсадын æмбæлы!
Уæд æхгæддзыхæй хъæркæны.
Уырызмæг базмæлыди йæ хуыссæны ’мæ дзуры:
– Чи дæ? Уыцы уынгæг хъæлæсæй чи дзуры?
Æфсатийы хæрæфырт-чызг, Нарты чындз, ын йæ ныхæстæ фехъуыста ’мæ та ’хгæддзыхæй хъæркæны.
Уырызмæг йæ хуыссæны рабадæгаукодта ’мæ дзуры:
– Кæцы дæ? Цæй уынгæгхъæлæс дын ис?
Нарты чындз та ницы дзуры. Уырызмæг фæстæмæ ’рхуыссыди. Уæд та Нарты чындз æхгæддзыхæй ногæй хъæркæны.
Уырызмæг рабадти йæ хуыссæны. Йæ хил къæхты уонг æрдаргъ и. Йæхи хуызæн нал уыд.
Нарты чындз лæууы ’мæ ницы дзуры. Уырызмæг æй базыдта, бахудти ’мæ загъта:
– Æфсæрмы дæ кæнын, чындз, фæлæ дын дæ ныхас не мбарын. Нæ зонын, цы зæгъын дæ фæнды?
Чындз та йæхимидæг цыдæр адзырдта, йæ цæстытæ зæхмæ руагъта, афтæмæй.
– Фæстагмæ ацы ’гъдау фæткæн фæуæд, фæлæ уайсадын фесæфæд, – загъта Уырызмæг. – Æргомæй мын зæгъ, дæ тыхст цæуыл у? Куыд у дæ цард Ацæты хæдзары?
Чындз фергом и уæд æмæ загъта:
– Ныббар мын, дзыххæлдæй дæм кæй дзурын… Кæстæры коммæ нæ кæсыс, хистæры нæ нымайыс, сылгоймагæй уæддæр фефсæрмыкæн, кæннод Сехыхохы гæбæрсæгъæй фæхау. Ахæм фæдзæхстæй дæм æрцыддæн. – У-у-у, ма зæгъ, – дзуры Уырызмæг. – Уыдон та Сатанайы ныхæстæ сты. Цæуын, кæд мын Ацæйы хæдзары рæстæгмæ цæрыны фадат уыдзæни, уæд.
– Уый ты дын цы ныхас у! Дæуæй зынаргъдæр нын куы ничи ис! Уырызмæг бахуызæнкодта йæхи, æмæ рараст и Нарты чындзимæ ’мæ æмбисæхсæв æрхæддзæ сты Ацæтæм.
Ацæйæн æхсызгон куыннæ уыдаид Уырызмæджы ’рцыд æмæ загъта йæ лæппуйæн:
– Сатанамæ мын хæрзæггурæггаг фæу.
Бафидыдтой Уырызмæг æмæ Сатана, уæдæ цы уыдаид…
Мæйдзырæтæн зæронд Ацæйæ лæппу райгуырди, æмæ арвынæрдау айхъуысти Æртæ Нартыл.
Цъиуæй, бæдулæй æрцыдысты Нартæ Ацæйы хæдзармæ. Арфæтæ кодтой Мæйдзырæг æмæ зæронд Ацæйæн.
Ноггуырды авдæны бабастой. Куывды бар зæронд Ацæ Уырызмæгмæ радта.
Уырызмæг кувын райдыдта.
– Хуыцау, адæмæн адджын фæкæн ацы сабийы, Нарты хистæртæн лæггадкæнынхъом куыд уа!
– Уоммен! – загътой Нартæ.
– Хуыцау, ахæм гуырд æй фæкæн, æмæ нæ кæстæртæн æмбалæн куыд бæзза!
– Уоммен! – загътой та Нартæ.
– Хуыцау, ахæм гуырд æй фæкæн, æмæ сæрбахъуыды Нарты сæрыл йæхи куыд хæсса!
– Уоммен! – ногæй та загътой Нартæ.
Уыйфæстæ лæппуйы мад барвыста æртæ сыгъзæрин нуазæны ахæм ныхæстимæ: «Мæ лæппуйыл ном æвæрынмæ йæ ныфс чи хæссы, уый фæуæнт!»
Нартæй цæм алчи дæр хъавыди, фæлæ ницы сæ бон баци. Нартæ та ном афтæ æвæрдтой: хъуамæ лæппуйы дæ хъæбысмæ сисай, æмæ йын ыскувай.
Сисын æй ничи фæрæзта, ахæм уæззау уыди. Сослан æм фæкасти, фæлæ йæ ныфс нæ бахаста уый дæр, æмæ аивтæй Сатанамæ суади. – Æртæ Нартæй лæппуйы сисынмæ йæ ныфс ничи хæссы, æмæ цæй аххос у, уый мын зæгъ.
– Уымæ ис йæ зæронд фыды стыр хъуыды ’мæ йæ мады цырддзинад. Йæ иу къухыл ис æхсæз æнгуылдзы. Уæлдай дзы кæцы у, уый раскъуын, куынничи дæ фена, афтæмæй, æмæ йæ уæд сисдзынæ.
Сосланы ’рцыдмæ Æртæ Нартæй иу ахæм нæ баззади, æмæ сывæллоны сисын чи нæ сфæлтæрдта, фæлæ – никуы ’мæ ницы.
Уæд Нартæ зæгъынц Сосланæн:
– Ды бавзар дæ тых, æмæ йæ сис, махæй никæй бон баци йæ сисын.
Сослан сывæллонмæ бацыди, æмæ йын йе хсæзæм æнгуылдз ыстыдта, æмæ систа сабийы. Нартæ дисы бацыдысты.
– Мæйдзырæты фыртæн йæ ном Быдзæг фæуæд, – загъта Сослан. Мæйдзырæт Сосланæн арфæтæ ракодта, æмæ Сослан æртæ сыгъзæрин нуазæны райста.
– Сослан, дæ ныфс ном æвæрынмæ кæм бахастай, – загъта Мæйдзырæт, – уым дæ æртæ хатты сфæлварын бахъæудзæни Быдзæджы тых дæр, кæддæра йыл ды цы ном сæвæрдтай, уый хæссын аггаг у, æви нæ. – Мæхæдæг æй ысфæлвардзынæн.
Нартæ фæскуывд рапырх ысты, æмæ алчи йæ хæдзармæ фæцыди. Асæй асдæр кодта Быдзæг. Нæртон туг хъазыди йæ тугдадзинты, æмæ йæ мад æмæ йæ зæронд фыд йæ цæрайæ цардысты ’мæ цинкодтой. Рацыд цасдæр рæстæг, æмæ дын Быдзæг афтæ куы зæгъид: – Хъазынмæ мæ ауадзут.
Нырма дын афон нæу зæгъгæ йын загъта йæ мад.
Быдзæг æй нал уагъта, æмæ уæд йæ мад ысразы:
– Уæртæ Уæйгуыты сыхмæ ацу, æмæ уым ахъаз. Æрмæст рæхджы фæстæмæ ам куыд уай, афтæ!
Быдзæг азгъордта Уæйгуыты сыхмæ. Уым уæйгуыты сывæллæттæ хъулæй хъазыдысты ’мæ цæм дзуры:
– Уемæ мæ хъазын бауадзут!
– Ахъаз, фæлæ куы фембылды уай, уæд дын де фсæртæ дæ дзоныгъгомыл ныллыгкæндзыстæм.
– Фæуæд афтæ. Фæлæ уын уæхи куы рамбулон, уæд та?
– Уæд тæрхонгæнæг дæхæдæг.
Райдыдтой хъазын. Быдзæг цæ рамбылдта фыдздзаг хъазты, дыггаг хъазты, стæй æртыггаг хъазты дæр. Хорзау нал уыдысты уæйгуыты фæсивæд:
– Фембылды стæм, æмæ нын зæгъ дæ тæрхон.
Быдзæг цæ сбæгънæгкодта, æмæ цæ афтæмæй фервыста. Стæй сæхимæ ссыди ’мæ æнцад ысбадти.
Йæ мад æй фæрсы:
– Цæй, куыд уыди уæйгуыты фæсивæдимæ дæ хъазт?
Быдзæг, куыд цæ амбылдта уæйгуыты лæппуты, уый радзырдта. Уалынмæ уæйгуыты устытæ радыгæй Мæйдзырæтмæ хъæстмæ цæуын байдыдтой.
Мæйдзырæт цын афтæ:
– Уæ фырттæ мæ лæппуйæн йе фсæр ралыгкæнынмæ хъавыдысты, æмæ уæд æз тæригъæд нæ уыддæн? Аххосджын сæхæдæг куы сты!
Цыма загътаиккой уæйгуыты устытæ, æмбæрстой с’ азым, æмæ хъуырхъуыргæнгæ аздæхтысты.
Дыггаг хатт дæр та Быдзæг нал уагъта йæ ныййарджыты, ауадзут мæ хъазынмæ зæгъгæ. Уыдон æй арвыстой Гуымиртæм. Гуымирты лæппутæ дæр хъазыдысты хъулæй. Быдзæг цæм бацыди.
– Уемæ мæ хъазын бауадзут.
Уыдон ныххудтысты ’мæ афтæ зæгъынц:
– Нырма дæ хъуымыз дæ донгæмттыл куынæма басур, уæд немæ цы ныфсæй хъазыс?
– Æз уæ уымæй нæ фæрсын.
– Хорз, уæдæ, фæлæ куы фембылды уай, уæд дын дæ хъустæ ныллыгкæндзыстæм, æмæ-иу нæ хъаст ма ракæн.
– Нæ ракæндзынæн. Фæлæ, мыййаг, уæхæдæг куы фембылды уат, уæд та?
– Уæд дæ дзых – дæ тæрхон.
Райдыдтой хъазын, æмæ цыл фæстагмæ Быдзæг фæтых и.
Быдзæг цæ саджилхъустæй фервыста сæ хæдзæрттæм. Стæй сæхимæ рацыди хъазгæ, æмæ та радзырдта йæ хабар. Чысыл фæстæдæр Гуымирты устытæ хъæстмæ ’рбацыдысты Мæйдзырæтмæ.
– Уæ лæппутæн сæхи аххос у, – загъта цын Мæйдзырæт. – Уæдæ мæнæн мæ бындар æнæхъустæй куы ’рцыдаид, уæд цымæ сымах та цы загътаиккат?
Ницы уал загътой Гуымирты устытæ ’мæ хъуырхъуыргæнгæ аздæхтысты.
Æртыггаг хатт дæр та лæгъстæкæны Быдзæг йæ мадæн:
– Ауадз мæ хъазынмæ.
Ауагъта йæ хъазынмæ йæ мад, ныр та Дæлимонтæм. Дæлимонты лæппутæ хъултæй хъазыдысты, æмæ цæм Быдзæг дзуры:
– Бауадзут мæ уæ хъазтмæ.
Уыдон æм тигъмæ бакастысты.
– Хорз дын нæ рауайдзæн.
– Уый сымахмæ нæ хауы.
– Куы фембылды уай, уæд-иу нæ хъæстагæй ма фæцу, де рагъæй дын гæрзытæ куы рауадзæм, уæд.
– Фод уæ ныхас. Фæлæ уæхæдæг куы фембылды уат, уæд та? – Уæд та тæрхонгæнæг – дæхæдæг.
Райдыдтой хъазын хъулæй, æмæ цæ Быдзæг амбылдта. Уæд дæлимонты лæппутæ зæгъынц:
– Цы дæ фæнды, уый кæн – мах фембылды стæм.
Быдзæг цын се взæгты цъуппытæ ныллыгкодта ’мæ цæ ауагъта. Йæхæдæг сæхимæ балæууыд, æмæ та йæ хабæрттæ ракодта. Чысыл фæстæдæр дæлимонты устытæ Мæйдзырæтмæ хъæстмæ ’рцыдысты.
Æмæ цын Мæйдзырæт афтæ:
– Сæхи аххос у. Уыдон дæ лæппуйæн йе рагъæй гæрзытæ уадзынмæ хъавыдысты…
Дæлимонты устытæ дæр уæд мæстæлгъæдæй фæцыдысты сæ бæстæм. Иуахæмы та Быдзæг зæгъы:
– Æз хъуамæ бæстыл ахæтон, фæлæ мæ хъæуы бæх æмæ хæцæнгæрзтæ. Мæйдзырæт ацыди ’мæ сæ чырынæй дæгъæлтæ систа, стæй цæ Быдзæгмæ радта.
– Ацы дæгъæлтæ ахæсс. Хурхæтæнбыдыры кæрон ис хъæд. Хъæд та ахæм у, æмæ йæ бæлас арвыл æндзæвы. Хурытынтæ зæхмæ нæ хæддзæкæнынц, афтæ тар у. Хъæды астæумæ бахæддзæуыдзынæ. Уым фендзынæ иу уобау. Уобауæн йæ цæгатварс – къæй, хъилæвæрд. Раппар- иу æй. Æмæ фендзынæ иу дуар, æмæ йæ бакæн ацы дæгъæлтæй. Уым цæджындзмæ бастæй иу бæх ис, æмæ йæ ралас. Æмбал нæй уыцы бæхæн, æмæ дæ уый зæххы кæрæтты ’рзилынкæндзæн. Æрмæст дæ фæдзæхсын: куы фынæйкæнай, уæд бирæ рæстæджы – нæ, фæлæ – цыбыр. Кæннод дæ исчи куы фена уæйгуытæй, кæнæ гуымиртæй, кæнæ дæлимонтæй, уæд дын сæ маст нæ ныууадздзысты ’мæ дыл сæ тых æвзардзысты.
Быдзæг райста дæгъæлтæ ’мæ араст и.
Сослан ыл амбæлди ’мæ йæ фæрсы:
– Кæйонг цæуыс, Быдзæг?
Быдзæг ын ракодта йæ хабæрттæ.
– Хорз фæндæгтыл фæцу, фæлæ мæнмæ дæр байхъус, – загъта Сослан. – Æз дыл сæвæрдтон ном æмæ рамбылдтон æртæ сыгъзæрин нуазæны. Афæдзы фæстæ дæм зындзынæн – хъуамæ дын базонон дæ лæджыхъæд.
Хæрзбон загътой кæрæдзийæн æмæ фæйнæрдæм фæцыдысты: Сослан – Нартæм, Быдзæг та йæ фæндагыл араст и дарддæр.
Бирæ фæцыди Быдзæг. Хурхæтæнбыдырмæ бахæддзæ и, стæй хъæдмæ, æмæ цæуы хъæды мидæг. Арвы рухс нæ уыны. Бахæддзæ ис иу уобаумæ. Ссардта иу цавæрдæр къæйдур æмæ йæ рахъилкодта. Кæсы, æмæ – цы дуар агуырдта, уый. – Авд гуыдырæй æхгæд. Æмæ йæ бакодта йæ дæгъæлтæй. Ауыдта бæхы ’мæ йæм æввахс бацыди. Бæх æм йæ сæр разылдта.
– Чи дæ? Цы фыдбылыз дæ ’рбахаста?
– Нæртон лæг дæн! – зæгъы Быдзæг.
– Нæртон лæджы тæф хъæлæкк кæныс, фæлæ нæртон лæджы туг ис де уæнгты, уый мæ нæма уырны.
– Фендзыстæм уый дæр.
Быдзæг бæх раласта, хæрзæхсад, хæрзнад æй ныккодта уазал суадоны, сæвæрдта йыл саргъ æмæ йыл абадти. Бæх иу ысхъиуд фæкодта, æмæ мигътæ ’мæ æврæгъты ’хсæн бамидæг ысты дыууæйæ дæр. Быдзæг нæ фæтарсти, бæхы гуыбынмæ ’рзылди ’мæ фервæзти. Бæх зæхмæ йæхи ’руагъта ’мæ фæрсы йæ барæджы:
– Куыд у дæ хабар?
– Ницы мын у!
– Уæдæ мын барæгæн бæздзынæ. Фæлæ ма дæ бафæлварон иу хатт. – Бафæлвар!
Бæх фатау атахти. Быдзæг бæхы къудийы бын бабырыди ’мæ джиттæлбосыл фидар хæцы. Бæх æрзылди зæххы алыфарс, æмæ та ’рлæууыди йæ фыдздзаг бынаты. Фæрсы Быдзæджы:
– Цы фæдæ, лæппу?
– Мæнæ дæн!
– Кæд нæ фæтарстæ, уæд дæм æцæгæй дæр нæртон туг ис. Æрмæст ма дæ æртыггаг хатт дæр ысфæлварон.
– Бар дæ ис.
Бæх зæххы ’мбуар йæхи фехста, раззаг къæхтæй фæд хаста, фæстаг къæхтæй та зæхх хафта. Быдзæг саргъыл æрхуыссæгаукодта, æмæ та бæх йæ фыдздзаг бынатмæ ’рцыди.
– Цы фæдæ, лæппу?
– Мæнæ дæн!
– Зæгъын, кæд ахауддæ?
– Хуыцау æмæ зæхх æвдисæн – н’ ахауддæн!
– Гъеныр мæ бынтон бауырныдта: ды æцæгæй дæр нæртон лæг дæ. Зæгъ мын, кæдæм у нæ фæндаг?
– Фæнды мæ ахæтын бæстæтыл, фенон адæмы, фенон дуне. – Æмæ цас рæстæгмæ уæддæр?
– Афæдзы ’мгъуыдмæ.
Араст и Быдзæг, æмæ зилы адæмтæ ’мæ алы бæстæтыл.
Уæйгуытæ, гуымиртæ ’мæ дæлимонтæ базыдтой, Быдзæг балцы кæй ис, уый, æмæ загътой:
– Балцы кæд ацыд Быдзæг – не фхæрæг, уæддæр фæстæмæ хъуамæ мауал æрыздæха, исты хос ын ыскæнæм.
Райдыдтой йæ фæдыл зилын, фæлæ йæ никуы ’ййæфтой.
Рацыди афæдз.
Уæд Сослан иу бон афтæ зæгъы Мæйдзырæтæн:
– Ном цы гуырдыл сæвæрдтон, уый размæ хъуамæ фæцæуон. Афæдз сæххæст и ныр, æмæ йын хъуамæ базонон йе гъдау æмæ йæ хъару: – Бафæлвар æй, – зæгъы Мæйдзырæт, – базон æй, аггаг у кæддæра Нарты ’хсæн цæрынæн.
Араст и Сослан. Бирæ фæцыди, æмæ æппынфæстаг Хурхæтæнбыдырмæ бафтыди. Федта уым æнахуыр бæхы фæдтæ, æмæ сæ фæстæ цæуын ысфæндкодта. Цæуы Сослан. Уæд дардæй тыччыйыйас чысыл сауыстъæлф æрбазынди. Куыд фæстæмæ сауыстъæлф йегъауæй йегъаудæр кодта. Фæстагмæ бæх æмæ барæг ысты, уый рахатыдта Сослан.
Сослан æм комкоммæ сарæзта йæ бæхы. Быдзæджы бæх ныххуыррытласта, æмæ Сослан æд бæх фæуæлгоммæ и.
Быдзæг ныххудти. Уæд æм Сослан адзырдта:
– Худ уал, худ! Фæлæ, æз ном цы лæппуйыл сæвæрдтон, уыууыл куы бавзарис дæ тых, уæд дæм худын нал цæуид.
– Æмæ кæуыл сæвæрдтай ном, уый чи у?
– Быдзæг хуыйны!
Быдзæг уыцы ныхæстæм бæхæй æргæпкодта ’мæ йæм бауади. – Зæгъ мын лæгæй лæгмæ: чи дæ?
– Нарты Сослан.
– Уо, Хуыцау мæ куыд федта! Уæдæ ды мæнæн мæ номæвæрæг куы дæ!
Фелвæста йæ Сосланы йæ хъæбысы, йæхи бæхыл æй сæвæрдта, Сосланы бæхы та идадзæй ласта. Æмæ Хурхæтæнбыдырмæ ’рцыдысты иумæ. Сослан тынг ысдойны и. Быдзæг къададонмæ фæуади, йе ртты йын дзы ’рбадавта, æмæ Сослан йæ дойны суагъта. Уыйфæстæ хъæдыл азылди, сæгуыт удæгасæй рацахста, æрбаргæвста йæ ’мæ йæ лалымыстыгъд акодта, физонджытæ дзы ацарæзта ’мæ хорз федта Сосланы.
– Хистæрæн лæггадгæнæгæй бæззыс, æмæ мын мæ ном нæ фегадкæндзынæ. Фæлæ цымæ кæстæртимæ та куыд дæ? – загъта Сослан. – Мæнæ ам Тлиахъаны калак-хъæу æввахс у. Уырдыгæй мын ракæн, цас дæ фæнды, уыйбæрц кæстæртæ, æмæ ды дæр немæ, афтæмæй азилæм хæтæны. Стæй мæ базондзынæ.
Сослан Тлиахъаны калак-хъæуæй авд кæстæры ’рбакодта, æмæ иумæ араст ысты хæтæны. Цæгъдынтæ систой сырдты ’мæ цæ иу доны былмæ хастой.
Уыйфæстæ фæрсы Быдзæг Сосланы:
– Бынатмæ цæуæм, æви ам кæнæм физонджытæ?
– Ам цы ис, бынаты дæр уый.
Февнæлдтой сырдтæм, Тлиахъаны калак-хъæуы авд кæстæрæн цы ’нтысти, уый Быдзæгæн йæхицæн æнтысти, æмæ цыл ноджы тыхкодта. Физонджытæ акодта ’мæ сеппæты дæр фæхынцыдта.
– Кæстæртимæ дæр бæззыс, æрмæст ма, Нарты сæрыл куыд хæцдзынæ, уый дæр куы базонин, – дзуры Сослан.
– Мæ бæх тæфæй хорз æмбары, – загъта Быдзæг. – Йæ барцæй йын æртæ хъисы ахæсс. Æмæ-иу цæ зынгыл æрывæр, Нартæ исты фыдбылызы куы бахауой, мыййаг, уæд. Æмæ дæм зындзынæн.
Уыйадыл кæрæдзийæн хæрзбон загътой, æмæ фæцыдысты фæйнæрдæм. Сослан Нартæм æрцыди.
– Ахæм гуырд æрæджыты нæма уыди Нартæм. Мæ ном мын нæ фегадкодта, – загъта Сослан Мæйдзырæт æмæ Ацæйæн.
Уæйгуытæ, гуымиртæ ’мæ дæлимонтæ куы никуы ардтой Быдзæджы, уæд загътой сæхицæн:
– Æртæрдыгæй ныббырсæм уæдæмæ Нартæм, æмæ кæд искуы разынид. Сразы сты æппæт дæр уыцы фæндыл.
Æртæрдыгæй ныццавтой Нарты уæйгуытæ, гуымиртæ ’мæ дæлимонтæ. Нартæ уынгæджы фесты. Не сæфт æрцыди зæгъгæ загътой. – Фæлæ кæд сæфæм, уæд кадимæ!
Сосланæй фæстæмæ Нартæ хæсты бацыдысты. Сосланмæ дæр барвыстой:
– Ды цæуылнæ рацæуыс?
– М’ афон нæма у.
Хæцынц Нартæ. Дыггаг хатт та барвыстой Сосланмæ.
Растынмæ хъавын зæгъгæ цын загъта Сослан.
Фæстæдæр та æртыггаг хатт барвыстой:
– Сослан рацу хæстмæ!
Мæ хæцæнгæрзтæ бæттын зæгъгæ цын загъта.
Уæд Сослан Быдзæджы бæхы æртæ хъисы артыл æрывæрдта, æмæ сæ цъысцъыс ыссыд, мæ тæф ыскалди.
Быдзæджы бæх тæф бамбæрста ’мæ тарст мырмыр ныккодта. Быдзæг фынæй уыди, фестади йæ бынатæй, бæхыл абадти, æмæ йæ бæх Нартырдæм ыскъæфын байдыдта.
Бæх афтæ тагъд цыди, æмæ хæхтæ кæрæдзийы фæстæ задысты, быдыртæ лидзæгау кодтой. Сырдты хъæр уысммæ таркодта, æмæ-иу нал æрбайхъуысти.
Быдзæг ысмидæг и Нарты ’хсæн. Уæд Сослан дæр рахызти, æмæ Нартæ æртывæр тынгдæрæй хæцын систой уæйгуытæ, гуымиртæ ’мæ дæлимонтимæ.
Сослан цы цагъта, уымæй дыууæ хатты фылдæр цагъта Быдзæг. Нартæ цы цагътой, уымæй та – æртæ хатты фылдæр.
Нартæ дискæнынц: «Уæдæ чи у ацы лæппу? Цы хорз нæ зоны? Кæнæ цы мыггаг у?» Ничи йæ зыдта Сосланы йæддæмæ.
Уæд та зæгъынц Нартæ:
– Фæсхæст æй уæддæр базондзыстæм, кæнæ Сосланы бафæрсдзыстæм. Уæйгуытæ цагъды кодтой, гуымиртæ – иннахæм, дæлимонтæ дæр – афтæ.
Фæстагмæ гуымирæй, уæйыгæй, дæлимонæй – æппæт дæр сæ ных Быдзæджырдæм ыскодтой. Быдзæг дæр цæ цух кæм уагъта!
Уæд дæлимонтæ Быдзæджы бæхы сæфтæджыты фæлмæнтæ зæххыбынæй æхсын байдыдтой. Бæх ныццудыдта ’мæ ’рхаудта.
Æртыхстысты дæлимонтæ Быдзæгыл. Нартæ та уыдоныл æртыхстысты. Мæлæтдзаг цæфтæ фæци Быдзæг, фæлæ уæддæр нæ састи. Нартæ дæр сæ хæст тынгдæр кодтой, æмæ цæ фæсырдтой æппынфæстаг.
Быдзæджы цæфæй æрхастой. Куы рацардаин, уæд уын ызнаг бæргæ нал ныууагътаин уæ бæстыл зæгъгæ ма загъта.
Æмæ йæ уд систа. Амарди Быдзæг.
Мады зæрдæ – риссаг, фыды зæрдæ – мæтгæнаг. Мæйдзырæт дæр йæ фырты уæлхъус йæ уд систа.
Цы ма загътаид зæронд Ацæ? Мæты бацыди. Цæуæты маст сæр хæры. Бавæрдтой дыууæ марды дæр Нартæ сæ æвдадз-зæппадзы. Быдзæгæн йæ номыл мæсыг сарæзтой хъæуыбæстастæу.
Хъæубæсты уарзон адæмæн æхсæны у. Æмæ Быдзæг дæр афтæ – Нартæн æхсæны уыди. Йæ хорзы кой нæ фесæфт, йæ ном ын нæ ферохкодтой адæм ныр дæр ма. Рухсаг уæд.
Сауфурдмæ ’ввахс Хуыйæндон-æлдар царди. Бакæнæн нал уыди йæ бæхрæгъæуттæн æмæ йæ фосыдзугтæн. Айхъуысти Хуыйæндон-æлдары кой, фæлæ йæм Нарт фæндаг нæ зыдтой.
Нартæ сæ Ныхасы бадынц æмæ дзурынц:
– Нæ бæхтæ бонæй-бон цоладæр кæнынц, бонæй-бон – цыфыддæр æмæ фыдуынддæр. Цæуыл ма цæудзыстæм ыстæры?
Хъуыста Уырызмæг Нарты ныхæстæ ’мæ йын хъыг куыд нæ уыдаиккой! Æрбацыди сæхимæ, мæстыцæф æркодта йæхи къæлæтджыныл, æмæ къæлæтджын йæ быны фæдыдагъ.
Сатана йæ фæрсы:
– Цы кодтай, нæ зæронд, цæуыл мæсты дæ? Кæд дæм исчи исты сдзырдта?
– Чи мæм ысдзура! Фæлæ катайы дæн.
– Цæуыл катайы дæ?
– Абон Нарты ныхасы уыддæн, æмæ афтæ дзырдтой: «Нæ бæхтæ – бонæй-бон цоладæр кæнынц, бонæй-бон цыфыддæр æмæ фыдуынддæр, цæуыл ма цæудзыстæм ыстæры?» Сæ ныхæстæ мæ иннæрдæм ахъардтой, æмæ уыууыл у мæ катай.
– Уо, катайаг фæуа сæ сæр Нартæн! Бæргæ ис хорз бæхтæ ’мæ фосыдзугтæ, фæлæ зынæфтæн у уырдæм. Нартæй демæ цæуын никæй бон бауыдзæн, нæ зæронд! Дæ бæх афæраздзæн, фæлæ уыдон бæхтæ ’мбисмæ дæр н’ ахæддзæ уыдзысты.
– Нарты ныфс уымæй нæ сæтты.
– Уæдæ цæ бафæлвар. Ахæсс мæнæ ацы султъæрчъиаг æмæ нæрв Нарты Ныхасмæ ’мæ цын зæгъ: «Нартæй лæгдæр чи у, уый æрнæмæд нæрвæй, мæхицæн дзабыртаг æрфæлмæнкæнон æмæ, бæхтыхæрзтæ кæм ысты, уырдæм ацæуон».
Уырызмæг галдзармы султъы йæ дæларм ыскодта, нæрв рахаста Нарты Ныхасмæ.
– Чи мын æрнæмдзæни нæрв, мæхицæн дзабираг æрфæлмæнкæнон æмæ, бæхтыхæрзтæ кæм ысты, уырдæм хъуамæ фæцæуон.
Нартæ йæ радыгай фæрсынц.
– Æмæ кæм ысты бæхтыхæрзтæ?
– Нæрв уал æрнæмут. Дзабыртæ куы скæнон, уæд уын æй зæгъдзынæн. Йæ ныфс уæ чи хæсса, уый-иу рацæуæд мемæ.
Нартæ радыгай нæрв нæмын байдыдтой, Уырызмæг дæр султъы æрзилæрзилкæны ’мæ дзуры, нæрвæй чи фæнæмы, уымæн:
– Æрнæм, æрнæм, дæ къухтæ базыгыл куынæ риссынц!
Нартæ нæрвнæмынæй бафæлладысты, æмæ та цæм Уырызмæг дзуры: – Нæй, сымахæй мæнæн æмбалæн ничи сбæздзæн!
Сатана цæ хъахъхъæдта ’мæ цыл худти. Нартæм хардзау æркасти: «Ай цавæр хабар у, Уырызмæджы султъы ’рфæлмæнкæнын нæ бон куыд нæ баци?»
Уый та уымæн афтæ уыди, æмæ Сатана Хуыцаумæ скуывта: «Хуыцау, уæдæ Нартæн султъы ’рфæлмæнкæнын сæ бон куыд нæ бауа!»
Сатанайы куывд æрцыди, æмæ Нартæ мæстыкодтой.
Алæгаты сыхы иу зæрондæн зæнæгæй æрмæст иунæг чызг уыди. Уый йæхи лæппуарæзт акодта. Ныхасмæ ссыди ’мæ дзуры Уырызмæгмæ: – Æри ма, æз æрнæмон нæрв!
– Æрнæм, мæ хæдзар, фæлæ цы дæ бон бауыдзæн!
Чызг нæрв нæмыныл ысхæцыди, æмæ Уырызмæг хæрдмæ фæхауфæхаукодта.
– Сабырдæр нæм, зæххыл мæ фæхостай!
– Куыд дæ фæхостон, ас лæг куы дæ, дæ султъы тагъддæр зил, æмæ ’рфæлмæн уа!
Уырызмæг бæргæ зылдта султъы, фæлæ та йæ зæронд лæджы чызг дæр тынгдæр нæмы. Æмæ та загъта Уырызмæг дыггаг хатт:
– Сабырдæр нæм – мæ хуылфыдзауматæ ныккалдысты!
— Уох-хай, Уырызмæг! Сабийы ныхæстæ кæныс, цырддæр зил дæ султъы!
Ныр Сатана кæсы Уырызмæгмæ, æмæ æгæр-æгæр куы фæлмæцыди, уæд ыскуывта Хуыцаумæ:
– Хуыцау, кæм дæ? Нæрвнæмæгæн йæ нæрвыбазыг кæм асæтты! Алæгаты зæронд лæджы чызг та нæрвыбазыгыл æрынцади, æмæ базыг ныддæнгласта – æрбасасти.
Уырызмæг тынг бафæлмæцыди, æмæ йæ ныр æфсон фæци, æмæ загъта: – Хорз æрнадтай, бæззыс балцы цæуынæн, фæлæ райсоммæ дæхи барæвдзкæн.
– Уæд цæугæ та кæдæм кæнæм?
– Сатана кæдæм зæгъа, уырдæм, бæхтыхæрзты кæнынмæ.
– Кæдæм зæгъы Сатана?
– Бафæрс æй дæхæдæг.
Зæронд лæджы чызг, лæджы дарæс йæ уæлæ, афтæмæй Сатанамæ бауади ’мæ йæ фæрсы:
– Кæдæм цæудзыстæм ыстæры?
– Сау фурдмæ ’ввахс Хуыйæндон-æлдары рæгъæуттæ хизынц, Хурдзæвæнхохы бын, æмæ уырдæм.
Зæронд лæджы чызг йæ фыдмæ ныццыди.
– Баба, ницы дæм ис бæхымыггагæй, цæуыл ацæуон?
– Бæргæ ис, – зæгъы чызджы фыд, – фæлæ Уырызмæг йæ Æрфæныл куы цæуа, уæд æй уый йæ разæй н’ ауадздзæни. Ацæмæ та ис Æрфæнæй хуыздæр бæх, æмбæхст ын у ныггæнды. Нартæй йæ ничи зоны. Бацу йæм, æмæ йын ракур йæ бæх. Раддзæн дын æй.
Зæронд лæджы чызг æм фæцыди Ацæмæ.
– Ацæ, Нартæн сæ бæхтæ нал сæрæнкæнынц. Дæумæ хонынц æмбæхстбæх, æмæ мын æй авæр. Кæннод Уырызмæгимæ стæры цæуын, æмæ мын Æрфæн мæ бæхы бахæрдзæн.
– Фыдæбойнаг – йæ зæгъæджы сæр! Ды уыцы бæхы уыромгæ дæр нæ бакæндзынæ, æмæ дæ фесафдзæн. Уыцы бæхы зонгæ дæр ничи кæны нæхи сыхы, дæлæ зæронд лæджы йæддæмæ.
– Мæхæдæг дæр уый чызг дæн.
– Йæ, фыдæбойнаг чызг, мæхи бинонтæ дæрæй нæ зонынц мæ бæхы, ныр æй ды дæр базыдтай! Хорз нæ бакодта дæ фыд, кæй дын æй загъта, уымæй. Уыцы бæхæн йæ комытæфæй ихтæ тайынц, йæ дымгæйæ бæлæстæ фæлдæхынц. Уæд куыд хæссыс дæ ныфс уыууыл ысбадынмæ?
– Сæфт – иу сæфт! Æмæ кæд сæфон, уæд исты хуызы. Радт мын дæ бæх!
– Мæнæ дын авд ныггæнды дуæртты дæгъæлтæ. Уый хуры рухс рагæй нал федта. Ахæсс идон æмæ саргъ. Фæстаг дуармæ куыддæр бахæддзæ уай, афтæ – рудзынг дуары сæрмæ ис – æмæ уал-иу раздæр уый бакæн, стæй дæм бæх йæхæдæг ракæсдзæн. Дзурдзæн дæм: «Хуры рухс мын фенынкæн». Ды-иу зæгъ: «Саргъ сæвæрын мæ бауадз дæхиуыл». Куы дæ бауадза, уæддæр-иу дуар ма бакæн, фæлæ-иу зæгъ: «Идон бакæнын дæр мæ бауадз». Идон бакæнын дæ куы бауадза, саргъ ыл куы сæвæрай, æмæ куы сбадай бæхыл, уæд-иу дуар фегомкæн, æмæ – дæ хъару ’мæ дæхæдæг! Фидар бад, фæлæ ку’ ахауай, уæд дын м’ аххос ма фæуæд. Уырызмæджы Æрфæнæн хоскæндзæни Ацæйы бæх.
Зæронд лæджы чызг дæгъæлтæ райста, саргъ æмæ идон дæр. Авд ныггæндæй æхсæз дуары бакодта. Æвдæм дуарыл цы рудзынг уыди, уый дæр бакодта, æмæ йæм бæх ракасти.
– Хуыцау дæ сараза, мæнæн ма рухсыцъыртт чи фенынкодта! Æххæст ма дуар дæр бакæн.
– Идон бакæнын æмæ саргъ сæвæрын мæ бауадз дæхиуыл, æмæ бакæндзынæн дуар.
Бæхæн гæнæн нал уыди, æмæ сразы. Чызг рудзынгæй бахызти, саргъ æмæ идон дæр байста йемæ. Идон ыл афтыдта бæхыл. Саргъ дæр ыл сæвæрдта.
– Дæ уæлæ мæ бадын бауадз, куыд дыл фидауын, уый базонон. Бæх исдуг нæ коммæ каст, ыстæй ысразы:
– Цæй, ысбад, лæппу!
Чызг лæппуйы дарæсы нæ уыд? Æмæ йæ бæх лæппу æнхъæлдта. Уæд ыл чызг абадти, бæхы рохтæ ’рбалхъывта. Дуар бакодта уæлбæхæй, æмæ бæх топпынæмыгау ратахт.
Чызг саргъыкъуыдырæй базы ’хсæн абырыди, йæхи зæгæл фестынкодта. Бæх тæхы, æмæ йæ фæстæ мигъыкъуыбылæйттæ дзыгуыртæй зайынц. Йæ дымгæйæ бæлæстæ фæлдæхынц фæйнæрдæм. Арвы кæрæтты æртæ зылды ’ркодта бæх. Стæй быдыры сиргæ рауагъта йæхи.
– Цы фæдæ, лæппу?
– Мæнæ дæн! Æрцардтай мæ дæ дымгæйæ.
– Фæлæу уæдæ афтæ!
Тынгдæр фезмæлыди бæх, дывæр фыддæр фæци ’мæ ’хситгæнгæ тахти. Чызг дæр та йæхи зæгæл фестынкодта, æмæ та саргъыкъуыдырæй базы ’хсæн абырыди. Ноджы та æртæ зылды ’ркодта арвы кæрæтты. Æмæ быдырмæ ’руагъта йæхи. Цапуалцыдæй æрбацæйцыди ’мæ фæрсы чызджы: – Цы фæдæ, лæппу?
– Мæнæ дæн, æгæр ыстæвд дæн, æмæ мын дæ дымгæ дæр ницы баххуыс.
Бæхæн хъыг уыдысты уыцы ныхæстæ. Æртывæр тынгдæр фезмæлыди, æмæ йæ фынк къоппæй тахти. Фынк кæмтты ’мæ хæхты тади, рог фæздæг фестади ’мæ хæрдмæ цыди. Йæ барцыхъуынтæй дæр цалдæр ахауд, афтæ уади бæх. Чызг дæр та йæхи зæгæл фестынкодта, саргъыкъуыдырæй базы ’хсæн абырыд. Арвы кæрæттыл та æртæ зылды ’ркодта. Стæй быдырмæ руагъта йæхи, æмæ сæпсæпцыдæй æрбацæйцыд. Дзуры та чызгмæ: – Цы фæдæ, лæппу?
– Мæнæ дæн, цæмæй мын тæрсыс? Цы хъуамæ фæуон?
– Мæ хицау Ацæ дæр мыл афтæ фидар нæ бадти, æрмæст ма чызджы уæз куынæ кæнис!
Чызг æм дзуры лæппуйы хъæлæсæй:
– Бæхыл нырма фыдздзаг хатт ысбаддæн – м’ аххос нæу. – Сахуыр уыдзынæ, – зæгъы бæх, – фæлæ мæ ныр дæлæ цады хорз ныннай.
Чызг бæхы аласта, йæ саргъ ын систа ’мæ йæ арыхънад ныккодта. Уыйфæстæ йæ идадзæй араласбаласкодта иучысыл. Бæх йæ ранмæ ’рцыди. Стæй та йыл чызг саргъ авæрдта, æмæ бæх Ацæтырдæм куы фæци, уæд уыцы рæстæг чызджы фыд – Дæллаг сыхы иу хуыскъ адаг уыди – æмæ уым æрхы сæрмæ лæууыд. Цæмæн æрбафтыд уырдæм – Хуыцау йæ зонæг. Ауыдта цæ ’мæ фæтарсти зæронд лæг йæ чызгæн, æмæ былæй ахауд. Йæхи ныппырхкодта ’мæ байсæфти. Уый Ацæ йæхи цæстæй федта.
Бæх Ацæты дуармæ балæууыд. Ацæ сæ размæ фæци. Чызг æргæпласта, æмæ фыдздзаг бæхы ахъæбыскодта Ацæ, стæй та чызджы. Æмæ йын йæ фыды сæфты хабар дæр ракодта.
Уыцы ныхæстæм чызг азгъордта, йæ фыд былæй кæдæм ахаудта, уырдæм. Фæкуыдта йыл, фæдзынæзта.
Зæппадзы йæ бавæрдтой Алæгаты зæронд лæджы уыйфæстæ. Тынг ыл фæхъыгкодтой адæм.
– Мауал хæр дæхи зæгъгæ загъта Ацæ чызгæн. – Дæ фыдимæ мах æфсымæртау адджын уыдыстæм кæрæдзийæн, æмæ дын кæд уый нал и, уæддæр ма дын æз дæн. Цæр мемæ. Æз дын фыды бæсты уыдзынæн. Ме фсургъ та дын – мæ хуыздæр лæвар.
Æмæ Алæгаты зæронд лæджы чызг Ацæтæм цæргæйæ баззад.
Рацыди цасдæр рæстæг, æмæ та, иу бон куы уыди, уæд загъта Уырызмæг:
– Нартæй мемæ стæры чи цæуы, уый рацæуæд!
Ныххæррæтластой Нартæ, уæдæ æз дæр цæуын зæгъгæ.
– Цæут мæ разæй Хурдзæвæнхохы бынмæ. Æз дæр уæ ’ййафдзынæн. Араст ысты Нартæ, цæуы сæ фæстæ Уырызмæг дæр йæ бæхыл. Адард ысты иуцасдæр. Ацæ чызг кæмæй загъта, уый дæр лæппуарæзтæй, Ацæйы бæхыл бады, афтæмæй цæ баййæфта Нарты. Стæй фæсабырдæркодта йæ цыд.
Уырызмæджы Æрфæн Нартæй куы кæй бæхы стъæпласы, куы – кæй. Кæмæн та йæ бæхы дымæг сыскъуыны, кæнæ йæ дæндагдзæф фæкæны бæхы. Лæгæрды размæ Уырызмæджы Æрфæн, æмæ Нарты бæхтæн сеппæты разæй фæци. Алæгаты зæронд лæджы чызг дæр уæд аразмæкодта йæ бæхы. Барджытæй-иу зæхмæ чи ’рхауди Æрфæны цæфтæй, уый-иу чызг йæ бæхыл `b8pdr` фæстæмæ. Бахæдздзæ сты афтæмæй Уырызмæгмæ. Чызджы бæх Æрфæны æгъдтæм дæндагæй фæлæбурдта ’мæ цæ сæууылдта. Уырызмæг, йæ бæхыл цы ’рцыди, уый нæ базыдта, æмæ цæуынц. Бирæ цæ нал хъуыди Хуыйæндон-æлдары бæхрæгъæуттæм æмæ фосы дзугтæм.
Æмæ чызг йæ мид-зæрдæйы скуывта:
– Хуыцау, уæдæ фыдхъызт æмæ фыддымгæ цы скæна!
Æнæнхъæлæджы арв сасæста, Хурдзæвæнхохы дыууæ сæрыл мигътæ сæхи æруагътой, уырдыгмæ зæйау лæсыдысты, фыдуазал æмæ фыдхъызт ыстынг и. Уырызмæджы бæхы хъæдгæмттæ уазалы рæсыйын æмæ риссын байдыдтой. Миттымыгъ сыстад ноджы тыхджындæрæй, æмæ нал размæ уыди ацæуæн, нал – фæстæмæ.
Чызг дзуры Уырызмæгмæ:
– Цы фæдæ, Уырызмæг? Акæн Нарты дæ фæстæ, кæдæм цæ кодтай, уырдæм.
– Кæдæм цæ фæкæнон? Султъы ’рнæмын чи нæ фæрæзта, уыдон ыстæры цæуынц ныр мемæ. Æмæ ма дзы кæцыйæн баххуыскæнон?
– Дæ бæхы миты лæгæрдынкæн æмæ фæдкæна. Нарты бæхты дæндагдзæфтæ куы фæкодта, кæмæн та дзы йæ дымæг куы стыдта! Уæд ныр миты лæгæрдын нал фæразы?
– Нал фæразы, цыдæр кæны.
– Уæдæ мæн разæй ауадз, – загъта чызг, – фæлæ мын дзырд радт, дæ бæх Нарты бæхты кæй нал хъыгдардзæн, æмæ йæхи уыдонæй хуыздæр кæй нал хондзæн, уый тыххæй.
– Бафæрс бæхæн йæхи.
– Йæ хицау ды дæ.
Уырызмæджы Æрфæн чызгмæ дзуры:
– Уагæры ма лæппу куы уыдаис, уæд цытæ бакодтаис, цымæ? Уырызмæг фæджихау и.
– Гæр, æмæ ды чызг дæ æцæгæй дæр? Æмæ куыд бахастай афтæмæй дæ ныфс Нартимæ стæры цæуын?
– Мæ ныфс – мæхæдæг, мæ тых – мæ бæх, мæ хъару та – Нарты стæронтæ. Цæмæй тæрсын?
– Нартæй кæй чызг дæ?
– Зæронд фыд мын уыди ’мæ амарди. Зæронд Ацæйæн йæ кæнгæчызг дæн.
Нарты чызджы хъару йæ дисы ’фтыдта, фæлæ уæддæр зæгъта Уырызмæг.
– Аздæх фæстæмæ, Нарт фыдраны бахауын дæр зонынц, æмæ ницы бакæндзынæ немæ цæуынæн.
Не сразы чызг:
– Нарт фыдран кæм уой, уым мæ цæстмæ сæхи ныфсджындæрæй æвдисдзысты, æмæ се уæнг рогдæр кæндзæн, сæ ныфс – тыхджындæр. – Уæдæ кæд афтæ у, уæд, Æрфæн фæллайын райдыдта, æмæ афæдкæн мит де фсургъæй.
– Кæд Æрфæн Нарты бæхты нал хъыгдардзæни, уæд цæуын, кæннод – нæ.
Нал æвналдзынæн зæгъгæ загъта Æрфæн. – Нарты маст мæ систа дæ бæх.
Уырызмæг Æрфæны æгъдтæ æруыдта, æмæ – бурхъæбæр ныййысты йæ цæфтæ.
– Ай æнхъæл нæ уыддæн.
– Æз дæр нæ уыддæн дæ бæхæй афтæ ’нхъæл. Æз цæуын, уæдæ, разæй.
– Нæхи йæддæмæ ам ничи ис. Ацу, фæткæн фæуæд амæй фæстæмæ ацы хъуыддаг.
Чызг фæцагайдта, æмæ бæх авд мусонгуаты бæрц фæхаста мит фæйнæрдæм.
Нарты бæхтæ дæр æнæзивæг цæуын байдыдтой йæ фæдыл. Чызджы бæхæн йæ буарæй уыйбæрц хъарм цыди, æмæ Нартæн сæ хид цъыкласта фыртæвдæй.
Уалынмæ цæм æрбазынди Хурдзæвæнхох йæ дыууæ сæримæ.
– Дарддæр нын афтæ цæугæйæ нæу, – загъта чызг Нартæн. – Фæлæ хъусут: Хуыйæндон-æлдары рæгъауы ис æфсæндзых уырс. Уый æрцахсæм. Стæй нæхирдыгæй куы фæуа, уæд рæгъау ныггæргæркæндзысты йæ фæдыл. Æз æмæ Уырызмæг фæстейы лæудзыстæм. Рæгъæуттæ хъахъхъæнынц æртæ æфсымæры. Уыдон фæдисы иумæ нæ рацæудзысты. Сымах æфсæндзых уырсы уæ фæдыл ласут, æз та æртæ æфсымæримæ тохы бацæудзынæн. Исты мыл куы ’рцæуа, уæд-иу мын мæ мард ма радтут уыдонмæ. Кæд цыл фæтых уон, уæд та æдасæй ацæудзыстæм дарддæр нæ фæндагыл.
– Æфсæндзых бæх искæй бахæрдзæни, ахсын та комгæ нæ бакæндзæн, – загъта Уырызмæг.
– Уый æрцахсынæн æз мæхæдæг хоскæндзынæн. Сымах лæуут. Чызг йæ бæхыл абадти, архъан айста ’мæ рæгъæутты иу кæрæтты дугъ рауагъта. Æфсæндзых бæх æй ауыдта, æмæ йыл йæхи раскъæрдта. Чызг цæхгæр фæзылдта йæ бæхы ’мæ архъан фехста. Æфсæндзых бæхы рацахста, æмæ бæхæн йæ тъæпп зæххыл фæцыди. Йæхимæ йæ ’рбалхъывта чызг, стæй йæ Нартæм æрбаласта.
– Хæцут ыл!
Æфсæндзых бæх бамбæрста хабар æмæ ныууасыди. Нартæ фезмæлыдысты, рацæуынц. Æмæ рæгъæуттæ, дзугтæ æфсæндзых бæхы фæдыл ныххал ысты.
Æртæ ’фсымæры сихор кодтой, æмæ хистæр æфсымæр кæстæрæн афтæ зæгъы:
– Акæс ма, рæгъæутты цыдæр ызнæткæны.
Кæстæр æфсымæр разгъордта ’мæ ауыдта чызджы.
– Чи дæ, ацы дзигло?
– Тыхгæнæг дæн!
Февнæлдтой сæ кæрдтæм æмæ хæцын байдыдтой. Чызгæн йæ галиу цонг фæцæф и, фæлæ æфсымæрты кæстæр дæр зæххыл сæмбæлди. Сæр фæсфæд атылди.
Æфсæндзых бæх та дыггаг уаст ныккодта, æмæ хистæр æфсымæр зæгъы астæуггаг æфсымæрæн:
– Акæс ма, цы хабар у?
Астæуггаг æфсымæр разгъордта, чызджы йæ цонгимæ архайгæ ауыдта ’мæ йæ фæрсы:
– Цы куыдз дæ, рæгъæутты цæмæн ызнæткæныс?
– Тыхгæнæг дæн!
Февнæлдтой та кæрæдзимæ ’мæ тохы бацыдысты. Уый дæр та зæххыл сæмбæлди, фæлæ чызг йæхæдæг дæр фæцæф и. Йæхи саргъыгопмæ нылхъывта. Æфсæндзых бæх дæр та æртыггаг уаст ныккодта. Хистæр æфсымæр йæхæдæг ратахти уæд, æмæ чызджы ауыдта.
– Ай цæй хæрæг дæ, фосы ’нцад цæуылнæ уадзыс?
– Тыхгæнæг дæн!
Райдыдтой хæцын. Чызг та уый дæр рариуыгъта, æмæ уыцы лæппуйы сæр сурæй абадти зæххыл. Фæлæ йæхицæн дæр йæ зæрдæсæры бауади кард.
Адзырдта ма чызг Уырызмæгмæ:
– Цы фæдæ, Уырызмæг?
– Мæнæ бæргæ дæн.
– Фæтæрут рæгъæуттæ?
– Фæтæрæм.
– Уæдæ мæнæн мæ мæлæт æрцыд. Мæ зæронд фыды цур мæ-иу бавæрут…
Æмæ йæ бæхæй æрхауди чызг.
Æрфæн æмæ Ацæйы бæхыл сынт сарæзта Уырызмæг. Чызджы мард ыл сæвæрдта ’мæ худаистæй рацæуы. Æрбаййæфта иннæты.
Æмæ фенкъуыстысты Нартырдæм Нарты стæронтæ æппæтæй дæр. Цæуынц уыцы æнæдзургæ ’мæ уыцы æмырæй.
Æрбазынди Нартыхъæу. Дискæнынц адæм: уæдæ не стæронтыл цы ’рцыди, цымæ?
Бамбæрста зæронд Ацæ, ыстыф бæллæх ыл сæмбæлд, уый, æмæ сæркъулæй лæууыди.
Уо, мæ кæнгæхъæбул, зæгъгæ ма загъта. – Фæлтау авд марды ку’ акодтаин мæхæдæг…
Иронвæндаг æм бакодтой Нарты устытæ, æмæ Нарты чызджы уд дзæнæтмæ атахт.
Стыр кадимæ йæ бавæрдтой Нарт седзард хъæбулы йæ зæронд фыды цур.
Æмæ та цард йæ цыдыкой кодта.
Алæгаты сыхы æмбисæхсæвты фехъуысти диссаджы хабар: Алæгатæй иуы хæдзары райгуырди лæппу, æмæ кæугæ-нæ, фæлæ кæд кодта худгæ ’мæ заргæ.
Алæгатæ дисы бафтыдысты ’мæ загътой: «Ай цавæр гуырд у, сывæллон кæугæйæ райгуыры, ацы лæппу та худгæ мæ заргæ куы кæны!» Сатанамæ фæхабаркодтой:
– Лæппу райгуырди Алæгаты сыхы. Куы йæм бакæсай, уæд уæрæйдæйы зарæг кæны, стæй та фæхуды.
Уый хуымæтæджы гуырд нæу зæгъгæ загъта Сатана. – Фæлæ йæ ма бахъыгдарут.
Дурæгонтæ дæрддзæф цардысты Нартæй. Æртыггаг æхсæвы уыдон сыхы та чызг райгуырди ’мæ фæндырæй цагъта. Дурæгонтæ дæр дисы бафтыдысты ’мæ загътой:
– Ай нын хорзæн нæ уыдзæни, æмæ йæ исты фæкæнæм.
Уæд иучидæр афтæ бакодта:
– Бакæсæм уал æм, кæннод фæсмойнаг куы фæуæм, мыййаг. Уæд нын уый дæр хорзæн нæ уыдзæни.
Цæрынц сæхицæн Нарты лæппу ’мæ Дурæгонты чызг.
Рацыди авд къуырийы, æмæ Алæгаты лæппу зæгъы йæ фыдæн: – Цуаны цæуын мæм æрцыди.
Фыд фæтарсти:
– Уый та куыд загътай? Нырма дыл ном дæр куынæ сæвæрдтам. Уæд та дæ исчи дæ номæй фæрсы, уæд цы зæгъдзынæ?
– Цы хъуамæ зæгъон? Зæгъдзынæн: мæ фыды фырт дæн, Нартæй дæн. – Нартæм ахæм нæй, æмæ æнæном чи у. Уæд ды цæуыл хъуыдыкæныс? – Ном ныййарджытæ сæвæрынц, исты мæ схон.
– Куывд дын нæма скодтон, цыбыркъух дæн.
Ницыуал загъта лæппу ’мæ банцади.
Рацыди та авд къуырийы, æмæ та лæппу йæ фыдмæ бауырдыг: – Ауадз мæ балцы.
– Д’ афон нæма у.
– Уæдæ кæдмæ баддзынæн ам, фæнычы цур?
– Балцæн йæ рæстæг куы ’рцæуа, уæд дын æй зæгъдзынæн. – Кæд уыдзæни уыцы рæстæг?
– Д’ афæдзы бонмæ уæддæр фæлæу.
Лæппу та ацы хатт дæр ницыуал загъта.
Рацыди афæдз, æмæ дзуры лæппу йæ фыдмæ:
– Ауадз мæ балцы.
– Æххæст дын куывд ыскæнон д’ афæдзы бон æмæ дыл ном дæр сæвæрон.
Лæппуйы фыд куывд ыскодта, æрхуыдта Æртæ Нарты ’мæ йыл ном сæвæрдта лæппуйыл – Кундз.
Куывды адæм арфæтæ фæкодтой, стæй сæ хæдзæрттæм фæцыдысты. Кундз фæрсы йæ фыды:
– Æппын дæм маргъæхсæн уæддæр нæ уыди?
– Бæргæ уыди, фæлæ сæ хæссын мæ бон нал у.
– Кæм ысты?
– Къæбицы къулыл ауыгъдæй лæууынц.
Кундз къæбицмæ бауади. Йæ фыды фат æмæ ’рдын мамазылд æркодтой сæхимидæг. Кундз цæ райста, ныссæрфта цын сæ рыгтæ, рахаста цæ ’мæ зæгъы:
– Хуыцау, кæд мын адон хæссынæн бæздзысты, уæд мæ фат дыууæйæ атæхæд, æмæ мæм иуæй æрцæуæд.
Фат фехста, æмæ дыууæ фестади фат, æмæ ’хситгæнгæ атахт. Фæстæмæ иуæй æрыздæхт.
Сбæздзысты мын ацы фат æмæ ’рдын зæгъгæ загъта Кундз. Бацыди йæ фыдмæ ’мæ та йæ фæрсы:
– Фæндаггон лæгæн уисыкъæцæл дæр æххуыс у. Иу лæдзæг цæмæй ацаразон, ахæмæй дæм ницы ис цыргъагæй?
– Уый дæр къæбицы къулыл ауыгъдæй лæууы, йæ хæссын мæ бон нал у.
– Кундз та бацыди къæбицмæ. Кард æй ку’ ауыдта, уæд цъæх арт ысуагъта. Кундз æй райста къулæй, хорз æй ныссæрфта, стæй рацыд æддæмæ.
– Хуыцау, ацы кард кæд айсынæн бæззы, уæд айнæг дыууæ дихы акæнæд, æмæ дзы хусрыджы ысмаг ыссæуæд!
Кундз кард айнæгыл фехста. Кард айнæджы дыууæ дихы фæкодта, æмæ йæ хуылфæй хусрыджы смаг ыскалди.
Кундз кард систа, ныхъхъæбыс ын кодта ’мæ зæгъы:
– М’ аггаг у!
Бацыди æртыггаг хатт йæ фыдмæ ’мæ йæ фæрсы:
– Цынæ ис, лæг фæндагыл рынчын дæр зоны, фæкъуылых дæр зоны, æмæ мæ чи ’рхæсса фæстæмæ нæ хæдзармæ, ахæмæй дæм ницы ис? – Бæргæ ис ахæм дæр, фæлæ йæ раласын мæ бон нал у. Кæм ма мæм ис ахæм хъару! Уæртæ æвдæм ныггæнды талынджы лæзæры, хуры рухс нæ уыны ныр ацал-ауал азы.
Кундз бацыди æвдæм ныггæндмæ. Уым уыди йæ фыды бæх. Чъизи ’мæ дзы рыгæй ницыуал зынди, йæ фаджыс сæнарæвæрд ысси йæ фæрстыл. Кундз бæхы донмæ аскъæфта, рынгæхсад æй ныккодта арыхъсапонæй, æмæ бæхы буар авгау сæрттывта. Раласта йæ. Иу бырцы сæрмæ йæ скодта ’мæ зæгъы:
– Хуыцау, кæд ысбæздзæни, уæд ацы бырцыл ку’ агæпкæна бæх, уæд ыл нос дæр куыннæ фæзына!
Кундз бæхы фæтæрсынкодта. Бæх бырцæй асæррæтласта ’мæ комы куыройыцалхау ныззылди, йæхи кæлын нæ бауагъта, нæдæр ыл нос фæзынди.
Кундз бæхмæ ныццыди ’мæ йын ныхъхъæбыскодта, стæй йын афтæ: – Знагæй мæ бахизын базондзынæ!
Раласта бæхы. Саргъ æмæ идон ракуырдта йæ фыд æмæ йæ мадæй. Кундз бæхы цырд аифтыгъта ’мæ йыл абадти.
Хорз фæуæд, фæлæ уæддæр кæдæм цæуыс зæгъгæ йæ афарста йæ фыд. Заргæ ’мæ худгæйæ райгуырддæн, уый зоныс. Раст уыцы ’хсæв Дурæгонтæм та чызг райгуырди, æмæ уый та фæндырæй цагъта. Æмæ уыцы чызг хъуамæ мæ къухы бафта, – загъта лæппу.
– Дурæгонтæ Нартæн ызнаг ысты. Уырдæм ацæуай, уый мæ нæ фæнды.
– Знагæй лымæн куы скæнон, уæд хуыздæр зондзынæн мæхи хъахъхъæнын.
Фыд базыдта, Кундз кæй нал ныллæудзæн, уый æмæ загъта: – Дæ фæндаг Уырызмæг æмæ Сатанайыл акæн.
Кундз Уырызмæгтыл ацыди ’ мæ цæм бахъæркодта:
– Уæ, Уырызмæг, бынаты дæ?
– Ам дæн! Кæцы дæ?
– Æз, мæнæ Алæгаты лæппу дæн – Кундз.
– Уæ, æгас нæм цæуай, Кундз! Кæдæм фæндарасткæныс?
– Дурæнгонтæм усгур цæуын æмæ мын æмбалæн рацу.
– Дурæгонтимæ кард æмæ фыд ысты Нартæ, куыд дын ацæуон? – Гъемæ кард – мах, фыд – уыдон. Физонджытæ цæ скæндзыстæм. – Дыууæйæ ницы бакæндзыстæм, фæлæ ма искæй акæнæм.
– Уый та дæхи бар у.
– Уастырджи нæм уазæгуаты ис, æмæ йæм бахат.
Кундз цырд æргæпкодта йæ бæхæй. Уырызмæджы фæдыл хæдзармæ ахызти, райста Уастырджийы къух æмæ зæгъы:
– Цæй, фысымæй, уазæгæй мæ фарс фæут.
Æмæ цы ’рцыди, цы хабар у зæгъгæ йæ афарста Уастырджи. – Хонæг – æдзæсгомгæнæг, æдзæуæг – фæсмонгæнæг. Уазæгуаты уæ хонын Дурæгонтæм.
– Æмæ цæй фæдыл уæддæр?
– Фидауыны охыл.
– Ма базивæгкæн, Уастырджи! – загъта Уырызмæг. – Куындз æрыгон у, фæлæ сæрæнгуырд у.
– Уæдæ кæд цæуæм, уæд мауал фæстиаткæнæм.
Араст ысты ’ртæйæ. Бахæддзæ сты иу доны былмæ ’мæ дзы иу халагъуд федтой. Уастырджи бахъæркодта:
– Ам уæ чи ис, хæдзаронтæ?
Иу ус цæм сауты рацыди.
– Кæм ис хæдзары хицау? – афарста йæ Уастырджи.
– Уæлмæрдты. Рацæут уал, афонмæ ’рцæуы.
Æрхызтысты, Кундз бæхтæ афснайдта, æрбадтысты дуармæ. Уæдмæ хæдзары хицау дæр фæзынди. Райста уазджыты къухтæ.
– Цæуыл сау дарут?
– Авд фырты хицау уыдыстæм, æмæ сæ быныл баззадыстæм. – Цы уын кодтой?
– Дурæгонтæн райгуырди фыдбылызы чызг, æмæ уымæ курæг фæцыдысты радыгай, æмæ сеппæт дæр байсæфтысты.
– Нал уæ фæнды, цæуæт ма уын уа, уый?
– Зæрондырдæм ыстæм, уазæг, æмæ нæ цы хъазыс?
– Æз æцæг зæгъын.
– Бæргæ, авды ма чи схæсдзæни, фæлæ ма нæ иу гуырд уæддæр к’ уаид!
– Мæ фæрцы уын уыдзæн! – загъта Уастырджи.
Систа йæ дзыппæй иу фæткъуы ’мæ зæгъы:
– Гъеуый иумæ бахæрут, æмæ уын æнхъæлцаугуырд фæзындзæни. Ныр уыцы чызгмæ мах дæр курæг цæуæм.
– Ма ацæут, фесæфдзыстут!
– Æдзæугæ нын нæй.
– Зондæй æмæ цыл тыхæй ысфæлвардзыстут, уый хатын. Фæлæ уыцы чызгæн ис авд хинæйдзаг æфсымæры, æмæ уæ æвыдæй нæ рауадздзысты. – Хос цын кæндзыстæм.
– Уæд-иу уæ фæндаг махыл ракæнут.
Араст ысты Нартæ ’мæ Уастырджи Дурæгонтæм, авд æфсымæры хæдзармæ, бацыдысты ’мæ бахъæркодтой:
– Уæ дуармæ уазджытæ, хæдзаронтæ!
Авд æфсымæры рагæпкодтой æмæ цæ бакодтой мидæмæ. Æрбадтысты. Фынг цын æрывæрдтой уазджытæн, æмæ фысым зæгъы:
– Æнæхъуыддаг нæ уыдзыстут?
– Тæккæдæр афтæ, мæнæ нæ кæстæр – сымахæй йæ стыр ныфс ис, мах та йæ уазджытæ стæм, – загъта Уастырджи.
– Чи у? Кæцæй у?
– Кундз хуыйны йæ ном, Нартыбæстæй у.
– Уомæ бирæгъы дзыхы нард хай чи батъысса хъуамæ? Уый кæм федтат?
Уастырджи хъуыддаг фембæрста ’мæ зæгъы:
– Нардфыд дæр миниуæгæй у, кæмæн нардфыд хос у, кæмæн – фыдбон.
– Гъемæ Нартимæ махæн ницы ис иумæйагæй.
– Уо, фæуæд афтæ, фæлæ тугхæддзæ уæд уе хсæн.
– Уæд, нæ – лымæнтæ, нæ – знæгтæ уыдзыстæм.
– Мæн дæр уый фæнды.
Бирæ фæдзырдтой, æмæ нæ фидыдтой. Уастырджи чызджы фæрсы: – Дæ гуырæн бон фæндырæй кæмæн цагътай?
– Уымæй æртæ боны раздæр, Алæгатæн худгæ ’мæ заргæ цы лæппу райгуырди, гъеуымæн.
– Уæдæ кæрæдзийæн фæндон ыстут?
– Стæм!
– Кæд афтæ у, уæд мын зыгъар сæгуыттæй фондзыссæдзы ’ркæнæд чындзæхсæвæн. Кæннод ын мæнмæ чызг нæй, – дзуры чызджы фыд. Зын нæу уый зæгъгæ загъта Уастырджи. – Фæлæ цæ дæ кæртмæ куы ’ртæра, æмæ дзы иу дæр куы фесæфа, уæд та æз уыдзынæн тæрхонгæнæг. Хъаст мæ-иу ма ракæн.
Уастырджи, Уырызмæг æмæ Кундз араст ысты хохмæ. Дурæгонты авд фырты сæ фæстæ ахъуызыдысты. Сырдты тæрсынкодтой æмæ цæ тардтой фæйнæрдæм.
Уæд Æфсати рацæуы ’мæ йын Уастырджи афтæ:
– Дурæгонты лæппутæ сырдты тæрсынкæнынц, фæлæ нын фондзыссæдз сæры сæ кæрты февзæрынкæн, иууылдæр зыгъар куыд уой æмæ ’мцахъхъæнтæ, æмхуызæттæ.
Аздæхут уæ фысымтæм зæгъгæ цын загъта Æфсати. – Уым цæ ныййафдзыстут.
Уастырджиитæ Дурæгонтæм æрцыдысты, æмæ сæ кæрт – сырдтæй йедзаг. Хъыг куыннæ уыдаид уый Дурæгонтæн æмæ та зæгъынц: – Гъер ма нæ хуымилиаг к’ уаид.
Уæд Уастырджи йе мбæлттæм адзырдта:
– Ам мæм фенхъæлмæ кæсут.
Атахти ’мæ Уацилламæ схæддзæ. Райста дзы иу мæртыдзаг хуымилиаг. Уымæй уыйас хойраг рацыди, æмæ Дурæгонтæ æнæхъæн мæйы дæргъы сæхимæ къæбæр нал бахордтой.
Ноджы та зæгъынц:
– Мыд дæр ма нæ к’ уаид мыдамæстытæн.
Уастырджи та зæгъы йе мбæлттæн:
– Фæгæдзæ мæм кæнут.
Араст и ’мæ æрсыты æрымбырдкодта.
– Фæйнæ къæртайыдзаджы мын æрхæссут мыд.
Æрсытæ сæ мыд Дурæгонты кæртмæ фæхастой. Ницы уал зыдтой Дурæгонтæ, æмæ цæм Уастырджи дзуры:
– Æртæ хатты уæм байхъуыстам, ныр та мах нæхион кæндзыстæм. Аргæвдут сырдты.
Дурæгонтæ æнæхъæн сыхæй æрымбырд ысты, сырдты хурхытыл кæрдтæ куыд æрбавæрдтой, афтæ цæ Уастырджи дуртæ фестынкодта. Æмæ дурты былæй донмæ фæкалдтой. Уым цы уыдысты, уый фестадысты сырдтæ ’мæ хъæдмæ афардæг ысты.
Дурæгонтæ мыдмæ февнæлдтой, фæлæ та Уастырджийы зондæй бындзытæ байдзаг ысты кæрты, æмæ мыдыкъæртатæ сафтидкодтой. Сæ хойраг та цъæхсау хъуына фестади.
– Фæллой уæм фæхастам, – загъта Уастырджи, – æмæ кæм ис уæ фынгæвæрд?
– Дымгæйы хæссæггаг дымгæ фæхæссы, нæхи фæллой дæр фаг у. – Уый уæхи бар уæд.
Дурæгонтыл цы бон уыди, чындзæхсæв ыскодтой. Уæд авд æфсымæрмæ сæ фыд хатиагау дзуры:
– Уæ хойы уын куы кæной, уæд æртæ раны сæ разы бабадут, æмæ йæ байсут чызджы. Амæлут, цæйнæфæлтау Нартæм Дурæгонтæй чызг ацæуа!
Уырызмæг хатиагау хорз зыдта. Бамбæрста фысымты фæнд æмæ зæгъы йе мбæлттæн:
– Æртæ раны бабаддзысты нæ размæ.
– Мур хъуыды дæр цæ ма кæн, – загъта Уастырджи.
Уалынмæ Нартæ Дурæгонты чызджы рахастой. Авд æфсымæры æндæр фæндæгтыл сæ размæ фесты, æмæ цæм кæсынц æнхъæлмæ. Иу ран дыууæйæ уыдысты, иннæ ран дæр – дыууæйæ, æртыггаг ран – æртæйæ.
Фыдздзæгтæм куыддæр бахæддзæ сты, афтæ фат фехстой æмæ Уастырджийы бæхыл сæмбæлди. Кундз уый куы федта, уæд бахста Дурæгонты лæппуты, æмæ дыууæ дæр йæ фатыл аззадысты. Кундз Уастырджийæн йæ бæх радта, йæхæдæг та фистæгæй цыди. Уæд та ’ рбахæддзæ сты иннæ дыууæ лæппумæ, æмæ та уыдон дæр фат фехстой æмæ Уырызмæджы бæхыл сæмбæлди. Кундз цæ басырдта, йæ кард цыл фехста ’мæ цын сæ сæрытенкатæ атæхынкодта.
Уастырджи ’мæ Уырызмæг Кундзы бæхыл ысбадтысты дыууæйæ. Кундз æмæ йæ бинойнаг та фистæгæй цыдысты. Æрбахæддзæ сты, иннæ ’ртæ лæппуйы кæм уыдысты, уырдæм. Уыдон дæр та фатæй ысхæцыдысты. Уастырджи ’мæ Уырызмæг сæ бæхæй рагæппытæластой æмæ зæгъынц Кундзæн:
– Дæ каистæ нæ фатæхстæй хъуыды хорз кæнынц, фæлæ цæм æгъдауыхъæстæ нæй. Адон иууылдæр цæгъдын хъæуы.
Кундзмæ хардзау æркастысты уыцы ныхæстæ ’мæ зæгъы:
– Чысыл мæм авæрут мæ бæх. Ме рцыдмæ уал ам фæлæуут. Радтой йын Кундзæн йæ бæх. Уæд æм Дурæгонты чызг дзуры: – Афтæ цæ ма фæцæгъд, мыггагваг ма дзы уæддæр фæуадз. Кундз æртæ ’фсымæры се фцæггæттæй арцыд фелвæста, æмæ иннæ цыппар æфсымæры та уаргъбаст акодта, æмæ фæстæмæ фездæхти. Дурæгонтæм фæцæйхæддзæкодта. Уым цыппар марды дæр æрæппæрста, æмæ арцыл цы ’ртæ фсымæры хаста, уыдонæн зæгъы:
– Уæ хо уæ бафæдзæхста ’мæ уæ уадзын. Ахæссут уæ мæрдты, æмæ уæ дарддæр мæ фæдыл рацæуын куынничи сфæндкæна, афтæ. Хорз уын нæ уыдзæни!
Уыйадыл Кундз азылди Дурæгонты рæгъæуттыл æмæ цæ йæ разæй ратæлæткодта.
Дурæгонтæ ницы ма зыдтой. Кундз уыцы фосы Уастырджи ’мæ Уырызмæджы цурмæ ’рбатардта ’мæ зæгъы:
– Гъе, уый уын хæринаг фос.
– Æмæ давæггаг фыдæй куыд бахæрæм? – загъта Уырызмæг. – Уый худинаг у, фæлтау цæм фæдисхъæргæнæг дæр дæхæдæг фæу.
Кундз йæ бæх фездæхта ’мæ Дурæгонтæй æртæ лæппуйы ’рбаййæфта, æмæ цæ, кæдæм цæут зæгъгæ, афарста.
– Нæ хъæуы нæртон лæджы къухæй цыппар фæзиан ис, æртæйæ та цæфтæ фесты, æмæ цын хистытæн кусæрттæгтæм цæуæм.
– Фæлтау аздæхут фæстæмæ ’мæ хъæуæн зæгъут: «Уæ рæгъæуттæ уын фæтардæуы, нал дзы хистаг ис, нал – хъыллистаг».
Æртæ лæппуйы фездæхтысты ’мæ зæгъынц Дурæгонтæн:
– Гъе, Дурæгонтæ! Уæ бирæ дзугтæй иу сæныччыхъус дæр нал ис, фæтардæуы цæ!
Дурæгонтæ базмæлыдысты, рафæдискодтой. Кундз Уырызмæг æмæ Уастырджимæ фæразæй.
– Уæ цыд кæнут, æз дæр уæ ’ййафдзынæн. Дурæгонтæ фæдисы рацæуынц.
Уырызмæг æмæ Уастырджи æд фос, Дурæгонты чызг дæр семæ, афтæмæй сæ цыдыкой кодтой. Кундз фæдисы разæй лыгъди. Дурæгонтæ кæрæдзийы фæстæ ныххал ысты, æмæ йæ сурынц. Уæд цыл Кундз хинæй рацыди. Фæдисæттæ кæрæдзийы фæдыл куы ныххал ысты, уæд цæ уый та фæстейæ цæгъдгæ хаста. Бамбæрстой Дурæгонтæ Кундзы хин æмæ цæм фæсмон æрцыди. Фæдисæттæй ахæм ничиуал баззади, æмæ цæф кæнæ мард чи нæ фæци.
Авд æфсымæрæй ма цы æртæ баззади, уыдон та ногæй Кундзы раз бабадтысты. Кундз ницы зыдта ’мæ рацæуы ’нцад.
Иу ран йæ бæх æрлæууыди.
– Цы ныллæууыддæ? Ам авд æфсымæрæй дыууæйæ мæ къухтæй мард фесты. Цæугæ кæн размæ, – загъта Кундз.
– Дæхи хъахъхъæн, – дзуры бæх.
Араст ысты дарддæр. Бæх та иу ран æрлæууыди.
– Цы та ныллæууыддæ? – загъта Кундз. – Ам авд æфсымæрæй иннæ дыууæйы амардтон. Цæугæ кæн размæ.
Дæхи хъахъхъæн зæгъгæ та дзуры бæх.
Цæуынц дарддæр. Бæх та ’рлæууыди æндæр ран.
– Цы та ныллæууыддæ? – загъта Кундз. – Ам ма авд æфсымæрæй цы æртæ ’фсымæры аззади, уыдоны арцыл ахастон. Цæугæ, цæмæй тæрсыс? – Раст уыцы æртæ ’фсымæры та ногæй дæ размæ фесты, æмæ цæ дæхи хъахъхъæн, зæгъын дын æй æртыггаг хатт.
Æвиппайды æртæрдыгæй фæттæ ’рбатыхтысты. Иу дзы бæхыл сæмбæлди, иннæ Кундзæн йæ рахиз зæнгыл, æртыггаг йæ галиу цонгыл. Кундз цæм агæпласта ’мæ цæ цонгсæстытæ ’мæ цонгæлвæстытæ фæкодта. Стæй ма загъта:
– Йех, сылгоймаджы ныхас мæ куынæ сæдтид, æмæ сымахæн уæ къубæлттæ ку’ акъуырин!
Кундз æрбаййæфта йе мбæлтты. Уырызмæг æй фæрсы:
– Цы дыл æрцыди?
– Уадиссаг ницы, æрмæст мын мæ фæттæ сласут.
Уастырджимæ æвдадзыхос уыди. Сласта Кундзæн йæ фæттæ ’мæ йын йæ цæфтыл æвдадзыхос акодта. Кундз фервæзти.
Цæуынц дарддæр æмæ ’рхæддзæ сты Нартыбæстæм.
Нартæ дæр куыннæ ныццинкодтаиккой, се знаг Дурæгонтæй тыхы фæдыл чындзаг æркодтой. Чындзæхсæв ахæм ыскодтой, æмæ уæларвæй – дауджытæ, дзуæрттæ, дæларвæй – Донбеттыртæ, стæй Æртæ Нарты ’мæ Чынтæ – иуыл Кундзы чындзæхсæвы уыдысты.
Æнæхъæн къуыри ахаста чындзæхсæв. Æнæхъæн къуыри фынгтæй нæ сыстадысты чындзхон адæм.
Рацыди иу къуыри. Кундз алы уазæджы дæр барæвдыдта, бирæ лæвæрттæ цын фæкодта, æмæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
Нартæ дæ сæ Ныхасмæ афтæ нæ бауадздзысты зæгъгæ загъта Кундзæн йæ фыд.
– Цы мæ агурынц?
– Нырма уал цыл се рыфтиаг фос байуар. Цуаны фæцу, æмæ цын сырдыфыдæй та сæ ном ыссар.
Кундз æм байхъуыста йæ фыдмæ. Байуæрста Æртæ Нартыл, Дурæгонтæй цы фос байста, уый, æмæ Нартæ дзырдтой: «Сæрæнгуырд у Кундз».
Иннæ хатт ацыди цуаны. Дуннейы сырдтæ фæцагъта ’мæ цæ фæхаста сæхимæ. Стæй цын сæ цæрмттæ растыгъта, бийгæйæхсытæ фæкодта, æмæ та Нарты дыггаг хуынд фæкодта Кундз. Æнæхъæн къуырийы дæргъы та фынгтыл бадтысты Нартæ. Уыйфæстæ цын бийгæйæхсытæ балæваркодта, æмæ Нартæ загътой: «Кундз Нартæн сæ сæрæнтæй у».
Æртыггаг хатт загъта Кундзæн йæ фыд:
– Нарты бæрæгбон æрхæддзæ. Кæд ма ам дæр дæхи хорзæй равдисай, уæд дын Нарты Ныхасмæ цæуыны бар ис.
Æцæгдæр Нарты бæрæгбон ралæууыд. Нарты фæсивæд ыстырæй- чысылæй бæрæгбоны уыдысты. Сæ бæрæгбоны-иу Уастырджийæн кæддæриддæр æнæуæвгæ нæ уыди. Ныр дæр та афтæ. Уæд Нарты хистæртæ рабадтысты фынгтыл. Кæстæртæ цын кæстæриуæгкæнын байдыдтой, æмæ Кундз фæсивæды ’хсæн сеппæтæй бæрæгдæр дардта. Уыйфæстæ хъазт сырæзти. Уым дæр та Кундз бæрæгхуыздæрæй равдыста йæхи.
Нартæ Кундзы номыл гаджидау рауагътой, æмæ уæдæй фæстæмæ Кундз Нарты Ныхасмæ цæуын байдыдта.
АЛÆГАТЫ СИДЗÆРГÆСЫ ФЫРТ Нарты Сослан дард балцы фæцыди, æмæ йæ кой, йæ хъæр нал хъуысти… Уæд, зæгъы, Алæгаты сыхы иу сидзæргæс ус цард. Æмæ йын уыд иунæг фырт, æмæ уый та йæ мадырвадæлтæм царди. Ралæг и сидзæр лæппу. Ссæдз азы йыл рацыди ’мæ цуаныцæуынхъом фæци.
Иу бон куы уыд, уæд йæ мад ныццыди йæ цæгатмæ, æмæ йын афтæ зæгъы йæ лæппуйæн:
– Уæ, мæ иунæг! Уæ, мæ сидзæр! Хорз фæцарддæ, ам дæ мадырвадæлтæм, мæ цæгаты. Ныр та дæ фыдыбæстæ ’рцагур.
– Æмæ афтидармæй куыд фæцæуон, æнæ лæвæрттæ?
– Нартæ сæхæдæг фæкæнынц лæвæрттæ. Зонгæ дæр цæ уымæй куы кæнынц!
– Уæвгæ мæ Нартæй исчи зоны?
– Чи дæ зоны! Гуыргæ ам куы ракодтай, хъомыл дæр ам куы сдæ! – Уæдæ мæ афтидармæй куыд цæуынкæныс мæ фыдыбæстæм?
– Базоной уал дæ Нартæ. Стæй, кæд д’ амонд уа, уæд цын лæггад дæр бакæндзынæ.
– Лæджы исты хъуыддаджы базонынц. Æз та цын нырма нæ – лæггад бакодтон Нартæн, нæ – хæсты быдыры расгуыхтæн. Цы мæ зæгъдзысты? – Нæ, мæ къона, нæ! Уæддæр дæ цæуын хъæуы. Æмæ цас раздæр ацæуай, уыйас хуыздæр.
– Уæдæ уал æз æртæ боны ’мгъуыдæй цуаны цæуын. Æртæ боны цы æрыфтиагкæнон, уымæй цын ном ыскæндзынæн Нартæн.
Уæд ын йæ мадырвадæлтæ афтæ куы зæгъиккой:
– Цуаны ацу. Æрмæст дæ фæдзæхсæм: Саухохмæ-иу ма бацу. Лæппу цуаны ацыди, æмæ раст Саухохмæ сарæзта йæ ных. Кæсы, æмæ дунейы сырдтæ, амæй-ай диссагдæр. Систа цæ марынтæ ’мæ цæгъдынтæ. Стæй цæуынвæнд куы скодта, уæд цæ бынмæ ’рхаста, самадта цæ иумæ. Рацæуы. Кæсы, æмæ мæнæ диссаг! Иу лæджы дæлимонтæ ’рцахстой, æмæ дзы хынджылæгкæнынц. Йæ рихитыл ын цыдæр бæттæнтæ бабастой, раивазбаиваз æй кæнынц. Сидзæргæсы лæппу йæм æрыввахс и. Йæ къæхтыхъæрæй ком азæлы.
– Уох, уый нæртон лæджы къæхтыхъæр у! Уæд чи ’рбацыди, цымæ, ацы сæрсæфæнмæ? – райхъуысти ахстлæджы дзурын.
Лæппу йыл йæ фæндаг ракодта. Дæлимонтæй иу дæр уым нал уыди. Ахстлæг æй фæрсы:
– Гъе, бæлццон, ай æмæ чи дæ?
– Æз Нарты сидзæргæсы лæппу дæн.
– Уæдæ æз де уазæг, ацы фæстæмæзæвæтджынтæй мæ аирвæзынкæн. Лæппу бауади, æмæ дæлимонты дуар кæм уыди, уым хохыйас къæй ныффæлдæхта. Ахстлæджы бæттæнтæ æрыскъуыдта, æмæ феуæгъди лæг. – Уæртæ мæ сырдымæрдтæ, – загъта лæппу. – Хорз фен дæхи сырдыфыдæй, æмæ – дæ фæндаг раст!
Ахстлæг сырдыфыдæй йæхи хорз федта ’мæ афардæг и.
Лæппу куыддæр сæхимæ æрыввахс и, афтæ иу зæронд дæлимон фестади йæ цуры.
– Ацы хатт раирвæзтæ, – загъта дæлимон. – Фæлæ ’ндæр хатт махмæ цæуынвæнд мауал ыскæн.
Лæппу зæронд дæлимоны йæ рихитæй фелвæста. Ныззыввытт æй ласта, æмæ сæ дуар кæм уыди, уым сæмбæлд. Стæй йæ уд систа ’мæ уым баззади мардæй.
Æрыздæхти фæстæмæ йæ мадырвадæлтæм лæппу.
Саукомы бын мæ сырдтыцæгъдтæ, æмæ мын цæ ’рласут зæгъгæ цын загъта.
– Уый та куыд? Уырдæм цæй цæуæн ис дæлимонтæй?
– Иууылдæр цæ хохы бын фæкодтон.
– Уæлæуыл ма дзы иу уыди – зæронд дæлимон. Уый нæ нæ бауадздзæн.
– Уый дæр уым мардæй лæууы.
Лæппуйы мадырвадæлтæ акастысты. Æмæ, сæ хæрæфырт æцæгæй раст куы разынди, уæд ласын байдыдтой уытæппæт сырдымæрдтæ.
Райсомæй та лæппу ногæй цæуынвæнд ыскодта цуаны. Йæ мадыфсымæртæ ныллæууыдысты, æмæ йæ нал уадзынц:
– Саукомæй раирвæзтæ, фæлæ Урскоммæ мауал бацу, фыдбылызы ком у.
Лæппу нæ бакоммæкаст, æмæ араст и Урскоммæ. Уый та уыди ноджы сырдджындæр.
Дзæвгар та фæцагъта уым дæр. Урскомы бын срæдзæгъдкодта йе фтиаг, æмæ рацæуы. Йæ къæхтыхъæрæй ком арауы.
Уыцы комы деуитæ цардысты. Иу лæджы ’рцахстой, йæ сæрыхъуынтыл ын цавæрдæр бæттæнтæ бабастой, æмæ йæ фыдудæй марынц. Лæппуйы къæхтыхъæр æм фехъуысти ахстлæгмæ.
– Уох, уый нæртон лæджы къæхтыхъæр куы у уæд чи уыдзæн?.. – Æз дæ мад, дæ фыды уазæг, фервæзын мæ кæн.
Деуитæ цыдæр фесты, лæппуйы ку ’ауыдтой, уæд. Лæппу суагъта лæджы йæ бæстытæй, æмæ йын афтæ зæгъы:
– Уæртæ мæ сырдыфыдæй хорз фен дæхи, æмæ цу дæ фæндагыл. – Дæхи уал мын базонынкæн.
– Æз Нарты сидзæргæсы лæппу дæн.
– Дæ ныййарæджы фæндиаг у, мæ хур!
Ацыди лæппу. Ахстлæг йæхи сырдыфыдæй бафсæста, æмæ ацыд йæ фæндагыл уый дæр. Æрцыди лæппу, æмæ, сæхимæ бахиза зæгъгæ, афтæ йыл иудзæстон деуи фембæлди ’мæ йæм дзуры:
– Ацы хатт раирвæзтæ, дыггаг хатт мауал бацу нæ коммæ. Лæппу йæ йæ сæрыхъуынтæй фелвæста ’мæ йæ фехста. Йе мбæлттæ кæм уыдысты, раст уым сæмбæлди, æмæ йæ гæндзæхтæ бацагъта. Иннæ деуитæ йыл амбырд сты.
– Нæхи уал бафснайæм, – загъта сæ хистæр.
Æмæ æцæгæй дæр нымбæхстысты деуитæ, фæсвæд æмæ æдасдæр кæм уыд, иу ахæм ран.
Æрыздæхти та фæстæмæ сидзæргæсы лæппу йæ цуанæй.
– Урскомы бынæй мын меннæ сырдтæ дæр раласут, мæ мадырвадæлтæ!
– Уый та куыд? Уым дæр уыддæ?
– Уыддæн.
– Иудзæстон дыл н’ амбæлди?
– Амбæлди, – загъта лæппу. – Фехстон æй, æмæ йæ тыбыртæ бацагъта. Ныр ын деуитæ хист кæнынц.
Лæппуйы мадырвадæлтæ акастысты ’мæ райдыдтой ласын сырды мæрдтæ.
Æртыггаг бон дæр та рацæуы цуаны лæппу. Йæ мадырвадæлтæ йæм дзурынц:
– Ацы хатт дæр фервæзтæ, фæлæ Сырхкоммæ ма бацу.
Лæппу Сырхкоммæ ацыди. Иуыл диссагдæр уым уыди сырдтæй. Й’ алывæрсты сæррæттытæ кодтой. Уый дæр цæ цæгъдынтæ систа.
Бирæ дзы фæцагъта, æмæ цæ рæдзæгъдтæ скодта Сырхкомы бын. Стæй рацæуы. Уый та Гуымиртыком уыд. Гуымиртæ иу лæджы ’рцахстой, йæ рихитæй йæ ’рцауыгътой æмæ дзы хынджылæгкæнынц. Ныр лæппуйæн йæ къæхтыхъæрæй æнæхъæн ком арауы. Уæд ахстлæг дзуры йæхинымæр: «Уох уый нæртон лæджы къæхтыхъæр у. Æмæ чи у, цымæ?»
Йæ ныхас ын бамбæрста лæппу, æмæ йæм куы ’рбахæстæг, уæд загъта:
– Æз Нарты сидзæргæсы фырт дæн.
– Æз де уазæг, гуымиртæй мæ фервæзынкæн.
– Бахатыркæн, – дзуры лæппу, – æз дæу æртыггаг хатт ирвæзынкæнын, фæлæ дæхæдæг та чи дæ?
– Æз Нарты Сослан дæн.
Лæппу февнæлдта Сосланмæ, суагъта йæ уайтагъд, гуымиртыл ралæууыди ’мæ цæ фæцагъта.
– Æз ныр мæ фыдыбæстæм цæуын.
Уæдæ иумæ ацæудзыстæм зæгъгæ йын загъта Сослан.
Лæппу фæцагъта деуиты, æмæ дæлимонты дæр. Ратæлæг цын кодтой сæ фæллæйтæ Сосланимæ иумæ. Лæппуйы мадырвадæлтæм æрцыдысты, æмæ цыл фæцинкодтой сæ дыууæйыл дæр. Лæппу йæ мады дæр ракодта, æмæ Rрхæддзæ сты Нартæм.
Стыр куывдтæ фæкодтой мад æмæ лæппу Нартæн. Иннæ фос Нартыл æмхуызон байуæрстой, æмæ Алæгатæ сæ сидзæры фæрцы фæкадджындæр ысты Нарты цæсты. Сослан дæр æгас хæдзар ыссардта.
НАРТЫ ЙЕЛТАГЪАН ÆМÆ БОРÆТЫ ЧЫЗГ Нарты Бырсæг Алæгатæй уыди, æмæ йын лæппу райгуырди. Ном ыл сæвæрдта – Йелтагъан. Йелтагъан ахæм уыди, æмæ йæ цæстытæ сæсирычъилыйæстæ уыдысты, йе рфгуытæ – æрдыныйæстæ. Йæ мады дзидзи дадта, фæлæ йын йæ мады ’хсыр нæ фагкодта. Мадæн-иу йе рдиаг ыссыди, фæхæры мæ зæгъгæ-иу хъæркодта алы дзидзидарынафон. Уæд Бырсæг катайы бацыд, цы ’гъдауæй ма фервæзынкæна усы, уый нал зыдта. Саухохы рæбын гал-саг царди ’мæ Бырсæгыл ахуыр уыди. Уый йын æхсыр хаста, фæлæ йын бафсис нæ уыд Йелтагъанæн.
Гæнæн ын нал уыди Бырсæгæн, æмæ Сырдоны бафарста:
– Цы ма бакæнон, Сырдон, лæппу мын райгуырди, æмæ йæ мады хæры. Гал-саджы ’хсыр ын хæссын, фæлæ йын уый дæр нæ фагкæны. – Уый афтæмæй нæ бафсæддзæн, – загъта Сырдон. – Фæлæ Борæты сыхы Быцегтæн чызг райгуырди, йæ сæр – калмысæр, иунæг хъуынæрду йыл нæ зайы. Быцег æй нæ уарзы, æмæ йæ ахсæв доны ’ппардзæн йæ мады сусæгæй. Ды бавдæл, æмæ Быцег чызджы ку’ ахæсса, уæд цын ды та сæ хæдзары къонайыл дæ лæппуйы авæр. Быцеджы ус æм нæ фæлæудзæн, æмæ куы скæуа, уæд ын дзидзи бадардзæн йæ чызджы ’фсон. Æмæ йын уыйфæстæ уыдон хоскæндзысты.
Бырсæг Йелтагъаны Быцегты къонайыл ныууагъта уыцы ’хсæв, йæхæдæг сæхимæ рацыд. Фынæйафон йæ чызджы галдзармы батыхта, æмæ йæ йæ усы сусæгæй ахаста ’мæ йæ доны баппæрста.
Уæд Йелтагъан ыскуыдта, æмæ Быцеджы ус райхъал. Райста къонайæ Йелтагъаны йæ чызджы ’фсон, æмæ йын дзидзи бадардта. Лæппу йын æхсыримæ йæ туг дæр рацъырдта. Стæй йын йæ дзидзи та йæ дæндаджымылытæй ыстыдта. Ус сонт цъæхахст ныккодта. Быцег хъæрмæ ’рбазгъордта. Быцег хъæрмæ ’рбазгъордта. Фæлæ ма цы – ус мæрдон фæлурс аци. Быцег Йелтагъаны фелвæста, æмæ йæ доны баппæрста уый дæр.
Дон цæ ласын байдыдта чызг æмæ лæппуйы. Чызджы Мæликк-æлдары кæсагахсджытæ ’рцахстой æмæ йæ бахастой Мæликмæ. Æмæ уым байрæзти. Лæппуйы та Донбеттыртæ ’рцахстой. Æмæ уый та Донбеттыртæм царди, æмæ цыл дискодта æппынæдзух: «Ай Донбеттыртæй мæ хуызæн куы ничи у, уæд цæ æз кæмæй фæдæн?»
Иу бон куы уыди, уæд цæ фæрсы:
– Мæ фыд уæ кæцы у, уый мын йæхи схъæркæнæд.
Донбеттыртæ Нартæм мæсты уыдысты, æмæ йын загътой:
– Дæ фыды дын нæртон лæг амардта.
– Уæдæ æз мæ фыды туг исынмæ цæуын.
Донбеттыртæ йæ нæ уагътой, ды нæртон адæймагæн ницы сараздзынæ зæгъгæ. Фæлæ уый уæддæр нæ ныллæууыд, æмæ рацыди. Йелтагъан æрбахаудта Мæликк-æлдармæ, æрфысым æм кодта. Мæликк æй фæрсы:
– Кæдæм фæндарасткæныс, Йелтагъан?
– Нæртон лæг мын мæ фыды амардта, æмæ мæ фыды туг хъуамæ райсон.
– Æмæ дæхæдæг кæцæй цæуыс?
– Донбеттыртæй.
– Ау, уый та куыд? Ды нæртон лæг куы дæ, уæд дын дæ фыды куыд амардтой?
– Æз ысхъомыл дæн Донбеттыртæм, æмæ мын уыдон загътой. – Уыдон дæ ардаугæ скодтой. Дæ фыд дæуæн æгас у. Йе рвадимæ нæ фидауы ’рмæст. Чызг ын райгуырди де рвадæн, йæ сæр калмысæры тыхт, ахæм. Йæ фыд æй нæ уарзта ’мæ йæ доны баппæрста. Æз æй 8pv`uqrnm, æмæ йæ схастон. Дæу та Донбеттыртæ схастой. Дæу ысхæссын дæ фыды бон нæ баци, æмæ дæ де рвады къонайыл ныууагъта. Ды де рвады усы дзидзи куы дадтай, уæд усыл фæхæцыддæ, æмæ Быцег дæу дæр доны баппæрста. Гъеныр уый ды дæ. Дæ фыд хуыйны Бырсæг. Йелтагъан ыл тынг фæцинкодта ацы хабарыл. Бамбæрста йæ, уæдæ цы!
Дыггаг бон Мæликк рараст и Быцеджы чызгимæ Нартæм. Сырдон æй базыдта, æмæ Бырсæгæн афтæ зæгъы:
– Дæ дунейыл æнхъæл кæмæн нæ дæ, ахæм æхсызгон ныхас дын зæгъдзынæн æмæ, искуы дæ хæдзары чындзæхсæв к ’уа, уæд-иу мæ къæбицгæсæй бауыром.
Бырсæг ысрази и.
– Йелтагъан дын усимæ ’рцæуы, – загъта Сырдон. – Фæлæ усæн йæ сæр калмысæр у.
Бырсæг бахъæлдзæг Йелтагъаны коймæ, фæлæ иннæмæй та хъынцъымкодта – калмысæр цы чызгæн ис, ахæм чындзимæ куыд цæрдзæн? Уалынмæ ’рхæддзæ сты Йелтагъан æмæ Быцеджы чызг Нартæм. Сырдон цыл йæхи хæрзæмбæлæг акодта, æмæ цæ алкæй дæр йæ бинонтæм фæхуыдта. Быцеджы ус æррынчын и ’мæ мæлæтыкъахыл ныллæууыд. Æмæ ’нкъард уыдысты хæдзар. Бырсæг та куывд ыскодта. Къæбицгæс та йын Сырдон уыди.
– Мæ лæппуйæн мын ус куы дзырдтай, уæд кæм и? – афарста Бырсæг Сырдоны.
– Дæ чындзаг Быцегтæм ис.
– Мæхи мын ауадз Быцегтæм, – загъта уæд Йелтагъан йæ фыдæн. Бырсæг ысразы и, æмæ Йелтагъан уайтагъд Быцегтæм балæууыд. – Дæ бинойнаг мæн тыххæй рынчын у, фæлæ тагъд фæдзæбæхуыдзæн. Йелтагъан та Сатанамæ бацыди, æмæ йын афтæ:
– Быцеджы чызджы калмысæр акъæрткæн. Йæ мидæг туджы дзæкъул ис. Æмæ уыцы дзæкъул усæн йæ цæфыл сæвæрут, æмæ стæй ысдзæбæхуыдзæни.
Сатана чызджы сæр уæхсджытыл арæхстгай ралыгкодта, систа калмысæр сындæггай, æмæ мидæгæй разынди цыкурайыфæрдыджы хуызæн чызг. Калмысæры хуылфæй туджы дзæкъул систой, рынчын усы риуыл æй бабастой, æмæ ус фервæзти. Быцегæн йæ зæрдæ барухс, йæ чызджы Йелтагъанæн радта. Æмæ иу абонæй иннæ абонмæ Æртæ Нартæн чындзæхсæвтæ фæкодтой Быцег æмæ Бырсæг.
НАРТЫ ЙЕЛТАГЪАН УС КУЫД ÆРХАСТА. (Æндæр вариант) Нартæ сæ Ныхасы цæлхæмбырдæй бадтысты ’мæ алы фæнд, алы тæрхæттæ кодтой: Сауденджызы цæрæг Тараганы чызг Зилæхур кæй къухы бафта, уымæн мæгуырæй тас нал у – лæгæмдых у йæхæдæг.
Нарты фæсивæдæй йыл чи нæ сдзырдта, ахæм нал баззад, фæлæ цæ никæмæн бакуымдта.
Уæд Алæгатæн лæппу райгуырди, æмæ йыл ном сæвæрдтой – Йелтагъан. Иу бон æй йæ мад дуармæ рахаста хурмæ. Нарты фæсивæды сæргуыбыр æмæ уæнтæхъилæй куы федта, уæд Йелтагъан афарста йæ мады:
– Æна, Нарты адæм цы кодтой? Сæргуыбырæй куы цæуынц… – Уо, æна дæ фæхъхъау фæуа! Сауденджызы цæрæг Тараганæн иунæг чызг ис. Йæ рæсугъдæн æмбал нæй, зæххы алы кæрæттæй йæм усгур цæуынц, фæлæ никæмæн комы. Нартæй дæр никæй саггагкодта йæхицæн. Йелтагъан та фæрсы йæ мады:
– Цымæ, мæнæн дæр нæ бакомид?
– Уæ, дæ сæрыл мæ ’рхæссой, æмæ дæуæн нырма цафон у? Йелтагъан ма къуыри фæхуыссыди авдæны. Къуырийы фæстæ йæхи хурмæ рахæссынкодта, йæхи аивæзта, æмæ авдæн тæгæлтæ фæхауд. Сыстади Йелтагъан æмæ Нарты Ныхасмæ ныццыд. Адæммæ дæрддзæфгомау æрбадти, æмæ цын сæ таурæгътæм хъусы.
Уæд хистæртæй сæ иу афтæ зæгъы:
– Худинаг æмæ нын амæлæт хуыздæр у, Тараганы чызджы нæ фæсивæды разæй исчи ку’ ахæсса, уæд.
Нал бауырæдта йæхи Йелтагъан.
– Уæ, Нарты цытджын хистæртæ! Уæ фæсивæдæй кæд мемæ рацæуын йæ ныфс ничи хæссы, уæд та мæм-иу дардæй кæсæнт. Æз æй æркæндзынæн уыцы чызджы.
Нартæ фæджих ысты ’мæ загътой:
– Уæрппыкъуылдымæй дæм кæсдзыстæм.
Йелтагъан йæ фыды хæдзармæ бацыди ’мæ фæрсы йæ фыды: – Æппын дын бæх нæ уыди, бæх? Лæгæй куы фæцарддæ Нарты ’хсæн! Мæ къухы ц’ айсон, мæхи цæуыл аирхæфсон, ахæм исты дæр мын фен. – Бæргæ мæм ис æппæт дæр, фæлæ уыдон фæдарынæн лæг хъæуы. Ды та нырма æнахъом дæ.
– Уæдæ мын цæ сцæттæкæн, æз хъуамæ тæккæ райсом Сауденджызы цæрæг Тараганы чызджы мæхицæн бинойнагæн æркæнон.
Фыд исдуг фæуыргъуыйау, акатайкодта. Фæлæ йæ йæ фырт куынæ уал уагъта, уæд ын цæ сцæттæкодта, цы йæ хъуыди, уыдон.
Райсомы цæ Йелтагъан йæ уæлæ ’рбаста, сбадти йæ бæхыл. Бæх мигъмæ иу æхст фæкодта йæхи. Фæстæмæ зæххыл сæмбæлди, æмæ фæрсы Йелтагъаны:
– Удæгас ма дæ?
– Удæгас куынæ уаин, уæд ма марды бæхылбадгæ федтай искуы! Бæх æм ницыуал ысдзырдта. Нартæ Уæрппыкъуылдыммæ акалдысты. Йелтагъан бæхыл уарийы цъæхахст, сырды хъиллист ыскодта, æмæ бæх иу зыввыттæн Тараганы фидæртты раз балæууыди. Лæппу кæсы, æмæ Тараган æргъæугонд цъæтджын къæлæтджыны бады. Йæ лæггадгæнджытæ йын лæггадкæнынц, бындз абадын ыл нæ уадзынц.
Йелтагъан æм бадзырдта:
– Уазæг нæ уадзут, фысымтæ?
– Хуыцауы уазæг фæу, æмæ мидæмæ рахиз!
Йелтагъаны мидæмæ бакодтой, хорз æй ысуазæгкодтой. Стæй йæ Тараган фæрсы:
– Кæцæй цæуыс, мæ уазæг, æнæхъуыддаг нæ уыдзынæ?
– Æз Нартæй дæн, Алæгаты лæппу – Йелтагъан. Усгур дæм æрцыддæн, æмæ цы зæгъдзынæ?
– Æгайтма ныл æрвæссыс. Æрмæст дын ардыгæй райсоммæ ницы зæгъдзынæн.
Баззади Йелтагъан уым райсоммæ. Æхсæвы йын уат бакодтой, ысхуыссын æй кодтой, æддейы йыл дуæрттæ фидар сæхгæдтой. Стæй загъта Тараган йæ цагъартæн:
– Ацы къæбылайымыггаг мын мæ фыды амардтой, æмæ цæ ’гайтма мæ къухы лæг бафтыд. Æддейы йыл арт бандзарут, цъæх фæнык куыд феста бынтондæр!
Йелтагъаныл æмбисæхсæв арт бандзæрстой. Уæлейæ йыл зынджытæ хауын куы байдыдта, уæд фехъал и. Хæдзарыкъултыл ахæцыди фæйнæрдæм, æмæ цæ акалдта. Стæй ныффукодта йæ дзыхыдзаг, æмæ арт авд мусонгуатмæ адардта йе взæгтæ. Тараганы галуантыл сирвæзти. Йелтагъан æрдæгарыдæй расæррæтласта цæхæры хуылфæй, æмæ кæрдæлвæстæй фæныхæйныхмæ ис Тараганы ’фсæддимæ. Йæ разæй цæ скъуымбилкодта. Тараган йæ чызгимæ мæсыджы бацыдысты. Йелтагъан фæцагъта æфсæдты, стæй мæсыгмæ басæррæтласта. Фисыны дуртыл ысхæцыд, æмæ мæсыджы ’рдæг æркалди. Гæнæн ын нал уыди Тараганæн, йæхи рудзынгæй раппæрста. Æмæ райдыдтой кæрæдзийы цъыччытæкæнын. Сæ кæрдтыцæхæрæй хъæдыл арт сирвæзти, зæхх лæбырæнтæ кодта, бæстæ арвынæрынау нæрыд. Суанг ма Нартæ дæр ыстыхстысты сæ цæхæрæй. Боныфæстагмæ йæ Йелтагъан хæрдмæ систа, æмæ йæ æртæ хохы сæрты Сауденджызмæ фехста. Йæхæдæг Зилæхурмæ бацыди, фелвæста йæ ’мæ Уæрппыкъуылдыммæ рафардæг. Кæсы, æмæ Нарты адæм бæлæсты бын æмæ къутæрты бын къордтæ-къордтæй лæзæрынц.
Йелтагъан цæ фæрсы:
– Цы ныппырхытæ стут, Нартæ?
– Гъе, дæ бон ныккалай, Алæгайы-фырт! – загътой Нартæ. – А хæцгæ кодтай, фæлæ ма мах та фæйнæрдæм цы фæхастай дæ дымгæйæ? Йелтагъан йæ мидбылты бахудти. Æрбамбырд ысты Нартæ, ратæлæткодтой Тараганы фос сæ разæй. Авд боны ’мæ авд æхсæвы Нартæ фынгтæй нал сыстадысты уæлæмæ, ахæм чындзæхсæв цын ыскодта Йелтагъан. Стæй цын лæвæрттæ фæкодта, æмæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
Йелтагъан æмæ Зилæхур та цæргæйæ баззадысты.
АЦÆМÆЗ ÆМÆ НАСЫРАН-ÆЛДАР Насыран-æлдар Нартæм барвыста: «Хъæдау уыл хъуына куы схæцыди – рацæут, æмæ рахæссæм Мысырыкалак. Æнæхæрд у, æмæ куыд рацæуат, афтæ».
Нартæм фехъуысти уыцы ныхас.
Æмæ Нартæн æлдар уыди, æмæ уый фидауæгмæ басидти ’мæ йын загъта:
– Ныхъхъæркæн Нартыхъæуыл: «Æфсæддон цы хæдзарæй нæ рацæуа, уымæн йæ гал аргæвддзыстæм ивайраг, й’ артыл ын дон ауадздзыстæм, йæ фæнычыкъæрмæг ын дымгæмæ ныддардзыстæм!
Æмæ сеппæт дæр ысцæттæкодтой сæхи. Ацæтæй мыггаг нал уыди – Ацæ зæронд баци, йæ фырт та дзидзидай уыди. Йæ ном хуынди Ацæмæз. Æмæ йын дыууæ мады уыди Ацæмæзæн. Æмæ йæ йæ дыууæ мады авдæны бастой. Æмæ йæ фæйнæфарс æрбадтысты:
– Алолай, алолай, сау болат æмæ цъæх болатæй д’ авдæн у, уæйыджы райгъаггæрзытæй – д’ авдæнбæстæ. Фæлæ нын нæ гал æргæвддзысты ивайраг, æмæ нын дымгæмæ ныддардзысты нæ фæнычыкъæрмæг, н’ артыл нын дон ауадздзысты, махæй æфсæддон нæй æмæ.
Æмæ лæппу сдзырдта – сывæллон:
– Æмæ æз ацæудзынæн!
– Æмæ нын ды уый хъом к’ уаис, уæд мах кæугæ кæниккам? Æмæ лæппу йæхи аивæзта авдæны, æмæ йæ иу фарсыфæйнæг аппæрста, æмæ денджызы сæмбæлди, æмæ бахуыскъ и денджыз. Йеннæ фарсыфæйнæг саухъæды сæмбæлди, æмæ цъæх арт ысуагъта хъæд. Йæ нывæрзæныфæйнæг саухохыл самбæлди, æмæ базгъæлæнтæ. Йæ дæлфæдтыфæйнæг урсхохыл сæмбæлд, æмæ базгъæлæнтæ уый дæр. Æмæ рабадти лæппу ’мæ загъта:
– Гъеныр мын – бæх, æмæ хæцæнгæрзтæ, æмæ асурон æфсæдты ’мæ цæ баййафон!
Æфсæдтæ йын йæ фыдмæ бацыдысты, Ацæмæ, æмæ йын загътой: – Дæ фырт цæуы æфсæдтæм.
– Ау, æмæ уый нырма авдæны куы и?
– Гъиафтæ й’ авдæн ныппырхкодта ’мæ агуры бæх, æмæ хæцæнгæрзтæ.
– Дæлæ йæм идон радтут, æмæ ацæуæд. Æмæ уобауысæрæй ныттилæд идон, æмæ йæм бæх æрбацæудзæн, æмæ йыл ысбадæд.
Лæппумæ идон радтой, æмæ ахаста идон, æмæ йæ уобауы-сæрæй ныттылдта. Æмæ йæм æрбацыди бæх – хъæмпырагъыйас бæх, æмæ йыл саргъ сæвæрдта. Æмæ йыл ысбадти, æмæ й’ астæу асасти ’мæ йæ идонæй ныххоста:
– Мæ фыд Ацæ ку’ амæла, уæд хæрæджы дæндæгтæ бахæрæд, кæд ын дæуæй хуыздæр бæх нæ уыди, уæд!
Æмæ кæугæ ’рбаздæхти фæстæмæ. Æмæ Ацæмæ фæбæрæгкодтой: – Бæх æм æрбацыд, æмæ й’ астæу асасти, куы йыл ысбадти, уæд. Æмæ дæм ныр йæ хъаст хæссы – кæд дын уымæй хуыздæр бæх нæ уыди?!. – Бæргæ ис – мæхи бæх, æмæ дæлæ ныггæнды ис баст, æфсæн æрттигътæ хæры. Æмæ уыцы бæхмæ уыцы лæппу нæ бауæнддзæн. Нæ дæр æй бæх бауадздзæн йæхимæ ’вналын.
Æмæ йын лæппу загъта:
– Æри мын ныггæнды дæгъæлтæ. Æмæ йын æз бакæнон йæ дуар. Æмæ йæ фенон.
Радта йæм дæгъæлтæ, ныггæнды дуар бакодта, æмæ ма бæхæн йæ дыууæ хъусы зындысты фаджысæй. Æмæ йын йæ хъустæм февнæлдта, афтæмæй йæ дуармæ радавта, сæныччы давд. Æмæ йæ арыхъсапонæй æхсы. Æмæ йæ хæрзæхсад ныккодта бæхы. Æмæ йыл сæвæрдта саргъ, æмæ йыл ысбадти. Æмæ йæ иу æхст фæкодта бæх. Уæларвмæ фæтахт, æмæ йæ дæлармыдзыхъхъы хæстынæмыг фестади лæппу, æмæ уым аныхæсти. Дыггаг æхст ын фæкодта дæлдзæхмæ, æмæ саргъæй базы астæу аныхæсти. Æмæ йæм бæх ысдзырдта:
– Цы фæдæ лæппу?
– Мæнæ дæн, мæнæ, бадын дæ уæлæ!
– Уох-уох, уæдæ мын ды барæгæн ысбæздзынæ!
– Ды дæр уал мын уæдæ ссарынагъоммæ сбæздзынæ – цъыфтытæрынæн!
– Уох-уох, мæ хъару мын æмбис фæкодтай уыцы ныхасæй! – Сывæллон æвзалытæ хæрынæй фылдæр цы кæны! Уыцы ныхас дæм хъыг ма фæкæсæд – мæн дæуæй хуыздæр бæх нæ хъæуы!
Æмæ барвыста йæ фыдмæ Ацæмæз:
– Ныр мын дæ хæцæнгæрзтæ дæр радт!
– Куы ницы бакæнай, лæппу?
– Ды мын цæ радт, стæй мæхæдæг зондзынæн!
Радта йын йæ фат, йе рдын, йе згъæр, йе ртæ хъæртдзыгъайы, æмæ йе ртæ йегары. Æмæ бæхыл ысбадти Ацæмæз, æмæ загъта йæ дыууæ мадæн:
– Ракæсут ма мæм, куыд фидауын бæхыл?
– Хæхтыл мæйрухс куыд фидауы, афтæ.
– Уæдæ цæуын ныр æз, мæ фыдæн фехъусынкæнут.
Æмæ йæм басидти йæ фыд:
– Рацу ныр, æмæ дын бацамонон – куыдцыдæй цæуыс? Æз-иу куы цыддæн æфсæдты, уæд-иу æфсадæн сеппæтæн дæр фæйнæ йæхсы ахастон. Стæй цын-иу артæн-авд физонæджы скодтон. Æмæ ацу ныр, æмæ цын, цал ысты, æфсæдтæн уал йæхсы сараз. Стæй цæм куы ныххæддзæуай, уæд цæм дард æрынцай. Æмæ æртытæ куы скæной, уæд цæ банымай. Æмæ цал арты скæной, уал арты скæн ды дæр, æмæ артæн-авд физонæджы ныссадз. Æмæ дæ фæндараст фæкæнæд Хуыцау!
Æмæ ацыд лæппу хъæдты зилгæ, цуангæнгæ. Æмæ саг уæд, сæгуыт уæд – кæй ардта, уыдон цагъта. Æмæ цын сæ сæртæ стыгъта, æмæ цæ гæрзытæ кодта, æмæ цæ йæхсытæ быдта.
Æмæ ныццыди æфсæдтæм, æмæ цæм дард æрынцади. Æфсæдтæ уыдысты денджызы был, æмæ цын денджыз фæндаг нæ лæвæрдта. Лæппуйæ чи ацыди, уыдон ныр æдрихи сысты, уæды уонг бафæстиат ысты уым. Уæйгуытæ дæр, æмæ хæйрæджытæ дæр, æмæ зæдтæ дæр фæфæстиат ысты уым, уыцы ’фсæдтимæ. Уыдон дæр æфсæддон уыдысты. Ныххæддзæ и ’мæ цæм дард æрынцади. Æмæ цын банымадта се ртытæ. Æмæ цал арты уыдысты, уал арты скодта йæхæдæг дæр.
Æмæ Насыран-æлдар ракасти ’мæ загъта:
– Ау, куыд диссаг у, мах куы цæуæм уыцы калакмæ зæдæйхæйрæгæй, Нæртон адæмæй. Æмæ нын денджызы фæндаг куы нæ дæдты! Уæд уыцы ’фсæдтæ та ма цы сты? Ацæут ма, æмæ бабæрæгкæнут, цавæр æфсæдтæ сты уыдон.
Æмæ рацыдысты авд барæджы. Æмæ йæм куы бахæддзæ сты, уæд æй фæрсынц:
– Цавæр дæ, цы дæ? Иунæг йæддæмæ куы нæ дæ…
Æмæ цын загъта Ацæмæз:
– Æз дæр уе мбал дæн.
Бацыдысты Насыран-æлдармæ ’мæ йын загътой:
– Æз дæр дам уе мбал дæн зæгъгæ нын загъта. Иунæг лæг у, æндæр дзы æфсад нæй.
– Ацæут æмæ йæ ракæнут ардæм.
Æмæ йæм бацыдысты, æмæ йын загътой:
– Хоны дæ Насыран-æлдар.
Æмæ цын афтæ зæгъы уæд Ацæмæз:
– Нæ! Уый мæнмæ ’рбацæуæд. Æз уымæ нæ бацæудзынæн!
Æмæ йын загътой æлдарæн: афтæ ’мæ афтæ. Æмæ æлдар сыстади йе фсæдтимæ ’мæ бацыди лæппумæ. Æмæ лæппу артæн-авд физонæджы ныссагъта. Æмæ цæм дзуры:
– Алчи уæ й’ арты фарсмæ ацæуæд.
Æмæ артæн-авд лæджы ацыдысты. Æмæ сеппæтæн дæр ысфаг ысты æртытæ. Æмæ алчи йæ физонæг систа. Æмæ цыл лæппу дæр азылди – Ацæмæз – æмæ сеппæтæн дæр фæйнæ йæхсы радта. Стæй загъта Насыран- æлдарæн:
– Цы фæнд дæм и ныр? Бафæрс ма де фсæдты, денджыз цын фæндаг цæй тыххæй нæ дæдты?
Æмæ басидти зæдтæм:
– Исты ’ххуыс бауыдзæн уæ бон? Денджызы сæрты нæ ахизын хъæуы.
Æмæ уыдон загътой:
– Мах тæхгæ стæм, æмæ атæхдзыстæм, æмæ æнæ адæм ницы нæ бон у саразын.
Басидти хæйрæджытæм:
– Сымах та? Сараздзыстут исты?
– Мах ыстæм дæлдзæхдзог, æмæ ацæудзыстæм дæлдзæх денджызы бынты. Æмæ ницы сараздзыстæм æнæ адæм.
Уæйгуытæн загъта:
– Сымах та цы зæгъут?
– Мах бæргæ ацæуиккам, фæлæ адæм нæ фæстæ куы цæуой, уæд цæ денджызы фæйлауæн сафдзæни.
Стæй загъта Ацæмæз йæ бæхæн:
– Мах та цы бакæнæм, ницы амал ыскæндзыстæм фæндагæн? – Мæ къæдзилæй мын æртæ хъисы ратон, æмæ цæ баппар денджызы, æмæ йыл хид фестдзæни. Æмæ раздæр мах ацæудзыстæм, стæй та адæм – нæ фæстæ.
Æмæ йын йæ къæдзилæй æртæ хъисы ратыдта Ацæмæз, æмæ цæ денджызы баппæрста. Æмæ фæндаг фестади – хид. Æмæ ацыдысты æфсæдтæ, æмæ йæхæдæг дæр. Стæй æртæ хъисы систа, æмæ хид цыдæр æрбаци.
Æмæ бахæддзæ сты, æфсæдтæ Мысырыкалакмæ. Æмæ йæм барвыстой: – Насыран-æлдар дæм фæцæуы йе фсæдтæ ’мæ Нарты ’фсæдтимæ. Æмæ дæхи сцæттæкæн, æмæ нæ хъару кæрæдзиуыл бавзарæм.
Æмæ загъта Насыран-æлдарæн Мысырыкалачы паддзах:
– Æфсæдты цæмæн цæгъдынкæнæм кæрæдзийæн? Æз æмæ ды кæрæдзимæ бацæуæм, æмæ мæ кæд ды амарай, уæд м’ адæм дæу уыдзысты ’мæ – мæ калак дæр. Кæд дæ æз амарон, уæд де фсæдтæ дæр мæн, æмæ дæхæдæг дæр.
Æмæ уæд фæтарсти Насыран-æлдар æмæ зилы æфсæдтыл:
– Уæдæ ме фсæдтæй хæцынмæ чи рацæудзæн?
Æмæ ничи разынди ахæм. Æмæ Нарты ’фсæдтæм басидти:
– Æмæ сымах та цы зæгъут.
Ацæмæз загъта, Ацæйы фырт:
– Æз æм ацæудзынæн, фæлæ мын мæ мардæй, мегасæй бæрæг куыд зонат, афтæ.
Æмæ йæм ацыди, æмæ йæм паддзах дæр рацыди. Æмæ фæхæцыдысты фатæй бон-изæрмæ, æмæ кæрæдзийы афтæ скодтой, æмæ сыхырнайы хуызæн.
Стæй куы фæизæр и, уæд ныууагътой сæ хæст, æмæ лæппу баззади быдыры астæу. Мысырыкалачы паддзах бахæддзæ и йæ хæдзармæ ’рдæгмардæй. Æмæ уымæн та ахæм сылгоймаг уыди, æмæ-иу удæгасæй куы бахæддзæ, уæд ыл-иу йæ къухтæ куы ’руагъта, уæд-иу цæфлæг цы уыди, уый-иу фестади.
Æмæ та йæм райсомы рацыди – дыггаг бон. Æмæ та ныллæууыдысты хæстыл, æмæ та йæм лæппу цæфтæй ацыди, уый – æнæнизæй. Æмæ та фæхæцыдысты бон-изæрмæ. Æмæ лæппу сфæлмæцыд, æмæ та изæры сæ хæст ныууагътой. Æмæ лæппу загъта: «Ныр цы бакæнон? Райсом мæм куы ’рбацæуа, уæд мæ мардзæн». Æмæ йæхи мардыфсон ыскодта. Æмæ та йæм райсом рацыди, кæм хæцыдысты, уырдæм, æмæ йæм дзуры лæппумæ: – Уæлæмæ сыст, æмæ схæцæм!
Æмæ лæппу нал ыстæлфыди, æмæ йæм æркасти ’мæ – амарди. Æмæ аздæхти фæстæмæ. Æмæ йæ усмæ баздæхти. Æмæ йын ус загъта: – Цæй тагъд æрбацыддæ?
– Кæимæ хæцыддæн, уый амардтон!
– Æмæ йын йæ мард цы фæкодтай?
– Быдыры астæу æй ныууагътон.
– Тæригъæд у Хуыцауæй, – уымæн йæ мард быдыры астæу. Æз дæ-иу дзæбæхæй арвыстон дыууæ бонмæ. Æмæ-иу дæ буарæй æнæхъæн иу гæппæл куы нæуал уыди, афтæмæй-иу куы ’рбацыддæ. Æмæ уæд, демæ чи хæцыди, уымæй æппын ницы фæрысти? Ныр афтæ бакæн, æмæ йæм ацу. Æмæ цыппар хъæды ныссадз бæрзонд. Æмæ йын чырын сараз, æмæ йæ уыцы хъæдты сæр сæвæр. Кæннод ын йæ мард рувæстæ ’мæ бирæгътæ бахæрдзысты. Æмæ тæригъæд у.
Æмæ йæм рацыди, æмæ йын кæраз сарæзта. Æмæ йæ бæрзонд сæвæрдта уыцы хъæдты сæр. Æмæ фæстæмæ бацыди йæ хæдзармæ. Æмæ æхсæвы, лæг ку’ афынæй, уæд ус рахъуызыди ’мæ æхсинæг фестади. Æмæ лæппуйы мард кæм уыди – кæразы сæр – уым абадти. Æмæ чырынысæр байгомкодта ’мæ йæм ныккасти, æмæ загъта:
– Æвгъау бæргæ уыддæ мæлынæн. Удæгасæй ма дæ куы раййæфтаин, уæд дæ фервæзынкодтаин.
Æмæ йæм лæппу сдзырдта:
– Æгас бæргæ дæн! – Æмæ йыл баулæфыди чызг, æмæ лæппу, цы уыди, уый фестади. Æмæ чызгимæ фæцинкодтой кæрæдзиуыл – паддзахы усимæ. Æмæ та паддзахы ус фæстæмæ атахти йæ бынатмæ. Æмæ уый дæр йæ фæстæ гурæй-гурмæ бацыди. Æмæ ус дæр бахæддзæ и. Æмæ уый дæр хъуамæ бахызтаид, æмæ паддзахæн йæ хурх аргæвстаид. Æмæ фесхъиудта фынæйæ Мысыры паддзах æмæ йыл ус фæхæцыди:
– Цы кодтай, цæмæй фесхъиудтай?
– Цыма, цы лæппуимæ хæцыддæн, уый мын мæ хурх мæ сынтæджыкъухыл ныллыгкодта.
Æмæ йын ус загъта:
– Уый – дæ цæфтæ ’хсидынц. Уыцы лæппу куы скæлм и, уæд ма дæм кæцæй æрбацыд!
Æмæ та афынæй и. Афтæмæй йæм лæппу бахъуызыд, Ацæмæз, æмæ йын йæ сынтæджыкъухыл йæ хурх цæргæвста. Æмæ усы дæр ракодта йемæ. Калачы цы цæл, цы бон уыди, цы хæзна уыди, уыдон рахастой æфсæдтæ. Адæмæй дæр ракодтой бирæ, æмæ рацыдысты. Æмæ денджызы был æрынцадысты. Æмæ Насыран-æлдар чызджы йæхимæ хъавы, уæйгуытæ та йæ сæхимæ хъавынц. Æмæ загъта Ацæмæз йæ мид-зæрдæйы: «Агъæц, æз адонæн куы ницы фæнд саразон!»
Æмæ бамбарынкодта Нарты ’фсæдтæн:
– Хъусут, ныр хид сæвæрын мæ хъуыддаг у. Æмæ æз раздæр ауайдзынæн, хид авæрдзынæн. Æмæ сымах, фосæй дзы цы ис, хæзнайæ дзы цы ис, уыдон мæ фæстæ фæкæнут, стæй сымах дæр мæ фæстæ куыд бацæуат, афтæ.
Æмæ та йæ бæхы хъистæй хид ацарæзта, æмæ чызджы дæр рахаста, фос дæр федде сты, æмæ дзы Нартæй чи уыд, уыдон дæр.
Æмæ цæм дзуры Ацæмæз:
– Исчи ма уæ ис фæстейы?
Ничиуал зæгъгæ йын загътой.
Æмæ бæх зæвæтæй ныццавта хъистæ, æмæ хид фехæлди. Æмæ баззадысты æфсæдтæ денджызæн йæ фаллаг фарс.
Байуæрста цын уыцы фос Нартæн сеппæтæн дæр Ацæмæз. Усы ныууагъта ’мæ йæ йæ фыд Ацæйæн радта усæн. Æмæ мардæгасгæнæг уыди ус, æмæ йæ сногкодта Ацæйы. Фæлæ бирæ нал ацарди уыйфæстæ ус йæхæдæг.
АЦÆМÆЗ ÆМÆ БЫРДÆН-УÆЙЫГ Ацæ Нарты Дæллаг сыхы царди. Лæппу йын уыд Ацæйæн – Ацæмæз. Æмæ йын йæ гуырæн бон сырдыфыдæй куывд ыскæнын уыд йæ зæрды. Æмæ цуаны араст и Ацæ. Уæд Хуыцау Æфсатийы рахаста, ’мæ хæрхæмбæлд фесты Ацæимæ.
Кæйонг цæуыс зæгъгæ йæ афарста Æфсати.
– Цуаны цæуын. Кæд мæ дæ хорзæх уа, уæд. Нæ хæдзары иу лæппу ис, æмæ йын куывд кæнын. Æмæ мæ хуынды фæу, Æфсати.
– Æнæниз мын уай, Ацæ! Мæнæн дæр ис лæппу. Æз дæр ын æрвылаз йæ гуырæн бон Уазмыкъуыппыл куывд фæкæнын, æмæ ды та мæ хуынды фæу!
– Æз демæ куыд ацæуон? Ды дзуар дæ. Æз та зæххон лæг. Мæ бон дын кувын у, æмæ дын кувдзынæн.
– Гъе, Ацæ! Зæххон лæгæн æнæ мах цæрæн нæй. Цом Уазмыкъуыпмæ мемæ.
Нал æй ныууагъта Æфсати. Акодта Ацæйы, æмæ Уазмыкъуыпмæ ссыдысты.
Хорз æй куыд нæ федтаин Æфсати!
– Дæ хорзæх мæ к’ уаид, Æфсати. Бузныг дæ фынгæй, фæлæ мæ ку’ ауадзис. Бон фæкъул и ’мæ ма афоныл кæд исты ссарин.
– Ма тагъдкæн. Афтидармæй н’ ацæудзынæ.
Фесты хæрд. Æфсати, цы кусæрттаг бахордтой, уый уæнг-уæнгыл æрывæрдта. Йæхсæй йæ ’рцавта, æмæ сырд райгас и. Æфсати сырдыл гакк ыскодта ’мæ загъта:
– Цу ныр, Ацæ. Ацы сырд дæ размæ хиздзæн. Амар æй, æмæ-иу æй ахæсс. Уазмыкъуыпмæ мæм нырæй фæстæмæ алы афацон афæдз иу цыд кæндзынæ.
Раарфæкодта Æфсатийæн Ацæ ’мæ рацæуы. Коммæ ’рхæддзæ ис, æмæ мæнæ Æфсатийы лæвар сырд хизы. Ацæ йæм бахъавыди ’мæ йæ амардта. Раггой-йæ ласта ’мæ рацæуы.
Бирæ нæ рауад Ацæ, афтæ Саухохыцæрæг Бырдæн-уæйыгыл амбæлди. Бырдæн-уæйыг æй афарста:
– Кæдæм хæссыс ацы сырдымард? Æмбæлæггаг цæуылнæ зæгъыс? – Мæ лæппуйы гуырæнбон у, æмæ мæ хуынды фæу. Æмбæлæггаг дæр дын бæргæ радтаин, фæлæ аив нæу – кусартæй нырма бынаты не скуывтой. Æнæуыйцуаны нæ дæн, мыййаг. Цом, æмæ мын бацинкæн мæ циныл.
– Ды дæ фыртыл цин-æмæ райгæ кæндзынæ, æз та дын дæ митыл худгæ кæнон? Æмбæлæггаг мын ам радт!
Нæ фидыдтой дыууæ лæджы. Сæ хъæлæбамæ Æфсати уым фæзынди ’мæ цæ фæрсы:
– Цæуыл хъæркæнут ай?
– Мæ кувинагæй мын хай исы. Ныр ма йæ не скуывтон, афтæмæй… – Ам мæ хæтæн бæстæ у, æмæ мæ хай исын, – загъта Бырдæнуæйыг. – Дæ бæстæ у… Æмæ уый сырд уæдта æндæр бæсты амардта? Уæд æй куыд исыс? Уымæн йæ сырдыл бæрæг ис, – загъта Æфсати, æмæ йын равдыста йæ бæрæг.
Æмæ Ацæ Нартæм рараст и. Бырдæн-уæйыг æмæ Æфсати дæр фæхицæн сты.
Бырдæн-уæйыг ысмæсты ис Ацæмæ ’мæ тардта Нарты рæгъæуттæ йæ бæстæм. Ницыуал цæм уагъта Нартæм. Нартæ йæ фæдыл зылдысты ’мæ йыл нæ хæст кодтой.
Ацæ ’рхуыдта адæмы йæ лæппуйы куывдмæ. Нартæй чи ’рцыди, чи – нæ.
Уæдæ Нартæ цæуылнæ ’рцыдысты зæгъгæ цæ фæрсы Ацæ.
– Цы дæм цæуой! Ды Бырдæн-уæйыгимæ хыл фæдæ, уый та йæ маст Нартæй исы, сæ рæгъæуттæ цын тæры, – загъта Сырдон.
Хъыг æм фæкастысты Сырдоны ныхæстæ Ацæмæ.
– Цæй, ам уæ чи и, уыдон сæхи хорз фенæнт. Бырдæнуæйыгимæ та æз мæхæдæг фидаудзынæн!
Нартæй Ацæмæ чи ’рцыди, уыдон сæхи хорз федтой, æмæ фæцыдысты.
Ацæйæн дыууæ усы уыди – иу лæппуйæн йæ мад, иннæ – йе схæссæг.
Æмæ цын Ацæ афтæ зæгъы:
– Мæйæмгъуыдæй цæуын. Кæд мæймæ не рцæуон, уæд нал дæн, æмæ уæд лæппу – уе вджид. Мæ бæсты-иу Æфсатимæ цæуæд. Уымæн дæр ис лæппу, нæ лæппуйы цахъхъæн. Фæцин ыл кæндзæн. Нартæн та зæгъдзыстут: «Ацæ йæхæдæг дæр фесæфт, æмæ уæ чи хъыгдары, уый уæхæдæг амарут».
Араст и Ацæ. Уæд хæрхæмбæлд фæци Бырдæн-уæйыгыл, æмæ йæм дзуры:
– Уæ, Саухохыбадæг! Дæ сау митæ цæуылнæ ныууадзыс? Цæмæн хъыгдарыс Нарты?
– А-а, уый Ацæ куы дæ! Нал мын фæцæудзынæ!
Аггойкодта Бырдæн-уæйыг Ацæйы ’мæ йæ ахаста. Сæ тыргъы йæ æрыппæрста ’мæ дзуры йæ усмæ:
– Мæнæ ацы къæбылайы бафсад!
Ус Ацæйы цæстæй нæ федта. Хъарм доны фæрак антыдта ’мæ йæ бахаста Ацæйæн.
Ацæ амæсты ис, æмæ йыл йæ кард фехста. Кард усы риуы фæсагъд, æмæ ус нырдиагкодта:
– Амардта мæ!
Бырдæн-уæйыг усы хъæрмæ базгъордта.
– Цы кодтай?
– Дæлæ, къæбыла кæй хоныс, уый мæ кардæй фæцæфкодта. Бырдæн-уæйыг уæззау рæхыстæй абаста Ацæйы. Бацыд, æмæ йæ усы ’рхуыссынкодта уаты. Стæй загъта йæ искæйонæн:
– Мæ усы худын куы фæнда, уæд-иу ацы хæррæгъы ракафынкæн. Баззади Ацæ ахæсты, æмæ фыдæбæттæ ’рвыста.
Рацыди мæй, Ацæ нæ зыны, æмæ йæ дыууæ усы катайы бацыдысты. Нарты рæгъæуттæй куы гал фæхъæуы, куы – хъуг, куы – бæх. Ацæ нал зыны зæгъгæ-иу загътой Ацæйы устытæ, исчи-иу цæ куы фарста Нартæй, уæд. – Кæмдæр фесæфт, æмæ уе фхæрæджы уæхæдæг агурут.
Нартæ ’нцад ныууагътой уæд Ацæйы устыты.
Бырдæн-уæйыг та иу бон Нарты рæгъæуттæ фæтардта. Бæстæ фæдис ысси. Не ссардтой Бырдæн-уæйыджы Нартæ. Кæм царди, уый та зонгæ нæ кодтой.
Бырдæн-уæйыг Ацæйы рæгъаугæсæй атардта, æмæ йын фæдзæхсы: – Додой дæ сæр кæны, ацы рæгъæуттæй иу сæр дæр куы фæхъæуа! Уыйбæрц фосимæ кæм арæхстаид Ацæ! Æмæ дзуры йæхинымæр: «Фыдæбон дыл æрцæуа – кæнæ мæ æххуысгæнæг нæ хъæуы, кæнæ мæ ‘хсæг нæ хъæуы?»
Бырдæн-уæйыг æдзух Нартæм Хуыснæджы цыди, æмæ кæмæй лæппу скъæфта, кæмæй – чызг. Æмæ сеппæты дæр Ацæимæ рæгъаугæсæй дардта. Нартæ сфæлмæцыдысты, æмæ та Ацæйы дыууæ усмæ ’рцыдысты, æмæ цæ фæрсынц:
– Кæм и Ацæ? Уый тыххæй нын Бырдæн-уæйыг фыдмитæ кæны. А нæ рæгъæуттыл хъæцдзыстæм, фæлæ нæ зæнæджы тыххæй та цы бакæнæм? Кæмæн йæ лæппу сæфы, кæмæн – йæ чызг. Кæм агурæм нæ фыдгæнæджы? – Мæйæмгъуыдæй ацыди, – дзырдтой устытæ. – Фæлæ ныр цалдæр азы нал зыны.
Нарты ныхæстæм-иу лæмбынæг хъуыста Ацæйы фырт Ацæмæз. Нартыл саухыз æрбадти: Нал хъуысы нæ – сæ зарды хъæр, нæ – сæ хъазты хъæр. Алчи цæ зæхмæ ныхъхъуыста ’мæ цæ иу сыббыртт дæр нал цæуы.
Уæд дын иу бон Ацæмæз Нарты ’мбырдмæ бацыд.
– Фарн уæ Ныхасы, Нартæ!
Нартæ сæ сæртæ дæр нæ систой.
Дыггаг хатт та зæгъы Ацæмæз.
– Фарн уæ Ныхасы, Нартæ!
Нартæй чи базмæлыд, чи та иннæрдæм азылди.
Ацæмæз æртыггаг хатт загъта:
– Фарн уæ Ныхасы, Нартæ! Цы ныхъхъус ыстут? Æви уын мæ фенд хъыг уыди?
Æппынæрæджиау ын Сырдон афтæ:
– Дæ фенд нын æхсызгон цас у, хъыг дæр нын уыйбæрц у. Дæ фыды аххосæй.
– Æмæ цы кодта мæ фыд?
– Саухохы Бырдæн-уæйыг цæры. Уыимæ дæ фыд зулдзых у, æмæ уæйыг йæ маст Нартæй исы. Рæгъау нын нал уадзы. Лæппутæ ’мæ нæ чызджытæ скъæфы. Йæ бацæуæн ын ничи зоны махæй, æмæ уыууыл у нæ сагъæс.
– Уый та цы зæгъыс? Мæнæн фыд рагæй нал и куы дзурынц. Уæд Бырдæн-уæйыгимæ Мæрдтыбæсты хылкæны?
– Ис дын, æви нæй, уымæй дæ дыууæ мады бафæрс. Уыдон дын æй зæгъдзысты.
Раздæхти Ацæмæз сæхимæ. Æнцад æрбадти, æмæ йæ фæрсынц йæ дыууæ мады:
– Куыд æнкъардæй æрбацыддæ?
– Нарты тæригъæдæй мыл сау маст бахæцыд. Саухохмæ фæндаг кæуылты у, уый нæ зонын, æмæ мын Æфсатимæ æнæцæугæ нæй. Уый йæ зондзæни.
Ацæмæз уый фæстæ йæ фыды бæхыл абадт, æмæ Уазмыкъуыпмæ фæрасти.
Уазмыкъуыппыл Æфсати йæ фыртимæ сæ фæллад уагътой.
Ацæмæз цæм комкоммæ фæцæуы.
– Акæс-ма, цыдæр барæг æрбацæуы, – загъта Æфсати йæ фыртæн. – Ды цæстæй хуыздæр дæ. А бæх мæ хæлар Нарты Ацæйы бæхы хуызæн у, фæлæ бæхыл та чи бады?
– Бæх æцæгæйдæр Ацæйы бæх у, фæлæ барæг Ацæ нæу.
– Банхъæлмæ йæм кæсæм, уæд та цы уацхæссæг у?
Уалынмæ Ацæмæз дæр ысхæддзæ ’мæ загъта:
– Уæ бонтæ хорз!
– Æгас нæм цæуай, бæлццон! Чи дæ, бафæрсын аипп ма уæд. Кæй уонг цæуыс?
– Дæумæ цæуын, Æфсати! Æз дæн Нарты Ацæйы фырт Ацæмæз. – Уо, уæдæ мæ хæлары фырт куы дæ! Куыд у Ацæ? Рагæй йæ нал федтон.
– Нал зыны Нартæм. Саухохы цæрæг Бырдæн-уæйыг æм зулдзых уыди зæгъгæ зæгъынц. Нартæн сæ рæгъæуттæ скъæры уыцы уæйыг. Кæмæй чызг фесæфы, кæмæй – лæппу, æмæ стыр тыхсты бахаудтой Нарты адæм. – Уый æцæг уыдзæн. Иу хатт та йын йæ сырдымард иста уæйыг… Æмæ мæм байхъус уæдæ мæнмæ дæр. Мæнæ нæ лæппу сагтæ адæгыл ифтыгъдæй æрбакæндзæн, æмæ дæ уый фæхæддзæкæндзæн Саухохмæ. Нартæ æрхъуыдымæ дæсны сты сæхæдæг, æмæ, дарддæр цы кæнын хъæуы, уый та дæхи барфæуæд.
Æфсатийы лæппу сагтæ адæгыл ифтыгъдæй æрбалæууынкодта уайтагъд. Дыууæ лæппуйы адæгыл абадтысты, æмæ Саухохмæ фæраст ысты. Кæсынц, æмæ Стырхæрдыл – гæнæхтæ, цъиубатæхæн цæм нæй. Иу ран æфсæндуар, æмæ уый дæр æхгæд.
– Аздæх ныр, – дзуры Ацæмæз. – Адонæн тыхæй басæттæн нæй. Ам зондæй хъæудзæн сархайын. Къуырийы бонмæ мæм банхъæлмæкæс. Æфсатийы лæппу раздæхт фæстæмæ. Ацæмæз æфсæндуары цур æмбæхсæн æркодта. Иу чысыл хуынкъ уыди æфсæндуарыл бакæсынæн æмæ ракæсынæн дæр. Ацæмæз уырдыгæй хорз уыдта, кæрты цы ми кæнынц, уый.
Куыддæр æризæр, афтæ хурныгуылæнырдыгæй æнæхъæн фидар йæхи уæлæмæ систа. Рæгъæутты фæдыл бахизы мидæмæ рæгъаугæс. Йæ хъуынтæ йæ ронбастæ фæдæлдæр ысты. Бацæуынц рæгъæуттæ, æмæ та фидар йæхи æрæхгæны.
Хъуыды байдыдта Ацæмæз. Суагъта йæ бæх йæхибар. Стæй йын афтæ зæгъы:
– Сомизæрмæ мæм банхъæлмæкæс. Ам уал æввахсбынаты хиз. Дæ сæр мæ бахъæудзæн.
Ацæмæз дыггаг изæрмæ уæрдæхбæндæн ыскодта. Изæры йæ рæгъæуттæ ’рбацæйтардта рæгъаугæс. Ацæмæз уæрдæхбæндæныл йæхи уырдыгмæ ’руагъта. Иу галы гуыбыныл йæхи абаста. Фидары къул йæхи хæрдмæ систа, æмæ афтæмæй мидæмæ баирвæзти Ацæмæз. Уым йæхи феуæгъдкодта ’мæ æрымбæхсти. Æрталынг. Рæгъаугæс иу хъæмпысæрмæ йæ лыстæнмæ бацыд. Фæлладæй йæхи ’руагъта. Æмæ а-ныр афынæй уа, афтæ йæ фæрсы Ацæмæз:
– Гъе, рæгъаугæс! Чи дæ, уый мын зæгъ.
– Уымæй та ма мæн чи фæрсы? Цæрдтыл ма мæ чи нымайы? Нартæй дæн. Уыдонæй ардæм фæндаг ничи зоны, æмæ цæ тагъд рох дæр ма фæуыдзынæн.
– Æз та Ацæмæз дæн!
Зæронд Ацæ йæ ныхъхъæбыскодта:
– Æмæ ма дæу та цы фыдбылыз æрбахаста ардæм?
– Дæу агурæг фæцыддæн. Æфсатийы фырт мæ ардæм æркодта йæ сагадæгыл.
– Уох-хай, куыд æй ауагътай! Уый сагадæгыл ацыдаиккам. – Нæ, мæ фыд. Афтæ цæугæйæ нын нæу. Фыддæр митæ нын бакæндзæн уæд Бырдæн-уæйыг. Нарты цæрынхъуæгтæ ам ахæсты сты, æмæ уыдон дæр акæнын хъæуы. Кæннод Нартæм цы цæсгомæй цæуыс?
– Уо, мæ хъæбул, мæ зæронд сæр дæ фæхъхъау фæуа! Уыйас тых ма мæм к’ уаид, уæд ам рæгъаугæсæй нæ хæтин. Бырдæн – уæйыг мæн йеггой æрхаста, æмæ йын йæ тых уæд базыддон. Йæ мæлæты бар та лæджы къухы нæй.
– Уымæн æз хоскæндзынæн. Ды райсом дæхи рынчынæфсон ыскæн. Нартæй ам ахæсты чи ис, уыдонæн зæгъ, цæмæй рæгъау хизынмæ атæрой. Æз æрæмбæхсдзынæн, æмæ исты æрхъуыдыкæндзынæн.
Æхсæвы Ацæ Нарты чызг-фæсивæд æмæ лæппу-фæсивæдæн бамбарынкодта хъуыддаг, æмæ цын загъта, цæмæй райсомы йæ бæсты рæгъæуттæ хизынмæ атæрой.
Райсомы Ацæ йæхи рарынчынкодта, мæлæтыкъахыл цыма ныллæууыди, йæхи афтæ дардта. Æмæ Бырдæн-уæйыджы мæт бацыди – ахæм рæгъаугæс ма кæм ыссардзæн?
Нарты чызг-фæсивæд æмæ лæппу-фæсивæд дзурынц Бырдæн – уæйыгмæ:
– Дæ фыдæхæй фесæфæм, абон мах бæрны бакæн дæ рæгъæуттæ. Уадз рæгъаугæсы иу бон. Зæронд лæг у. Й’ амонд Хуыцауæй кæнгæ у. Кæд ма махæй уа, уæд фервæздзæни, кæннод дзæнæты бадæд.
– Хорз, фæлæ мæ рæгъæуттæй иу сæр дæр фæхъуыди зæгъгæ, уæд уæ арты сфизонæгкæндзынæн.
Аскъæрынкодта йæ рæгъæутты Бырдæн-уæйыг, стæй зæгъы йæ усæн: – Æууæнк нæй ацы Нартыл – уæд та мын мæ рæгъæуттæ фæтардтой, æмæ сæ бæстæм фæцыдысты? А зæронд фæразгæ дæр н’ акодтаид, æмæ дзы тæссагæй дæр ницы уыд, фæлæ фæсивæдыл чи ’ууæнды!
Уæд ын ус афтæ зæгъы:
– Фæцу Саукоммæ. Сæ размæ бабад. Исты фæнд куы кæной, уæддæр сæ фæндаг дæуыл уыдзæн.
Фæцыди Бырдæн-уæйыг Саукоммæ. Уый Ацæ базыдта ’мæ загъта Ацæмæзæн:
– Мæнæ мын ацы уадындз Афсатийы лæвар у. Ацæгъд дзы исты дæ рæсугъд цæгъдтытæй. Кæд нæ фæлæууид Бырдæн-уæйыджы ус, æмæ дæм фæдзурид. Стæй йæ ракъах, æмæ уæйыджы мæлæт цæмæй у, уый базон. Усы зæрдæ тæнæг у – схъæр дын кæндзæн, йæ лæджы мæлæт цæмæй у, уый. Æмæ бацархай й’ амарыныл.
Райста Ацæмæз йæ уадындз. Кæрты карчымыггагæй цы уыди, уыдон кафыныл фесты, æмæ хæрдмæ гæппытæкодтой. Тынгдæр æрцагъта Ацæмæз. Кæрты сæрмæ хъæддаг мæргътæ æртыгуыр ысты, цъыбарцъыбур ысси бæстæ.
Ноджы та цæгъди Ацæмæз. Стурты рæгъæуттæ, сæныччытæ, уæрыччытæ хъылдымтæ ’мæ зилынтæ систой. Цæгъды Ацæмæз. Кæрты чи фæцæйцæуы, уый дзыхълæуд фæкæны, æмæ йæ мидзæрды зарын райдайы. Кæрт æгасæй дæр ныхъхъуыста Ацæмæзы цагъдмæ.
Уæйыджы усы хъустыл ауади уадындзы цагъд, æмæ зæгъы йæ чызг- лæггадгæнæгæн:
– Адар ма дæ хъус – уый чи цæгъды?
Чызг рауади. Ауыдта цæгъдгæ Ацæмæзы, æмæ джихæй баззади. Æрæджиау раздæхти чызг йæ къæхтæ къуырттытæгæнгæ:
– Уæ, æхсин, рæгъаугæсы цур бады иу æрыгон лæппу – дæхæдæг æм акæс. Ахæм цæгъдтытæ кæны йæ уадындзæй, æмæ йæм зæрдæ нæ лæууы. – Уæдæ уымæн æрæгмæ цыддæ?
– Уо, ме хсин.
Чызг Ацæмæзмæ ’рбауади:
– Кс, æхсин дæм дзуры…
Ацæмæз йæ уадындз йæ роны акодта. Маргъæй, каркæй, сæныккæй, уæрыккæй Ацæмæзы алыварс амбырдысты. Бацыди ус-æхсинмæ Ацæмæз. Салам ын радта æгъдаумæ гæсгæ, æмæ ’рбадти иу фæлмæнцъæт бандоныл. Фæрсы ус Ацæмæзы:
– Чи дæ? Ам дæ куы никуы феддон.
– Æрцæуæггаг дæн. Мæ фыды агурын.
– Уæд дæ фыд та чи у?
– Мæ фыд – Нарты Ацæ, сымахмæ рæгъаугæсæй чи хæты… Уанцон нæу зæгъгæ бакодта æхсин. – Уый нæ лæгимæ зулдзых у, æмæ махон Нарты рæгъæутты уымæн тæры. Сæ чызгфæсивæд æмæ цын сæ лæппу-фæсивæды дæр фæкодта. Нæ лæгæн зæгъдзынæн, æмæ дын дæ фыды ауадздзæн. Фæлæ иннæтæн ауадзæн нæй… Æрмæст ма мын иу цагъд акæн дæ уадындзæй.
– Æмæ цы цæгъдон! Дæ лæгæн йæ ныфс кæм и, уый куы нæ зонын… Æхсин базы бынæй иу чысыл хъама систа.
– Мæнæ ацы хъама кæрддзæмæй чысыл куы сласай, уæд уæйыгæн йæ ныфс асæтдзæн.
Ацæмæз та цæгъды. Стæй фæлæууыд.
– Ацæгъд, ацæгъд…
– Цы цæгъдон! Уæйыджы тых кæм и, уый куы нæ зонын… – Ацы чысыл хъама ’мбисмæ куы сласай, уæд нæ лæгæн йæ тых йæхимæ нал уыдзæн.
Ацæмæз дæр та ’рцæгъды. Стæй фæлæууы.
– Ацæгъд, ацæгъд…
– Ацæгъдин бæргæ. Фæлæ уæйыджы уд кæм и, уый куы нæ зонын. – Йæ уд дæр ацы хъамайы ис. Бынтон æй ысластай зæгъгæ, уæд йæ уд сисдзæн.
– Уæдæ хъама йæ бынаты бавæр.
Æхсин хъама йæ базы бын авæрдта йæ бынаты. Æрбадти Ацæмæзы цур, æмæ хъусы. Ацæмæз цæгъды, æмæ йæ дард кæдæмдæр ахастой æхсины йæ сæнттæ, æмæ афынæй и уайтагъд…
Ацæмæз базы бынæй хъама райста.
– Цæуын хъæуы ныр. Мæ бæх мæнмæ кæсы, – загъта йæ фыдæн Ацæмæз. Æмæ рацыдысты иумæ Ацæимæ. Нарты кæстæрты уæнгкалд æмæ уæнгхаудæй ныййæфтой рæгъæутты цур.
– Уæ, бабын уат, Нарты кæстæртæ! – зæгъы Ацæмæз. – Иу бон Ацæйы раивтат, æмæ уæ иуы дæр хуызыцъыртт куы нæуал и! Уæдæ мæ фыд алыбон рæгъаугæсæй куыд хæты?
Рæгъаугæсы тыххæй бæргæ нæу уый зæгъгæ загътой уыдон. – Бырдæн-уæйыг нын нæ туг бацъырдта. Нæ кæстæр æнгуылдзты бын нын судзинæй фæхуынкъкæны, æмæ нын нæ туг нуазы.
– Мæнæн дæр афтæ кодта, – загъта Ацæ. – Фыдхуыз æмæ фыдæбойнаг уый тыххæй кодтон.
Уæд Ацæмæз Саукоммæ фæцыди уæйыджы агурæг, æмæ йæ хуысгæйæ баййæфта.
– Уæлæмæ сыст!
Бырдæн-уæйыг фехъал и.
– Кæцы дæ?
– Дæумæ чи ’рцыди, уый! Фæлæ ды Нарты рæгъæуттæ ’мæ Нарты фæсивæды цы ’гъдауæй фæдавтай?
Бырдæн-уæйыг ныххудти.
– Тугæфсæст дæн нырма! Фæлæу, æмæ йæ фендзынæ!
– Мæн лæууынмæ не вдæлы. Хæцынмæ дæм æрцыддæн.
Бырдæн-уæйыг фæгæпласта. Йæхи баивæзта Ацæмæзмæ, фæлæ йæм Ацæмæз фæцырди. Хъама иучысыл ысласта кæрддзæмæй, æмæ Бырдæн- уæйыгæн йæ тых æрсасти. Бамбæрста уæйыг йенамонд, æмæ загъта: – Уæ, ныббар мын, чидæриддæр дæ! Нартæй кæй фæкодтон, уыдон дын æнæ иу фæцухæй раддзынæн.
– Мæ фыдæбон уый тыххæй у ’рмæст? Афтæ ’нхъæлыс?
Хъама ’мбисы уонг ысласта Ацæмæз, æмæ йæ ныфс дæр æрсасти Бырдæн-уæйыгæн.
– Уæ, чи дæ? Мæ уд мын ма аскъуын. Нартæй кæй фескъæфтон, уыдон дæр акæн.
Ацæмæз хъама сласта, æмæ Бырдæн-уæйыг йæ уд систа.
Нартæ ратардтой сæ рæгъæуттæ ’мæ рацæуынц. Ацæмæз йæ бæхмæ фæсидти. Бæх Ацæйы базыдта, æмæ йæ цуры алæууыд. Ацæмæз йæ фыды сбадынкодта бæхыл.
Ныр цæм Æфсати дæр æнхъæлмæкæсы йæ фыртимæ. Къуырийы бон дæр сæххæст.
Уæд базындысты Ацæитæ Уазмыкъуыпмæ, æмæ Æфсати зæгъы йæ фыртæн:
– Ахъахъхъæн ма – адон чи сты?
Æфсатийы фырт сагадæгыл абадти ’мæ сæ сæрты батахт. Фæстæмæ фездæхти ’мæ зæгъы йæ фыдæн:
– Ацæ ’мæ йæ фырт ысты. Фæлæ ма дзы бирæ чызг-фæсивæд æмæ лæппу-фæсивæд дæр ис. Чи сты, уый нæ базыдтон.
– Стæрыцыд кæнынц, æви фаддзуцыд?
– Стæрыцыдæй цæм ницы ис. Фаддзуцыд кæнынц. Фæлæ бирæ рæгъæуттæ ратæрынц семæ.
Æрбахæддзæ сты Æфсатимæ. Ацæ Æфсатийæн цалынмæ йæ хабæрттæ кодта, уæдмæ Æфсатийы фырт æмæ Ацæмæз физонджытæ ацæттæкодтой. Хорз федтой сæхи сеппæт дæр. Уыйфæстæ цын Æфсати фæндараст загъта. Ацæ ’мæ Ацæмæз рацæуынц. Цыдæр Хуыцау Сырдоны дæр уыцы ранмæ ’рхаста. Æмæ цæ базыдта Ацæйы дæр æмæ Нарты кæстæрты дæр, Нарты сæфт рæгъæутты…
Бацыди Сырдон Ацæмæ.
– Ай æгас куы дæ, æмæ дыл дæ дыууæ усы саутæ куы скодтой. Нартæ сæ кæстæртæн та æхсæныхæрнæг кæнынц. Акæсутма – далæ дывæлдах æмæ æртывæлдахæй бадынц. Иумæ цын рухс зæгъынц. Нартæ мæ сæ хæрнæгмæ нæ уагътой, ныр мæ бауадздзысты.
– Цæуылнæ дæ уагътой?
– Дæуæй дам ничи фæхъуыди! Æмæ мæм иу гадзайы йæддæмæ куы ницы ис! Цы мæ фæхъæуа?
– Цу уæдæ, цу.
Сырдон раразæй, æмæ фыдздзаг Ацæйы дыууæ усмæ бацыди. – Уæ саутæ сисут, æмæ уын цыдæр зæгъон.
– Цы нын зæгъыс? Æлгъыстаг кæй фестæм Нарты ’хсæн, уый зæгъынмæ нын хъавыс?
– Нæ, сымах арфæйаг ыстут. Æгас Нартæ уæм арфæтæм цæудзысты. Фæлæ мын уе фтиагæй хай бакæнут. Ацæ, Ацæмæз æмæ Нарты сæфт кæстæртæ Нарты рæгъæуттимæ ’рцæуынц. Цæуон æз Нартæм, æмæ цæ мæхион æрдомон. Мæхи дæр цæм хорз фендзынæн.
Ссыди Нарты хæрнæгмæ Сырдон, æмæ кæронæй æрбадти.
Нартæ йæ фæрсынц:
– Дæуæй куы ничи фæхъуыди, Сырдон, уæд хæрнæджы цы бадыс? – Æмæ цы уæлдай у? Сымахæй чи фæхъуыди, уый мæнæй дæр фæхъуыди. Æз дæр Нартæй дæн. Ракувут уал, стæй-иу мæ куывдмæ дæр байхъусут.
– Ацæ рухсаг уæд! – ракуывтой хистæртæ. – Нарты сæрæнтæй уыди. Фесæфти, æмæ дзæнæты бадæд.
– Ацæ æгас хæдзар цы ссара! – ракуывта Сырдон дæр.
Дыггаг куывд рацыди:
– Нарты кæстæртæ рухсаг уæнт! Махæй нал ысты, æмæ Мæрдтыбæсты сæ фæндаг рухс уæд Барастыры размæ.
Æмæ та Сырдон дæр ракуывта:
– Нарты кæстæртæ алыбон æгас цæуæнт, æмæ нæм дзагармæй цы ’рцæуой!
Æртыггаг куывд ракодтой:
– Ацæйæн иу лæппу уыди – Ацæмæз. Уый йæ фыды агурæг ацыди. Нырма йæ лæгдзинад бæрæг нæ уыди. Фæлæ афтæ чысылæй йæ фыды чи ’рцагуырдта, уымæй лæг рауадаид. Уый дæр рухсаг уæд!
Сырдон дæр ракуывта:
– Ацæмæзы цæрæнбон бирæ уæд! Нарты фæсивæды ’мæ йæ фыд Ацæйы чи фервæзынкодта, Нарты рæгъæуттæ æртывæрæй чи ’ртæры!
Хистæртæ Сырдонмæ дзурынц:
– Уый цытæ кæныс, Сырдон? Мах – иуырдæм, ды – иннæрдæм. Æрбацыддæ, уæд бахæр, баназ æмæ дæхицæн æнцад ысбад.
– Хистæртæ дæр рæдийын зонынц. Уый та кæд уыди, æмæ æгасæн рухсаг кæной!? Рухсаг мардæн фæкæнынц. Абæрæг ма кæнут Ацæйы дыууæ усы. Кæд сæ саутæ нæ систой!
Нартæ дыууæ кæстæры нырвыстой Ацæйы дыууæ усмæ, æмæ цæ сауты нал ныййæфтой.
Дыууæ кæстæры фехъусынкодтой уыцы хабар Нартæн.
Сырдон фæлгæсæнкъуылдымæй акасти.
– Уыйас æфсад æрбацæуы, æмæ сæ сæрмæ мигъ æврæгъты уонг ысбадти.
Нарт дæр акастысты ’мæ фæтарстысты. Сæ фынгтæ фæуагътой. Гæнæхтæ ’мæ мæсгуыты бацыдысты.
Сырдон уæлейы ’рбадти Нарты хæрнæджы.
Уæд æм дзурынц:
– Дæхи цæуылнæ ’фснайыс? Æви дæ цæрын нал фæнды?
– Нарты кæстæртæ кæм лæууынц, уым æз дæр фæлæудзынæн. Мæрдтæм æххормагæй цæмæн бацæуон?
Уалынмæ Нарты сæрмæ рыг сыстад. Сырдон дæр тагъд-тагъд хæры ’мæ нуазы. Нартæ йæм дзурынц:
– Дæхи айс – сæфыс. Сæ рыг бæстæ бамбæрзта.
– Тагъд дæр уымæн кæнын. Исты ма кæд ахæрин æмæ аназин. Уæд Нарты рæгъæутты къæхтыхъæр æрбайхъуысти. Нартæ Сырдонмæ дзурынц:
– Сæфыс, æмæ дæ сæр æфснай, хæрæг Гæтæджы фырт!
– Уой, сæфт иу сæфт у. Сымахыл цы цæуы?
Иучысыл рæстæг та рауади. Рæгъæутты комытæф æрбакалди Нартыл, æмæ цæ бамбæрзта. Сырдон хæры ’мæ нуазы.
Нартæ йæм дзурынц:
– Нæма бафсæстæ? Сæфыс!
– Мæ уд алыбон нæ сæфдзæн! Иу сæфт кæнын, æмæ – абон. Сослан æм фæмæсты ’мæ загъта:
– Уæдæ дæ тæригъæд дæхи!
Æмæ йæ æрыхста фатæй. Сырдон иннæ фарс абадт, æмæ йыл фат нæ сæмбæлди. Дыггаг æхст æй æркодта. Уæд та йæ ныхмæ абадти, æмæ та нæ фæцæф. Æртыггаг æхст æй фæкодта. Сырдон фынджы тæккæ астæу абадти.
Уæдмæ Ацæ ’рбазынди йæ бæхыл. Сырдон йæ размæ фæуади, æмæ йын афтæ:
– Нартæй дæ размæ чи нæ рацыди, уыдон дæ фæхъхъау!
– Кæм ысты Нартæ?
– Сегуыдзæгдзинад зонынц æмæ мæсгуытæм байстой сæхи. – Æмæ ды цæуылнæ бацыддæ мæсыгмæ?
– Нартæй сæрæндæр чи у, уый æмбæхсгæ нæ фæкæны!
Нартæ Ацæйы ауыдтой, æмæ иугай цæуынц, йæ размæ. Цинтæ йыл кæнынц.
– Мæныл цы сыстут? Дæлæ уал кæстæртæм акæсут, – дзуры цæм Ацæ.
Ныххæрæтластой Нартæ. Алчи цæ йе сæфт хъæбулыл йæхи ныттыхта. Ацæмæз рæгъæутты фыдздзаг йæ фыды галуантæм батардта. Стæй цæ байуæрста Нартыл. Сырдоны цалдæр сæры уæлдай фæци.
Æмæ Ацæмæзы дыууæ мады загътой:
– Хæрзæггурæггаг нæм Сырдон фæци. Æмæ йын хæлар уæнт! Уалынмæ сырдыфыдæй фынг ацæттæ ис. Нарты стыр хæрнæг ыстыр куывдмæ ахызти.
АЦÆМÆЗ ЙÆ ФЫДЫ МÆЛÆТÆЙ КУЫД ФЕРВÆЗЫНКОДТА Нарты Ацæйæн зæрондырдæм лæппу райгуырди, æмæ йыл ном сæвæрдта – Ацæмæз.
Ацæмæзыл афæдз рацыд, уæд йæ фыд рарынчын и. Ацæ мæты бахауд æмæ загъта йæ усæн:
– Æнахъом у нырма ацы лæппу. Гъæй-джиди, æмæ йæ кары к’ уаид! Мæ фервæзынæн иунæг хос ис æрмæстдæр – авд хохы фæстæ. Фæцæуид æм æмæ йæ ’рхæссид.
– Æз æм ацæудзынæн!
– Ницы бакæндзынæ.
– Радт мын дæ гæрзтæ, дæ бæх, æмæ – фендзынæ дæхæдæг. Зæронд Ацæ сразы и.
– Æмбисæхсæв ацу, Нартæй дæ куынничи фена, афтæ.
Услæгарæзт акодта йæхи ’мæ фæраст. Зæронд Ацæ æндæр фæндагыл йæ размæ фæци. Уалынмæ ус æрбазынди. Ацæ йæхи нæ равдыста, афтæмæй йæ фæтæрсынкодта, æмæ ус фæстæмæ раздæхти.
Ацæ йæхи фæндагыл сæхимæ ’рцыд. Уæдмæ йæ ус дæр тарстхуызæй æрбалæууыд.
– Цавæр фæлурс дæ? – афарста йæ Ацæ.
– Чидæр мæ фæтæрсынкодта ’мæ раздæхтæн.
Ацæ ныййæххæкодта ’мæ ницыуал загъта
Ацæйæн ма номылус дæр уыд.
– Мæнæн радт дæ гæрзтæ ’мæ дæ бæх, – загъта уыцы ус. – Æз фæцæудзынæн авд хохы фæстæмæ ’мæ дын хос æрхæсдзынæн.
– Уой, ницы бакæндзынæ!
– Уый мæхи бар у.
Радта йын йæ гæрзтæ ’мæ йæ бæхы дæр йæ номылусæн, æмæ йæ ’мбисæхсæвты арвыста балцы. Ацæ та йæ размæ фæци, æмæ уый дæр фæтæрсынкодта.
Раздæхти номылус дæр фæстæмæ.
Ацæ сæхимæ раздæр æрцыди. Куыддæр хæдзармæ бахызти ус, афтæ йæ Ацæ афарста:
– Цæмæн раздæхтæ?
– Сылгоймаджы æнæныфс цы Хуыцау фæкодта, уымæн цы зæгъон! Ницы сдзырдта Ацæ, бацыди ’мæ ныххаудта йæ хуыссæны. Дыууæ усы дæр авдæны уæлхъус бадынц, æмæ иу иннæйы фæрсы: – Дæ мæрдтыстæн, æмæ мæ мæрдтыстæн дæр, раст куынæ зæгъæм: чи нæ цæй тыххæй раздæхти фæстæмæ?
– Æз иу æнахуырхъæрæй фæтарстæн, фæлæ ды та цы кодтай? – дзуры номылус.
– Æз дæр афтæ – фæтарстæн иу æнахуырхъæрæй.
Ныр цæм Ацæмæз авдæнæй хъусы.
– Уагæры цавæр æнахуырхъæр уыди?
Устытæ фæтарстысты ’мæ загътой:
– Уый – дзыхæй куы сдзырдтай! Æмæ дын нырма ц’ афон у? – Ау, афæдз мыл куы рацыди, æнæхъæн афæдз!
Ахæцыди авдæныл Ацæмæз, æмæ ныппырх и авдæн. Йæ бынхъæд астæрд ныттыдта, æмæ ыскъæты Ацæйы бæхыл сæмбæлди, æмæ йын ницы уыди бæхæн. Фæлæ астæухъæд къусдоныл сæмбæлд, æмæ йæ ныцъцъæл- ныммуркодта. Дæлфæдтыфæйнæг къулыл сæмбæлди, æмæ сис атыдта. Уæлфæдтыфæйнæг рудзынгæй атахти, æмæ Ацæйы галтæй иуы ныхыл сæмбæлди. Галы сæр ныппырх и ’мæ йæ богъбогъ ыссыд. Ацæ фæтæррæстласта ’мæ фæрсы:
– Цы кодта уыцы гал?
– Мæнæ Ацæмæз й’ авдæн ныппырхкодта, æмæ уæлфæдтыфæйнæг галы ныхыл сæмбæлд.
Ацæ йæ чысыл лæппуйы йæ хъæбысы фелвæста. Галмæ ’руади, æмæ йæ ’рбаргæвста.
Стæй дзуры дыууæ усмæ:
– Арт акæнут – мæ фыртæн куывд кæнын.
Устытæ фезмæлыдысты, ацæттæкодтой, цы хъуыди, уый. Ацæ Æртæ Нарты ’рхуыдта. Æмæ фæцæл-фæминаскодтой Нартæ иу абонæй иннæ абонмæ Ацæмæзы куывды.
Ацæ уыйфæстæ дзæбæх – нæ, фæлæ тынгдæр рарынчын и.
– Цы кæныс, мæ зæронд фыд? – фæрсы йæ Ацæмæз.
– Уымæй та мæ цы фæрсыс, мæлæтыкъахыл куы лæууын!
– Дæхицæн кæд искуы хос зоныс, уæд æй зæгъ. Æмæ дын æй æз æрхæссон.
– Ницы бакæндзынæ. Æмæ мæ удæгасæй сылгоймаджы кæрдæн ныккæнай, уый мæ нæ фæнды.
– Зæгъ æй, кæм ис дæ удыхос?
– Дæ мад æмæ дæ мадгонд дæр бæргæ ацархайдтой уырдæм фæцæйуыныл, фæлæ сæ бон ницы баци… Авд хохы фæстæ иу æлдар цæры. Уыцы ’лдары хъæды иу урс саг хизы. Æмæ йæ игæр мæ удхос у. – Æз æм цæуын, уæдæ. Æрмæст мæ афæндарасткæн. Бæх мын радт, æмæ гæрзтæ. Стæй мæм-иу банхъæлмæкæс.
Ц’ агуырдта, уыдон ын радта Ацæ лæппуйæн.
Ацæмæз араст и авд æфцæджы ’ддемæ.
Зæронд Ацæ йæ разы бабадт, æмæ йæ тæрсынкæны. Ацæмæз кард ысласта:
– Кæд исты дуаг дæ, мыййаг, уæд æргом рацу, æмæ нæ тыхтæ бавзарæм!
Ацæ йæхи нæ равдыста.
– Кæд зæххон лæг дæ, уæд дæр рацу ’ргом, æмæ бавзарæм нæ тыхтæ!
Ацæ фæхудти уыцы ныхæстæм, æмæ йæм уæд æргом рацыди. – Æз дæ разы барæй бабаддæн – фæндыди мæ дæ хъару базонын… Æмæ раздæхти Ацæ фæстæмæ.
Ацæмæз цæуы дарддæр йæ фæндагыл. Цæуы, æмæ авд æфцæгæй ахызти. Уæд æм иу хъæу æрбазынд. Хъæугæрон иу халагъудхæдзар ауыдта, æмæ уырдæм сарæзта йæ ных. Æмæ куы бахæддзæ, уæд бахъæркодта:
– Уазæг уæ дуармæ, фысымтæ!
Иу зæронд ус æм рауади.
Де зæр хорз, мæ мадыхай, зæгъгæ йын загъта Ацæмæз.
– Дæ мад дæ хурæй бафсæда, мæ хъæбул. Рахиз мидæмæ!
Ацæмæз мидæмæ бацыд, æрбадти. Æмæ йæ фæрсы зæронд ус: – Кæцæй цæуыс, æмæ кæйонг цæуыс? Æнахуырлæджы хуызæн дæ. – Æз Нартыбæстæй цæуын. Мæ фæндаг айонг у. Никæй зонын а бæсты.
– Базондзынæ цæ, мæ хур, фæлæ дæ цыдысæр цу у?
– Мæ фыд уæззау рынчын у. Иу хос ын ис æрмæстдæр. Уе лдары хъæды иу урс саг хизы, æмæ йын æз хъуамæ йæ игæр ахæссон. Æрмæст ын уæд ис фервæзæн мæ фыдæн.
Зæронд ус йæ сæр нынкъуыста.
– Зын фæндагыл рацыддæ, мæ хъæбул, æмæ дын тæригъæдкæнын. – Зынæй зындæртæ – бирæ. Удæгас лæг фыдæбæттæй фылдæр цы ’ййафы!
– Уыцы саджы хицау не ’лдар у. Хизынмæ йæ атардта не ’лдар йæ урс саджы Саукомы хъæдмæ. Ды йæм бацу, æмæ йын зæгъ: «Дæ саджы мын радт». Стæй дын цы зæгъа, уый мын-иу радзур.
Æхсæвы йæ хорз ысуазæгкодта зæронд ус Ацæмæзы. Райсомы йын ус æлдары хæдзар бацамыдта. Ацæмæз комкоммæ бараст и уыцы хæдзармæ, æмæ æлдары кæрты ’рхызти.
Æлдары лæггадгæнджытæ йæ фæрсынц:
– Чи дæ хъæуы?
– Уе лдар. Кæд дзæбæхæй рацæуа, уæд хорз. Кæд зивæгæй – уæд æз ахæм туджы хицау дæн, æмæ йын йе фсæр йæ донгæмттыл афаддзынæн. Лæггадгæнджытæ фæтарстысты. Базгъордтой се лдармæ, æмæ йын рафæзмыдтой Ацæмæзы ныхæстæ. Æлдар цæ фæрсы:
– Цавæр лæг у?
– Лæг… Цæй лæг! Хæрзæрыгон у, фæлæ йæ хуымæтæг ма ’нхъæл. Æлдар æм рацыди Ацæмæзмæ. Салам радтой кæрæдзийæн.
– Мидæмæ ахиз, – загъта æлдар.
– Уыйас рæстæг мын нæй.
– Уæдæ чи дæ, æмæ дæ цы хъæуы?
– Æз нæртон лæг дæн, æмæ мæ, дæ хъæды цы урс саг ис, уый игæр хъæуы. Мæ фыд мæлæтдзаг рынчын у, æмæ йæ хос æрмæстдæр уый у. – Мæ саг Саукомы хъæды хизы. Фæлæ дын æй æз афтæ Хуыцауыницæуыл нæ раддзынæн.
– Уæдæ куыд?
– Саукомæй ку’ ахизай, уæд уым цæрынц авд æфсымæры. Уыдонæн ис иунæг хо. Æмæ мын кæд уыцы чызджы бафтынкæнай мæ къухы, уæд дын æй æз дæр нæ бахæлæгкæндзынæн мæ саджы.
Ацæмæз раздæхти. Йæ фысыммæ ’рцыди. Ракодта йын зæронд усæн æлдары ныхæстæ.
Зæронд ус ма фырцинæй ц’ акодтаид, уый нал зыдта.
Мæ уд дæ фæхъхъау зæгъгæ загъта. – Ды мæнæн мæ ирвæзынгæнæг дæ!
– Цæмæй, цымæ? Нырма дын куы ницы ’ххуыс фæдæн…
– Байхъус мæм лæмбынæг, – загъта зæронд ус. – Акæн мæн дæр демæ, иумæ цом. Æз дын куынæ баххуыскæнон, уæд æнцонтыл нæ уыдзæн дæ хъуыддаг.
Акодта йæ Ацæмæз йемæ. Ахызтысты Саукомы хъæдæй. Стæй иу ыстыр адагыл араст ысты. Куыддæр адагæй ахызтысты, афтæ кæсынц, æмæ иу æвзонг лæппу, йæ къæхтæ бæлæсты бындзæфхæдтæм æфсæнрæхыстæй баст, афтæмæй хос кæрды.
– Чысыл мæм фæлæу, – загъта Ацæмæз зæронд усæн.
Зæронд ус бæласы бын нæууыл йæхи æруагъта. Ацæмæз, хос цы лæппу карста, уымæ бацыди.
– Байриайай, лæппу!
– Фæрнæйдзаг уай ды дæр. Цы дæ ’рхаста ацы бæстæм?
Æцæгæлоны хуызæн дæ.
– Лæджы йæ къæхтæ кæдæм нæ хæссынц!.. Фæлæ ма зæгъ, рæхыстæй баст цæмæн дæ?
– Уый дардыл ныхас у. Мæнæн ис иунæг мад. Ме ’лдар мын мæ хъару куы базыдта, уæд мæм фæсидти ’мæ загъта: «Хъуамæ мын авд æфсымæры хойы ’рхæссай, кæннод дын цæрыны бар нал ис мæ бæсты». Дæлæ уыныс авд æддæгуæлæагъуысты? Уыдон уыцы авд æфсымæры агъуыстытæ сты. Æз цæм æрцыддæн. Ме лдары ныхас цын ракодтон. Фæлæ мадæн не схъæркодтон ацы хабар. Уæд уыдон загътой: «Де ’лдар дæр куыдз, æмæ дыууæ куыдзы та – дæхæдæг, æлдары тыххæй чи ’рцыди!» Хъыг мын уыдысты уыцы ныхæстæ, æмæ цæм нал фæлæууыддæн. Афтæ мæм каст, тыхæй сархайдзынæн зæгъгæ, фæлæ тыхджынæй тыджындæртæ фылдæр ысты. Радæргъ мæ кодтой. Хъуамæ мын мæ сæр ралыгкодтаиккой. М’ амондæн цæ сæ хо ауыдта æфсымæрты, æмæ цæм дзуры: «Уый та ц’ аххосджын у? Аххосджын йе ’лдар у, марын уый хъæуы. Лæппуйы тæригъæды цæмæн цæут?» Æфсымæртæ мæ нал амардтой, фæлæ мæ ’фсæнрæхыстæй ысбастой, æмæ мæ ’ркодтой ардæм. Радтой мæм цæвæг, æмæ цын хос кæрдын. Уыныс дæхæдæг: алидзæн мын нæй – бæлæсты бындзæфхæдтæм баст дæн. Мæ мад мын ницы зоны, æмæ афонмæ йæхи ’ргæвды, æвæдздзæгæн, мæ мæтæй.
Ацæмæз æй афарста лæппуйы:
– Ныр ын авд æфсымæры хойы ку’ акодтаис де лдарæн, уæд дын, цымæ, цы хорзы бацыдаид æлдар? Æви та дæ искуыдæм арвыстаид ногæй? – Æлдар æлдар у, йæ ном йæ уæлæ. Цы йæ бафæнда ’мæ цынæ сараздзæн!
– Уæдæ уымæй æлдар нæй. Фæлтау уыцы чызджы дæхицæн акæн. – Мæныл цы бон ис? Уымæн тых хъæуы.
– Гъе, уый та мæнæй æрцагур! – загъта Ацæмæз. Срæмыгъта æфсæнрæхыстæ ’мæ рацыдысты иумæ. Базыдта зæронд ус йæ лæппуйы ’мæ йыл ныттыхсти.
Стæй зæгъы Ацæмæзæн:
– Ды мын мæ хъæбулы фервæзынкодтай, фæлæ дын мах та цæмæй бафидæм дæ лæггад?
– Мæн ницы хъæуы. Фæлæ авд æфсымæры хойы хъуамæ фæкæнон мемæ. – Уæ иу – мæхи хъæбул. Ды дæр мæ хъæбул фæу. Акæн мæ лæппуйы. Æз фæстæмæ цæуын. Авд æфсымæры хо уæ къухы куыддæр бафта, афтæ-иу æй раздæр мæнмæ ’ркæнут.
Ацæмæз æмæ уыцы лæппу араст ысты авд æфсымæрмæ. Зæронд ус та сæхимæ раздæхти.
Уазджытæ дуармæ зæгъгæ бадзырдта Ацæмæз, авд æфсымæры галуантæм куы схæддзæ сты йе мбалимæ, уæд.
Авд æфсымæры фестадысты ’мæ цæ хæдзармæ бакодтой. Хистæр æфсымæр зæгъы:
– Ай н’ ахстлæг куы у, уæд æй чи суагъта?
– Уый цæй ахстлæг у? – загъта Ацæмæз. – Уе сиахс куы кæны йæхи!
– Кæцæй кæны йæхи не сиахс? Йе ’лдарæн нын куы кодта нæ хойы! Махæн æлдары кой нæ марг, нæ уæнгæл у, уый та йæ сæрыл куы дзырдта! Мах æй уæд рæхыстæй куы ныббастам… Æмæ йæ ныр чи суагъта?
– Уадзгæ дæр æй æз ыскодтон, мемæ дæр æй æз ракодтон. Фæлæ йын уæ хойы дæдтут, æви нæ?
– Мах, не ртæ фæдзæхсты нын чи сæххæсткæна, нæ хойы ахæмæн дæдтæм.
– Цавæр фæдзæхстытæ сты, уагæр?
– Фыдздзаг фæдзæхст у – фондзыссæдз сæгуыты иуазыггæттæ чи ’ркæна чындзæхсæвæн… Дыггаг фæдзæхст у – адæмы ’хсæн йæхи æгъдауджынæй чи равдиса. Æртыггаг фæдзæхст у – цыфæнды мæсты ’мæ æххормагæй дæр йæхи хъæлдзæгæй æвдисын чи фæразы, æмæ адæм йæ хорзыкой кæмæн кæнынц.
– Уыцы хъуыддæгтæй сеппæтæй дæр уæ сиахсаг æххæст у. – Цæмæй бæрæг у?
– Фендзыстут æй уæхæдæг.
Ацæмæз акодта йе мбалы йемæ. Æмæ систа йæ уадындз.
– Æз мæ уадындзæй цæгъддзынæн. Сырдтæ н’ алыварс æрымбырдуыдзысты. Ма цæ фæтæрс. Фондзыссæдз сæгуыты – иуазыггæттæ – лæудзысты нæ разы. Ды цæ кæрæдзийы фæстæ бабæтт, стæй цæ акæндзыстæм.
Ацæмæз уадындзæй ныууасыди. Йæ уасынмæ дуннейы сырдтæ ’мбырдкæнын байдыдтой – æрсытæ ’мæ бирæгътæ, рувæстæ ’мæ тæрхъустæ, сагтæ, сæгуыттæ ’мæ мæргътæ. Æфсати уæлкъуыппæй касти ’мæ зæгъы йæхицæн: «Уый, æз Нарты Ацæйæн цы уадындз балæваркодтон, уый куы у! Уæд дзы чи уасы?»
Рарасти ’мæ зæгъы лæппутæн:
– Чи стут, мæ сырдты мын хизын цæуыннæ уадзут?
– Æз нæртон лæг дæн, – зæгъы Ацæмæз. – Мæнæ уый та ме мбал у. – Æмæ нæртон адæмæй кæй лæппу дæ?
– Алæгаты Ацæйы.
– Æмæ уый мæ хæлар куы у! Дзæбæх у Ацæ?
– Хорз нал у. Уыйæнæбары ’рхауддæн æз дæр ардæм. Уæззау рынчын у. Æлдармæ урс саг ис зæгъгæ фехъуыстам, йæ игæрæй йын куы фæхъæстæ уа, уæд ма фервæздзæн. Кæннод ын фервæзæн нал и. Æлдар мын ме хсызгон нæ сараздзæн – хъуамæ йын авд æфсымæры хойы ’ркæнон бинойнагæн. Авд æфсымæры та мæ ’рдомдтой фондзыссæдз сæгуыты чындзæхсæвæн, æмæ уыдон агурын.
Æфсати йæ мидбылты бахудти.
– Уыцы ’лдар дæ фæсайдзæн.
– Уæд – тыхæй.
– Тыхæй ницы ракæндзынæ.
– Уæдæ куыд?
– Уæдæмæ бавдæл, æмæ искуы иу зæронд усы ссар. Мæнæ æз ныртæккæ мæ къухтæ æрыхсдзынæн, æмæ цын ды се хсæнтæ ахæсдзынæ. Зæронд ус мæ къухæхсæнты йæхи æрыхсæд, æмæ, æмбал кæмæн нæй, ахæм рæсугъд чызг фестдзæни. Æмæ чызджы æлдарæн мауал радтут, фæлæ йæм зæронд усы барвитут. Æлдар æртæ ’хсæвмæ зæрдæскъуыд фæуыдзæн. Стæй йæм йæ урс саг æрцæудзæн, æмæ йыл йæ цæссыгтæ уадздзæн. Ды йæм дæ къухтæ дар. Уыцы цæссыг æппæтæй дæр иу мигæнæны ’ркæн. Дæ фæттæ стæвдкæн, æмæ цæ уыцы цæссыджыдоны байсæр. Стæй йыл де ртæ фаты дæр фехс фæдфæдыл. Æндæр ын мæлæт ницæмæй и. Фондзыссæдз сæгуыты та дын æз раддзынæн.
Æфсати йæхи уадындз систа, æмæ дзы ныууасыди, æмæ иукары сæгуыттæ фондзыссæдзы февзæрди йæ разы. Æфсати цæ Азасыфæй асæрфта, æмæ сæгуыттæ дыууæ лæппуйы фæстæ араст ысты. Авд æфсымæры джихæй кæсынц.
Уæд Ацæмæз йе мбалæн афтæ зæгъы:
– Дæхиуыл хæц гъеныр, æмæ дæ хъару ’мæ дæхæдæг.
– Сиахсаг кусæртытæ акæнæд, – дзурынц авд æфсымæры.
Ацæмæз лæппумæ иу хæрынкъа авæрдта.
– Кусартæн æй йæ хурхыл авæр, куыд ничи дæ фена, афтæмæй. Лæппу хæрынкъа фондзыссæдз сæгуыты хурхытыл аивæй авæры, æмæ кусарт хицæнгонд уæнгтæй аззайы цармы уæлæ.
Уæд авд æфсымæры загътой:
– Ай махæн сиахсагæн ысбæздзæн.
Адæм дæр ыл сæ цæст æрывæрдтой лæппуйыл æмæ дзурынц: – Авд æфсымæры цы сиахс фæци, уый никæй фæуыдзæн.
Æхсызгон цын куыд нæ уыдаиккой æфсымæртæн уыцы ныхæстæ! Сцæттæ чындзæхсæв. Сиахсаг йæхиуыл нал ауæрста, фæлæ нæ – нуазгæ, нæ хæргæ исты бакодта. Нуазæн æм-иу куы ’рбацыди, уæд-иу дзы йæ был атылдта, хойрагæй-иу чысыл ацахуыста, æндæр ницæмæ ’внæлдта.
Адæм та дзурынц:
– Тынг уæздан æмæ сæрæнгуырд у авд æфсымæры сиахсаг. Фæци чындзæхсæв. Рахастой авд æфсымæры хойы, æмæ ’рцыдысты зæронд усмæ.
Ацæмæз зæронд усы Æфсатийы къухæхсæнтæй æрыхсадта. Зæронд усы цæсгом афтæ сæрттывта, æмæ авд æфсымæры хо йæ цуры батар-бамынæг. Уæд бацыди æлдармæ Ацæмæз.
– Авд æфсымæры хойы æркодтон, æмæ мын дæ урс саджы радт. – Авд боны фæстæ, – загъта æлдар. – Ныр та мæм уыцы чызджы ’рбакæн.
Ацæмæз æм, чызджы хуыз цы зæронд ус райста, уый бакодта. Æлдары адæм ыл сæ цæст æрывæрдтой, æмæ дисы бацыдысты, ахæм рæсугъд уыди.
– Кæцæй æрцыддæ, уырдæм фæцу, – загъта æлдар Ацæмæзæн, – мæ сагæй дын пайда нæй.
Ацæмæз раздæхти.
Æхсæвы чызджы цур æрхуыссыди æлдар. Уæд чызг йæхи æрыхсадта, æмæ йæ рæсугъддзинадæн йе мбис ахауди.
– Цы хуызæн уыддæ, æмæ цы хуызæн дæ ай? – загъта æлдар. – Къуыри ма бафæраз, ме сконд афтæ у. Уæдмæ та мæ фыдздзаг хуыз райсдзынæн.
Æлдар мæстыкæнын байдыдта. Иу бон афтæ, дыггаг бон дæр, æртыггаг хатт дæр афтæ. Стæй чызг йæ фыдздзаг хуыз райста. Æмæ æлдар хъуыддаг куы бамбæрста, уæд зæрдæскъуыд фæци.
Зæронд ус сæхимæ ’рцыд æмæ фæкодта адæмæн йæ хабæрттæ. Æлдары сæфты хабар ахъæр и. Уæд æм йæ саг æрцыди Саукомы хъæдæй, æмæ йæ цæссыг уагъта. Ацæмæз йе рмттæ бадардта сагмæ. Йæ цæссыг ын æрымбырдкодта иу мигæнæны ’мæ рацыд. Йæ фæттæй æртæ стæвдкодта ’мæ йæ саджы цæссыгдоны байсæрыдта. Фæттыфындзтæ сыгъдæг цъæх æндон фестадысты.
Æмæ Ацæмæз загъта зæронд усæн:
– Ныр цæуын æз, æмæ хъуамæ уыцы урс саджы амарон.
– Нырма ма ацу, – загъта зæронд ус. – Фæлæ саг йæ мæстытæ исдзæн хъæдæй, сæтдзæн æмæ пырхкæндзæни бæлæстæ, зæхх къахдзæни, æмæ йæм-иу гъеуæд ыссу.
Æлдары бавæрдтой. Уæд саг йæ мастыфæндагыл ацыд, æмæ бæстæ йæ сæрыл хаста.
– Ацы сагæй нæ чи фервæзынкæна, уый уыдзæни не лдар, – загътой адæм.
Ацæмæз зæронд усы фырты йемæ акодта, фæттæ ахаста. Саг цы бæлас ныггуыпкæны, уый æд уидæгтæ атæхы.
Ацæмæз æм ныхъхъавыди, æмæ фыдздзаг фат фехста. Фат атахти, æмæ сагæн й’ агъдыл сæмбæлд. Саг ныббогъласта, æмæ адæм загътой: – Уый хуымæтæджы нæ уыдзæн, æмæ алчи йæхи æмбæхсæд!
Саг ысмæсты, æмæ дæрæнкæнын райдыдта й’ алыварс. Ацæмæз та дыггаг фат фехста, æмæ саджытæнтыл сæмбæлди фат. Дыггаг богъ ныккодта саг. Адæм тынгдæр ыстарстысты ’мæ та дзурынц:
– Хуымæтæджы нæ ныббогъкодтаид ацы саг.
Саг йæ ных хъæумæ сарæзта. Адæмæй кæй æййæфта, уый мардта. Ацæмæз æмæ йе мбал йæ фæдыл цыдысты, æмæ куыддæр фæзылди саг, афтæ та йæ Ацæмæз фехста. Фат йæ тæккæ ныхыл сæмбæлди сагæн. Иу хауд ма фæкодта хæрдмæ, стæй йæ гæндзæхтæ бацагъта ’мæ амард. Адæм æрымбырд ысты. Арфæтæ йын фæкодтой Ацæмæзæн. Зæронд ус ыстыр чындзæхсæв ыскодта йæ лæппу ’ мæ авд æфсымæры хойæн. Дуннейы адæм дзы уыди, зæхх дæр цæ нæ уырæдта, уыйбæрц. Æнæхъæн къуырийы дæргъы фынгтæ нæ систой. Зæронд ус æмæ йæ фырт адæмы барæвдыдтой. Адæм та уыдонæн кодтой кад.
Къуырийы фæстæ Ацæмæз цæуыныфæндагыл ныллæууыд. Саджы игæр нывæрда йæ рифтæгты, сбадти йæ бæхыл æмæ ’рцыди сæхимæ. Сфыхта игæр, йæ фыдæн æй бахæрынкодта, æмæ Ацæ фервæзти.
АЦÆМÆЗ ЙÆ ФЫД АЦÆЙÆН УС КУЫД ÆРХАСТА Ацæ базæронд и. Фæсидти иу бон Ацæмæзмæ, æмæ йын афтæ зæгъы: – Уо, мæ иунæг бындар. Дæуæн мад нал и. Æз дын даринаг фæдæн. Хорз уаид, æмæ ма, цалынмæ æгас дæн, уæдмæ дæхицæн æмбал куы ссарис. Æз дæр ма йыл фæцинкæнин. Иу – бæзгæ кæнæд, уыййæддæмæ знаджы чызджы дæр ракур.
– Хæларимæ хæстæг бакæнын хорз у, фæлæ знагимæ хæстæг – уый диссагдæр уаид…
– Диссаг бæргæ у, фæлæ фæстагмæ фæсмойнаджы хай бавæййы лæг… – Æмæ ныккæрзыдта Ацæ. – Уой-хай-гъе! Цы уыддæн, уый уыддæн, маст никуы скодтон нæ мыггагæн. Æрмæст Адæу-æлдар… Гъеуымæй ма мæ маст куы райстаин, уæд мын дзæнæтмæдуар гом у. – Адæу-æлдар… Уый та чи у?
– Уый Нартæн сæ рагон ызнаг у. Хуыцау ын иу хо ралæваркодта, йæ рæсугъдæн æмбал кæмæн нæй, ахæм. Нартæ йæм бирæ фæхъавыдысты, фæлæ сæ къухы нæ бафтыд. Иу дзæгъæлхæтæг, иу тыхгæнæджы хай фæци. Нартæ йыл Хæлиудоны сæмбæлдысты иу хатт йæ усимæ. Ус йæхибар нæ уыди. Дзургæ дæр æм ничи скодта усмæ, фæлæ йын йæ лæджы амардтой. Йæ идæдз-хойы йæхимæ ’рбакодта Адæу-æлдар. Фæстæдæр усæн чызг райгуырди, æмæ цы хуызæн! Хуртæ ’мæ дзы мæйтæ сæхи уынынц. Йæ мады рæсугъд чызджы рæсугъды раз æмбис дæр нæу.
Ныр уыцы чызг чындздзончызг у. Уый къухы куы бафтид!.. Фæлæ йæ нæ раддзæн Адæу-æлдар. Цæргæ Саухохы кæны, айнæджы сæр. Мæхи тыххæй нæ зæгъын, фæлæ дæу аггаг у.
– Æз кæстæр дæн. Æз бинонтæ куы ’рхæссон, уæд кувгæ та кæмæ бакæндзæн йæ сæрæй нæ хæдзары, нæ сæрзæды бын. Чи у йæ барæвдауæг? Кæд Адæу-æлдарæн ахæм хæрæфырт ис, уæд ма йæм цæмæ кæсæм? – Нæ, лæппу, ды мæ нæ бамбæрстай. Уымæн йæ хæрæфырт афтæ ’рхæсгæйæ нæу: йæ хæдзармæ кардыкомыл фæндаг и. Йæ бацæуæнты сæрдасæнтау æлгъæнцъытæ ис. Хæдкæрдгæ сты, хæддзæугæ сты. Уыдон æм цъиу батæхын нæ уадзынц. Науæд куы бацæуай, уæд дæм, мыййаг, йæ хуыссæнæй нæ сыстдзæни. Ис æм æртæ ’фсæн рæхысы: иуæй зæххыл арт æндзары, иннæмæй уæларвыл зынг æфтауы, æртыггагæй дæлдзæхы цæхæр уадзы… Уæд æм куыд бацæудзынæ? Нарты сыхы ахæм бæх нæй – Уырызмæджы Æрфæнæй нæ зæгъын – æмæ уырдæм цæуын дæр чи бафæраза!.. Гъеныр ахъуыдыкæн.
– Уæдæ æз Уырызмæгмæ цæуын, кæд мын йæ бæх авæрид. Стæй бафæлвардзынæн мæ хъару.
Ацæмæз Уырызмæгмæ ссыди ’мæ цæм бадзырдта:
– Уазæг нæ уадзут, фысымтæ?
– Уазæг Хуыцауы уазæг! Мидæмæ, Ацæйы фырт.
– Уыйбæрц мæ не вдæлы, фæлæ дæм адгур дæн.
– Цавæр адгур дæ, уагæры?
– Æрфæны мын авæр æрмæст авд боны ’мгъуыдмæ.
– Æмæ дæ афтæ тынг цæмæн бахъуыд? Исты мын Саухохмæ куы нæ цæуыс Адæу-æлдары хæрæфырты скъæфынмæ!
– Растдæр уырдæм цæуын!
– Гъе, Ацæйы фырт, уымæ Нарты кæстæртæ бирæ фæцыдысты, фæлæ бирæгъы комæй ыстæг чи скъæфы!
– Нæй йæм æнæ цæугæ!
– Бар дæу, Ацæйы фырт, алас Æрфæны дæр. Фæлæ дæ рагацау фæдзæхсын: уымæй дын ницы рауайдзæн, æмæ фæлтау дæхицæн æнцад куы бадис.
– Уый гæнæн нæй, фæндаджы хъуыддаг æмæ зæрдæйы фæндон иу не сты.
– Уæдæ ацу. Фæлæ дæ фыды дæр афæрс.
– Цæугæ дæр уый тыххæй кæнын, мæхи мæт мæ нæй.
Уырызмæг Æрфæны дзыларласт ракодта йæ фæдыл, æмæ йæ радта Ацæмæзмæ. Уый та йæ саргъифтыгъд акодта, идонæвæрд, æмæ сæхимæ ’рцыди.
– Йæ цæрæнбон бирæ Уырызмæгæн, æнæзивæгæй мын радта Æрфæны, – загъта Ацæмæз йæ фыдæн.
– Æмæ дын зæгъгæ та цы кодта?
– Дæу дæр дзы афæрсын хъæуы зæгъгæ загъта.
– Уымæй раст зæгъы, фæлæ дын нал и æнæ цæугæ?
– Нал!
– Уæдæ хъус. Мыййаг дын Адæу-æлдары бæстæм куы бантыса бацæуын, уæд-иу галиуырдыгæй дзургæ кæн, рахизырдыгæй – æмбæхсгæ. Æртæ хъæры фæстæ уый æрхуысдзæни фырмæстæй, æмæ дæм радзурдзæн: «Чысыл мæм фæлæу, ма ацу!» Ды-иу ысразы у. Куыддæр æрфынæй уа, афтæ-иу хæдзармæ бахиз. Йæ цирхъ уыдзæн къулыл ауыгъд. Райс æй, донмæ йæ ныххæсс, æмæ йæ доны хуылфы слас йæ кæрддзæмæй. Стæй йын йæ ком цъæхдуртыл ауадз, фæстæмæ йæ нытътъыс, æмæ та йæ йæ бынаты сæвæр. Уыйфæстæ – дæ хъару ’мæ дæхæдæг! Куыд архайын хъæуы, уый зоныс.
Ацæмæз йæхи гæрзифтонг ыскодта, сбадти Уырызмæджы Æрфæныл æмæ араст и. Цæуы бон, дыууæ боны, æртыггаг… Къуырийы дæргъы цъындыхъæстæ нæ фæци. Стæй Æрфæн æрлæууыди ’мæ дзуры Ацæмæзмæ: – Цы фæдæ, лæппу, кæд нæ бафынæй дæ?
– Нырма – нæ!
– Уæдæ дарддæр махæн афтæмæй цæугæйæ нал у. Ахсæв нæ баулæфын хъæуы – дæу дæр, æмæ мæн дæр.
Ацæмæз бæласы бын, йæ цонг йæ нывæрзæн, афтæмæй æрхуыссыди ’мæ уайтагъд йæ хуырхуыр ыссыди. Æрфæн та хизгæ азылди ’мæ йе стонг уагъта кæрдæгæй.
Райсомы, бон дзирдзуркодта, афтæ Æрфæн Ацæмæзы йæ бырынкъæй басхуыста.
– Уæлæмæ сыст, хуысгæйæ нал у!
Ацæмæз фестади. Бæхыл саргъ авæрдта, сæлвæста йын йе хтæнгтæ, аходæн акодта.
Æмæ та бæх дзуры:
– Уыныс, Ацæйы фырт? Н’ акомкоммæ иу ран сæуæхсидау сырхдары. – Уынын, уынын!
– Уырдæм у нæ фæндаг. Æрмæст кардыкомыл у йæ бахизæн, æлгъæнцъытæ – йæ бацæуæнтæ. Мæ къæдзил мын афтæ бабæтт, æртæ хъисы ма дзы куыд аззайа æнæ бастæй. Цæв мæ, м’ агъдыфарсæй уафсхор куыд фæхауа, д’ армытъæпæнæй – чъепс.
Ацæмæз, бæх куыд загъта, афтæ йæ ныццавта. Бæхы агъд æмæ ма Ацæмæзы къух дыздызкодтой, афтæмæй батахтысты комы. Æлгъæнцъытæ æртæ хъисы атыдтой, æндæр ницы баци сæ бон. Æрфæн багæпласта Адæу- æлдары зæхмæ.
– Æрмæст ма æртæ боны мæ мады дзидзийы хъæстæ куы фæуыдаин, – загъта бæх, – уæд уыцы хъистæ дæр н’ аскъуыдтаиккой æлгъæнцъытæ. Уырдыгæй фæндаджы астæуты ацыдысты. Адæу-æлдары хæдзар æрбазынди. Ацæмæз галиуырдыгæй бахъæркодта:
– Адæу-æлдар, æддæмæ мæм ракæс!
Стæй рахизырдæм багæпласта Ацæмæз. Раппæрста фыдздзаг рæхыс, æмæ – зæххыл арт сирвæзти.
Дыггаг хъæр та бакодта:
– Æддæмæ ракæс, Адæу-æлдар, æз дæ зынджытæй цы хъавын! Дыггаг рæхыс раппæрста, æмæ – уæларв зынджыхай баци. Æртыггаг хъæр бакодта Ацæмæз.
Æртыггаг рæхыс раппæрста Адæу-æлдар æмæ – дæлдзæх цæхæр фестади.
Ацæмæз та дзуры:
– Ракæс æддæмæ дын зæгъын!
– Фæлæу мæм уæдæ иучысыл!
Адæу-æлдар æрхуыссыди. Ацæмæз бауади, йæ цирхъ ын райста къулæй æмæ йæ донмæ ныддавта. Доны йæ атъыста ’мæ йæ сласта. Æртæ хатты йын йæ ком цъæхдуртыл ауагъта, æмæ та йæ нытътъыста фæстæмæ йæ кæрддзæмы. Стæй йæ йæ бынаты сæвæрдта.
Æрыхъал и Адæу-æлдар æмæ дзуры æддæмæ:
– Дæхи мæ хиз, фæцæуын дæм!
– Рацу, дæумæ кæсын!
Адæу-æлдар йæ цирхъ ысласта, нырриуыгъта йæ уæлкъæсæрты, фæлæ йæ ком нал карста. Ацæмæз æй цæвын райдыдта. Адæу-æлдарæн йæ тых фæцудыдта, æмæ цасдæр рæстæджы фæстæ æрмæллæг и бынтондæр. – Гъе, Нарты дзидзидай къæбыла! Дæ хуызæны къухæй амæлын худинаг у, фæлæ мæ кæрон æрхæддзæ. Нарты Ацæ мæнæн фыдмитæ бирæ фæкодта. Æз ныр ку’ амæлон, уæд – мæ сæры ис æртæ сызгъæрин æрдуйы, æмæ-иу уыдон ратон, æмæ йын-иу цæ йæ кæстæр æнгуылдзыл æрбатух. Уый зæронд лæг у, æмæ та лæппу фестдзæни. Мæхи арц мын сис, æмæ мын цæв мæ зæрдæсæр! Цæмæй тагъддæр æрцæуа мæ мæлæт! Ацæмæз Адæу-æлдары арц систа, йæ зæрдæсæр ын дзы бацавта, æмæ амарди æлдар. Æртæ сызгъæрин æрдуйы дæр ыстыдта, бахаста цæ чызгмæ ’мæ йæ фæрсы:
– Тагъд мын зæгъ: адонмæ цы миниуæг ис?
– Адонæй иу ныфсдæдтæг у, иннæ – тыхдæдтæг, æртыггаг – хъаругæнæг.
– Æндæр ма цæм цы хорздзинад ис?
– Ис ма цæм ахæм хорздзинад, æмæ цæ лæджы кæстæр æнгуылдзыл ку’ атухай, уæд дыууæаздзыд ыссæдзаздзыд кæны, æрыгон та – æмбислæг.
– Æндæр ма цæм цы ис хорзæй?
– Цыма цæм уа! Рынчыны – æнæниз ыскæнынц, зонд – фидар, æмæ лæджы та – æгъдауджын.
– Уæдæ абонæй фæстæмæ дæу мæ фыдæн усæн кæнын, мæхицæн – та мадæн. Мæ фæндаджы сæр дæр æрмæст ды уыддæ. Ныр дæ кæнын нæ бæстæм – Нартæм.
–Кæд мæ мад загътай, ды та мын хъæбул кæм дæ, уым хæрæфырт дæр дæ. Æрмæст мæм байхъус: мæ фыд æлдар уыди. Уымæ фæллæйттæ бирæ ис. Æмæ ныр афтæмæй мах Нартæм афтидæй куыд ацæуæм? Æз мæ цæгатæй куы ницы ахæссон, ды – дæ мадырвадæлтæй, уæд уый куыд уыдзæн? Фæлтау дæ бæхыл ысбад. Раддзынæн дæм æртæ æнгуырстуаны. Фæцу æртæ коммæ. Алы комырахизæны дæр иу ус бады. Алкæмæ дæр дзы иу æнгуырстуан радт. Стæй дæхæдæг раздæх фæстæмæ.
Ацæмæз райста æртæ æнгуырстуаны. Æрзылди æртæ комыл. Алы комы дæр хидыбыл иу ус бадти. Ацæмæз цæ алкæмæ дæр иу æнгуырстуан радта, æмæ фæстæмæ раздæхт.
Уæд устытæ кæрæдзимæ фидиуæг æрвитынц:
– Уой, байхъусут, байхъусут! Адæу-æлдары чызг Нартæм цæуы, фæлæ йæ кæнæг та чи у? Хъуымыздзых, æви къуыбырсы?
Æртæ усы Адæу-æлдары хæзармæ ’рцыдысты уайтагъд. Чызг сæ размæ рацыд сæргуыбыр æмæ цæнгтæуагъдæй.
Уæд æй æртæ усы фæрсынц:
– Уæ, ненæныййаргæ хъæбул, фыд у, æви фыдæй фыддæр?
– Сæ иу дæр у, æмæ сеннæ дæр.
– Уæдæ бар дæхи, фæлæ мах та кæмæн уадзыс?
– Мæ фыды артдзæстæн.
Æртæ усы бамбæрстой хабар. Рæгъаугæсæн загътой, æмæ æртæ комæй æртæ фæлтæры фос рараст ысты æд фыййæуттæ Нартæм. Чызг æртæ усæй алкæй дæр ахъæбыскодта, стæй рацыди Ацæмæзимæ. Æлгъæнцъытæ цæ куы федтой, уæд фæйнæрдæм ацыдысты, æмæ цын фæндаг радтой. Нарты адæм тынг фæтарстысты Ацæмæзæн. Райсом æм хурытыны арвыстой ысгарæг. Хур хæхты фæстæмæ куы ныттылд, уæд изæрæхсид ыскодта. Æмæ йæ уымæй базыдтой Нартæ, Ацæмæз æгас кæй у, уый. Рацыдысты Ацæмæзы размæ стырæй-чысылæй æмæ Нарты Цуангæнæнхæхтæй акастысты. Уæд рыг сыстади, æмæ дымгæ бæлæстæ фæлдæхта. Нартæ дискæнынц: «Ай цавæр дымгæ у, цымæ?»
– Ацæйы фырт йæ фыды фæзмы, æмæ афтидармæй не рцæуы, фæлæ дзагхъæбыс æмæ зæрдæрухсæй. Ацæмæз Нартæм Адæу-æлдары фос æртæры. Æмæ уый уыдон къæхтырыг æмæ комытæф у, – загъта Сырдон.
Нартæ бацинкодтой. Чысыл фæстæдæр зæхх арвынæрынау нæрыди. Нартæ дискæнынц: цымæ уый та циу?
Ацæйы фырт чындзæхсæвæн цы фос æртæры, уыдон къæхтыхъæр у зæгъгæ цын загъта Сырдон, æмæ Нартæ тынгдæр ныццинкодтой. Уæдæ та Хур зæххыл атылди. Бæстæ зынгау сыгътой Хуры тынтæ, цъититæ тадысты. Æмæ дон, уаргæ не ркодта, афтæмæй раивылди. – Ай та цы диссаг у? – загътой Нартæ. – Зæххыл Хур атылди, афтæмæй дæттæ ивылынц.
Цы дискæнынц Нарты адæм зæгъгæ та загъта Сырдон. – Уый Адæу- æлдары чызджы Ацæйæн æркæны Ацæмæз, æмæ уый цæстæнгасы хъарм у. Цъититæ дæр уыцы хъарммæ ’ртадысты, æмæ раивылдысты дæттæ. Нарты цинæн кæрон нал уыди. Уæдмæ Ацæмæз дæр æрбазынди. Кæм ма уыди ахæм цины бон! Нартæ Ацæмæ хæрзæггурæггаг ызгъордтой. Æрцыдысты Ацæты кæртмæ адæм. Ацæмæз æртæ сызгъæрин æрдуйы Ацæйы кæстæр къухыл атыхта. Ацæйы ныфс, тых æмæ хъару фæтынгдæр ысты æртæ хатты. Ацæ дыууиссæдзаздзыд фестади, йæ низ фæтары, йæ зонд фæфидар. Æмæ та Ацæ фæкадджындæр Нарты ’хсæн. Ацæ ахæм чындзæхсæв ныззылдта, æмæ авд боны ’мæ авд æхсæвы Нартæ фæбадтысты минасыфынгыл.
Стæй Ацæ ’мæ Ацæмæз сæ фос Нарты адæмыл æмхуызон байуæрстой. Зæронд Ацæ йæ ног ус, Адæу-æлдары хæрæфыртимæ цæргæйæ баззади. Ацæмæз та цын кæстæриуæгкодта.
Дæллаг Нарты иу мæгуыр лæджы хæдзары лæппу райгуырди. Æмæ айхъуысти Æртæ Нартыл хабар.
– Лæппуйы куывд кæд кæныс? – афæрсы мæгуыр лæджы куы иу, куы – иннæ.
– Тагъд, тагъд – й’ афæдзы бон.
Уæд-иу афтæ дæр кодтой Нартæ: лæппу райгуырд, æмæ йæ ныййарджытæн сæ къухы не фты куывд ыскæнын зæгъгæ, уæд-иу æй ноггуырдæн й’ афæдзы бонмæ аргъæвтой.
Афæдзы бон æрыввахс и, æртæ боны ма йæм уыди. Мæгуыр лæг æрынкъарди, æмæ се ртыкъахыгбандоныл йæхи мæстыцæф æркодта. Бандон йæ фæйнæгмæ зæххы абырыд. Мæгуыр лæджы ус дæр æрынкъард.
Уæд æм йæ лæг дзуры:
– Уыцы лæппуйы афæдзы бон æрхæддзæ. – Æртæ боны ма йæм ис æгасæй дæр. Цæттæ ницæмæй ыстæм, æмæ уæд та дæ цæгатмæ куы фæцæуис, Борæтæм. Кæд нын баххуыскæниккой. Кæннод сау фидиссаг фæуыдзыстæм Æртæ Нарты ’хсæн.
Ус йæ дарæс адзæбæхкодта ’мæ дзуры:
– Йех, бынбауай, мæгуырыкъух! Дæлæмæ ’рхауа мæ Хуыцау, кæд мæгуыр, фидиссаджы йæддæмæ, кады ном никуы хаста… Сывæллоны афæдзы бон æрцæуы, æмæ бирæ – нæ, фæлæ дæ къуымæй сыкъайыдзаг ма райс, сæныччыхъусæй йæ номыл туг ма суадз. Ай цæй цард у? – Цы кæнæм, – зæгъы лæг дæр, – уастæн дæлæмæ фæуайæд ме скæнæг Хуыцау. Фæлæ ницы кæны, баййафдзыстæм цæ искуы мах дæр Нарты. Мæ зæрдæ мæм афтæ дзуры…
– Гъе, кæд уыдзæни уый?
Ныр лæппу й’ авдæны хуыссы, æмæ цын хъусы сæ ныхæстæм. Æрæджиау, мад йæхи йæ цæгатмæ цæуынмæ куы рарæвдзкодта, уæд æм лæппу сдзырдта авдæнæй:
– Дзыцца!
Ус фæджих и – цафон æм ысдзырдта йæ фырт! Æмæ йæм раздæхт, æмæ йæ фæрсы:
– Цы кæныс, дæ сæрыл мæ ’рхæссай…
– Цæуыл тыхсут дыууæйæ дæр? Уæхимæ хъусыныл куы фестут… – Куыннæ тыхсæм, куыннæ, дæ нывонд фæуон, дæ райгуырæн бон дын куывд ыскæнын нæ бафæрæзтам, мæгуыркъух ыстæм. Ныр д’ афæдзы бон æрхæддзæкæны. Æртæ боны ма йæм баззади. Фæлæ ’ртæ кæрдзыны цæмæй ыскæнæм, уый дæр нæй нæ хæдзары. Цы – нуæзт, цы – кусæрттаг! Нæ катай уыууыл у. Æртæ Нарты ’хсæн фидиссаджы бæсты фæлтау нæхиуыл арт бафтаудзыстæм. Цæуын мæ цæгатмæ – Борæтæм. Кæд нын нæ цинаджы къух ацаразиккой.
Ма ацу зæгъгæ загъта лæппу.
– Уæдæ куыд?
– Уæдæмæ мын зæгъут: æппын уын хæлар адæм никуы уыди? – Уыди – Уастырджи, Уацилла, Фæлвæра.
– Уæдæ дын бæх дæр куыд нæ уыдаид? – афарста лæппу йæ фыды. – Ныр дæр ма дæлæ не скъæты и ’мæ йæ фаджысы ’мбийы. – Гæрзтæй та куыд уыддæ уæд?
– Лæууынц уæртæ къулæнцой, æмæ цæ сау ызгæ хæры.
– Уæдæ æз мæхæдæг фæцæудзынæн балцы, æмæ кæд исты бафтид мæ къухы.
– Уый та куыд? Бирæ нæ, фæлæ дыл нырма ном æвæрд дæр куынæ ма ис! Уæд та дыл исты ’рцыди, æмæ дæ кæм агурон уæд зæронд-зæронды? – Мæныл, фыдздзаг мыл чи амбæла, уый æвæрдзæн ном.
– Хорз, фæлæ уый уæд хъуамæ дæ куывды уа.
– Æркæндзынæн æй мæ куывдмæ дæр. Уый хуымæтæг лæг нæу, æвæдздзæгæн. Нартæн дæр зонгæ уыдзæни. Ныр мын дæ гæрзтæ фенынкæн. Мæгуыр лæг йæ гæрзтæм ацыд. Мад дæр рахызти йæ фæдыл. Уæд лæппу й’ авдæныл ахæцыд фæйнæрдæм, æмæ авдæн фæркгай фæхаудта. Сæрдзæгфæйнæг рудзынгæй атахти. Сатана сæ дуармæ хуртуан кодта, æмæ уым сæмбæлди, æмæ ныппырх и йæ хуртуан. Дæллагфæйнæг дуарæй атахти ’мæ йæ мадырвадæлты хæдзары, Борæты уæларт, дзидзатæ цы аджы фыхтысты, уым сæмбæлди. Æмæ аг тæгæлтæ баци. Рахизфарсы – фæйнæг уæлхæдзары рудзынгæй атахти, æмæ Уастырджийы цур абадт. Галиуфарсыфæйнæг зыхъхъырæй атахт, æмæ Уациллайы хордоныл йæ пырх ыскалди. Авдæнхъæд фесхъиудта ’мæ Фæлвæрайы къуымы йæ дзæхст фæцыди.
– Гъе, æллæх, уый кæйдæр авдæны цъæл куы у, уæд чи уа, цымæ? – загъта Сатана.
– Гъе, гъе! Уый тыхыхицауы зыввытт у, – загътой Борæтæ. Уастырджи дæр цын афтæ:
– Уый, хъазын чи нæ зоны, ахæм гуырды зыввытт у!
Уацилла дæр загъта:
– Гъе, ме скæнæг, уый цыдæр сæрæнгуырды зыгъгъуытт уыди, куыд кæсын, афтæмæй.
– Гъе, гъе, Хуыцау, кæмдæр цыдæр сæрæнгуырд равзæрди а зæххыл, – загъта Фæлвæра.
Лæппу фестади ’мæ йæ къæхтыл алæууыд. Йæ ныййарджытæ ’рбауадысты ’мæ – нал и авдæн йæ бынаты.
– Цы фæци д’ авдæн?
– Сымахæн æххуыс чи бакæна, у’ арм уын чи ацараза, уырдæм æй арвыстон хабархæссæг… Цæмæй сымах цæуын мауал бахъæуа!
Райста йæ фыды хæцæнгæрзтæ лæппу. Ныццыди ыскъæтмæ. Скъæты дуар бакæнын дæрнал куымдта, афтæ байдзаг и фаджысæй.
Лæппу йæ йæ къахæй батъæпласта, æмæ лыстæг ысхъистæ баци ыскъæты дуар. Бæхæн ма йæ хъустыкæрæттæ зындысты фаджысæй. Лæппу йæ фелвæста. Донмæ йæ ныддавта ’мæ йæ арыхъæхсад акодта. Стæй йыл саргъ авæрдта, æмæ йыл абадти. Бæх лæппуйы бын ыскафыди. Иу тахт акодта, æмæ Нарты Уырызмæджы стыр мæсыджы сæрты асæррæтласта. Гъеуый зæххон гуырд нæу, æвæдздзæгæн, зæгъгæ загътой Нартæ. Уæд цын Сырдон афтæ зæгъы:
– Бæхыл хъазыны бæсты йæхиуыл ном куы сæвæрынкæнид!
– Æмæ чи у, Сырдон? Цæмæй йæ зоныс, æнæном у, уый?
– Бæх Дæллаг Нарты Мæгуыр лæджы у. Уæдæ уый та йенæном фырт уыдзæн, æндæр хъуамæ чи уа?
Нартæ бамбæрстой хабар, æмæ зæгъынц:
– Ахæм фырт кæмæн ис, уый уæдæ куывд кæндзæн.
Лæппу йæ фыды цурмæ бауад.
– Æз цæуын, фæлæ-иу хæдзар æмæ кæрт хорз бафснайут ме рцыдмæ. Фезмæлынкодта лæппу йæ бæхы, æмæ бæх маргъы тахт акодта йæ фæндагыл.
Уастырджийæн æртæ ’фсургъы хызти сæрвæты, æмæ уыдон бæрæггæнæг цыди Уастырджи. Æмæ ’рбамбæлди лæппуйыл.
– Дæ фæндаг раст, лæппу!
– Дæ хъуыддаг раст!
– Кæй лæппу дæ?
– Дæллаг Нартæй дæн, Мæгуыр лæджы фырт.
– Дæ ном та цы хуыйны?
– Æнæном дæн нырма.
– Æмæ кæдæм дарыс дæ фæндаг?
– Мæ фыды хæлар Уастырджимæ.
– Æмæ йæ зоныс?
– Йæхæдæг мæ базондзæн.
– Æмæ кæдæм цæуыс уæддæр? Æмæ цæй фæдыл?
– Мæ фыдæн ныхас загътон: фыдздзаг мыл чи амбæла, уый хуымæтæджы лæг нæ уыдзæн. Æмæ йæ Нартæ дæр зондзысты. Æмæ уый уыдзæни мæ номæвæрæг.
– Уæдæ æз Уастырджи дæн – дæ фыды хæлар. Кæд афтæ у, уæд дæ ном Мадзынæг фæуæд. Цæмæй тыхсыс?
– М’ афæдзы бонмæ ма ’рмæст æртæ боны баззад. Нæ хæдзары та ссадыкъус дæрнæй, нæ – сыкъайыдзаг нуæзт, нæ – иу сæныччыхъус. Афтæмæй Нартæ цы зæгъдзысты?
– Ма тыхс, æз дын нуæзт ыссардзынæн. Мæнæ ауылты ацу, æмæ дæ фыды иннæ хæларыл амбæлдзынæ. Уый дæр дын баххуыскæндзæн. Мадзынæг дарддæр араст и. Уастырджи та Нартæм ыскодта йæ фæндаг. Йе фсургъты куы абæрæгкодта, уæд уыйфæстæ йæ хæлармæ бацыд.
– Амондджын гуырд фæуæд Мадзынæг!
Фысымтæ рауадысты ’мæ йæ бакодтой мидæмæ. Уæд цæ Уастырджи афарста:
– Кæм ысты уæ ныуæзты мигæнæнтæ?
– Уæртæ ныххус ысты.
– Донæй цæ байдзагкæнут.
Донæй цæ айдзагкодтой, æмæ цæ ронг фæстынкодта Уастырджи. Стæй, æнæвдæлон дæн зæгъгæ, цæуыныкъахыл ныллæууыд.
– Мадзынæджы куывдмæ зындзынæн. Хорзæй уал баззайут! Æмæ ацыди Уастырджи.
Мадзынæг дæр цæуы йæ фæндагыл, æмæ Уациллайыл амбæлд. Кæсы, æмæ дуннейы хоры быдыртæ, æмæ фырзадæй зæузæукæнынц.
Дæ бон хорз уа, лæппу, зæгъгæ загъта Уацилла. – Цæмæ ныккастæ афтæ æдзынæг?
– Дæ хъуыддаг раст дæуæн дæр. Мæнæ кæсын ацы быдыртæм, тугыл аскъуыдысты хортæ. Æртæ боны фæстæ м’ афæдзы бон у, æмæ мæнмæ та иу армыдзаг дæр нæй хор.
– Кæмæй дæ, кæмæй? Кæй лæппу дæ?
– Дæллаг Нартæй бæргæ дæн. Мæгуыр лæджы фырт.
– Дæ ном та куыд у?
– Уастырджи мыл, Мадзынæг зæгъгæ, ахæм ном сæвæрдта. – Æмæ кæйонг цæуыс?
– Мæ фыды хæлармæ адгур цæуын – Уацилламæ.
– Æмæ йæ зоныс?
– Нæ йæ зонын, фæлæ мæ йæхæдæг базондзæн.
– Уæдæ мæнæ ацы фæндагыл араст у, – загъта Уацилла. – Æмæ дæ фыды иннæ хæлары дæр фен. Хойраджы кой мæ бар уадз. Уацилла – уый æз мæхæдæг дæн.
Мадзынæг ацыди дарддæр. Уацилла Дæллаг Нартыл йæ фæндаг ракодта ’мæ бахъæркодта Мæгуыр лæджы хæдзармæ:
– Гуырд цæринаг гуырд фæуæд!
Рауадысты йæм ус æмæ лæг, базыдтой Уациллайы йæ хъæлæсæй. Æхсызгон цын куыд нæ уыд, æмæ йæ бакодтой мидæмæ.
Кæм ысты уæ къутутæ зæгъгæ цæ бафарста Уацилла.
– Уæртæ афтидæй, хъилæй лæууынц.
– Хуыр, ызмисæй цæ байдзагкæнут.
Айдзаг цæ кодтой хуыр, ызмисæй. Уацилла цæ хор æмæ ссад фестынкодта. Стæй зæгъы:
– Цæй, æз уал цæуын. Мадзынæджы куывдмæ афоныл зындзынæн. Æмæ ацыди Уацилла.
Мадзынæг дæр цæуы йæ фæндагыл. Иу ран кæсы, æмæ бæстæ фосæй йедзаг – сæрвæттæ, хæхтæ ’мæ быдырты нал цæуынц. Сæ цурты иу лæг æруайы. Уый та Фæлвæра уыди. Мадзынæджы ку’ ауыдта, уæд фæдискодта: «Уæдæ ай чи уыдзæни?» Æрбаввахс æм и ’мæ йæм дзуры: – Де зæр хорз, лæппу!
– Хорз изæртæ дыл цæуæд дæуыл дæр.
– Куыд æдзынæгкаст кæныс фосмæ?
– Куыннæ кæсон, атæппæт фос кæй къухы ис, уый, æмæ дзы æз дæр иу! Мæнмæ та сæныччыхъус дæр нæй.
– Кæй лæппу дæ? – афарста йæ Фæлвæра.
– Дæллаг Нартæн сæ тæккæ мæгуырдæры.
– Æмæ дард цæуыс?
– Мæ фыды хæлармæ цæуын – Фæлвæрамæ.
– Æмæ дæ афтæ æхсызгон цæмæн бахъуыд?
– М’ афæдзы бонмæ ма æртæ боны баззад. Æртæ Нарты нæм куывдуаты уыдзысты, æмæ нын исты куы баххуыскæнис!
– Дæ фыды хæлары зоныс?
– Нæ зонын, фæлæ мæ йæхæдæг базондзæн.
– Уæдæ уый æз дæн. Рагæй нал федтон æз дæр мæ хæлары, æмæ иумæ цом.
Рацыдысты фæстæмæ ’мæ Дæллаг Нартæм æрхæддзæ сты. Фæлвæра мæгуыр лæджы хæдзармæ бадзырдта:
– Цы фæдæ, мæ хæлар?
Мæгуыр лæг æмæ ус æм рауадысты, бацин ыл кодтой, бакодтой йæ мидæмæ.
Куывд кæнут, уый зонын, фæлæ тынгдæр цæмæй тыхсут зæгъгæ цæ афарста Фæлвæра.
– Кусæрттæгтæй хъуаг ыстæм.
– Уæдæ уæ фосы гæрæнтæ бадзæбæхкæнут, æмæ цæ байдзагкæнут урс дзæнхъадурæй.
Сæххæст ын кодтой йæ ныхас. Фæлвæра урс дзæнхъадурты фос фестынкодта.
– Æз цæуын, – загъта уыйфæстæ Фæлвæра. – Æнæ цæугæ мын нæй. Фæлæ куывдмæ зындзынæн.
Æмæ та Фæлвæра дæр ацыд.
Нарты Мæгуыр лæг æмæ йæ ус алы минас ысцæттæкодтой. Æнхъæл куыд нæ уыдысты Нарт, ахæм диссаджы куывд цын равæрдтой, Мадзынæг цын лæггадгæнæг ысси Æртæ Нартæн. Уастырджи, Уацилла ’мæ Фæлвæра дæр фæзындысты. Нарт цæ æртæ хистæры цур ысбадынкодтой.
Куыннæ ныббуцуыдаиккой Мадзынæджы ныййарджытæ! Цæуы дæлæмæ дæр рæгъ. Цæуы уæлæмæ дæр. Цæуынц алырдыгæй нуазæнтæ. Цас хъауынц бадтыадæм, уыйас фынгтæ уæззаудæр кæнынц, цыма цæ нырма гъеныр æрывæрдтон, афтæ. Нартæ стыр дисы бацыдысты: «Цы хабар у, нырма дыууæ боны раздæр сæ хæдзары куы ницы уыди?» Йе цæ кæм ыссардтой – уыйбæрц хæрд, уыйбæрц нуæзт?»
Борæтæ сæ хæрæфыртæн балæваркодтой уæлæдарæс, Æхсæртæггатæ – хæцæнгарз. Алæгатæ – зæхх. Уастырджи – æфсургъ. Уацилла – хоры тауинаг. Фæлвæра – фос. Æмæ сцæрæг и Алæгаты сыхы Мæгуыр. Уастырджи ’мæ Нарты хистæртæ йæм фæдзырдтой, радтой йæм цытынуазæнтæ. Уый дæр цын арфæйы ныхæстæ загъта:
– Фыдздзаг нуазæнæй арфæкæнын мæ хæлæрттæн: Уастырджи, Уацилла ’мæ Фæлвæрайæн. Дыггаг нуазæнæй арфæйаг фæуæнт Нарты Æртæ мыггаджы. Æртыггаг нуазæнæй кувын: цы кæстæры федтам, уый цæрæнбон Хуыцау бирæ скæнæд! Нартæн фæдисыфыдздзæгтæй куыд уа, знагмæ – уæндон, хистæртæн – лæггадгæнæг, кæстæртæн – æфсымæр-æмбал! Æртæ нуазæны рацыдысты хистæртæй кæстæртæм. Алчи дæр-иу арфæ ракодта ’мæ-иу анызта йæ нуазæн йæ тæккæ бынтæм.
Уыйфæстæ æртæ нуазæны радтой Мæгуыр лæджы усмæ. Райста цæ ус æмæ бацыд хистæрты размæ.
Арфæкæнын уеппæтæн дæр зæгъгæ загъта ус. – Ацы ’ртæ нуазæнæй Нарты Сатанайæн йæ цæрæнбон бирæ, мæнæн мæ тыхсты заман чи феххуыс! Дыггаг нуазæнæй та Нарты кæстæр чындзытæ ’мæ чызджыты цæрæнбон уæд бирæ, афтæ цырд мæм чи фæкасти! Æртыггаг нуазæнæй Нарты ’фсинты цæрæнбон дæр бирæ мæн тыхсын чи нæ бауагъта! Куывдты цын фæлæггадкæнæд нæ кæстæр!
Нуазæнтæй иу радта Уастырджимæ, иннæ – Уырызмæгмæ. Æртыггаг Сатанамæ барвыстой.
Сатана дæр рахызти ’мæ загъта:
– Бузныг уеппæтæй дæр. Алæгатæ мæ ном ыссардтой ацы нуазæнæй, æмæ йæ æз та сæ кæстæртæм дæдтын. Кæстæрарæхæн фæцæрæнт! Хорз хистæртæй хайджын уæнт!
Уæд Уастырджи райста нуазæн.
– Алæгаты гуырд амондджын уæд! Абон йæ райгуырдыл цинкæнæм, райсом та йæ чындзæхсæвы куыд цинкæнæм, ахæм амонд Хуыцау радтæд! Уæд Нартæ загътой:
– Уастырджи! Ды Нартæй фылдæр фæцыддæ алы бæстæтыл. Нартæй фылдæр федтай. Æртæ Нартæн дæр арфæйаг чи фæуа, ахæм чызг кæм зоныс, уый нын зæгъ. Йе рхæссын та мах бар фæуæд!
Уастырджи йæхи ныхъхъускодта ’ мæ ницы дзуры.
Уæд Уацилла нал фæлæууыд:
– Уастырджи, ма бахæлæгкæн, мæ хатыр уæддæр фæкæн.
– Уастырджи, мæ хатыр дæр фæкæн, – курæгау дзуры Фæлвæра. – Уастырджи, æртæрдыгæй дæм хатæм, – загъта Уырызмæг дæр. – Табу дын кæнæм, æмæ нын зæгъ: кæй зоныс аггаг чындзагæй Нартæн? Хистæртæн бараг чи уа, кæстæртæн – æмгараг.
– Зæгъдзынæн, фæлæ мын æй тæлммæ ма бамбарут. Гуым æмæ Уæрпп кæм иу кæнынц, уым, дыууæ доны астæу, цæры зæххыл дисæнхæссинаг чызг. Уый къухы бафтыд зæгъгæ, уæд дзы канд Æртæ Нартæ нæ, фæлæ Нартæн с’ алы ’рбацæуæг дæр райгондæй баззаид.
– Мадзынæджы куывдмæ афтæ кæм æрымбырд ыстæм, уым æххæст уыцы чызгмæ дæр курджытæ фервитæм, – загъта Уацилла.
– Уациллайы ныхас раст у, – дзуры Фæлвæра. – Мадзынæджы хæдзарвæндаг уадз æмæ къабазджын ацæуа!
Нартæ дæр загътой:
– Æмæ кæй равзарæм?
– Ацæуæнт Уастырджи йæхæдæг. Уырызмæг, Сослан, Батырадз, Ацæмæз æмæ Мадзынæг, – загъта Сырдон.
Сразы сты сеппæт дæр уыцы ныхасыл.
– Не рцыдмæ уæ бадт кæнут, – загъта фæстагмæ Уырызмæг. – Мах дæр уæм зындзыстæм.
Араст ысты ’хсæзæй. Ныххæддзæ сты, цы ран загътой, уырдæм. Фысымтæ цыл зæрдæрухсæй сæмбæлдысты. Хæрд, нуæзт æрывæрдтой. Анызтой фæйнæ дыууæйы, стæй Уастырджи зæгъы:
– Уæ, нæ буц фысым, мах дæр буцкæныс, фæлæ ма ноджы буцдæр уæд уаиккам, нæ ныхасæн нын разыйы дзуапп куы зæгъис.
Фысым фæхъус и, стæй æрæджиау афтæ зæгъы:
– Дзурут, цы уæ хъæуы?
Уæд Уастырджи райдыдта йæ ныхас.
– Нартæ дæм минæвар æрæрвыстой сæ хуыздæрты: Нарты Уырызмæджы, мæ разагъды Сосланы, æндонриу Батырадзы, сæ кæстæрты фидауц – Ацæмæзы. Адонæн сеппæтæн лæггад, кæстæриуæг чи кæны, уыцы ’хсарджын Мадзынæджы. Курынц дæ, цæмæй уе хсæн хæстæгдзинад уа. – Фæдзурдзынæн мæ чызгмæ, – загъта фысым. – Уый цæуæнты цæуы, хæтæнты хæты, æмæ йæ чи басæтта, мой ахæммæ кæны.
– Ды йæм цы цæуыс, Мадзынæджы йæм арвитдзыстæм, – загъта Уастырджи.
Мадзынæг зынгау цырд фестади, йæ бæхыл абадти ’мæ фатау атахти, чызджы уарт кæм æрттывта, уырдæм.
Чызг хæцыди уæйгуытимæ иунæгæй. Уæйгуыты ’фсæдтыл иувæрсты йæхи ’рбайста Мадзынæг, æмæ чызгмæ иу каст бакодта. Ауыдта йын йæ цæстытæ. Дыггаг тахт ракодта ’мæ йын федта йæ ныхæвæрд. Æртыггаг тахтæн ауыдта чызджы цæсгом. Чызг дæр æртæ хатты ауыдта Мадзынæджы. Æртыггаг хатт куы фæкаст, уæд йæ уарт фæхаудта. Стыхсти чызг.
Чызджы фыд æмæ уазджытæ кæсынц уæлхæдзарæй – иугæр чызджы уарт нал æрттивы, уæд ыл цыдæр æрцыди.
– Сæфдзæни мæ чызг, – загъта фысым.
Уастырджи йæм дзуры:
– Ма тæрс. Нæртон гуырд уым ис, сæр ма куы хъæуа, уæд Батырадзы арвитдзыстæм!
Чызгæн гæнæн нал уыди ’мæ дзуры Мадзынæгмæ:
– Кæд æмæ хистæр дæ, мыййаг, уæд æз дæ чызг, æмæ мын баххуыскæн!
Мадзынæг та ацы хатт дæр нæ фезмæлыд.
Чызг тынгдæр ыстыхсти.
– Кæд мыййаг мæ курæг æрцыддæ, уæд ма цы кæсыс, ацы гуымиртæ мæ хъуамæ скæрдæнтæкæной. Æмæ ма мæм цы цæсгомæй æрбакæсдзынæ уæд? Мадзынæг æм дзуры:
– Афонмæ дæр мæм афтæ сдзырдтаис!
Мадзынæг йæ кард ысласта. Ныхситласта кард. Уæйгуыты раз балæууыд Мадзынæг, систа цæ цæгъдынтæ. Цæгъды цæ разæй, фæстейæ цæ туджы зæй ласы.
Уæйгуытæй ма баззади авдавды. Куы базыдтой ницыуал ракæндзысты уый, уæд сæхи айстой, фæлыгъдысты.
Мадзынæг æмæ чызг сæ бæхтыл раздæхтысты фæстæмæ. Туджымалты самæстысты сæ ронбæстытæйдæлæмæ. Æрцыдысты. Чызг æфсæрмдзастæй бакасти йæ фыдмæ ’мæ загъта:
– М’ аххос нæ уыди, мæ уарт, зонгæ дæр æй нæ бакодтон, афтæмæй фæтахти кæдæмдæр.
– Хæсты кæм уарт ахауы, кæм кард асæтты, кæм лæгæн й’ адзал дæр æрцæуы. Хæст дæр уымæн у.
Уазджытæ ’мæ фысымтæ та ногæй рабадтысты фынгтыл. Фыд йæ чызгмæ фæдзырдта ’мæ йын афтæ зæгъы:
– Уæ, мæ чызг, Удæдзæтц! Адон Нартæ сты, æмæ дæу тыххæй æрцыдысты. Абон дæ ирвæзын чи фæкодта, уый дæ йæхицæн агуры. Чызг фæсырх и.
– Цы мæ фæрсыс? Дæхæдæг æй куы зоныс…
Чызг иннæ хæдзармæ ахызт йæ мадмæ.
Уæд чызджы фыд загъта:
– Мæ чызджы ныхас сымах нæ бамбæрстат. Уымæ ис æртæ миниуæджы. Чи цæ сæххæсткæна, мой дæр уымæ кæны… Фыдæлтæй нын иу цæджджинаг баззади. Кæд æмæ йæ уæ кæстæр н’ артдзæгрæхысыл сауындзын сарæхса, уæд разы у.
Мадзынæг йæ кæстæр æнгуылдзæй цæджджинаджы хъусыл фæхæцыди. Бумбулийау æй фелвæста ’мæ йæ артдзæсты рæхысыл ацауыгъта. – Цы ма зæгъыс, нæ фысым? – загътой Нартæ.
– Ницы. Рамбылдта уæ кæстæр, фæлæ хъусут, йæ дыггаг миниуæг у мæ чызгæн ахæм. Чызгæн йæ мадыфсымæртæ сты авд – амæй-ай лæгдæр, амæй-ай тыхджындæр. Кæд уыдон басæтта лæппу, уæд махмæ ныхасаг нал и.
Мадзынæг йæ бæхыл бабадти. Чызджы мадыфсымæртæм фæцыди. Ауыдта цæ ’мæ схæцыди семæ. Уæргъбæстытæ цæ скодта, æмæ цæ ’рхаста чызджы фыдмæ.
Нартæ та фæрсынц:
– Цы ма зæгъыс, нæ фысым?
– Ницы. Уæ кæстæр та рамбылдта, фæлæ ма иу миниуæг баззади. Абон цы уæйгуытæ хæцыди мæ чызгимæ, уыдонæй ма авдавды аирвæзти. Ахæм мад æмæ фыд цын ис, æмæ авд бонмæ авд хатты авдавды ныййардзысты. Æмæ та куы сбирæ уой, уæд адæмы цæрын нал уадздзысты. Сæ уидаг цын чи сыскъуына, уый нæ чызгæн – йæ мойаг. Мадзынæг араст и уæйгуытæм. Ахæм æфсæндуар уыди уæйгуыты галуанæн, æмæ йыл мидæджырдыгæй арт кодтой, æддæрдыгæй сырх зынг уыди бонæй, æхсæвæй. Афтæмæй йæм бацæуæн никуыцæй уыди галуанмæ. Мадзынæгмæ йæ бæх дзуры:
– Дуар æнцонтыл нæ батондзыстæм, фæлæ афтæ бакæнæм: мæ фæстаг цæфхæдтæ мын фидардæр ныссадз, æмæ мæ мæхи бар бауадз.
Мадзынæг йæ бæхы цæфхæдтæ фидар ныссагъта. Бæх иу тахт ракодта. Йæ чъылдым фездæхта ’мæ йæ фæстæгтæй ралæууыди дуæрттыл. Иу цæфæн дуар йæ зилæнтæй фæтасыди, дыггаг цæфæн зилæнтæй фæхицæн и. Æртыггаг цæф ныккодта, æмæ дуар мидæмæ батахти. Уæйгуыты ус та уыцы афон аргæ кодта. Дуар цыл цæхæрзынгæй сæмбæлди, æмæ й’ авд фырты дæр дуарыл афизонæг ысты, мады риу судзгæ ’рцыди йæ къахынгуылдзтæм.
Мадзынæг бæхмæ сгæпкодта. Арты сæрты батахти кардæлвæстæй, ралæууыди уæйгуытыл, æмæ цæ фæцагъта. Сæ хъустæ цын ракодта уæйыджы мад æмæ фыдæн, æмæ раздæхти.
Уалынмæ ’рбазынди Мадзынæг йе мбæлттæм. Нартæ ’мæ Уастырджи сцинкодтой. Чызг æмæ йын йæ фыд та басудзынæнхъæл уыдысты Мадзынæгæн уæйгуыты ’фсæндуарыл.
Æрбахæддзæ ис Мадзынæг, æмæ та Нартæ чызджы фыды фæрсынц: – Цы ма зæгъдзынæ?
– Цы ма зæгъон – рамбылдтат!
Уæд Уастырджи загъта:
– Кæд ма чызг исты зæгъинаг у, мыййаг?
– Афтæ кæм у, уым ма æз дæр цы зæгъон? – загъта чызг. Бафидыдтой. Чындзæхсæв ыскодтой. Æртæ боны ’мæ цæ æртæ ’хсæвы нал рауагътой Нарты сæ ног хæстæджытæ.
Уыйфæстæ Уастырджи дзуры Батырадзмæ:
– Фат фехс. Махмæ кæсдзысты Нартыхъæуы, æмæ нæ уадз æмæ базоной: тагъд цыл æмбæлдзыстæм.
Батырадз фат фехста, æмæ фат æхситгæнгæ атахти æмæ, Алæгатæ кæм бадтысты, уым зæхх ысфæйлыдта.
Уæд Сатана дзуры:
– Сæрæгасæй нæм æрцæуынц, фæлæ фезмæлут!
Нарты кæстæртæ цæттæ уыдысты чындзхонты ’рцыдмæ.
Уастырджи уыд къухылхæцæг. Сослан – æмдзуарджын. Уырызмæг – хистæр уазæг. Батырадз – кæстæр уазæг, Ацæмæз – нымæттухæг. Рараствæййынц чындзы хæдзарæй, ракæнынц Алæгаты Мадзынæгæн бинойнаг. Уæд фысымтæ ’мæ чызджы мадырвадæлтæ фæйнæ авд нуазæны бахастой. Æмæ Уастырджи ныззарыди:
Хорз фысымтæ ’мæ хорз уазджытæ, гъей!
Кæрæдзийæн лæггадкæнынц, гъей.
Табу уæхицæн, нæ фысымтæ, гъой.
Мах фæцæуæм ныр Нартыбæстæм, гъей,
Мæ къухылхæст адджын фæуæд, гъей.
Райгонд нæ уæнт Æртæ Нарты, гъей!
Уæд Уырызмæг дæр базарыд:
Хорз баззайут, нæ фысымтæ, гъей,
Хорзыл амбæлæд уазджытæ, гъей.
Кæрæдзийы ном кæм фæмысæм, гъей,
Хистæртæн уæд ног чындз бараг, гъей
Кæстæртæн уæд æмбалаггаг, гъей,
Амондджын къах цы фæхæссæм, гъой!
Рараст ысты Нартæ. Ацæмæз райста уадындз, æмæ цæгъдгæ цæуы. Батырадз кафы, сырдтæ ’мæ мæргътæ тæхынц с’ алыварс. Арс дæр богътæгæнгæ рабырыди лæгæтæй. Бирæгъ æрбазгъордта гæмæхæй. Рувас фæзынди кæрчытæ давынæй. Тæрхъустæ æдасæй разгъорынц къутæрбынæй. Цæргæстæ зилдухкæнынц сæ сæрмæ, æмæ цæ хуры тæвд тынтæй хизынц. Сослан дзуры Мадзынæгмæ:
– Цы фæдæ? Маргъæй, сырдæй дæуыл куы цинкæнынц – барæвдау цæ! Мæдзынæг фæцырди: арсæн галыбæрзæй баппары, бирæгъæн – уæныхай, рувасæн уасæджыфых фехсы, цæргæстæн кæрчытæ сæппары. Алчи дæр цæ цырд ацахсы. Цинкæнынц Нартыл. Нартæ та дывæр цин кæнынц. Сæ зардмæ, сæ цагъдмæ дон æмæ кæмттæ ныхъхъырнынц. Кæрæдзиуыл цинкæнынц адæм, кæрæдзийы рæвдауынц.
Уалынмæ ’рбазынди Нартыбæстæ. Кæстæр Нартæ бæхтыл дугъ систой: Нартæй – чындзхонтæм, чындзхонтæй – Нартмæ. Бæстæ циныхъæр ысси.
Уæд райхъуысти Сосланы зарын:
Фарн фæцæуы фарны бон, гъей.
Фарн фæцæуы Алæгатæм, гъой.
Табу уæхицæн, Нарты адæм, гъой.
Бакувæм ын Сафамæ, гъей,
Бакувæм бынатгæстæм, гъой.
Сеппæты дæр æрбахонæм, гъой.
Зарæг Батырадз айста, æмæ йе ндон хъæлæс дардыл нæры. Зæдтæ Уæрппыбæрзондыл уыдысты ’мæ хъусынц:
Рухс дауджытæ хонæм уæ ардæм, гъей.
Абоныбон Нарты адæм, гъой.
Уеппæтæн дæр лæггадгæнæг, гъей.
Донбеттыртæ, Чынтæ, Гуынтæ, гъей.
Рахæссут нæм, цæй, уæ хуынтæ, гъой.
Нарты адæм – цинаразæг, гъой.
Батырадзы хъæлæс уæд фæдисонау атахти Донбеттыртæм, зæдтæ- дауджытæм, Чынтæ ’мæ Гуынтæм. Дуннейы адæм æрымбырд и Алæгатæм. Хуын – хуыны фæстæ, лæг – лæджы фæдыл. Зæхх цæ нал уырæдта, уыйбæрц адæм æрбамбырди Мæгуыр лæг æмæ йæ усмæ, сæ иунæг фырт Мадзынæджы цинмæ.
Адæм бадынц æвдгай рæгъытæй, кæстæртæ лæггадгæнæг систы. Чындз æрбацыд, æмæ Ацæмæз амоны йæ уадындзæй, æмæ фæсивæд зарынц:
Нарты ног чындз – фарныкъахджын, гъей.
Фарныкъах байс нæ къæсæрæй, гъей.
Фидæнабонмæ саггуырд арай, гъей.
Хистæртæн радт хъæбулы ад, гъей.
Кæстæртæн кæн нæртон лæггад, гъей,
Алы уазæгæн хæлар фæуай, гъой.
Базмæлыдысты адæм, æрбахæссынц ног чындзы. Сатанамæ йæ ’ркувынкодтой. Стæй йæ Мадзынæджы мадмæ дæр бакодтой. Сафамæ бакуывтой.
Нартæ уоммен кæнынц. Чындзы æндæр уатмæ акодтой.
Уæд адæм фынгтыл рабадтысты. Хæрд æмæ дзы нозт уыйбæрц уыди, æмæ фынгтыкъæхтæ зæххы бырыдысты сæ уæзæй. Нуæзт уыйас, æмæ Нартыдоны уый æмбис дæр нæ уыдзæни. Фæбадтысты Нартæ. Стæй хъазт сырæзти, симынц. Симд ахæм уыди, æмæ мигътæ нал зындысты, хуры цæст бамбæхсти, сæ къæхты бынæй цы рыг сыстади, уымæй.
Фæсимдтой, фæкафыдысты. Æнæхъæн къуыридæргъы Мадзынæджы чындзæхсæв н’ аскъуыди.
Нарты Ацæйæн искæйон сылæстæг уыд. Искæйон та ахæм, æмæ йæм лæг кæсынæй не фсæст. Ацæмæ цыдысты хатæг, дæ искæйоны мын радт зæгъгæ. Фæлæ сыбыртт ыскæнын дæр никæй бауагъта никуы.
Иу хатт Ацæ фæсидти уæддæр йæ искæйонмæ ’мæ йын афтæ зæгъы: – Кæд дæ фæнды – мой ыскæн, кæд дæ фæнды – ам лæу, цух ницæмæй уыдзынæ.
– Кæд мын бар дæдтыс, уæд æз никæдæм цæуын ардыгæй.
– Бар дæу, мæ цæст дæ искæмæн радтын дæр нæ уарзы. Баззади искæйон Ацæмæ. Иуахæмы йæм фæхъæрмуд и йæ искæйонмæ Ацæ… Радæй радмæ цыдысты бонтæ. Цыди рæстæг. Æмæ йын бауыромæн дæр кæм и! Ацæйы искæйон фæзæрдæхсаинаг и, æмæ фæтарсти худинагæй Ацæ. Не хсæн цы ’рцыди, уый цалынмæ сусæг у, уæдмæ нæ исты ’рхъуыды хъæуы зæгъгæ загъта усæн.
– Æмæ æз цы ’рхъуыдыкæнон? Æз сылгоймаг дæн.
– Фыдыхо мын ис авд хохы ’ддейы. Ныр æй æртæ азы бæрц нал федтон. Уымæ цæуыны ’фсон дæ акæндзынæн мемæ, æмæ уал уым цæрдзынæ.
Искæйон ысразы. Ацæ йæ бæх сифтыгъта, йæ искæйоны дæр сæвæрдта уæрдоны. Æмæ Фæсхохбæстæм араст ысты Ацæйы фыдыхомæ. Æхсæвæрафон æрхæддзæ сты.
– Ам дæ цы, мæ фыдыхо?
– Ам дæн, куыд ма нæм фæрæдыддæ?
Ацæ йæ уæрдонæй рахызти. Бацыди йæ искæйонимæ хæдзармæ. Йæ фыдыхо цыл тынг бауызæлыди.
– Æнхъæлцау кæмæй дæн, ахæмæн дын йæ мады ’ркодтон, æмæ йæм дæ хъус фæдар, – загъта чысыл фæстæдæр Ацæ.
Æмæ Ацæ раздæхти, йæ искæйон та Ацæйы фыдыхомæ баззад. Искæйонæн й’ афон æрцыди. Æмæ йын цæхæрзынг лæппу райгуырди. Йæ цæстытæ сасирычъилы йæстæ уыдысты, йе рфгуытæ – æрмæрины йæстæ. Ном ыл сæвæрдтой лæппуйыл – Уазæмæг. Авдæны йæ бабастой. Уырдæм ын мад æхсыр дардта. Фæлæ йын нæ фагкодта лæппуйæн йæ мады ’хсыр, æмæ йæ саджы бынмæ хастой, æмæ-иу лæппу саджыфæдджытæ цъырдта. Æртæ мæйы рацыд, æмæ иу бон куы уыд, уæд саби йæ дзыхæй ысдзырдта.
– Ныр мæ, цымæ, кæдмæ дардзыстут афтæ, бастæй?
– Дæ рæстæг куы ’рцæуа, уæд дæ сисдзыстæм. Нырма къахыл дæр куынæ ма ауаддæ!
Иу хурбон Ацæйы фыдыхо ’мæ Уазæмæджы мад хурмæ бадтысты. Уазæмæг хуыссыди й’ авдæны, æмæ дыууæ усы ныхæстæм хъуыста. Уæд Уазæмæг йæхиуыл ахæцыди, æмæ атыдта й’ авдæн. Фестади йæ къæхтыл æмæ афтид мидæггæгты дыууæ усмæ бацыд.
Устытæ фæтарстысты.
– Уæу, мæнæ диссæгтæ, куыд сыстаддæ?
– Æз уæ уымæй нæ фæрсын, фæлæ мыл амæй уæлдай ницы скæнын ис уæ зæрды?
– Куыннæ! Къахæй къухмæ цæттæ куы сты дæ дзаума!
– Уæдæ мын цæ рахæссут, æз цæ фенон мæ уæлæ.
Дыууæ усы йын рахастой йæ дарæс. Уазæмæг цæ фæрсы:
– Уыдон та цы сты?
– Уыдон – дæ дарæс.
– Æмæ уæ æз лæджы дарæс ку куырдтон…
– Цæмæн дæ хъæуы лæджы дарæс? Лæджы хæлафæн йæ иу къахы куы ныббырдзынæ, уæд цæ дæ уæлæ та куыд кæныс?
Нал цæ уагъта лæппу, æмæ йын лæджы дарæс рахастой. Уазæмæг цæ скодта йæ уæлæ, æмæ лæджы бæрзæндæн фестади.
Ай цы уынæм зæгъгæ дисы бацыдысты устытæ.
Уазæмæг цæ, йæ фыд кæм и, уымæй афарста.
– Абон зындзæни.
– Уæдæ уал æз азилон искæмыты.
– Азил, фæлæ-иу æгæр ма ныффæстиат у.
Азылди хъæуыл Уазæмæг. Уæдмæ Ацæ дæр фæзынди.
– Уыцы гуырд истæййаг у?
– Æмбал кæмæн нæй, ахæм у, – загъта Ацæйы фыдыхо.
– Æмæ уый цæмæй бæрæг у?
– Æртæмæйдзыдæй лæджы йас ысси, дзыхæй дзуры. Æмæ ныр та, мæхи аирхæфсон зæгъгæ, кæдæмдæр ауад.
– Кæд мын æй нæ хъæркæнут?
– Нæ, цытæ дзурыс?!. Мах дæр ыл дисы бафтыдыстæм.
Уазæмæг хъæууынгты фæцæйцыд, æмæ фæзы цавæрдæр лæппуты хъулæй хъазгæ ауыдта. Æввахс цæм бацыди ’мæ сæ уæлхъус ыслæууыд. Хъулæйхъазджытæ суилынц хъултæ, æмæ кæмæн фыр абады, кæмæн – цыг, кæмæн – тæу, кæмæн та – сах.
Иу хъулæйхъазæг æрбауылдта. Хъул атылди ’мæ Уазæмæджы къахыл ауад.
– Цы схъил дæ ам, хъул уилын нæ цæуылнæ уадзыс?
Уазæмæгæн уый фæхъыг и. Фелвæста хъул, æмæ йæм чи дзырдта, уый риуыл æй ныххуырста, æмæ хъул синтæй агæпласта иннæрдæм. Лæппу туг уомыныл фæци. Сæхимæ ма тыххæйфыдæй ныййирвæзт. Уæд иннæтæ схыл ысты Уазæмæгимæ, нæ хъазт нын фехæлдтай зæгъгæ. Уазæмæг дæр цæм февнæлдта, æмæ, цыма куыристæ уыдысты, уый зыввыт цæ фæласта фæйнæрдæм. Алырдыгæй бæстæ иуыл æрдиаг ысси. Уазæмæг сæхимæ сæргуыбыр, уæнтæхъилæй æрбацыд. Ацæйы фыдыхо йæ размæ рауад, æмæ йæм дзуры:
– Рауай, дæ нывонд фæуон, дæ фыд дæумæ кæсы!
Бацыдысты хæдзармæ. Уæд æй йæ мад фæрсы:
– Цæуыл æнкъард дæ? Ардыгæй дзæбæхæй ку’ ацыддæ?
– Амы адæмимæ мæнæн цæй цæрæн и? – загъта Уазæмæг. Мæ тыхы бæрц тых цæ никæмæ и, иу цæ нæ лæууы мæ ныхмæ.
Ма тагъдкæн, мæ хур, тыхæй тыхджындæртæ бирæ и зæгъгæ йын загъта уæд Ацæ. – Фæлæ уын æз иу диссаг зæгъон. А бæсты иу ус цæры, Адæгъыз æй хонынц. Æмæ йын æмбисонды чызг ис – Уадзæфтау. Йæ чындзыцæуын афон у, æмæ йæм Нартæ курæг цæудзысты. Фау кæмæ не рхæсса, комгæ та уымæн кæны. Кæд дæм исты тых æмæ хъару ис, уæд æй куы ракурис дæхицæн… Зæххыл æмбал кæмæн нæй, ахæм чызг у. Бирæ курджытæ йæм фæцыди, бирæ лæгъстæнгæнæг. Фæлæ кæй нæ рафаудта, ахæм нал баззад. Ныр ма Нартæ баззадысты, æмæ цæм майрæмбоны йæхи равдисдзæн. Сæ тæхгæбадæныл цæм Нарты Хъазæнфæзмæ ’рбацæудзысты чызг æмæ йæ мад.
– Æмæ æз Нартæм афтидармæй куыд ацæуон? – загъта Уазæмæг. – Нырма дæ ницы хъæуы. Кæд дын бакома уыцы чызг, уæд æй ардæм æркæндзыстæм. Стæй йæ ардыгæй та Нартæм фæхæсдзыстæм.
– Кæд цæугæйæ у?
– Тæккæ райсом.
Ацæ ’мæ Уазæмæг райсомы араст ысты Нартыбæстæм. Нарты Хъазæнфæз йемыдзаг уыди адæмæй. Ацæ ’мæ Уазæмæг иуфарсырдыгæй лæууынц. Кæсынц, æмæ Адæгъыз æмæ Уадзæфтау сæ тæхгæбадæныл фæзындысты. Нарты адæм дисыл фесты, кæмæн йæ дзых хæлиуæй аззади, кæмæн йæ цæстытæ надздзагъыр ысты, чи та йæ бынаты дурдзавдау фæци. Кæсынц уыйбæрц адæм Адæгъыз æмæ йæ чызгмæ.
– Не хсæн Бурæфæрныгæй цæрæг дæр нæй, – загътой Нартæ, – æмæ йæм уый барвитæм. Уымæн дыууæ нæ зæгъдзæни.
Бурæфæрныг æм бацыди Адæгъызмæ.
– Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн, Адæгъыз! Æртæ Нартæм мæнæй цæрæгдæр нæй, радт мын дæ чызджы.
– Нæ дæ фауын, Бурæфæрныг, Хуыцау – ме вдисæн. Фæлæ чызджы разæй н’ ахиздзынæн, йæхи йын бафæрс.
Уæд æм Бурæфæрныг дзуры Уадзæфтаумæ:
– Цы зæгъыс, чызг?
– Хъаст дæ нæ кæнын. Фæлæ æз д’ аггаг нæ дæн. Нартæй кæд хъæздыгдæр цæрыс, уæддæр хиуарзон дæ. Чъынды дæр дæ, æмæ æлгъин дæр.
Раздæхти Бурæфæрныг.
Уæд Нартæ загътой:
– Уырызмæджы барвитæм.
Æмæ цæм барвыстой Уырызмæджы.
– Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн, Адæгъыз! Æртæ Нарты – ме вдисæн: не ссардзынæ мæ хуызæн. Дзырддзæугæ дæн, æмæ разагъдылæг. Радт мын дæ чызджы.
– Мæ Хуыцауыстæн, нæ дæ фауын, Уырызмæг. Фæлæ чызгæн йæхи дæр афæрсын хъæуы.
Уæд Уырызмæг Уадзæфтауы афарста:
– Цы зæгъыс мæнмæфæцæуынæй?
– Фаугæ дæ нæ кæнын, Нарты разагъдылæг! Фæлæ дæм куыд фæцæуон? Зæронд галы ’фсæртау де фсæртæ кæрæдзиуыл æнгом куынæуал æвæрыс. Лæппуйау мын куынæ фесгуыхдзынæ… Æмæ мæ даринаг куы фæуай…
Раздæхти Уырызмæг. Нартæ уæд Хæмыцы барвыстой.
– Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн, Адæгъыз. Æртæ Нартæ ’вдисæн – мæнæй сæрæндæр цæм нæ разындзæн. Радт мын дæ чызджы!
– Хуыцау – æвдисæн, нæ дæ фауын, Хæмыц-болатриу. Фæлæ чызгæн йæхи дæр æмбæлы афæрсын.
Хæмыц æй афарста Уадзæфтауы:
– Цы зæгъыс мемæцæрынæй?
– Æндонриу дæ, Хæмыц! Хъаст дæ ракæнон, уый мæ бон нæу. Фæлæ мæ дæ Æрхъызыдæндаг хъыгдардзæни. Æмæ кæрæдзийы аггаг не стæм. Раздæхти Хæмыц дæр сæргуыбыр, уæнтæхъилæй. Уæд Нартæ Сосланы барвыстой.
– Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн – æвдисæн мын Æртæ Нарты – мæнæн ызнаг мæ ныхмæ нæ фæлæудзæн. Мæхицæй тыхджындæр чи разыны, уый та зонды фæрцы басæттын. Радт мæнæн дæ чызджы.
– Уæд Хуыцауы цæхæры басудзон, Сослан! Зонын дæ. Фæлæ чызгæн йæхи дæр афæрс. Æз дæ нæ фауын.
Афарста уæд Сослан Уадзæфтауы, æмæ йын чызг афтæ:
– Нæ дæ фауын, Сослан. Фæлæ дæм иу сагъат ис: хин æмæ кæлæн дæ, цы дæ, уымæй. Æмæ æвæстаг кæндзынæ. Мæн та ахæм цард нæ хъæуы. Æмæ кæрæдзийы аггаг не стæм.
Раздæхти Сослан. Хъыпп-сыпп нал ыскодта.
Нартæ барвыстой уæд Батырадзы.
– Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн, Адæгъыз! Æвдисæн мын Æртæ Нарты – мæнæй лæгдæр цæм нæй – рæстадæй дæр, æмæ хъаруйæ дæр. Радт мын дæ чызджы.
– Раст лæг дæ, Батырадз, зонын дæ. Фæлæ чызгæн йæхи дæр афæрс.
Батырадз æй афарста уæд чызджы.
– Нæ дæ фауын, Батырадз, – загъта Уадзæфтау. – Дæ хуызæн гуырд Нартæм нæй. Фæлæ хæстытæмæны куы бацæуыс, уæд æгæр ыстæвдвæййыс – цæхæртæ калыс. Æмæ куы басудзон дæ зынгæй… Нæй нын иумæ фæцæрæн.
Раздæхти Батырадз дæр.
Уæд Нартæ Ацæмæзы барвыстой.
– Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн, Адæгъыз! Æвдисæн мын æртæ сыхæй дæр Нартæ – мæ хуызæн чи сарæхса алы хъуыддаджы дæр, ахæм цæм нæ разындзæн. Радт мын дæ чызджы.
– Æмбарын дæ, Ацæмæз, – загъта Адæгъыз. – Ницæмæй дæ фауын, фæлæ афæрсын хъæуы чызгæн йæхи дæр.
– Цæй, мæнæн та цы зæгъыс? – афарста Ацæмæз чызджы. – Ацæмæз, бирæ дæ уарзын. Нарты булæмаргъ ды куы дæ! Чи дæ хъуамæ бафауа? Фæлæ кæрæдзийæн аггаг не стæм – нырма кæронмæ, нæма равдыстай дæ лæджыхъæд.
Раздæхти Ацæмæз дæр.
Уæд дын Ацæйы искæйоны фырт Уазæмæг уым куы балæууид. – Дæ фарн, æмæ мæ фарныстæн, Адæгъыз! Æртæ Нартæ – æвдисæн. Уыдон нырма, æз чи дæн, уый зонгæ дæр нæма кæнынц. Æрмæст мæ Ацæ зоны. Нырма ницæмæй равдыстон мæхи. Фæлæ цыфæнды хъуыддагмæ дæр цæттæ дæн. Радт мын дæ чызджы.
– Уазæмæг, ницæмæй дæ фауинаг, – загъта Адæгъыз. – Суинаг лæппу дæ, уый хатын. Фæлæ чызгæн йæхи куы бафæрсис…
Цы мын зæгъыс зæгъгæ йæ афарста уæд Уазæмæг Уадзæфтауы. – М’ аггаг дæ, Уазæмæг! Фæлæ Нартæм иу æгъдау ис: лæппу искæй бæстæй йæ фыды хæдзармæ куы фæцæуы, уæд лæвæрттæ ’рхæссы йæ мыггагæн.
– Ком мын куы радтис, уæд дæ Ацæйæн йæ фыдыхойы хæдзарæй бæргæ ’ркæнин Нартæм. Уæдмæ дын лæвæрттæ дæр ысцæттæкæнин. Æмæ йæм уæд йæ къухтыкæлмæрзæн радта Уадзæфтау.
– Гъеуый дын фидыды алфæн.
Уыйфæстæ Адæгъыз æмæ чызг сæ тæхгæбадæныл фæцыдысты сæ бæстæм.
Уæд Уазæмæг Ацæйæн хибарæй афтæ зæгъы:
– Цæй, мæ фыд, нырма хæдзармæ цæуинаг нæ дæн. Фæлæ ме рцыдмæ – дæ хъару ’мæ дæхæдæг. Чындзæхсæвы хъуыддæгтæ дæхи бар ысты.
Ай чи у зæгъгæ дискæнынц Нартæ. – Конд æмæ уындæй мах æнгæс у, фæлæ нæ кæй фырт у?
Уыцы ныхæстæм Ацæ аивæй йæ хъус дардта. Иутæ дзырдтой: – Æмбал кæмæн нæй, ахæм гуырд у.
Иннæтæ загътой:
– Уый Нартæм афтидармæй æрцæуын не рхæсдзæн йæ сæрмæ. Искуы йæ фыды хæдзармæ цæудзæни, æмæ йæ базондзыстæм уæд йæ куывды. Æхсызгон куыннæ уыдаиккой уыцы ныхæстæ Ацæйæн, æмæ йæ зæрдæ барухс.
Уæд, зæгъы, Уадзæфтау Уазæмæгыл æнæнхъæлæджы амбæлди ’мæ йын афтæ:
– Нартæ стæры фæцыдысты, Хъырман-адæм цæ цæрын нал уадзынц, æмæ цæм фæкæс. Æрмæст цын дæхи мама базонынкæн.
Цасдæр рæстæг рацыди уыйфæстæ, æмæ Уазæмæг фæрсы Ацæйы фыдыхойы:
– Æппын ацы хæдзарæн хицау нæ уыди? Уæд кæм и? Ныр кæдæй нырмæ дæн ам, æмæ йæ куынæ уынын? Кæнæ дын цæуæт нæ уыди – йе чызг, йе лæппу?
– Цæмæн дæ бахъуыд афтæ ’хсызгон сæ базонын?
– Уæууа, ды Ацæйы фыдыхо куы дæ, æз та Ацæйы фырт. Хъуамæ нæ маст дæр иу уа, нæ цин æмæ нæ хъыг дæр.
Ацæйы фыдыхо йæ цæссыгтæ ’ркалдта.
– Фæлтау мæ куынæ бафарстаис…
– Цыдæр мæ ’мбæхсыс, æмæ циу? Зæгъ æй, æмæ йæ, уадз æмæ, зонон.
– Хъырман-адæм цæ ’рцахстой нæ лæджы дæр, æмæ нæ дыууæ лæппуйы дæр.
– Раджы уыди уый, æви æрæджи?
– Дæ райгуырдæй æртæ боны раздæр.
– Уæдæ йын йе бæх нæ уыди, йе – хæцæнгарз дæ сæрыхицауæн? – Бæргæ йын ис æппæт дæр. Бæх ыскъæты дурдзæджындзмæ бастæй лæууы. Дойнагдуртæ стæры ’мæ фатырттигътæ ’ууилы… Фæлæ йæ чи раласдзæн? Уый дæ йæхиуыл бадын дæр нæ бауадздзæн, æмæ йæм хæстæг ма бацу.
Уазæмæг æм нæ байхъуыста Ацæйы фыдыхомæ. Ныццыди ыскъæтмæ. Бæх æм сырддзастæй æрбакасти, йæ къæхтæй зæхх ныххоста, ныммырмыркодта, æмæ лæппуйæн йæ хъустæ фæкъуырма сты.
Уазæмæг бæхы райхæлдта. Бæх æм дæндагæй фæлæбурдта ’мæ йæ хæрдмæ фехста. Уазæмæг фæстæмæ ’рхаудта, æмæ бæхыл абадти. Аскъæфта йæ бæх. Уазæмæг бæхыбарцы бын бабырыд. Бæх дымгæйау тахти, æртæ зылды ’ркодта арвы кæрæтты. Йæ хид къадайыдзагæй уади, йæ фынк рагъамæдтæ сси.
– Цы фæдæ, лæппу? – афарста бæх Уазæмæджы.
– Мæнæ дæн, тæвдкодтон, æмæ хуыздæр фæу – дымгæ мæм æрбауагътай!
– Ахæм ныхас мын нырма ничи загъта. Ничи ма мæ бакодта ахæм æфхæрд…
– Фæрæдыддæн.
– Цæй, сонт дæ нырма, æмæ дын хатыр фæуæд.
– Бузныг дæ уæздан ныхасæй.
Уæд Уазæмæг Ацæйцы фыдыхомæ дзуры:
– Саргъ æмæ идон кæм ысты?
– Уæлæ цары лæууынц æвæрдæй ныр ацал-ауал азы.
Уазæмæг цæ райста. Аифтыгъта бæхы, æмæ та фæрсы Ацæйы фыдыхойы:
– Æххæст ма мын лæгæн йæ хæцæнгæрзтæ дæр авæр.
– Уæртæ къæбицы ысты уыдон дæр, æмæ цæ рахæсс. Æз цæ не сфæраздзынæн.
Уазæмæг къæбицмæ бауади. Кæсы, æмæ кард йæхимидæг ныззылди, фат фæгæпфæгæпкæны.
– Лæгъзæй цæм дзур, мæ къона, – загъта Ацæйы фыдыхо. – Кæннод исты фыдбылыз сараздзынæ дæхицæн.
Уазæмæг кард асæрфтытæкодта. Стæй йæ ’рбаста йæ уæлæ. Фатмæ февналынмæ куыд хъавыд, афтæ фат æрдыныл абадти ’мæ йæхи фехста йæхæдæг. Фæивгъуыдта Уазæмæджы. Фæлæ Хъырман-адæмы зæххыл йæ фæртт фæцыди.
Уæд Ацæйы фыдыхойы лæг загъта йæ дыууæ фыртæн:
– Бæлвырд, чидæр мын мæ хæцæнгæрзтæм æвналы – ныр нын тас нал у.
– Арæхстгай æвнал, кæннод дæхи сафыс, – дзуры Ацæйы фыдыхо Уазæмæгмæ. – Уыдон ахæм хæцæнгæрзтæ сты, æмæ сæхи дæр бахæрдзысты сæ фырхæстмондагæй.
Уазæмæг сабыргай райста сагъæдахъ – æрдын æд фæттæ, йæхиуыл v8 ’ркодта, æмæ йæ сæ уæзæй æрылхъывтой хæцæнгæрзтæ зæхмæ. Фæлæ Уазæмæг йæ уæраг дæр нæ фæтасынкодта. Æмæ ’рсабыр ысты хæцæнгæрзтæ уæд.
Æмæ сбадти Уазæмæг йæ бæхыл.
Ныр мæнæн фæстиатгæнæн нал и зæгъгæ загъта. – Æз цæуын Хъырман-адæмы бæстæм. Æмæ хъуамæ ссæрибаркæнон Нарты дæр, æмæ ме сиахсы дæр, æмæ мæ хæрæфыртты.
– Фæлæу ма, – дзуры йæм Ацæйы фыдыхо.
– Цæмæ ма лæууон?
– Мæнæ ма дæ цонг ацы кæлмæрзæнæй абæтт.
– Уый та ма цæмæн?
– Де сиахс афтæ фенхъæлдзæни ’мæ йын йæ бæх давгæ акодтай. Æмæ дæ куы фæцæфкæна, мыййаг – цы вæййы, куыд вæййы…
Байхъуыста йæм Уазæмæг Ацæйы фыдыхомæ, æмæ бабаста йæ галиу цонг уыцы кæлмæрзæнæй.
Араст и Уазæмæг. Цæуы Хъырман-адæмы бæстæм. Бирæ фæцыди, æмæ ’рхæддзæ иу тыгъдбыдырмæ. Кæсы, æмæ уæртæ иу ус æрдиаггæнгæ ’рбацæуы.
– Уæу, дæ фæхъхъау фæуон, ацы дзæбæх лæппу, мæ фырты мын бирæгъ фескъæфы, æмæ мын æй фервæзынкæн!
– Æнæбайрайгæ фæуай! Мæнæн ме рвадæлтæ, ме сиахс, мæ хæрæфырттæ куы сæфынц! Æмæ цыл уæд æз куыд лæууын? Ды дæ иунæгыл куы нæ хъæцыс!
Фæзылдта йæ бæх Уазæмæг, асырдта бирæгъы, фат ыл ысуагъта. Фат бирæгъы синтыл сæмбæлди ’мæ йæ зæхмæ нылхъывта. Уæдмæ йæ баййæфта Уазæмæг дæр. Систа лæппуйы, радта йæ йæ мадмæ. Æмæ йын ус раарфæкодта:
– Кæй дæ, уый дæ хуртæй бафсæдæд, æнæнизæй фæцæр æмæ рæствæндаг фæу!
Араст и дарддæр Уазæмæг. Цæуы, æхсæв-бон не взары. Уæлбæхæй афынæйвæййы, æмæ та цæуы дарддæр. Кæсы, æмæ иу лæгыл хох фехæлди, æмæ дурты бынæй йæ бон сыстын нал у. Ауыдта уыцы лæг Уазæмæджы ’мæ йæм дзуры:
– У-у, дæ фæхъхъау фæуон, ацы лæппу! Фервæзын мæ кæн. Мæлын дурты бын.
– Æнæхайыр фæу, цы лæг дæ! Æз æнæхъæн мыггагæй сæфын, ноджы ме сиахс, мæ хæрæфырттæ… Æмæ цыл æз куы лæууын уыдон сеппæтыл, уæд ды иунæг дæ удыл куыд тынг тыхсыс?
Фæзылдта йæ бæх Уазæмæг, æмæ лæджы дурты бынæй фелвæста. Дæ ныййарæг дæ хуртæй бафсæдæд зæгъгæ йын загъта уыцы лæг. – Мæ бæсты дын Хуыцау арфæ ракæнæд.
Цæуы дарддæр Уазæмæг. Дзæвгар рæстæг та фæцыди, æмæ та ног бæллæхыл сæмбæлд: иу зæронд усы дон раласта. Йæ сывæллæттæ ’ртæйæ дон-дон ызгъорынц. Сæ иу цæ Уазæмæджы ауыдта.
– Нæ зæронд мады нын фервæзынкæн!
– Æнæрай дзы фæут! Æнæхъæн Нарты мыггаг, ме сиахс, æмæ мæ хæрæфырттæ сæфынц. Адон та сæ зæронд мадыл дæр нæ хъæцынц! Фæлæ фæзылдта йæ бæх донырдæм Уазæмæг. Райста усы, æмæ йæ сурыл æрывæрдта. Æртæ сывæллоны йыл амбырдысты.
– Хуыцау дын арфæ ракæнæд мæ бæсты, – загъта ус. – Дæ ныййарджыты хурæй бафсæд, мæ хъæбулты мын æнæ сæ мад кæй нæ ныууагътай!
Араст и дарддæр Уазæмæг, æмæ иу ыстыр доны былмæ бахауди. Адæм лæууынц доныбахизæны. Доны ауайын нæ уæндынц.
Уазæмæг дæр ныххæддзæ и уыцы ранмæ. Доны бахизон зæгъгæ куыд загъта, афтæ дон фескъуыди. Æмæ Уазæмæг доны иннæрдæм ахызти. Стæй та дон йæ цыд кодта.
Уæд Уазæмæг фæрсы йæ бæхы:
– Цы диссаг у – дон, æз æм куы бахæддзæ дæн, уæд фескъуыди. Фæлæ ацы бирæ адæмæн куыд ници ком радта? Уæд уый цæмæн афтæ у? – Уый уымæн афтæ у, æмæ ды тагъд хъуыддагмæ цæуыс, афтæмæй æртæ хорзы сарæзтай: бирæгъы дзыхæй фервæзынкодтай лæппуйы, дурты бынæй – лæджы, донæй – сывæллæтты мады. Æмæ дæ Хуыцау рæствæндагкæны. Ацы ’ртæ хъуыддаджы иннæ адæм дæр федтой, фæлæ дзы дæ хуызæн иу дæр нæ разынд – ничи цын баххуыскодта.
– Удыбæстæ скодтон уæдæ, æмæ йæ зонæг ис…
Ис зæгъгæ загъта бæх. – Ацы хабар Адæгъызы чызг дæр зоны. – Хорз, фæлæ йæ ды та цæмæй зоныс?
– Зонын æй. Æз лæджы фарс дæн. Алцы дæр æмбарын. Дæ хуызæн æз дæр фидарзæрдæ дæн. Æмæ нын тас нæу нæ дыууæйæн дæр.
Цæуы Уазæмæг, æрæввахс и Хъырман-адæмы бæстæм. Акасти, æмæ – бадынц фынгтыл Хъырманыхъæуы адæм. Нартæ цын кæстæриуæгкæнынц. Уазæмæг цæм куы бахæддзæ, уæд йæхи нал бауырæдта ’мæ ныхъхъæркодта:
– Гъе, бынбауат, Нартæ! Ай уæ донхæссæг куы скодтой, æмæ къусдæдтæг! Уæд уæ кад цæуыл сафут? Нартæй ам чи ис, уый мæ фæстæ ’рлæууæд!
Нартæй дзы чи уыд, уыдон Уазæмæджы фæстæ ’рлæууыдысты. – Ацæйы фыдыхойы лæг æмæ йæ дыууæ фырты дæр Нартырдæм ралæууæнт! – загъта Уазæмæг.
Æмæ ’рлæууыдысты уыдон дæр йæ фæстæ.
Уæд Уазæмæг уырдыглæууæгмæ дзуры – дзагдар Хъырманадæмæн сæхицæй уыд.
– Иу нуазæн мын авæр.
Уырдыглæууæг Уазæмæгмæ нуазæн авæрдта.
– Хъырман-адæм, уæлæмæ сыстут! – загъта Уазæмæг.
– Гъеуый, æмæ чи дæ? Нæ фынг нын цы змæнтыс? Æнæ дæу дæр сарæхсдзыстæм, – загъта бадты хистæртæй иу.
– Хорз арæхсут искæй æфхæрынмæ, æмæ уæ гуыбынтæ дзагкæнынмæ! Ацæуæг нæ уадзут, æрбацæуæджы ’фхæрут!
– Мах дæ уымæй нæ фæрсæм. Мах дæ хуызæн æнхъæлцауты сæдæтæ фервыстам.
Уазæмæг та нал фæлæууыд, æмæ адзырдта уæлбæхæй.
– Фæсмойнаг фæуæд, сымахырдыгæй фæсмон чи нæ фæкæна! Æмæ йæ фехста, йæ къухы цы нуазæн уыди, уый.
Хъырман-адæм загътой:
– Иу дзидзидай нæ фæхынджылæгкодта, цæвут æй!
Базмæлыдысты Хъырман-адæм. Уæд Ацæйы фыдыхойы лæг Уазæмæджы бæхы рохтыл æрхæцыди.
– Ай, æмæ чи дæ? Мæ бæх дæумæ цы ми кæны?
– Æз дæн, Нарты Ацæйы фырт, – загъта Уазæмæг. – Мæ фыд Ацæ, мæ мад та – Ацæйы искæйон.
– Уоххай, æмæ уæдæ Ацæйы фыдыхо мæ къухы куы ис!
– Æз дæр дæм барджын уымæн дæн. Фæлæ нæ нырма уымæ не вдæлы. – Дæ цонджыбаст дын ку’ ауыдтон, æрмæст æй уæд фембæрстон – æвæдздзæгæн, хион дæ. Уыййæддæмæ дæ мæ бæх йæхимæ нæ бауагътаид… – Бирæ хъыцъыдæттæ мын бадардта дæ бæх… Фæлæ йын æмбал ма уæд!
– Гъеуæдæ дæхион кæн, æрбалæбурынц дæм Хъырман-адæм. Уазæмæг цыл йæ фат ысуагъта. Иу фат, дыггаг, æртыггаг… Хъырман-адæм цагъды кодтой. Фæлæ ма цыл Уазæмæг кæм ауæрста! Кардæй цыл ралæууыд. Кард та ахæм уыди, æмæ-иу лæджы гæнгæлыйы хихау атæхынкодта.
Фæфарс ысты Нартæ Уазæмæгæн. Уæд фæтынгдæр и хæст. Уазæмæг кæй сæр ракъуыры, уый сурæй атæхы. Сæр атулы, æмæ йыл халæттæ амбырдвæййынц. Фæхæцыдысты бирæ, бирæ туг дзы ныккалди.
Базыдтой Хъырман-адæм сæ бон, æмæ дзурынц Уазæмæгмæ: – Æгъгъæд нæ цæгъд, мыггагваг ма нæ уæддæр ныууадз! Бафидауæм!
– Сымах хуызæн адæм сæ кæнон зæнгыл нæ уадзынц… Цæй мыггаг ма уæ хъæуы?
– Мах дæ мад, дæ фыды уазæг! Цы зæгъыс, уый бакæндзыстæм. – Мæ фыдæн йæ фыдыхойы бинонтæ сымахмæ сты. Цалдæрæй æрцахстат Нарты дæр. Æмæ гъеуыдон цы зæгъой, уый уын фиддон фæуæд! – Нартæ мæ каистæ сты, – загъта Ацæйы фыдыхойы лæг. – Уыдон цæмæй фæхынцон, уыйбæрц мын радтут фосæй.
Хъырман-адæм сæдæсæдæ сæры радтыныл ысразы сты.
– Нартæ, сымах рад у ныр та, æмæ зæгъут уæ фæнд, – дзуры Уазæмæг.
– Дывæр фос та мах агурæм.
Хъырман-адæм радтой Нартæн дывæр фос.
– Æз та æртывæр агурын, – загъта Уазæмæг.
Уымæн дæр та радтой уыйбæрц фос.
Уазæмæг æмæ Нарты сиахс Нарты ’рбахуыдтой.
– Æз, цы фос райстон, уыдонæй иу хай дæдтын Нартæн, иу хай Ацæйы сиахсæн, иннæ хай та Ацæйæн фæкæнут, – дзуры Уазæмæг. – Мæнмæ ’нхъæлмæкæсдзæн, æмæ йын-иу афтæ зæгъут: дæ фырт, зæгъ, Адæгъызы чызджы куры, æмæ йын чындзхæсджытæ дæ фыдыхойы хæдзармæ рарвит.
Нартæ Ацæйы сиахсæй тынг фæбузныг ысты. Сæ фосыконд сæ разæй, афтæмæй æрхæддзæ сты сæхимæ. Уым Ацæйæн радтой йæ хай, æмæ йын загътой:
– Дæ фырт чындзхæсджытæм æрвиты.
– Уæ, хорз уыл æрцæуа, Нартæ!
– Адæгъызы чызг кæд Нарты бадомдта, уæддæр: дæ къæбæр ахауа – дæ къусмæ! Адæгъызы чызг Нарты чындз бауыдзæн!
Рарвыста Ацæ чындзхæсджытæ: Уастырджи – къухылхæцæг, Уацилла – æмдзуарджын, Уырызмæг – хистæр уазæг, Сослан – кæстæр уазæг. Æмæ æрхæддзæ сты Ацæйы фыдыхомæ. Уырдыгæй цæ Уазæмæг Адæгъызы хæдзары амидæгкодта, æмæ загъта:
– Дзырды фидар æмæ тыхы хъæбæр!
– Афтæ, мæ Хуыцауыстæн! – загъта Адæгъыз дæр.
Адæгъыз уазджыты мидæмæ бакодта. Куыннæ цыл фæцинкодтаид! Æнæхъæн къуырийы дæргъы цæ фынгæй уæлæмæ стын дæр нæ бауагъта. Уым чындзæхсæвы уыдысты Уæларвæй – Æфсати, Фæлвæра, Аларды, Уастырджи ’мæ Уацилла. Дæларвæй – Донбеттыртæ, Нартæй – Уырызмæг æмæ Сослан. Адæгъыз йæхицæн адджын ницыуал ыскодта. Иуыл – йæ чындзæхсæвмæ цы адæм æрцыд – сеппæты дæр фæрæвдыдта… Стæй Нартæ рахастой Адæгъызы чызджы.
Ацæ йæхи цæттæкодта, æмæ ’нхъæлмæкасти йæ уазджытæм. Нарты чындзхонтæ фæзындысты. Кæм ма уыди хуыздæр фынгæвæрд! Æрхуыдта Ацæ Донбеттыртæ ’мæ Уæларвцæрджыты. Æртæ къуырийы дæргъы нæ систой фынгтæ, ахæм уыд Уазæмæг æмæ Уадзæфтауы чындзæхсæв. Стæй Ацæйæн æмæ йæ искæйон сылыстæгæн арфæтæ фæкодтой адæм, æмæ фæцыдысты сæ фæрныг хæдзæрттæм.
Уазæмæг æмæ Уадзæфтау цæрæнбонты Нартæн кæстæриуæгкодтой. Ацæйы дæр ма цы хъуыди уымæй хуыздæр! Æмгар уыдысты кæстæртæн йæ фырт æмæ йæ чындз, лæггадгæнæг – хистæртæн, æгъдаудæдтæг – уазæгæн, бинонтæн – кадгæнæг. Цард, æцæг цард та ахæмтæй фидауы, мæ хуртæ!
Нарты Ацæ фæзæронд и ’мæ Ацæмæзмæ фæсидти:
– Уæ, мæ хъæбул, æз цæрдтæй мæрдтæм фæхæстæгдæр дæн, – мæхиуыл нал мæткæнын. Фæлæ æппынæдзух мæ зæрдæ демæ дзуры, куыдтæ уыдзынæ, æмæ цæмæй цæрдзынæ – нæ зонын. Мæ уадындз æмæ дын мæ бæх кæд ысбæззой, уæд хорз.
Ацæ райста сæрзæды бынæй бæмбæджы тыхтæй йæ уадындз, æмæ йæ Ацæмæзмæ радта. Рахаста авд ныггæнды дæгъæлтæ.
– Гъа, лæппу! Адон дын – мæ бæх цы ныггæнды баст у, уымæн qsq8c æрвгæнæн ис – æмæ уыцы æрвгæнæны дæгъæлтæ. Йæ кæвдæсы нæ – хор ис мæ бæхæн, нæ – холлаг. Æфсæйнаджы лыггæгтæ ’ууилы, æмæ уымæй цæры мæ уари-бæх. Фаджысы бын фæци. Ралас æй, кæрты йæ бабæтт, стæй мæм-иу фæдзур.
Ацæмæз райста æрвгæнæны дæгъæлтæ. Авд дуары бакодта ’мæ кæсы: бæхы дыууæ хъусы ма фаджысæй зынынц, иннæ фаджысы бын фæци. Ацæмæз æм бацыд. Бæх ныффутласта, æмæ йæ къулмæ балхъывта Ацæмæзы йæ дымгæ. Дыггаг футт ныккодта, æмæ Ацæмæз царыл андæгъд. Æртыггаг футт ныккодта, æмæ Ацæмæз рудзынгыл сæмбæлди. Уыцы рæстæг уый дæр бæхы хъустыл фæхæсти. Иу риуыгъд æй ыскодта – бæх фаджысæй фезмæлыди. Дыггаг риуыгъд æй ыскодта, æмæ йæ фелвæста фаджысæй бæхы. Æртыггаг риуыгъдæн Ацæмæз бæхы дуармæ раскъæфта, æмæ йæ сæрхъæдыл абаста. Бæхы фаджысы тæф Æртæ Нартыл акалд. Æмæ дискæнынц Нарты адæм:
«Чи у, чи йæм бауæндыд? Уый зæронд Ацæйы бæхы фаджысы тæф куы у… Æмæ йæ чи раласта, цымæ? Чи йæм бахаста йæ ныфс?»
Нартæ Ацæты кæрты æрымбырдысты. Æмæ уæд Ацæмæз йæ фыдмæ бацыди хæстæгдæр.
– Бæх нæ кæрты сæрхъæдыл баст у, æмæ йæм акæс.
Зæронд Ацæ йæ лæдзæджы ’нцой рацыди. Нартæ йын арфæтæкæнынц. Стæй бæхмæ баздæхти Ацæ. Бæх æм æрысмыста, йæ барц фæхъилкодта. Ацæ йын й’ армæй цæхх адардта, цыдæртæ йæм ысдзырдта, æмæ ызнæт бæх иучысыл фæсабыр.
– Цъитидонмæ йæ алас, æмæ йæ цынай, – загъта Ацæ Ацæмæзæн, æмæ йæм арыхъсапон радта. – Хæрхидон æмæ саргъ та деггой ахæсс. Цъитидоны йæ куы нæ цынайай, уæд уый не рсабыруыдзæн. Стæй æгасæй дæр куы сæрттива, уæд ыл-иу бакæн йæ идон, æмæ-иу ыл саргъ дæр сæвæр. Кæд дæм мæ ныфс æмæ мæ хъаруйæ, мæ тугæй исты ис, уæд ыл бафæраздзынæ бадын. Уый дæ бон нæ баци зæгъгæ, уæд дæ цард ницы у. Æмæ-иу бирæгъы амæддаг фæу.
Ацæмæз хæрхидон æмæ саргъ йеггой авæрдта, бæхы идадзæй ласы йæ фæстæ. Цъитидонмæ ссыди. Арыхъсапонæй йæ найын байдыдта бæхы, æмæ йæ буар афтæ сæрттывта, æмæ хур фæталынг. Стæй йыл идон бакодта, саргъ ыл авæрдта. Уарийау æм иу æхст ыскодта йæхи, æмæ абадти бæхыл. Йæ рохтæ йын æрбалвæста, зæнгтæй йæ бакъуырдта. Бæх ныххуыррытласта, æмæ фатæй тагъддæр атахти. Мигъæй æврæгъты ’хсæн балæууыд. Ацæмæз йæхи зæгæлхуыд ныккодта саргъмæ. Æппынфæстаг бæх ныллæг æруагъта йæхи æмæ уайы быдырты. Рыг сыстади йæ сæрмæ, ахæм рыг, æмæ арвыл æмбæлди.
Дзуры йæм бæх Ацæмæзмæ:
– Нæма ахауддæ?
– Удмидæг ма дæн чысылтæ, фæлæ ма тæрс!
Ацæмæз йæ уæлæ, афтæмæй згъоры быдырты бæх. Йæ дымгæ бæлæсты ахъилкодта, дæтты цыд фæсабыр. Уæд йæ раззаг къæхтæ арасткодта размæ, фæстæгты – фæстæмæ, йæ сæр фатыфындзау тыдта кæдæмдæр. Йæ къæдзилы хилтæ дымгæмæ æнахуыр æхситт кодтой, æмæ сырдтæ сæ лæгæтты арф нымбæхстысты. Бæх куы – иуфарсырдæм, куы иннæфарсырдæм рафæлдæхбафæлдæхкодта ’мæ афтæмæй тахти. Ацæмæз йæ сæр бæхыбарцмæ нылхъывта, зæнгтæ хъандзалæлвæст æрбакодтой бæхыфæрстæ. Цыма мыцъæйæ ’ндæгъд уыди, уыйау читт дæр нæ фæкодта бæх. Æмæ фурды был ыстæлфыд.
Æрлæууыди ’мæ дзуры Ацæмæзмæ:
– Æгас ма дæ?
– Æгас-æрдæгæгас!
Ногæй бæхы фындзыхуынчъытæ ныхситластой. Фурды бамидæг, æмæ риуæмвæтæнæгæй лыгкæны фурды уылæнтæ бæх… Æхсæрдзæнау-иу сыстади фурд, æмæ сур зæхмæ тахтысты йæ пырхæнтæ. Стæй адгуытæ ’мæ къадаутæм калдысты уыцы пырхæнтæ. Æмæ дæттæ сауивылд ракодтой, бæстæ лæсæнтæ сси. Размæ – тæхгæ, фæстæмæ – змæст. Ивылд дæттæ хæхтæ ’мæ бæстæ хастой. Дуртæ кæрæдзийыл хостой сæхи, æмæ лыстæг уырæй, ызмисæй лæбырдысты. Тахти бæх…
Стæй Нарты Хъазæнфæзмæ йæ ных сарæзта. Нартæ стырæйчысылæй, усæй-лæгæй цыдысты йæ размæ. Бæх Хъазæнфæзы æртæ зылды ’ркодта, æмæ ’рлæууыди.
Уæдмæ Нартæ дæр бахæддзæ сты. Бæхы фæздæг хуры цæст бамбæрзта, йæ фынкæй зæхх æрæхгæдта.
Æмæ та йæм дзуры бæх Ацæмæзмæ:
– Цы фæдæ, æгас ма дæ?
– Æгас дæн, ма тæрс.
– Уæдæ мын барæгæн бæздзынæ!
– М’ аггаг дæ ды дæр… Цалынмæ хуыздæр бæхыл фæхæст уон!.. – Уох-хай, цы загътай, цы! Мæ тых мын æмбис куы фæкодтай! – Хъуыды дæр æй ма кæн! Ма фæтыхс – хорз фестæм кæрæдзийæн! Мауал тухæнæй мар дæхи дæр, æмæ мæн дæр!
– Гъеуый дын цæуы мæ зæрдæмæ! Фæлæ кув уæддæр Хуыцаумæ. Дæ зæронд фыды ныхас мæ куынæ басастаид, уæд мыл иу зылдæн дæр нæ бауæндыдаис бадын.
– Æз дæр мæ фыды фырт уымæн дæн!
– Кæд ахæм тых ис де уæнгты, уæд-иу дæ фыд Нарты ’хсæн афтæ нæ кодта.
– Уæдæ куыд?
– Куыд куы! Уый-иу Æртæ Нартæн къуыриваг сырдтæ фæцагъта иу бон. Стæй-иу цын кæстæриуæгкодта йæ куывды, æмæ-иу ыл адæм сæ цæст æрывæрдтой.
– Уый дæр мæ рох нæу. Фæлæ Нарты адæм æмбырдæй махмæ сты. Æмæ дзы мæ фыдызæронды куы нæ уынын…
Ацæмæз йæ бæхыл Нарты ’мбырды балæууыд. Кад ын кæнынц Ацæмæзæн адæм, бæхæн – хъæбыстæ, фырцинæй сæ цæссыг уадзынц. Уæд зæронд Ацæмæ Сырдоны барвыстой. Ацæ та йæхимидæг мæтмæрдтæкодта – афтæ фенхъæлдта ’мæ Ацæмæзыл исты ’рцыд. Сырдон зæронд Ацæйы йæ хъæбысы акодта.
– Ацæ! Дæ фырт Ацæмæз саггуырд у, мæлæн ын ма уа!
Зæронд Ацæ йæ фырты куы федта, уæд йæ зæрдæ барухс.
– Мæ зæронд сæр дæ фæхъхъау, æгайтма фесгуыхтæ! Нарты ’хсæн мæ æгадмæ не руагътай… Гъе, фæлæ дæ ацы адæмæн лæггадкæнын дæр бахъæудзæн. Сæ цинысæр ды дæ, æмæ сарæхс.
Ацæмæз æддæмæ рауади. Æмæ Нартæй цалдæр кæстæрæн афтæ зæгъы: – Нæ къоборгалтæй уал æртæ аргæвдут. Фæкæсут уазджытæм. Стæй та уæм æз дæр зындзынæн.
Ацæмæз йæ уадындз йæ роны атъыста, йæ бæхыл абадт. Саухохы сæрмæ стахти йæ бæхыл. Æмæ йæ уадындз йæ ронæй райста. Стæй ныууасыди. Æрбамбырд æм сты саг-сæгуыттæ, сæгъ-сычъитæ ’мæ галсаг- дзæбидырты тыгуыртæ. Ацæмæз Нартыбæстæм фездæхти. Сырдтæ йæ фæстæ хъылдымтæгæнгæ ’мæ кафгæ цыдысты. Нартæ дискодтой: «Мах фæйнæ сырды дæр тыххæйты ку’ амарæм. Ацæмæзæн та сырдтæ удæгасæй сæхæдæг куы цæуынц йæ фæдыл!»
Куывд ахæм ныззылдтой, æмæ Æртæ Нартæн æмбисондæн баззад.
НАРТÆ АЦÆМÆЗЫ КУЫД БАЗЫДТОЙ Нарт æртæ сыхы уыдысты: Уæллаг сых, Астæуггаг сых æмæ Дæллаг сых. Æртæ сыхы кæрæдзийы уарзтой, кæрæдзийы хъахъхъæдтой, уæдæ куыд вæййы! Сæ цард æнæмастæй, æнæхъыгæй æрвыстой.
Нартæ иу ран бадын кæм зыдтой, кæнæ-иу цуаны цыдысты, кæнæ балцуаты уыдысты искуы, кæнæ – стæры. Уæд Дæллаг сыхыл рын сыстади, æмæ сæ мыггаг быныскъуыд кодта. Уæллаг Нарт æмæ Астæуггаг Нарт та уæд дард балцы уыдысты.
Чынтæ рагæй дæр фыдызнаджы зæрдæ хастой Нартæм. Куыддæр базыдтой, Уæллаг Нарт æмæ Астæуггаг Нартæй бынаты ничи ис, уый, афтæ цæ сфæндкодтой ыскуынæгкæнын Дæллаг Нарты. Фæлæ Чынтæ сæхæдæг дæр æдас нæ уыдысты, рын цыл куы сыста уыдоныл дæр, уымæй тарстысты, æмæ минæвæрттæ фервыстой Гуынтæм. Сæ хистæры худ дæр ма цæм барвыстой.
– Мах дыууæ сыхы стæм – цыбыр æмæ чысыл мыггаг. Нартæ нæ бынысæфт фæкодтой. Курæг уæ стæм, æмæ нын Дæллаг сыхæй нæ маст райсут. Къахыл чи слæууа, ахæмæй цæм лæг нал и. Иннæ дыууæ сыхы та ам не сты. Цы рахæссат, уый – уæхи. Мах ницы хъæуы, æрмæст нын нæ маст райсут Нартæй.
Гуынтæ сразы сты, æмæ стыр æфсадæй рабырстой Нартæм. Æххуысгæнæг та цын Дыууæ Чынты уыдысты. Иуæн дыууæ æфсад у, фæзæгъынц. Æмæ Нарты дæр баййæфта уыцы хъаймæт.
Нартæ катайкодтой, æмæ фæрсынц Сатанайы:
– Ныр цы бакæнæм? Нæ тыхджынтæй ам куы ничи ис. Дæллаг Нарты та рын куы цæгъды!
– Цасфæнды уæнт Чынтæ ’мæ Гуынтæ, – загъта Сатана, – уæддæр сæ ныхмæ ’рлæууын хъæуы. Нæ сылыстæг дæр хæцæнт сæ лæгтау, нæ чызджытæ – се фсымæртау. Нæхи дæлæмæ ма ’руадзæм!
Сатана Дæллаг Нартæм фæуади ’мæ дзуры зæронд Ацæмæ:
– Фыдызнаг нæм фыдбырст ныккодта. Ма цæ ’рбауадзут уæхимæ. Зæронд Ацæйæн йæ фырт Ацæмæз цуаны уыди. Æмæ зæгъы йæ дыууæ усæн Ацæ:
– Цæугæут Тархъыхъæдмæ. Ацæмæзæн зæгъут, æмæ мæм тагъд зынæд! Дыууæ усы лæгдарæс акодтой. Бæхтыл абадтысты ’мæ фæцагайдтой Тархъыхъæдмæ. Куыддæр цæ ауыдтой тæргæбæхтыл Чынтæ ’мæ Гуынтæ, афтæ цыл фæттæ ныккалдтой. Фæлæ устытæ уæддæр аирвæзтыстты. Тархъыхъæдмæ бахæддзæ сты ’мæ сæ зонгуытыл алæууыдысты. Стæй Хуыцаумæ скуывтой:
– Хуыцæутты Хуыцау, не сфæлдисæг Хуыцау зæронд Ацæйы иунæг Ацæмæзы ауылты рауадз!
Сæ куывд Хуыцауыл сæмбæлди. Хуыцау сызгъæринхилджын хин рувас февзæрынкодта Ацæмæзы раз. Рувас æй йæ фæдыл сайын байдыдта, æхстбæрцмæ йæм нæ лæууыди. Æрсайдта рувас Ацæмæзы, йæ дыууæ мады зонгуытыл кæм лæууыдысты, раст уыцы бынатмæ. Стæй æрбатар и. Ацæмæзы ауыдтой йæ дыууæ мады ’мæ йæм бауадысты:
– Ацæмæз, дæ сæрыл нæ ’рхæссай!
– Цы ми кæнут ам?
– Дæумæ ’рцыдыстæм. Чынтæ ’мæ Гуынтæ Нартæм ныббырстой. Нартæй æввахс ничи и. Уæллаг дыууæ сыхы кæмдæр балцуаты сты. Нæхи сыхыл та рын сыстади, æмæ сæфынц. Дæ сæр нæ бахъуыд.
– Чысыл мæм фæлæуут, – загъта Ацæмæз.
Иу æхст фæкодта йæхи комы, æмæ Лечылæгæты смидæг и. Уалынмæ фæзынди фæстæмæ, бæхыл бадти, афтæмæй. Стæй рацыди йæ дыууæ мадимæ. Фæцагайдтой æртæйæ Нартæм. Уалынмæ ’рбахæддзæсты Нарты хъæугæронмæ. Ацæмæз акасти ’мæ – Чынтæ ’мæ Гуынты ’фсад Нартыл æртыхстысты. Æддæмæ ракæсын никæйуал уадзынц. Нартæ сæ сæтæй сæ дойны састой, сæ фаджыс рахæссын нал уæндыдысты, æмæ йæ суджы бæсты ’ндзæрстой. Ахæм уынгæджы никуыма фесты Нарт. Сæ хæдзæрттæй се скъæттæм бынвæндаг ыскодтой, æмæ сæ фосмæ афтæмæй зылдысты. Ацы ’ппæт диссæгтæ Ацæмæзмæ хардзау æркастысты ’мæ рталынгкодтой сæхиуыл. Талынджы йæ дыууæ мадæн афтæ зæгъы:
– Æз мæ зæронд фыды фенон, сымах мæм банхъæлмæкæсут ам иучысыл.
Ацæмæз йæ бæхыл фæцагайдта. Чынтæ ’мæ Гуынты астæуты фатау батахти ’мæ йæ фыды хæдзары смидæг и.
– Цы фæдæ? Æгас ма дæ?
– Æгас бæргæ дæн, фæлæ æгæстыл нымад дæр нал дæн. Чынтæ ’мæ Гуынты ’фсад нæ арткæнынкæнынц нæ фаджысæй.
– Кæд дæм къухыайсинагæй исты ис, уæд мын цæ авæр.
– Уæртæ мидæгкъæбийы сты мæ хæцæнгарз, æмæ дзы равзар дæхæдæг.
Ацæмæз иу къæбицæй иннæ къæбицмæ быхызт. Кæсы, æмæ иу карды хъусрæбынтæ згæ адардтой. Кæрддзæмæй йæ ласта Ацæмæз, фæлæ йын не скуымдта ласын. Рахаста йæ ’мæ йæ Ацæмæ ’вдисы:
– Ацы кард ласын цæуылнæ комы?
– Ызгæхъусæй зæгъыс?
– Уо, уымæй.
– Уо, мæ хур, уый хæцынахуыр у, кæннод ызгæхъус кæны. Уымæй ницы бакæндзынæ. Иннæтæй ахæсс.
– Мæн дæр ахæм хъæуы, хæцынмæ йæ мондæгтæ кæмæн цæуой… – Ахæсс æй уæдæ, фæлæ раздæр кæстæр æнгуылдзæн йæ уырз фæлыгкæн, йæ туг ын æртадз ызгæбынаты. Æмæ дын уæд æнцонæй ыслæсдзæни. Кæннод æй не сласдзынæ.
– Уæдæ ма мын уарт дæр авæр.
– Уарт та… Уым дæлгоммæ чи лæууы, уый ахæсс.
Ацæмæз æм æрæвнæлдта, фæлæ уарт сисын нæ комы.
– Ай сисын куы нæ комы, уæд цы хабар у?
– Уымæн йе гъдау афтæ у: цалынмæ йæ уæлæ не ркафай, уæдмæ змæлгæ дæр нæ фæкæндзæн.
Ацæмæз уарты уæлæ ’ркафыди. Уæд уарт йæхи систа, æмæ Ацамæзы цонгыл афидар и йæхæдæг.
Ацæмæз та йæм дзуры йæ фыдмæ:
– Уæдæ ма мын арц дæр авæр.
– Арц дæр уым и – аххæрæджы тъыст.
Ацæмæз арцмæ февнæлдта, фæлæ йæ аххæрæгæй раласын нæ фæразы. Раласын куы нæ комы зæгъгæ дзуры йæ фыдмæ Ацæмæз.
– Уый йæ фырхæстмондагæй афтæ кæны. Йæ фындз ын атæвдкæн, æмæ дын уæд бакомдзæни раласын.
Ацæмæз къусæгыл арт акодта, аххæрæгыл æй бадардта, æмæ аххæрæг дæр асыгъди. Арцыфындзмæ тæвд куы бахъардта, уæд йæхи раласта арц, æмæ йæ Ацæмæз райста.
– Æххæст ма мæ фат æмæ æрдынæй дæр барæвдзкæн.
– Дæ разы рæбинаг цæджындзыл, рагъæнтыл ауыгъдæй лæууынц. Ацæмæз цæм бацыд. Фатмæ февналы, фæлæ фат æрдыныл афтæ ныффидар, æмæ райсын нæ комы. Æрдын та – рагъæныл, рагъæн – цæджындзыл.
Райсын цæуылнæ комынц зæгъгæ фæрсы Ацæмæз йæ фыды.
– Уыдон хæсты тæф куынæ бамбарой, уæд дын райсын нæ бакомдзысты. Бутърохъæдыл зынг авæр, æмæ йын йæ фæздæг ысуадз фат æмæ æрдынмæ. Стæй сæхæдæг хиздзысты.
Ацæмæз бутъройыл зынг авæрдта, æмæ йын йæ фæздæг ысуагъта фат æмæ æрдынмæ. Æрдын уæд ысдывдывкодта, фæттæ дæр ыссыфсыфкодтой, æмæ сæхæдæг систой сæхи Ацæмæзы рагъмæ.
– Гъеныр æххæст дæ ’ппæтæй дæр, – загъта Ацæ.
Ацæмæз йæ бæхыл абадти. Фæлæ бæх æртæ санчъехы дæр н’ акодта, афтæмæй йæ хъæлæсæй туг сæппæрста, æмæ ’рхаудта Ацæмæзы бын. Ацæмæз æнкъардæй баздæхти хæдзармæ.
Зæронд Ацæ йæ фæрсы:
– Цы кодтай, мæ хъæбул, нырма хæсты куынæ ма бацыддæ, æмæ дæ сæр дæ риуыл куы ’руагътай. Мах-иу афтæ нæ кодтам.
– Фистæгæй цæуын мæ сæрмæ куыд бахæссон? Уæд мыл худдзысты. – Ау, бæх дæм куы уыд?
– Æртæ санчъехы дæр мын ’н афæрæзта, мæ быны ’рхаудта ’мæ амард.
– Уый уый тыххæй н’ амарди.
– Уæдæ цæй тыххæй?
– Уымæн æндæр тæф ауад йæ фындзыл.
– Цавæр тæф?
– Уыцы бæх иунæгæй нæ райгуырд. Æмбал дæр ма йын ис. – Æмæ йе мбал мæн цæмæн хъæуы?
– Цæмæн цæ? Йе мбал дæ мард бæхæй тыхджындæр у, æмæ дын дæ хæцæнгæрзты уæз базыдта. Лечылæгæты хъомылкодтой дыууæ дæр, байрæгтæ ма куы уыдысты, уæдæй нырмæ. Фæлæ сæ саргъæвæрынафонмæ куы бахæддзæ сты, уæд дзы æз иуы раластон. Уый Уастырджийы ’фсургъæй гуырд у. Дæууон та æндæр бæхæй райгуырд.
– Уæдæ мын, Уастырджийы ’фсургъæй чи райгуырд, уый радт, æмæ цæуон.
– Дæлæ ныггæнды ис, æмæ йæм ныццу.
Ацæмæз ныггæндмæ бацыди. Бæх æй куыддæр ауыдта, афтæ зæвæтдзæгъдæн систа. Дуртæ ныххоста йæ цæфхæдтæй, æмæ сæфтæджыты бынæй æнæхъæн цæхæрыкæфой зынг акалди.
– Ай цавæр бæх у, йæхимæ ’ввахс куынæ уадзы, уæд! – загъта Ацæмæз.
– Дæ гæрзтæ йыл асæрф, æмæ уæд æрсабыруыдзæн.
Ацæмæз йæ гæрзтæ бæхыл асæрфта, æмæ бæх æрсабыр и. Саргъ ыл авæрдта ’мæ уарийы бадт акодта йæ уæлæ. А-ныр рацæуа, афтæ йыл Сатана амбæлд, æмæ йæм дзуры:
– Фæлæу ма, лæппу!
– Цы ма мæ кæныс, Сатана? – афарста йæ уæлбæхæй Ацæмæз. – Нартæ хæстмæ афтæ нæ фæцæуынц.
– Уæдæ куыд?
– Дæ зæрдæ истæуыл хъуамæ рисса.
– Уый та ма цæмæн?
– Уæд тынгдæр хæцдзынæ, – загъта Сатана, æмæ йæ дзидзийы къоппатыл дыууæ куыдзыкъæбылайы афтыдта.
Ацæмæз бæхæй расæррæтласта, куыдзыкъæбылаты зæххыл ныххуырста. Æмæ йæм уайдзæфгæнæнæгау дзуры Сатанамæ:
– Уаих фæуай, Сатана, кæд ахæм æбуалгъ ми цæрдудæй ничи кæны йæхицæн!
– Тынг фæрыстæ?
– Мауал мæ фæрс!
– Уæдæ мах цæрдудæй уыцы хъаймæтмæ кæсæм æнхъæлмæ. Чынтæ ’мæ Гуынтæ Нарты куы басæттой, уæд Нарты сылыстæг – усæй, чындзæй, чызгæй – куыдзыкъæбылатæ хæсдзысты. Мах дын нæхæдæг дæр æххуыскæндзыстæм, Ацæмæз. Фæлæ уал дæхи бауыром майрæмбонмæ. Уæд Нарты бон у. Уæд Нарт куы хæтæны фæцæуынц, куы стæры вæййынц, куы – Нарты хъазты. Уæд Уастырджи сæ фарс хæцдзæн. Нартæ дыууæ сыхæй ам не сты, æмæ уыцы тых дæр дæумæ бафтдзæн.
– Майрæмбонмæ нырма æртæ боны и, уыдон та, чи зоны ’мæ райсом дæр æрбабырсой.
– Æртæ боны фаг Нарты сылыстæг йæхæдæг дæр у.
Сатана ныхъхъæркодта Нартыл:
– Чындзæй, чызгæй – лæгарæзтæй æрымбырд ут! Майрæмбоны Чынтæ ’мæ Гуынтимæ куывдтæ ’мæ чындзæхсæвтæ кæндзысæм!
Нарты чындзытæ ’мæ чызджытæ лæгарæзтæй æрымбырд ысты, æмæ кусæртытæ акодтой. Стæй барвыста Сатана Чынтæ ’мæ Гуынтæм минæвæр. – Уæ, Чынтæ ’мæ Гуынтæ! – загъта Нарты минæвар. – Мах æртæ сыхы стæм. Дыууæ сыхæй дард балцы сты нæ сæрджынтæ. Бынаты ма нæ сылыстæг æмæ нæ зæронд лæгтæ баззадысты ’рмæстдæр. Дæллаг сыхыл рын сыстади, змæлæгау ызмæлæг цæ ничи растдзæни хæцынмæ. Мах, Нарты адæм, æгъдауылмард ыстæм. Æртæ бонмæ цæттæкæнæм фынгæвæрд, æмæ нæ уæдмæ бауадзут! Уыцы фынгæвæрды баддзысты, Нартæй ма ам чи ис, уыдон. Не сæфты размæ нæ фæнды саходын фæйнæ нуазæнæй, цæмæй Мæрдтыбæстæм æххормаггуыбынтæй ма бацæуæм. Уæд мах мæрдтырдыгæй кæнæм фидиссаг, сымах та уæлион цардырдыгæй фæуыдзыстут фидиссаг. Махæн мæрдты зæгъдзысты: «Бынбауат, Нартæ, дон уæддæр банызтаиккат». Сымахыл та адæм хъæудзырд æмæ бæстыдзырд бакæндзысты ’мæ зæгъдзысты: «Нартæ уæд цагъдымæрдæй уæлдай нæ уыдысты, æмæ Чынтæ ’мæ Гуынтæ сæ тых цагъдымæрдтыл фæлвæрдтой. Сæ удæгасæй сылгоймæгтæм дæр нæ бауæндыдысты». Мæнгардæй нын нæ фæндтæ куы фехалат, уæд Мæрдтыбæсты фæлдыстæй фæцæут Нартæн! Кæд æмæ нын нæ фæтк æртæ боны ’мгъуыдмæ ныууадзат, уæд та – Хуыцау уæ фарсхæцæг!
Æмæ загътой уæд Чынтæ ’мæ Гуынтæ:
– Æууæнк нæй Нартыл, исты та æрымысдзыстут.
– Цы хъуамæ æрымысæм? – загъта Нарты минæвар. – Н’ алыварс сымах ыстут. Донмæ цæуын дæр нæ куынæуал уадзут! Кæд ныл афтæ не ууæндут, уæд нæм дыууæ лæджы рарвитут, æмæ, цы аразæм, уый дæр уыдоны цур!
Уыууыл ысразы сты Чынтæ ’мæ Гуынтæ. Дыууæ лæджы бæсты ’рбарвыстой æртæ лæджы. Æмæ ’ртæйæ дæр кастысты Нартæм.
Нартæ фынгтæ æвæрдтой. Сатанайæн Нарты бæлццæтты ’рцыды бон нымад уыди. Æртыггаг бон майрæмбон æййæфта, æмæ хъуыддаг дæр фæстæмæфæстæмæ уымæн кодта барæй Сатана.
Ацæмæз дæр йæ дыууæ мады цурмæ бахæддзæ и ’мæ цын ракодта Сатанайы ныхæстæ.
Устытæ загътой:
– Сатана зондджын у, фæлæ йын ды йæ фæнд нæ бамбæрстай. – Цы фæнд ма йæм ис?
– Нарт алы хъуыддаг дæр майрæмбоныбон аразынц. Хæцынмæ дæр уæд цæуынц, балцы дæр, куывд æмæ чындзæхсæв дæр уæд кæнынц. Нарты хъазтмæ дæр уæд фæцæуынц.
Ралæууыд майрæмбоныбон. Уастырджи йе фсургъыл райсомы ’хсидгæйы ратахти. Æмæ, Ацæмæз кæм бадти, уый уонг куы ’рбахæддзæ, уæд йе фсургъ ныммырмыркодта. Ацæмæзы бæх дæр æм ныууасыди. Уастырджи ’рбацыд Ацæмæзмæ. Уастырджийы ’мæ Ацæмæзы бæхтæ сæ сæртæ кæрæдзийы дæллагхъуырты акодтой.
Уæд Уастырджи фæрсы Ацæмæзы:
– Кæй лæппу дæ?
– Æз Дæллаг Нартæй дæн – Ацæйы фырт.
– Æмæ дæ ардæм цы Хуыцау æрхаста?
– Чынтæ ’мæ Гуынтæ Нартæм ныббырстой. Дæллаг сыхы адæмы рын цæгъды, æмæ цæ мæныйæддæмæ хæцæг нæй. Нарты иннæ дыууæ сыхы та балцуаты сты. Сылыстæг æмæ зæронд адæмæй дарддæр цæм ничи и уыдонмæ дæр, æмæ цыл хъуамæ схæцой.
– Дæ ном та куыд у?
– Ацæмæз!
– Уæдæ хъус, Ацæмæз. Чынтæ ’мæ Гуынтæ бирæ сты. Иучысыл рæстæг нæ бахъæудзæн.
– Æртæ боны ’мгъуыд цæ райстам. Абон æртыггаг бон у. Куывд цыма кæны, уыйау фынгтæ æрывæрдта Сатана.
– Уæдæ йыл æз мæ фæндаг кæнын. Бæрæг дæм кæндзынæн, æмæ-иу цыл уæд дæхи цæв. Мæнæй дæр дæ ныфс уæд – æз дæр Нарты фарс дæн. – Æмæ чи дæ?
– Уастырджи дæн.
– Табу дæхицæн, Уастырджи! Уæдæ кæд дæу бафæнда, уæд цын тас нæу Нартæн.
– Æз Нартимæ ’мвынг дæн. Цæуын Дæллаг Нартыл – æмæ ма тыхс – æз цын сæ рын фæтæрдзынæн.
Уастырджи абадти йæ фсургъыл, æмæ ма загъта:
– Ды цы бæхыл бадыс, уымæн ме фсургъ йæ фыд у. Уыныс, куыд æй базыдта!
Уастырджи Дæллаг Нартæм бамидæг. Йе фсургъы иу хъусæй туг ысуагъта, æхсыримæ йæ хæддзæкодта, æмæ дзы Дæллаг Нартæй алкæмæн дæр радта. Дæллаг Нарты адæм фæсæрæн ысты ’мæ слæууыдысты сæ къæхтыл.
Чынтæ ’мæ Гуынты æртæ лæджы куыддæр уый федтой, афтæ ныхъхъæркодтой:
– Нартæ ныл хинæй рацыдысты, сæ рынчынты уæлдай ма сæ сылыстæг æмæ сæ зæрæдтæ дæр сæхи сцæттæкодтой хæцынмæ.
Чынтæ ’мæ Гуынтæ уый куы фехъуыстой, уæд сæхи ныццавтой Нартыл. Нартæ хæцгæ хъæбæр кодтой, фæлæ чысыл уыдысты. Чынтæ ’мæ Гуынтæн та кæрон нæ уыди, цæст цыл не ххæсыд. Авдфондзыссæдз лæджы ныхмæ Нартæй иу хæцæг лæууыди. Нартæй-иу исчи куы фæцæф и, кæнæ ку’ амарди, уæддæр-иу цыл фæзынди. Чынтæ ’мæ Гуынтыл æппындæр ницы зынди.
Уæд Уастырджи рацыд Ацæмæзыл, æмæ дзуры:
– Гъеныр дæ сæр бахъуыди, Ацæйы фырт Ацæмæз!
Ацæмæз фатдзæгъдæн кодта. Йæ кæстæр æнгуылдзы уырзæй туг ысуагъта ’мæ сласта йæ кард. Кард калмы ’хситт æмæ арвы ’рттывд нылласта. Скъуымбилкодта Ацæмæз фæстæрдыгæй Чынтæ ’мæ Гуынты. Разæй цы ’фсæдтæ лæууыд, уыдон нæ хатыдтой, фæстейы куыд цагъды кæнынц, уый. Ацæмæзы фæттæ ’хситгæнгæ тæхынц. Æмбæлынц Чынтыл, æмбæлынц Гуынтыл, æмæ й’ алы æхстæн дæр дæсгæйттæ ’рхауы. Кардæй цæ фæлмæнцыхтау карста Ацæмæз. Чынтæ ’мæ Гуынтæ дисы бафтыдысты: «Чи у, цымæ, уыцы барæг, æмæ нырмæ кæм уыди?»
Ацæмæзы фæттæ æрвгæрæттыл зылдысты, æмæ Нартæ кæм æрынцадысты, уым дзы авд сæмбæлди фæдфæдыл. Æмæ йæ базыдтой: цыдæр бæллæх цыл æрцыди Нартыхъæуыл.
Фæттæм æркастысты, æмæ Бурæфæрныг загъта:
– Адон зæронд Ацæйы фæттæ сты, фæлæ цæ чи ’хсы, ахæмæй куы никæй зонæм. Кæнæ, йæхæдæг мæлæтдзаг куы у, уæд куыд сыстад? Науæд цæмæн сыстад?
– Ам æндæр цыдæр и, фæлæ фæстæмæ атагъдкæнæм, – зæгъы Уырызмæг.
– Цæмæ дзы тагъдкæнæм! – дзуры Хæмыц. – Дæллаг сыхæй афонмæ хъыртт-ызмæлæг дæр нал и – рын цæ фæцагъта. Нарты устытæм та чи бырсы? Кæнæ кæй хъæуынц?
Сырдон дæр ма йыл афтыдта:
– Нартæ сæ сылыстæгæн тæрсынц! Бынбауат, кæд уын уæ хæлиу устытæй хиддзæджындзтæ н’ арæзтæуы. Цæмæн бæззынц?
– Дæуыл ницы уæз цæуы, Сырдон, нæ – балцы, нæ – бынаты, æмæ хъал ныхæстæ кæныс. Фæлæ ныл кæд афонмæ исчи йæ бон калы? Мах та ам къуырттонкæрчыты бадт кæнæм, – мæстыхуызæй дзырдта Бурæфæрныг.
Нартæ ’мæ Ацæмæз ыстыхсынкодтой Чынтæ ’мæ Гуынты. Бон сауизæрмæ фæхæцыдысты. Уæд Ацæмæз дæр хорз цæфтæ фæци, фæлæ йæхи не вдыста.
Изæры Чынтæ ’мæ Гуынтæ зæгъынц Ацæмæзæн:
– Æртæ боны ’мгъуыдæй уал ныууадзæм нæ хæст.
– Сымахыл æууæнк нæй.
– Æууæнчыгаккæн нæ мæрдтæй иуы дæр н’ аласдзыстæм.
Ацæмæз цыл баууæндыди. Чынтæ ’мæ Гуынтæ фæцыдысты. Уæд Ацæмæз дæр, Нартæй цы зæрæдтæ ’мæ сылгоймæгтæ фæцæф и, уыдон æрымбырдкодта. Сæ хъæдгæмттæ цын фæбаста, æмæ йæхæдæг дæр йæ зæхбынхæдзары тарффынæй баци.
Нартæн Уастырджи сæ фарсхæцæг æмæ сæ уацхæссæг уыди. Бахъуаджысахат-иу цæм кæддæриддæр йе фсургъыл тæхгæуад кодта фæдисы. Æмæ та цæм ныр дæр ныххæддзæ. Ныййæфта цæ, физонджытæ кодтой, раст уыцы афон.
– Фарн уæ бадты, Нартæ!
– Фæрнæйдзаг уай, Уастырджи. Кæцæй, æмæ кæцырдæм?
– Нартыхъæуæй – сымахмæ.
– Цы хабар ис?
– Æвзæр хабар, – зæгъы Уастырджи.
– Ау, уый та куыд? – фæрсынц Нартæ. – Бæлвырд, Дæлæсыхæй ызмæлæг нал и. Æвæдздзæгæн, сау рыны хай баисты.
– Нæ, уыдон дзæбæх ысты.
– Уæдæ ма цы?
– Чынтæ ’мæ Гуынтæ ныббырстой Æртæ Нартæм. Зæрæдтæ ’мæ сылгоймæгтæ, стæй Дæлнарт æнæхъæн сыхæй хæцынц. Туг лæсæнтæй цæуы. Зæхх къæхты бын нымæтдзагъд баци. Иунæг сæ ныхмæ чи хæцы, уый – Ацæмæз.
– Уый та чи у?
– Зæронд Ацæйы фырт, йæ фыды гæрзтæ райста æнахъомæй, æмæ тугкалæн кæны.
– Уо, макуы амæлай Нарты мыггаг, – зæгъы Уырызмæг. – Бæсты фарн æмæ Нарты ныфс уæд йе уæнгты!
– Уастырджи! Нартæн фарсласæг дæ. Зæгъ ма, цалынмæ мах хæддзæкæнæм, уæдмæ ма исты баййафдзыстæм? – афарста йæ Сослан. – Хæст – йæ царвмæ, бырст – йæ тынгмæ, – загъта Уастырджи. Нартæ базмæлыдысты.
– Чынтæ ’мæ Гуынтæ æртæ боны ’мгъуыд райстой, – загъта уæд Уастырджи. – Фæлæ зонут, Чынтæ ’мæ Гуынтæ Лечызæппадзæй æфсад кæндзысты. Æмæ сæ размæ фæут.
Нартæ фæдисыцыд ракодтой сæ бæхтыл.
Чынтæ ’мæ Гуынтæ Лечызæппадзмæ ныххæддзæ сты ’мæ ныхъхъæркодтой:
– Лечы бардуаг! Хæст æрцыди, тугкалды хæст! Цы стæм, авд хатты фылдæр æххуыс дæ агурæм.
Лечызæппадзæй райхъуысти:
– Цæфтæн-æфсад уæ хъæуы, æви гуыртæн-æфсад?
Чынтæ ’мæ Гуынтæ загътой:
– Цæфтæгæнджытæ цы уой, авд ахæмы та гуыртæгæнджытæ хъуамæ уой!
– Уæдæ цæут, уæ фæстæ уæм зындзысты уыдон дæр.
Чынтæ ’мæ Гуынтæ, цы уыдысты, уымæй авд хатты фылдæр æфсæдтæ ракодтой сæ фæдыл Лечызæппадзæй. Æртæ боны фæстæ нысанбынатмæ ’рцыдысты.
Ацæмæзыл йæ цæфтæ тарф æрындæвтой, æмæ нал æмбæрста, кæм и, уый. Йæ дыууæ мады, Сатана ’мæ зæронд Ацæ йын зылдысты йæ цæфтæм. Фидар ын ныббастой йæ хъæдгæмттæ. Æмæ Ацæмæз афынæй.
Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ уыди. Уый сусæгæй йæ хъус дардта Ацæмæзмæ, æмæ йæ фыдуарзт бакодта, мæнæ сусæгуарзт кæй фæхонынц, ахæм.
Æртыггаг бон арв æмæ зæхх кæрæдзийы хостой. Гуынтæ ’мæ Чынтæ дæр сæмбæлдысты иумæ. Хæст æртывæр тынгдæр ысси. Зæхх нæрыди. Нарты æртæ сыхы нæ бамбæрстой, Нарты стæронтæ ’рхæддзæ сты, æмæ Чынтæ ’мæ Гуынтимæ схæцыдысты, уый. Дыууæ мады, Сатана ’мæ Ацæ рахастой фынæй Ацæмæзы æддæмæ, æмæ йæ райхъалкодтой. Ацæмæз æвиппайды ракасти, æмæ хурмæ йæ цæстытæ атартæ сты.
– Уыцы урс тымбылæг циу? Кæсын мæ куынæ уадзы!
– Уый хур у, талынг бынаты æгæр аззаддæ, æмæ йæм дæ цæстытæ нал лæууынц, – загъта Сатана.
– Хуры уæллаг фарс уый та циу?
– Уый та Бонвæрнон у.
– Уæдæ цæстæй цæуылнæ ракæсын?
– Хæсты куы бацæуай, уæд та ракæсдзынæ!
Уæд Нарты Сосланы фат ратахти ’хситгæнгæ, æмæ Ацæмæзы уæлхъус йæ гуыпп фæцыди. Ацæмæз фæтæррæстласта. Йæхи аивæзта ’мæ дзуры: – Уох-уох, æна! Мæ цæнгтæ куынæ исын!
– Æна дæ фæхъхъау фæуа, Нарты бонвæрнон, Нарты рухс хур! – загъта Сатана. – Хæцынмондаг ысты, æмæ та сæхи сисдзысты. – Мæ цæстытæ та цы кæнынц, рæстмæ цæ куынæ уынын?
– Дæ бæхыл ысбад, стæй æрцæудзынæ дæ чемы.
Ацæмæз ысбадти йæ бæхыл, æмæ та йæ тæккæ цур Сосланы дыггаг фат сæмбæлд. Бæх хæрдмæ фæхаудта. Ацæмæз йæ цæстытæ фæирдкодта ’мæ айхъуыста. Нарты æртæ сыхы фæстæ хæсты уынæр тынгæй тынгдæр кæны. Бæхы фездахон зæгъгæ, фæлæ йæ бынатæй не змæлыд бæх.
Ацæ радта йæ уадындз Ацæмæзмæ.
– Нарт хæсты размæ уадындзæй ацæгъдынц!
Ацæмæз ысцагъта йæ уадындзæй, æмæ бæх йæ мидбынаты скафыд. Уæд Сосланы æртыггаг фат Ацæмæзмæ хæрзхæстæг сæмбæлди. Æркасти йæм Ацæмæз, æмæ загъта:
– Гъе, гъе, уый лæджы фат у! Кæд Гуынтæ ’мæ Чынтæм ахæм хæцæглæг разынди, уæд мæ сæр куы бахъуыди æцæгæй дæр!
Уæд æм Сатана дзуры:
– Уый нæхи Сосланы фат у. Бæлвырд, æрцыдысты нæ дыууæ сыхы сæ дард балцæй.
Ацæмæз йæ бæхыл фæцагайдта, æмæ уайтагъд Чынтæ ’мæ Гуынты ’хсæн февзæрди. Иуырдæм – цъыкк, иннæрдæм – дзæхст. Нартæ цы фæхъауынц Чынтæ ’мæ Гуынтæй, уый иунæгæй æнтысы Ацæмæзæн. Ай чи уыдзæни зæгъгæ дзурынц Нартæ, – Мах сæрыл йæхи афтæ тынг чи хæссы?
– Уастырджийы ныхæстæ ма кæд хъуыдыкæнут, уæд уый нæхицæй у, – загъта Уырызмæг. – Йæ бæх – Ацæйы бæх, йæ кард – Ацæйы кард, йæ уарт æмæ йæ фæттæ дæр Ацæйы сты. Æвæдздзæгæн, Ацæйы лæппу у, Нартæм кæй нæма ’вдыста, уый – Ацæмæз.
Хæст йæ тæмæны бацыд. Фæлæ бæлвырд бæрæгдæр уыд Ацæмæзы риуыгъд… Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ, кæсынæй нал æфсæсти Ацæмæзмæ. Фырцинæй йæ уадултыл хъарм цæссыгтæ уади… Нартæ æртыхстысты Чынтæ ’мæ Гуынтыл. Се рагъæй цын гæрзытæ уагътой. Чи ма цæ баззади Гуынтæ ’мæ Чынты ’фсæдтæй, уыдонæн загътой: – Мæнæ уын уе рагъдзæрттæй фæйнæ йæхсхоры дæдтæм, æмæ цæут уæ бæстæм. Æрмæст-иу нын уæхи мауал фенынкæнут!
Æфсæдтæй ма чи баззади, уыдон фæцыдысты сæргуыбыр æмæ бæрзæйкъултæй.
Уæд Нартæ фæрсынц Ацæмæзы:
– Хуыцау дæ фарны ’ххуысгæнæг фæкæнæд. Фæлæ нын чи дæ, уый зæгъ.
– Æз нæртон лæг дæн – Ацæмæз, Ацæйы фырт, Дæлæсыхæй. – Уæдæ не фсымæр куы дæ! – загътой Нартæ. Хæрдмæ йæ ’ппарынтæ систой… Афтæмæй Ацæмæз Агуындæйы Сайнæджы-фидары сæрмæ ауыдта. Агуындæ йæм мидбылты бахудт…
– Цæут уал, Нартæ! – загъта уæд Ацæмæз Нартæн. – Æз дæр уæ феййафын.
Ацæмæз иу тард бакодта йæ бæх Сайнæг-æлдары чызджы размæ. Фæлæ йыл Агуындæ рудзынг рахгæдта. Æрмæст ма йæ зæлдаг кæлмæрзæн раппæрста Ацæмæзмæ.
Ацæмæз кæлмæрзæн йæ роны атъыста, æмæ ’рбаййæфта Нарты. Уынгты мæрдтæй ацæуæн нал уыд, æмæ дискодтой адæм, уæдæ иунæг Ацæмæз куыд тыхкодта Гуынтæ ’мæ Чынтыл?
Нартæ цыдæриддæр уыдысты, сеппæт дæр Ацæйæн арфæтыл фесты.
Ацæ сæхимæ йæ къæлæтджыны бадти, уырдыг ныккасти ’мæ зæгъы йæ дыууæ усæн:
– Акæсут ма Нартæм. Кæд кафгæ ’мæ заргæ ’рбацæуынц, уæд – хорз. Кæд саст æмæ мастæй – уæд мын мæ фырты уынын дæр мауал фæкæнут.
Дыууæ усы кæсынц, æмæ Нартæ заргæ ’мæ кафгæ ’рбацæуынц. Æмæ загътой зæронд Ацæйæн:
– Сæ зард, сæ кафтмæ бæстæ нæры, æмæ цæм дунетæ æрыхъуыстой. Агуындæ та ракасти Сайнæг-æлдары фидарæй æмæ, Ацæмæзæн адæм цы кад кæнынц, уый куы федта, уæд бацыди мидæмæ, æмæ зæгъы йæ фыдæн:
– Искуы мæ моймæ куы дæдтай, уæд-иу мæ Ацæйы фырт Ацæмæзæн саггагкæн.
– Дæу басаста йе взыгъд, йæ хъæбатырдзинад, – загъта Сайнæг- æлдар. – Фæлæ ма цины хъуыддаджы дæр афтæ куы сарæхсид!
Чызг ницыуал загъта, ацыд йæ уатмæ, æмæ уым йæ хуыссæнтыл ныххаудта. Хъуыдытæкодта йæ мид-зæрды ’мæ йæ хъустыл уади Нарты цины уынæр.
Зæронд Ацæ дæр куыннæ ныббуцуыдаид йæ фыртæй!
Нарты зæронд Ацæ Нарты ’хсæн кадджын æмæ радджынæй базæронд. Ацæ ’руатон и, æмæ мæлын æрымысыд. Фæдзырдта Нартæй æртæ лæгмæ ’мæ цын фæдзæхсы:
– Æртæ фырты мын и. Æмæ цын æртæ хæзнайы уадзын: бæрзуис, кæфой æмæ уадындз. Æмæ сымахмæ куыд растдæр кæса, афтæ-иу цæ байуарут.
Зæронд Ацæ амарди. Нартæ йæ зæппадзы бавæрдтой.
Фæлæ рæстæг йæ цыд кæм уромы! Устытæ ’рхастой Ацæйæн йæ дыууæ хистæр фырты. Ацæмæзæн дæр й’ афон æрхæддзæ. Исты уынаффæ хъуыд. Æмæ ссардтой уæд Нартæ, Ацæ йе ртæ хæзнайы байуарын кæмæн ныффæдзæхста, уыцы æртæ лæджы.
Сæ иу фырзæрондæй ныггуыбыр и, йæ синтæ йæ чъылдымыл йæ сæрæй бæрзонддæр хæцыдысты. Иннæмæн фырззæрондæй йæ цæстытысыг мызти, саугуырм баци. Æртыггагæн фырзæрондæй йæ бон ницыуал уыди, æмæ дыууæ лæдзæджы ’нцой цыди.
Æрбакодтой æртæ зæронды Ацæйы фыртты хæдзармæ, æмæ фыдздзаг зæронд загъта:
– Уæ фыд Ацæмæ ’ртæ хæзнайы ис. Мæн фæнды уыцы хæзнатæй хистæрæн кæфой куы радтиккам. Хистæр æппæтæн дзуапдæдтæг у, æфсарм дзы бирæ ис. Уадз æмæ хорæфсæст уа йæ хæдзар, уазæг дæр дзы буц уа, æмæ буц уа фысым йæхæдæг дæр.
– Фæрнæйдзаг у – раст тæрхон ыскодтай, – загътой Нартæ. Уыйадыл кæфой хистæрæн баззад.
Уæд дыггаг хистæрмæ дзурынц:
– Зæгъ ды дæр дæ фæндон.
– Ацæ йе ртæ фыртæн æртæ хæзнайы ныууагъта. Махмæ кæм ис сæ уарыны бар, уым æз та дыггаг æфсымæрæн аггагкæнын Ацæйы бæрзуис. Уадз æмæ фосджын уа. Æнæ уазæг дæр кæм уыдзæн! Уазæг æмæ фысым та сæныччыхъусæй дæр æмбардзысты кæрæдзийы зæрдæ.
– Фæрнæйдзаг у ды дæр, тынг раст тæрхон ыскодтай.
Уыйадыл бæрзуис астæуггаг æфсымæрæн радтой.
Нартæ фæрсынц æртыггаг зæронды:
– Ды та цы зæгъыс?
– Ацæ не ртæмæ дæр иумæ фæсидти. Æцæгдæр æм æртæ хæзнайы уыди. Дыууæ дзы хистæр æфсымæртæ айстой. Кæстæр Ацæмæзæн ма баззади уадындз. Уый уыд Æфсатийы лæвар Ацæйæн. Æмæ ныр та Ацæмæзмæ хауы. Ацæйæн йæхи дæр афтæ фæндыд.
– Иуыл растдæр та дæ ныхæстæ сты!
Ацæмæз райста уадындз, æмæ Нартæн арфæ ракодта. Уыйфæстæ æртæ ’фсымæры байуæрстой, æмæ цардысты хицæнтæй. Хистæр кодта хоры куыст. Астæуггаг – фосыкуыст. Æмæ сæ кæстæр Ацæмæз та фылдæр цуаны цыди.
Уæд та иу райсом раджы фæцыди цуаны Ацæмæз. Сырд амардта ’мæ рацæуы. Уæд Нартæй иу афтæ зæгъы:
– Уæлæ нæм бонвæрнон æрцæуы хохыл!
– Нæ, мæй у! – зæгъы иннæ.
– Нæ, хур у, – зæгъы æртыггаг.
Æрхæддзæ Нартæм Ацæмæз. Цы сырд амардта, уый бакойкодта фыдздзаг, стæй йæ сфыхта, æмæ йæ æртæ дихы акодта. Алы сыхæн дæр хистæйраг барвыста. Ацæмæзæн уæд хистæртæ арфæтæ кодтой:
– Фæрнæй цæрай, Ацæйы фырт Ацæмæз! Фæлæ дæ цы ’фсæрм уыди?.. Хорз амонд дæ хай фæуа!
Ацæмæзæн æхсызгон уыдысты уыцы арфæтæ. Хистæртæн – кæстæр. J8qr8pr8m – æрдхорд-æмбал. Нартæ йыл с’ арм дардтой, Ацæмæзыл цæргæцæрæнбон, ницы хæрам æм хаста ничи.
Иу бон та сæумæраджы Саухохмæ цуаны фæцыди Ацæмæз. Хохы сæр урс саг ауыдта, æмæ йæ фехста. Саг ралыгъди, Сайнæг-æлдар цы фидары цард, уый цурты. Сайнæг-æлдары чызг-бындар Агуындæ йæ сæр цæхсадта ’мæ йæ фаста йæ пылыстæг сæрвасæнæй. Йæ цыллæ хъуымбыл дзыггутæ гом рудзынгæй æддæмæ радардта, сæудымгæмæ мын асур уой зæгъгæ. Афтæмæй чызг урс саджы лидзгæ ауыдта. Саг иу суадонмæ балыгъди, æмæ йæ мæстæй дон нуазынмæ фæци. Уæд Агуындæ, нарæг астæу, гуырвидауц, дурын райста ’мæ тасгæ рацыди суадонмæ. Саг æм æрлæууыд. Бацыди йæм хæстæгмæ чызг, æмæ саг кæд разынди фатдзæф. Сласта йын йæ фат Агуындæ, зæлдагкæлмæрзæнæй саджы цæф асæрфта. Æмæ саг йæ сæр систа, йæ бæрзæй æрбатыхта Агуындæйы гуырыл. Стæй ныффутласта, Ацæмæзы ку’ ауыдта, уæд, æмæ йыл лыстæг зырзыл бахæцыд.
Агуындæ ауыдта Ацæмæзы, æмæ йæм дзуры:
– Саг амарын диссаг нæу, фæлæ цинæй зæрдæ басæттын – уый диссагдæр у. Æмæ ахæм кæд исчи разына, уæд ын – фæндаг мæ фыды хæдзармæ.
Ницыуал загъта, раздæхти фæстмæ Ацæмæз, æмæ йыл иу ран фæндагыл, Нартæмхæстæг, Сырдон ку’ амбæлид.
– Цæуыл æнкъард дæ, цæ, Ацæмæз?
– Куыннæ уон æнкъард? Сайнæг-æлдары чызг мæм афтæ бауæндыд: саг амарын дам диссаг нæу, фæлæ цинæй зæрдæ басæттын – уый диссагдæр у. Æмæ дам ахæм чи разына, уымæн – фæндаг мæ фыды хæдзармæ.
Сырдон уыцы ныхæстæ Нарты Ныхасы ракодта. Нартæй ахæм нал баззади уый размæ, æмæ минæвар чи нæ сæрвыста Сайнæг – æлдармæ. Нарты хистæртæ йæм къахихсыд баисты, се взаг ыстæнæг лæгъстæкæнынæй – никæмæн ысразы и Сайнæг-æлдар йæ иунæг бындар Агуындæйы радтын.
Иугæр Нартæй куы никæмæн бакуымдта Агуындæ-рæсугъд, уæд Ацæмæзæн дæр йæ зæрдæ асасти. Фæлæ ма уæддæр иу ныфс æвæрдта йæхицæн: чызджы зæрдæ уадындзы рæсугъд зардæй басæттын.
Æртæ боны фæстæ Ацæмæз, йæ уадындз йемæ райста ’мæ Саухохы сæрмæ араст. Уым æртæ фæндаджы уыди, æмæ иу рæсугъд нæувæзмæ цыдысты æртæ фæндаджы дæр. Нæувæзмæ райсомраджы, тар ма уыд, афтæ схæддзæ и Ацæмæз. Бæласы бын æрбадти ’мæ йæ цæстæнгас Сайнæг- æлдары фидармæ скодта. Систа сабыр йæ уадындз, йе нгуылдзтæ йыл æруагъта. Сæрджынсагтæ хохы хæдсæрмæ хызтысты. Фехъуыстой уыдон Ацæмæзы уадындзы цагъд. Цы урс саджы фæцæфкодта Ацæмæз, уый сагты разæй кафгæ ратахти. Иннæтæ дæр йæ фæстæ згъордтой, æмæ æрымбырд ысты Ацæмæзы алыварс. Сæгуыттæ ’мæ сычъитæ дæр уайтагъд уым æрбалæууыдысты. Футтытæгæнгæ рацæуынц хъал дзæбидыртæ. Сæ сæртæй хъазгæ сыкъадзæм байдыдтой. Сæ гуыпп фехъуысы æрсытæм. Уыдон дæр сæ рыгтæ цæгъдгæ зивæггæнгæ ралæсынц сæ лæгæттæй. Сæ сæртæ батилынц, æмæ ’рбацæуынц Ацæмæзы цурмæ. Рацæуы смудгæ-смудгæ тугдзых бирæгъ йæ гæмæх бынæттæй. Сæ хъустæ хъил, афтæмæй æрбахæддзæвæййынц тæппуд тæрхъустæ.
Ацæмæзы цагъд йæ тæмæны бацыд. Æнгуылдзтæ хæдуагъд райдыдтой уадындзыл… Ацæмæзы цагъдмæ бон æрбарухс. Фæзынди бæрзонд хæхтыл сæуæхсид, æмæ дæлæмæ-дæлæмæ кæмттæм рухсгæнгæ ’рцæуы. Цъæх фæз тау ысуагъта алыхуызон дидинджытæй. Мæргътæ бæлæстыл зарынтæ систой. Уæд хур ыстылди, æмæ авд хатты тынгдæр æрындæвта. Æмæ хуры хъармæй стæфсти зæхх. Цæгъды Ацæмæз, æмæ хъуыскъбæлæсты уд бацыд… Æмæ сыфтæры бын фесты…
Ноджы тынгдæр, аивдæр ныццæгъды Ацæмæз. Сырдтæ стæвд ысты кафынæй. Мигъыбардуаг уæд сылæгмæ йæ тæнмигътæ куы рарвиты. Сылæгмигъ сырдты сæрмæ хыз равæрдта, æмæ цын фенцой и – тæвдæй нал тыхсынц сырдтæ…
Ацæмæз авд æвзагæй суасынкодта йæ уадындз. Агуындæ пылыстæг сынтæгыл хуыссыди. Йæ хъустыл ауад Ацæмæзы цагъд. Фæлвынæй ма уыди, æмæ сыстынмæ куыд хъавыд, афтæ рахаудта йæ сынтæгæй. Æвиппайды фехъал и. Ракасти Быдырыкоммæ. Сырдтæ ’мæ мæргътæ, фæдисуад кодтой Саухохы сæрмæ. Агуындæ-рæсугъд уырдæм ыскасти, æмæ дзы стыр диссаг федта. Маргъ кæдæм нæ тахт, уым маргъæй бацæуæн нал уыд. Стыр цæргæстæ къуымæлдыгъд кодтой уым сæ базыртæй. Къах кæм не рлæууыд, уым Сырдвæндаг фестад. Кæсы Агуындæ. Нарты Ацæмæз цæгъды йæ уадындзæй. Кæсы Ацæмæз дæр, æмæ – Агуындæ ныффæлурс… Æмæ адзырдта Агуындæ:
– Уæ, Ацæйы фырт, афтæ раджы ам цы ми кæныс? Маргъæй, сырдæй, адæмæй – хуыссын куы никæйуал уадзыс!
– Æгæр фæлурс дæ, тæригъæд дын кæнын æмæ, зæгъын, кæд чысыл хурмæ ракæсис!
– Уо, ма кæн, Ацæмæз! Æз фæлурс уый тыххæй куынæ дæн – дæ цагъдæй мын мæ зæрдæ басастай. Фæлæ цалынмæ мæ фыд нæма сыстад, уæдмæ уæхимæ ку’ ацæуис… Дæ диссаджы уадындз та мæнæн куы радтис – мæхи дзы ирхæфсин…
Ацæмæз амæсты. Къæдзæхты тигъыл æй ныццавта ’мæ ныппырх и, нызгъæлæнтæ йæ уадындз.
Æмæ рараст и Нартæм Ацæмæз.
Агуындæ-рæсугъд уадындзыцъæлтæ рамбырдкодта, дарихарæйы цæ атыхта, зæлдаг кæлмæрзæнæй цæ асæрфта. Æмæ уадындз дзыхъхъынног фестад.
Ацæмæзы фæстæ мæргътæ ’мæ сырдтæ ’нкъардæй цыдысты. Уыдон куы федта Агуындæ, уæд зæрдæсаст фæци, æмæ йæм фæсмон æрцыди. – Ай цæй налат фæдæн! Сырдтæн дæр ма сæ зæрдæ куы риссы ’мæ куы фенкъард ысты!
Скуыдта Агуындæ. Слыгъди сæхимæ, æмæ та ныххаудта йæ хуыссæны. Йæ баз цæстысыгæй ныххуылыдз. Ææм бон сауизæрмæ уæлæмæ дæр нал сыстад.
Бамбæрстой Сайнæг-æлдар æмæ йæ ус чызджы катай.
Æмæ Сайнæг-æлдар зæгъы йæ усæн:
– Æрсабыр æй кæн.
Мад æм бацыди йæ чызгмæ.
– Цы кæныс? Ницы ’рцыд! Дæу чи уарзы, уый та дæм йæхæдæг цæудзæни.
– Уыцы лæппуйы цалдæр сайды фæкодтон, æмæ худинаг у! – Афтæ вæййы, мæ къона. Æрцæудзæн та, кæд йæ зæрдыл лæууай, æмæ дæм йæ зæрдæ ’хсайа, уæд.
– Кæцæй ма ’рцæудзæн! Йæ уарзондæр хæзна мæн тыххæй сау ызгъæлæнтæ куы баци! Стæй сæркъулæй, фæстæмæ дæр нал фæкаст, афтæмæй ку’ ацыди!
– Æрсагъæскæн, мæ хур. Бавæр уадындз. Афтæ нæу, фæзындзæн та…
Агуындæ иуцъусдуг фæсабыр и.
Ацæмæз рацæуы. Ау, цавæр уыдзæни Агуындæ зæгъгæ, сагъæсы бафтыд. Нарты хæрзæджытæй иуæн дæр нæ бакуымдта. Ныр ма æз дæр ныппырхкодтон мæ фыды хæзна! Цæугæхæдзæрттæ мын æвæрдзæн!.. Рацæуы Нартæм Ацæйы фырт сæргуыбыр æмæ уæнтæхъилæй. Фæизæр, хур æрныгуылд. Уæд дын фæзындысты иумæ Уастырджи, Æфсати æмæ Тутыр. Амбæлдысты Ацæмæзыл, æмæ йæм дзурынц:
– Ай, æмæ цы дæ? Дæ сæр хæрдмæ цæуыннæ исыс? Дæ фæндæгтæ раст!
Ацæмæз йæ сæрыл ысхæцыд.
– Ныххатыр мын кæнут, нæ уæ базыдтон. Фæлæ уæ хъуыддаг дæр раст!
– Цы дæ къæхтæ къуыргæ цæуыс? – афарста йæ Уастырджи. – Науæд – уæнтæхъилæй? – дзуры Æфсати.
– Кæм и дæ диссаджы уадындз? – бустæгæнæгау загъта Тутыр. – Ныббарут мын. Табу уæхицæн! Ныппырх æй кодтон абон мæ уадындз. Къæхтæкъуыргæ ’мæ уæнтæхъилæй дæр уымæн цæуын.
– Цæмæн æй ныппырхкодтай уæддæр? Ахæм хæзна ма кæм ыссардзынæ?
– Нарты разагъдылæгтæ ’мæ Нарты сагсур фæсивæд курæг фæцыдысты Сайнæг-æлдары чызг Агуындæ-рæсугъдмæ. Уый ком никæмæн радта. Ноджы ма цæ ’фхæргæ дæр бакодта… Абон æз дæр м’ амонд бавзæрстон. Хорз уаид, æмæ цалынмæ мæ фыд нæма сыстад, уæдмæ уæхимæ ку’ ацæуис зæгъгæ мын загъта. Дæ диссаджы уадындз та дам мæнæн куы радтис… Уæд æз фæмæсты дæн, æмæ йæ къæдзæхытигъыл ныццавтон. Æмæ йæ цъæлтæ дæр уым баззадысты.
Уастырджи бахудти.
– Гъе, Ацæйы фырт Ацæмæз! Нырма ’ взонг дæ. Чызг дын, кæй дæ уарзы, уый æмбарынкодта.
– Ницы мын загъта…
– Загъта, загъта! Уадындз, дæу цæмæй мыса, уымæн æй хъуыд… – Ацæ нæ хæлар уыди. Хъуамæ баххуыскæнæм Ацæмæзæн, – загъта Æфсати.
– Хорз уаид бæргæ, фæлæ йæм цы ’фсонæй бацæуæм Сайнæг- æлдармæ? – загъта Тутыр.
– Цыппарæй дæр аздæхæм, – сфæндкодта уæд Уастырджи. – Нæхи Ацæмæзы уадындзы цъæлтæ агурæг ыскæндзыстæм. Уæдмæ нæ уыдонæй дæр исчи уындзæн.
Сразы сты Уастырджийы ныхасыл… Сфардæг ысты, Ацæмæз йæ уадындз кæм асаста, уырдæм. Æмæ сæхи уадындзагурæг ыскодтой. – Уадындзыцъæлтæ Агуындæмæ уыдзысты, фæлæ уæддæр агурут фæдфæливынæн, – загъта Уастырджи.
Цыппарæй дæр агурынц. Уæд цæ Агуындæ ауыдта ’мæ афарста йæ мады:
– Адон чи уой, цымæ, нæ Дондзыхы цур? Афтæ зæрдиагæй ц’ агурынц?
– Адонæй иу Уастырджи у, иннæ – Æфсати, æртыггаг – Тутыр, цыппæрæмы нæ зонын.
– Уый Нарты Ацæмæзы хуызæн у. Æнхъæл ма у, æвæдздзæгæн, æмæ йæ уадындзысæстытæ уым ысты!
– Ныртæккæ цæм дæ фыды арвитдзынæн.
Мад хæдзарыздæм баздæхт.
– Мæнæуый, уым дæ?
– Цы дæ хъæуы? – радзырдта Сайнæг-æлдар.
– Нæ Дондзыхы цур цавæрдæр адæм ис. Цыдæр агурынц, æмæ цæ фен, худинаг у.
Сайнæг-æлдар йæ лулæ ссыгъта, æмæ сæ Дондзыхы цурмæ ’рцыди. Базыдта сеппæты дæр, æмæ цæм хъазгæмхасæн дзуры:
– Уо, байрйайат, нæ бардуæгтæ! Уæ хорзæхæй, мæ Дондзыхы цур афтæ зæрдиагæй ц’ агурут?
Уастырджи дæр æм хъазгæмхасæн дзуры:
– Сайнæг-æлдары æвæрæнтæ ам ысты зæгъгæ зæгъынц. Æмæ цæ чи ссара, уымæн дам дзы æмбис дæдтыс!.. Æндæр кой нал и Нарты адæммæ. – Æмбарын уæ, цавæр æвæрæн агурут, уый. Стæй цæмæ ’рбацыдыстут, уый дæр. Фæлæ уал – уе зæртæ хорз!
– Хорз дæ хай, Сайнæг-æлдар!
– Цæй, мидæмæ нæм рацæут.
– Цы цæуæм, – зæгъы Уастырджи, – исты нæ цины хъуыддагмæ куынæ хоныс!
– Цины хъуыддаг аразæг та-иу сымах фæут!
– Бар нын куы радтис, уæд – бæгуыдæр, – загъта Æфсати. – Уæхицæй аразгæ у æппæт дæр, – зæгъы Сайнæг-æлдар.
– Уæдæ нын кæд дзырды бар уыдзæни, уæд цомут. Не вæрæн дæр ардыгæй соммæ кæд зынид, – загъта Тутыр.
Бараст ысты Сайнæг-æлдары хæдзармæ сеппæт дæр.
Уе зæртæ хорз зæгъгæ загътой фысымтæн.
Æрбадтысты фынджы уæлхъус, рацыди фæйнæ рæгъы. Стæй Уастырджи загъта:
– Уо, Сайнæг-æлдар, мах удæгас æвæрæны тыххæй ыстæм ам дæ хæдзары. Нарты Ацæмæзы, Ацæйы фырты, зоныс дæхæдæг дæр – фауинаг нæу, сæрæн гуырд у. Нарты ’хсæн кад æмæ радæй цæры. Агуры хæстæгдзинад. Сымахæн – хъæбул, йæхицæн та – бинойнаг.
Æфсати дæр загъта:
– Ацæмæзы рафауын тæригъæд у. Гуырдтæ дæр иухуызон не сты, Ацæмæзæн та нырмæ æмбал нæй.
Æз ын йæхи афæрсон чызгæн зæгъгæ сыстади уæд Сайнæг-æлдар, æмæ рацыди. Ракодта йын Агуындæйæн, уазджытæ ц’ агурæг ысты, уый кой.
Агуындæ цæхгæр алыгкодта хъуыддаг:
– Æз дын мæ фæндон раджы загътон!
– Уомæ комкоммæ уо куыд зæгъон?
– Комкоммæ нæ зæгъын дæр нал у мæ бон. Æз дын бирæйы фаг нал ысуыдзынæн!
– Ирæд цæ ’рцагурон уæддæр…
– Уый дæр, йæ зæрдæ куыннæ фæрисса, афтæ!
Раздæхти Сайнæг-æлдар йæ уазджытæм.
– Ирæд агуры мæ чызг.
Уæд æм Тутыр фæцырд:
– Цас, уый дæр нын зæгъ.
– Иуазыггон сагтæ – сæдæ, иуахæм – сæгуыттæ, иуахæм – сычъитæ, – уыцы хъæбæрæй загъта Сайнæг-æлдар.
Ацæмæз ныхъхъуыдыкодта, ныуулæфыди… Æмæ йæм уæд Æфсати дзуры:
– Куыд арф ныуулæфыддæ?
– Куынæ, æнæуый афтæ…
– Æз дæ ’мбарын, фæлæ тæрсгæ ма кæн!
Райсомы рацæуынц Ацæмæзы минæвæрттæ. Æфсати рахицæнкодта иуазыггон сагтæ – сæдæ, иуахæм – сæгуыттæ, иуахæм – сычъитæ. Æмæ Сайнæг-æлдары кæрты балæууыдысты.
Сайнæг-æлдарæн ма цы гæнæн уыди, æмæ загъта:
– Хорз фæуæд хъуыддаг. Майрæмбоны-иу мæм æрцæут.
Ацæмæзы цинæн кæрон нал уыди. Майрæмбоныбон дæр æрхæддзæ. Тæтæртупп – хистæр уазæг, Уастырджи – къухылхæцæг, Сослан – æмдзуарджын, Йелиайыдзуар – кæстæр уазæг, Хæмыц – нымæттухæг. Ноджы дунейы фæсивæд – чындзхæссæг.
Схæддзæ сты чындзхонтæ Сайнæг-æлдары фидæрттæм. Бахызтысты мидæмæ. Сайнæг-æлдар йæ чемы нæ уыди. Дзуры Уастырджимæ:
– Мастисынæй кадыскæнын хуыздæр у, бæргæ! Фæлæ æз базæронд дæн. Цæрдтæй мæрдтæм фæхæстæгдæр дæн. Мæ иу къах ингæны ис, æмæ ма мæн чи баныгæндзæни, уыууыл сагъæскæнын.
– Уымæй дæ раздæр бар уыди! Ныр алцы куы сцæттæ, уæд хъуыддаг мауал хал, – загъта Уастырджи.
– Хъуыддæгтæ халгæ ’мæ аразгæ сты. Фæлæ аразгæ ’мæ халгæ дæр ысты!
– Уæдæ хъуыддаг фехалæм зæгъыс?
– Уо!
Ныр уыцы ныхæстæ куы кодтой, уæд цæм фæсдуарæй Агуындæ хъуыста… Æмæ дуар мæстыгуыпп ныккодта. Бамбæрста, уæдæ цы, Сайнæг-æлдар йæ чызджы зæрдæ. Æмæ загъта Уастырджийæн:
– Цæй, дæ хатырæй йæ дæдтын мæ иунæг чызджы Нартæн.
Райдыдтой уазджыты хынцын. Иу абонæй цæ иннæ абонмæ нал рауагътой.
Чындзы куы хастой, уæд Уастырджи фæрсы Ацæмæзы:
– Цин дæуыл куы кæнæм, атыппæтæй. Уæд нын дæ уадындзæй v8s{km8 цæгъдыс?
Агуындæ уый ку’ айхъуыста, уæд зæлдæгтытыхтæй рахаста Ацæмæзы уадындз. Ацæмæз æй райста, æмæ дзы ’рцагъта. Дуне райхъал и Ацæмæзы цагъдмæ. Чи кафгæ кодта, чи – заргæ.
Рараст ысты чындзхонтæ Нартыхъæумæ. Нарты хистæртæм бацыдысты фынджы уæлхъусмæ. Уырызмæг цын зæрдиаг куывдтытæ ракодта. Уыйфæстæ чындзы сæрзæды бынмæ, Сатанамæ, бакувынкодтой.
Куыннæ ныккодтаиккой Нартæ нæртон чындзæхсæв Ацæмæзæн! Æнæхъæн къуырийы дæргъы никæй ауагътой ацæуын. Нуæзт – донæй фылдæр, хæрд – Нарты хуырæй арæхдæр. Чи цын цы хъом уыди Нартæн! Сæхæдæг сæхицæн – хицау, æгъдаудæдтæг! Æмæ цардаразæг дæр сæхæдæг! Ацу ’мæ семæ дзур!
Чындзæхсæвы фæстæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди. Ацæмæз æмæ Агуындæ та кæрæдзийы уарзгæйæ цæргæ баззадысты. Ахæм адджын æмæ зæрдæрухс цард фæкæнут сымах дæр, мæ хуртæ.
